Վաղը՝ սեպտեմբերի 4-ին, Շրջակա միջավայրի նախարարությունը կհրապարակի «Լիդիան Արմենիա»-ի ներկայացրած ՇՄԱԳ-ի վերաբերյալ եզրակացությունը։ ELARD միջազգային փորձագիտական ընկերության հետ տեսակոնֆերանսի վերջում Էրիկ Գրիգորյանը նշեց, որ սպասում են Գիտությունների ազգային ակադեմիայի կարծիքին, որը կստանան մինչ սեպտեմբերի 4-ը։
Վերոնշյալից ելնելով՝ որոշեցինք զրուցել ԳԱԱ Երկրաբանական գիտությունների ինստիտուտի ռիսկերի և աղետների կառավարման փորձագետ Լիլիթ Գևորգյանի հետ, ով նշեց մի շարք թերություններ «Լիդիան Արմենիա»-ի ներկայացրած ՇՄԱԳ-ում, որոնք կներկայացնենք ստորև։
Աղետների ռիսկը բազմաչափ մեծություն է՝ պայմանավորված վտանգի աստիճանից, ուսումնասիրվող համակարգի խոցելիությունից և ուսումնասիրվող համակարգի արժեքից։
Ռիսկ = Վտանգ x Խոցելիություն x Ազդեցության գոտու համակարգի արժեք
(Risk = Hazard x Vulnerability x Exposure)
Ամուլսարի նախագծում ռիսկը հաշվված է որպես ազդեցության և հավանականության արտադրյալ՝
Ռիսկ = Ազդեցություն x Հավանականություն
(Risk = Impact x Probability)
Այսինքն, խոցելիությունը և ազդեցության գոտու համակարգի արժեքի արտադրյալը հենց հնարավոր ազդեցությունն է, իսկ վտանգը որոշակի ուժգնության բնական իրադարձության (երկրաշարժ, հեղեղ, սողանք) հավանականությունն է։
Քանի որ նախագծում առկա են բնական (երկրաշարժ, հիդրոլոգիական) և մարդածին (շահագործման, աշխատանքային) վտանգներ, ապա ամբողջ ռիսկը դառնում է այս բոլորով պայմանավորված ռիսկերի հանրագումար։
Անդրադառնանք բնական վտանգներով պայմանավորված ռիսկերի 3 բաղադրիչներին հերթով։
Սեյսմիկ վտանգ
Հիմնական հաշվետվությունում երևում է, որ սեյսմիկ վտանգի հավանականային գնահատման համար օգտագործված մոդելները հին են և կիրառելի չեն Հայաստանի տարածքի համար։
Ջրհեղեղների վտանգ
Ջրհեղեղները հիդրոլոգիական վտանգների մաս են և ունեն մի քանի տեսակ։ Ամուլսարի նախագծում դիտարկվել են վարարումները (fluvial floods) և հեղեղները (storm surge): Ամուլսարի Ջրհեղեղների Ռիսկի գնահատման զեկույցում (Flood Risk Assessment, Golder Associates) կատարող կողմը կատարել է միայն վտանգի գնահատում՝ այն էլ ակնհայտ թերություններով․
Մաթեմատիկական մոդելները անընդունելիորեն պարզեցված են.
Չկան ինտեգրված կլիմայի փոփոխության տեղային մոդելներ․
Մեծ բարձրությունների վրա տեղումների տվյալներ չունենալու պատճառով դրանք լրացվել են Միացյալ Թագավորության նմանատիպ տեղանքի տվյալներով․
Չի կատարվել ստոխաստիկ մոդելավորում (stochastic modeling), որն անհրաժեշտ է հիդրոլոգիական իրադարձությունների մոդելավորման համար․
Այս բոլոր թերություններն ու գնահատականները կատարված են հենց վտանգի գնահատման փուլում, հետևաբար հանդիսանում են հիմք բոլոր հետագա ռիսկի հաշվարկների համար։ Սա բերում է վերջնական արդյունքների փաստացի անհիմն լինելուն են և չեն կարող օգտագործվել որոշում կայացնելիս:
Խոցելիություն
Խոցելիությունը սահմանվում է որպես վնասվելու պոտենցիալ։ Գոյություն ունի երկու տեսակի խոցելիություն՝ ինժեներական և սոցիալ-տնտեսական։ Ինժեներական խոցելիությունը նկարագրում է մեկ էլեմենտի վնասվելու պոտենցիալը վտանգի աստիճան-վնաս հավանականային կորերով, իսկ սոցիալ-տնտեսականը նկարագրում է համակարգային խոցելիությունը՝ պայմանավորված սոցիալական, տնտեսական, բնապահպանական, ինստիտուցիոնալ և այլ պայմաններից։
