Կրթական քաղաքացիական նախաձեռնության անդամ, «Սինջար» եզդիների ազգային միավորում ՀԿ անդամ Զեմֆիրա Քալաշյանի հետ զրուցել ենք եզդիական համայնքի կրթական խնդիրներից, դրանց պատճառներից ու լուծման հնարավոր ուղիներից։

-Որո՞նք են եզդիական համայնքի կրթական խնդիրները, եթե առանձնացնենք ամենահիմնականները։

-Եզդիական համայնքի ամենաէական խնդիրը երեխաների` կրթությունից դուրս մնալն է: Չնայած որ 2017 թվականից 12-ամյա կրթությունը պարտադիր է Հայաստանում, դեռ շատուշատ համայնքներում կարելի է հանդիպել կրթությունից դուրս մնացող երեխաների, որոնց մեջ մեծ թիվ են կազմում եզդիները:

-Կրթական այդ խնդիրներում ի՞նչ տեղ ունեն իրավական ու օրենսդրական բացերը։ Արդյո՞ք խնդիրների հիմնական պատճառը իրավական կարգավորումներն են։

-Որպես այդպիսին՝ Հայաստանում, ես գոնե, չեմ լսել կրթության ոլորտում իրավական կամ օրենսդրական որևէ կարգավորման մասին, որ խտրականություն կդրսևորի որևէ քաղաքացու նկատմամբ` կապված նրա էթնիկ, կրոնական կամ այլ փոքրամասնություն լինելու հետ: Սակայն կա խնդրի մեկ այլ կողմը՝ որքանով է գրված օրենքը կյանքի կոչվում:

Ինչպես նշեցի, 12-ամյա կրթությունը պարտադիր է: Եվ ուրեմն, սա ենթադրում է, որ եթե երեխան դպրոցահասակ է, բայց դպրոց չի գնում, ուրեմն արդեն իսկ օրենքի խախտում է: Ուստի ծնողը կամ օրինական խնամակալը պետք է պատասխանատու լինի օրենքի առաջ: Սակայն, իմ իմացած բոլոր դեպքերում, զգուշացումներից և հնարավոր հետևանքների մասին տեղեկացվելուց զատ, ծնողը կամ խնամակալը ոչ մի պատասխանատվության չի ենթարկվում և իրականության մեջ ոչինչ չի փոխվում: Ուստի, երբ մարդիկ տեսնում են, որ մի երեխայի դեպքում դպրոցից դուրս մնալը անհետևանք մնաց, շարունակում են երևույթին նույն կերպ նայել, և պարտադիր կոչված կրթությունը պարտադիր լինելուց հեռու է մնում:

-Կրթական խնդիրներում ի՞նչ դեր ունեն ազգային ավանդույթները։

-Միանշանակ, համայնքում կան կարծրացած տեսակետներ երեխաների և հատկապես՝ աղջիկների կրթության և ամուսնության տարիքի հետ կապված: Համայնքում շատերն են կողմնակից, որ աղջիկը վաղ տարիքում ամուսնանա, կամ որ կրթությունը աննպատակ է կնոջ դեպքում, որովհետև կինն աշխատող օղակը չէ, որովհետև տնային գործերում դպրոցի կրթությունը պիտանի չէ, կամ տարրական գրագիտությունն արդեն իսկ բավական է: Սակայն սա որպես բնութագիր տալ ամբողջ համայնքին և որակել որպես ազգային ավանդույթ, ես չեմ կարող:

Մեր համայնքում կան ազգին ու ազգայինին նվիրված, ազգի պատմությանը ծանոթ, կրոնի ու մշակույթի կրող շատ ընտանիքներ, ովքեր ուսյալ են, դեմ են վաղ ամուսնություններին և կարևորում են կրթության դերը: Եվ հենց իրենք են ապացուցում, որ նշված խնդիրները զուտ մտածողության հետ են կապված և ոչ երբեք ավանդույթի:

Օրինակ, չնայած կրթությունից դուրս մնացած աղջիկների թիվն ավելի մեծ է, բայց քիչ չեն նաև տղաները, որ հրաժարվում են դպրոց գնալ: Ես հաճախ եմ հանդիպում տարբեր բնակավայրերում ապրող եզդի ծնողների հետ ու բոլոր հանդիպումներին էլ լսում եմ կարծիք, որ եթե երեխան (աղջիկ, թե տղա) լավ է սովորում, թույլ կտամ դպրոց հաճախել, բայց եթե չի սիրում սովորել, անիմաստ է դպրոց գնալը: Սա խոսում է արդեն դպրոցի դերի պակաս կարևորության մասին: Այսինքն՝ այն բոլոր դեպքերում, երբ դպրոցը դիտվում է միայն ակադեմիական կրթություն տվող հաստատություն, մենք կբախվենք նույն խնդրին:

