Անցյալ դարի վերջերին քաղաքացիական պատերազմներից բզկտված մի շարք երկրներ կարողացան հաղթահարել ներքին հակասությունները և փորձեցին ընտրել խաղաղության և ժողովրդավարության ուղին։ ԽՍՀՄ-ի և սոցիալիստական ճամբարի փլուզման արդյունքում բազմաթիվ երկրներ անցում կատարեցին տոտալիտար ռեժիմներից դեպի ժողովրդավարություն։ Լատինական Ամերիկայում և Եվրոպայում դիկտատորական ռեժիմները տապալվեցին և անցում կատարվեց դեպի նոր՝ ժողովրդավարական հասարակարգ։

Անցման շրջանում բոլոր երկրները հանդիպեցին որոշակի մարտահրավերների, և անհրաժեշտություն առաջացավ գտնել գործընթացներ և մեխանիզմներ այդ մարտահրավերները հաղթահարելու համար։ Դրանց շարքում իր տեղն ունի անցումային արդարադաթյունը։

Նշենք, որ այս տերմինը հանրության համար մոլորեցնող է, քանի որ հանրության ընկալմամբ արդարադատությունը դատական գործունեության արդյունք է և չի կարող իրականացվել այլ կերպ։ Իսկ որոշ դեպքերում այն կապվում է ցեղային սովորույթների հետ, և դա ավելի հասկանալի և ընդունելի է այդ ժողովուրդների կողմից։

Սակայն անցումային արդարադատությունը պետք է հասկանալ լայն իմաստով և, ինչպես իրավացիորեն նշում են «Անցումային արդարադատության մեխանիզմների կիրառելիության հնարավորությունը ՀՀ-ում՝ միջազգային փորձի լույսի ներքո»¹ աշխատության հեղինակները, այստեղ «արդարադատությունն» ավելի ճիշտ է հասկանալ որպես ոչ ժողովրդավարական կառավարումից ժողովրդավարական համակարգին անցնելու ընթացքում արդարության վերականգնմանն ուղղված գործունեություն` ինչպես դատարանների կողմից դասական արդարադատության իրականացման, այնպես էլ օրենքով սահմանված այլ գործիքների օգտագործման միջոցով (մեկը մյուսին չի բացառում, մեծ մասամբ զուգորդվում են):²

Միավորված ազգերի կազմակերպությունը, բնականաբար, չէր կարող անտարբեր անցնել այս գործընթացների կողքով և 2010թվականին հրապարակվեց ուղեցույց, որտեղ շարադրեց իր մոտեցումը այս գործընթացների և մեխանիզմների վերաբերյալ։³

Ըստ ուղեցույցի, անցումային արդարադատությունը գործընթացների և մեխանիզմների ամբողջական շարք է, որոնց միջոցով հասարակությունը ձգտում է հասկանալ նախկինից ժառանգութուն ստացած լայնածավալ չարաշահումները՝ ապահովելու համար պատասխանատվություն, ծառայել արդարադատությանը և հասնել հաշտեցման։Այս նպատակների իրականացման գործընթացները և մեխանիզմները կարող են լինել իրավական, այնպես էլ ոչ իրավական։

Իրավական գործընթացը ներառում է քրեական հետապնդման նախաձեռնությունները, իսկ ոչ իրավականը՝ ճշմարտության որոնումը, վնասների հատուցման ծրագրերը և համակարգային բարեփոխումները։ Այս գործընթացները կարող են կիրառվել ինչպես առանձին, այնպես էլ տարբեր համադրությամբ։ Այս կիրառման մեխանիզմներ են՝ 

1. քրեական արդարադատություն,
2. ճշմարտության որոնման գործընթաց,
3. փոխհատուցման ծրագրեր,
4. համակարգային բարեփոխումներ։

Կան նաև այլ մեխանիզմներ/կանանց, երեխաների և այլն/, որոնք ավելի շուտ լրացնում են այս հիմնական մեխանիզմները, քան հանդես են գալիս ինքնուրույն։ Այս մեխանիզմների կիրառումը ինքնանպատակ չէ և չկա դրանց իրագործման համընդհանուր բանաձև։ Ինչ լավ է մեկ երկրի համար, կարող է անբարենպաստ լինի մյուսի համար։ Այդ պատճառով, անցումային արդարադատությունը պետք է իրականացվի ազգային առանձնահատկությունները, ազգային կարիքները հաշվի առնելով։

Որոշ գնահատումներով, անցումային արդարադատության 854 մեխանիզմներ են կիրառվել 161 երկրներում 1970-2007 թվականներին։⁴

Բոլոր դեպքերում, արադարադատության վերջնական նպատակը խաղաղության և ազգային հաշտեցման հասնելն է։⁵

Ընթերցել մաս 2-ը․ Անցումային արդարադատություն․ Խաղաղությունն ընդդեմ արդարադատության

  1․ https://bit.ly/2UdMNYw,

  2․ https://bit.ly/2UdMNYw, էջ13,

  3․ https://www.un.org/ruleoflaw/files/TJ_Guidance_Note_March_2010FINAL.pdf,

  4․ https://www.usip.org/publications/2010/06/transitional-justice-balance,

  5․ Մենք շեշտը դնելու ենք վերջնական նպատակների իրականացման մի քանի մեխանիզմների վրա։

Գեղամ Ներսիսյան
Իրավաբանական գիտությունների թեկնածու, ԱՄՆ, Նյու-Յորք