Սոցիալ-տնտեսական խոցելությունը կախված է բազմաթիվ գործոններից, որոնք խիստ կախված են յուրաքանչյուր ուսումնասիրվող համակարգից։ Սոցիալ-տնտեսական խոցելիությունը երբեմն դիտարկվում է որպես դիմակայունության (resilience) հակադիր մեծություն։ Գոյություն ունեն բազմաթիվ մեթոդներ սոցիալ-տնտեսական խոցելիությունը/դիմակայունությունը գնահատելու համար (Cutter et al, 2010), բայց Լիդիանի հաշվետվություններում բերված են միայն նկարագրական աղյուսակներ, որոնք չեն ապահովում որևէ քանակական հիմնավորում։ Օրինակ, անհասկանալի է, թե ինչպե՞ս կարող է Ջերմուկի տուրիզմին վերագրել բարձր դիմակայունություն (Amulsar Gold Mine Project: Environmental and Social Impact Assessment, Chapter 7)։ Սա ուղղակի անհնար է բացատրել։
Ազդեցության գոտում գտնվող ուսումնասիրվող համակարգի արժեք (Exposure)
Այս նախագիծը կարևոր ազդեցություն ունի տարբեր համայնքների, էկոհամակարգերի և էկոհամակարգերի ծառայությունների վրա, ուստի ազդեցության տիրույթում գտնվող տարրերը ձևավորում են մի ամբողջ համակարգ, որի նյութական արժեքը կազմվում է առանձին տարրերի արժեքների հանրագումարով (exposure): Այս համակարգը ինքնին բազմաչափ է, որի բաղադրիչներն են մարդիկ, շենքերն ու շինությունները, ենթակառուցվածքները, բիզնեսը, էկոհամակարգերն ու դրանց ծառայությունները և այլն։
Այն ամենն, ինչ ունի նյութական և մշակութային արժեք։ Եթե օգտվենք տնտեսագիտության մեջ ընդունված մեթոդից, ամբողջական համակարգը դիտվում է որպես հետևյալ 5 տիպի կապիտալի համախումբ․ մարդկային, սոցիալական, ֆինանսական, բնական և արտադրական (human, social, financial, natural, manufactured capital):
Այս բոլորը դիտարկելու փոխարեն, ՇՄԱԳ-ում դիտարկվում են կամայականորեն ընտրված տարրեր՝ առանց քանակական և անալիտիկ վերլուծության։ Այդպիսի վերլուծությունը պահանջում է մեծ թվով մասնագետների խումբ, որոնք ոչ միայն պետք է գնահատեն ամբողջ կապիտալի ներկայիս արժեքը, այլ նաև ներկայացնեն արժեքի կարճաժամկետ, միջնաժամկետ և երկարաժամկետ կանխատեսումները։
Մի քանի բացթողումների օրինակ էկոհամակարգերի և դրանց ծառայությունների արժեքների գնահատաման ժամանակ․
Այս փուլում ևս թերի գնահատելով նյութական արժեքը՝ նվազեցվում է հնարավոր կորուստների արժեքը և, հետևաբար, ռիսկերը։ Այսինքն, ելակետային տվյալների անճշտությունը բերում է ռիսկերի թերագնահատմանը։
Ռիսկերի գնահատում
Բացի վտանգի և ազդեցության տիրույթի նյութական արժեքի գնահատման ակնհայտ բացթողումներից, Ամուլսարի հանքի շահագործման ծրագիրը ներկայացնում է միայն ռիսկերի կառավարման ինժեներական լուծումներ։ Սա բացարձակորեն հակասում է ռիսկերի կառավարման հիմնական գաղափարին, որն առաջացել է հենց ինժեներական հնարավոր բացթողումներն ու աղետները ֆինանսական գործիքներով ապահովագրելու անհրաժեշտությունից։
Կարևոր է, որ Միջազգային ֆինանսական կորպորացիան (International Finance Corporation) դադարեցրել է իր մասնակցությունը այս ծրագրում, իսկ Եվրոպական զարգացման և վերակառուցման բանկը դեռ չի վերահաստատել իր համաձայնությունը։
Նկարագրված թերություններն ու գնահատականները կատարված են հենց վտանգի և նյութական արժեքների գնահատման փուլում, հետևաբար հանդիսանում են հիմք հետագա բոլոր հաշվարկների համար։ Հիմնվելով սխալ ելակետային գնահատականների վրա՝ մենք չենք կարող տալ ռիսկերի հուսալի և տրամաբանական գնահատական։ Այս փուլում կատարված գնահատականները բավարար և գիտականորեն հիմնավոր չեն, և հետևաբար չեն կարող օգտագործվել որևէ որոշում կայացնելիս։
comment.count (0)