-Սոցիալական խնդիրներն ի՞նչ դեր ունեն կրթությունից դուրս մնալու հարցում։ Դրանցից որո՞նք են հատուկ հենց եզդիական համայնքին։

-Եզդիները Հայաստան են եկել մեծ խմբերով, և խմբերը բնակություն են հաստատել հիմնականում մեկ ընդհանուր բնակավայրում: Սրա մասին են վկայում ամբողջությամբ կամ մասամբ եզդիաբնակ գյուղերի գոյությունը: Համայնքների հետ աշխատանքի արդյունքում ես հասկացա, որ այն բնակավայրերում, որտեղ միայն եզդիներ են կամ մեծ մասամբ եզդիներ են, կրթության որակը ավելի ցածր է այն բնակավայերից, որտեղ եզդիներն ավելի քիչ թիվ են կազմում:

Սա ինձ թույլ է տալիս ենթադրել, որ որպես ազգային փոքրամասնություն՝ եզդիները, Հայաստան գալով, և փակ համայնքով ապրելով, ավելի դանդաղ են ընտելացել տեղի լեզվին, վարք ու բարքին, հետևաբար զարգացումը ևս դանդաղ է ընթացել: Սա չէր կարող չազդել համայնքի կրթության որակի վրա:

Այս ամենին զուգահեռ մենք գիտենք, որ Հայաստանում հանրակրթությունը ունի մի շարք խնդիրներ: Այս խնդիրները կրկնապատկվում են գյուղական համայնքերի համար: Եզդիները ապրում են հիմնականում գյուղական համայքներում: Սրան էլ ավելանում է համայնքին բնորոշ մի քանի խնդիր և պատկերն ամբողջանում է:

-Որքանո՞վ է լեզվի խնդիրը ազդում կրթություն ստանալու գործընթացի վրա։

-Միանշանակ, լեզվական առանձնահատկությունը չէր կարող չազդել կրթության որակի վրա: Մեր համայնքին բնորոշ խնդիրներից մեկն էլ հենց հայերենի չիմացության խնդիրն է:
Ասել, որ հայաստանաբնակ եզդիները բացարձակ չեն տիրապետում հայերենին, սխալ է: Բայց, ինչպես նշեցի, եզդիները հիմնականում ապրում են ամբողջությամբ կամ մասամբ եզդիաբնակ գյուղերում, ուստի շփվում են միմյանց հետ մայրենի եզդիերենով: Եվ դպրոց հաճախող երեխան, այս պարագայում, եթե մինչ դպրոցը մանկապարտեզ կամ նախակրթարան չի գնացել, բախվում է լուրջ խնդրի: Նրա համար բարդ է դառնում ուսումնական ծրագրին համընթաց տառեր սովորել, գրել ու կարդալ, որովհետև խնդիր ունի նաև միաժամանակ նոր լեզու՝ գրական հայերեն սովորել: Այս խնդիրը մենք չունենք քաղաքային բնակավայրերի կամ քիչ թվով եզդի բնակիչներ ունեցող համայնքների դեպքում:

-Եթե չեմ սխալվում, դպրոցներում եզդիերենի դասընթացներն անցկացվում են խմբակների տեսքով միայն։ Ի՞նչ խնդիրներ եք տեսնում այս առումով և որո՞նք են, ըստ Ձեզ, լուծման ուղիները։

-Այո, եզդիերենի դասերը խմբակի տեսքով են, ցավոք: Ու սա այս դասերի՝ շատ դպրոցներում անարդյունավետ լինելու պատճառներից մեկն է: Եթե հաշվի առնենք, որ եզդիերենի դասերը որպես խմբակ լինում են վերջին ժամերին, երբ երեխաներն արդեն հոգնած են, և որ շատ դպրոցներում չկան բուֆետներ, ապա հոգնածությանն ավելանում է նաև սովածությունը։

Պարզ է, որ երեխայի համար ֆիզիկպես դժվար է լինում մասնակցել եզդիերենի դասերին: Բայց, իրականում, եթե մի բան իրապես շատ է հետաքրքրում երեխային, ոչինչ չի խանգարի նրան լինել իրեն հետաքրքիր վայրում: Ուստի, բացի տեխնիկական խնդրից, մենք ունենք նաև բովանդակային խնդիր, մասնավորապես՝ ուսուցիչների մասնագիտական կարողությունները և հմտությունները:

Եզդիերեն դասավանդողների հիմնական մասը բավական հեռու է մանկավարժությունից: Մի հատվածն էլ գրագիտության լուրջ խնդիր ունի: Արդյունքում, մենք ունենում ենք իրավիճակ, երբ 6, 7-րդ ժամին հոգնած, սոված երեխան գնում է մասնակցելու մի դասի, որտեղ ուսուցիչը չի համապատասխանում ուսուցչի կերպարին, որտեղ ուսուցիչը չգիտի՝ ինչ են մանկավարժական հմտություններն ու առարկայի դասավանդման մեթոդիկան, դասարանի ներգրավվածությունը կամ նյութի հավասար հասանելիությունը բոլորին:

Եվ այսպես, քանի որ առարկան պարտադիր չէ, մեկ-երկու դաս հետո աշակերտը չի ցանկանում գնալ դասի, որովհետև ի դեմս ուսուցչի իր աչքին արժեզրկվում են առարկան, լեզուն և այն սովորելու անհրաժեշտությունը: Ես գիտեմ, իհարկե, որ եզդիերենի դասավանդման հաջող փորձեր էլ կան, սակայն դրանք քիչ թիվ են կազմում: Միանշանակ, մենք ունենք կիրթ, գիտակ կադրեր, ովքեր գուցե հաջողեին ու լեզվի դասավանդումը լավ որակի ու արդյունավետ լիներ: Սակայն այս մարդկանց համար բարդ է ցածր աշխատավարձի դիմաց գնալ դպրոց աշխատելու այն պարագայում, երբ այդ աշխատավրձը հաճախ տրանսպորտային ծախսերին չի բավականացնում:

-Ի՞նչ հեռանկարներ կան եզդիական համայնքի կրթական խնդիրները կարգավորելու հետ կապված։ Ի՞նչ առաջարկներ Դուք ունեք։

Ես հասկանում եմ, որ այսօր, առհասարակ, հանրակրթությունը ունի շատ խնդիրներ, որոնք անհապաղ լուծում են պահանջում: Եվ այդ լուծումները նպաստելու են նաև մեր համայնքի կրթական մակարդակի բարձրացմանը: Սակայն մեր համայքնի դեպքում կան մի քանի խնդիրներ, որոնց լուծումն այսօր անհրաժեշտություն է․ նախ և առաջ, լեզվական խնդրի լուծման նպատակով եզդիաբնակ համայնքերում մանկապարտեզի կամ նախակրթարանի առկայությունը և ավագ դպրոցների հասանլիությունը, քանի որ շատ եզդիաբնակ համայնքերում դպրոցը միայն իննամյա է: Գիտեմ, որ նշածս խնդիրները ամբողջ Հայաստանում են ակտուալ, սակայն մեր համայնքի դեպքում դրանք առաջնային լուծում պահանջող խնդիրներ են:

Նաև կարևոր է, որ օրենքով պարտադիր սահմանված կրթությունն իրապես պարտադիր դառնա: Սրան զուգահեռ կարևոր է, իհարկե, եզդիերենի դասերի որակային բարձրացումը: Դասերը պետք է դադարեն խմբակի դեր ունենալուց: Սա ոչ միայն կլուծի երեխաների մասնակցության խնդիրը, այլև կնպաստի ուսուցչի մասնագիտական հմտությունների պարտադիր լինելուն, աշխատավարձի բարձրացմանը: Այսինքն՝ կսկսեն դասավանդել մարդիկ, ովքեր մոտ են մանկավարժությանը, ովքեր ունեն բավարար կրթվածություն դպրոցում աշխատելու և սերունդ դաստիարակելու համար: Ինչպես նաև, սա լուծում է աշխատավարձի խնդիրը: Եթե առարկան եզդի երեխաների համար դառնա պարտադիր, ապա ուսուցիչն էլ կստանա այնքան աշխատավարձ, որքան որ դպրոցում նույն ծանրաբեռնվածությամբ ստանում է մեկ այլ ուսուցիչ: