Հայաստանում մեկնարկած դատական համակարգի բարեփոխումների գործընթացի, մասնավորապես՝ անցումային արդարադատության և դրա գործիքներից վեթինգի թեմայով զրուցել ենք «Իմ քայլը» խմբակցության պատգամավոր Սոս Ավետիսյանի հետ։

-Ովքե՞ր պետք է ընդգրկված լինեն վեթինգն իրականացնող մարմնի կազմում, ի՞նչ մասնագիտություն, որակներ պետք է ունենան նրանք, և ինչպե՞ս պետք է վստահ լինենք, որ այդ մարդիկ անաչառ են և կապված չեն ներկա կամ նախկին կառավարող ուժերի հետ։

-Նրանք, իհարկե, իրավաբանական կրթություն ունեցող մարդիկ պետք է լինեն, պետք է լինեն հանրային դեմքեր և վստահություն վայելեն։ Լավ կլինի, որ նրանց կայացրած որոշումները կոնսենսուսի արդյունք լինեն, դա կերկարացնի գործընթացը, բայց ավելորդ շահարկումների տեղիք չի տա։ Անաչառությունն ապահովելու համար կարող ենք, օրինակ, ընդդիմության համար էլ տեղեր սահմանել։ Ես դեմ չէի լինի, որ խորհրդարանական ընդդիմության իրավաբաններից էլ լինեն այդ կազմում։

Անցումային արդարադատության տրամաբանության մեջ է նաև, որ նախորդ կառավարող ուժից էլ կարող են ներկայացուցիչներ լինել հանձնաժողովներում։ Մի քիչ դժվար եմ պատկերացնում, բայց եթե կոմպետենտ մարդիկ լինեն․․․Պետք է շատ զգույշ լինել նաև դատավորների գիտելիքները ստուգելիս, որ դա նրանց արժանապատվությունը չվիրավորի։ Վեթինգի դեպքում դատավորը կա՛մ, այսպես ասած, անցնում է ասեղի անցքով, կա՛մ չի անցնում։ Բայց միայն մասնագիտական հմտությունները, կարողությունները ստուգելը բավարար չէ դատական համակարգի բարեփոխման համար, անհրաժեշտ է դատավորների աշխատավարձի հարցն էլ քննարկել։ Մենք չենք կարող լավ, անաչառ դատական համակարգ ակնկալել, երբ դատավորները մի քանի հարյուր հազար դրամ աշխատավարձ են ստանում։ Այսինքն՝ այն դատավորները, որոնք կանցնեն վեթինգով և կհամապատասխանեն այդ պաշտոնին, գուցե պետք է մինչև մեկ միլիոն դրամ դարձնել նրանց աշխատավարձը։ 

-Օրեր առաջ հրաժարական ներկայացրեց ԲԴԽ նախագահը, նրա օրինակին հետևեց նաև ԱԱԾ տնօրենի տեղակալը։ Սա ինչպե՞ս կգնահատեք։ Եվ շատերն այժմ սպասում են ՍԴ նախագահի հրաժարականին։ Արդյոք հնարավո՞ր է՝ Հրայր Թովմասյանը ևս վեթինգի գործընթացով անցնի։ 

-Հասարակությունը պետք է այս ամենը հստակ ֆիքսի․ երբ ԲԴԽ նախագահ Գագիկ Հարությունյանը հրաժարական է տալիս, էդ ինչու՞ է նրա եղբայրը հրաժարական տալիս ԱԱԾ պետի տեղակալի պաշտոնից։ Այսինքն՝ Հարությունյան ընտանիքը քվոտայո՞վ է ստացել էդ պաշտոնները․ դու կլինես ԱԱԾ պետի տեղակալ, ես՝ ԲԴԽ նախագա՞հ։ Էդ երկուսն իրար փոխկապակցվա՞ծ են եղել, ո՞ր տրամաբանությամբ։

Հիմա շատ «А теперь я Наташа» ընդդիմախոսներ ասում են՝ վայ, իշխանության էս մի ճյուղը, էն մյուս ճյուղը, բայց մենք տեսնում ենք, չէ՞, որ մի եղբայրը հրաժարական է տալիս ԲԴԽ-ից, միանգամից մյուսն էլ՝ ԱԱԾ-ից, որը գործադիրի մեջ է։ Փոխկապակցվա՞ծ են եղել իրար, ճնշվե՞լ են իրարից։ Չգիտեմ, այսպիսի հարցեր կան։

Իսկ ինչ վերաբերում է Հրայր Թովմասյանին, իրավական տեսանկյունից չեմ կարող ասել կլինի, թե ոչ, բայց էստեղ հետաքրքիր է էլի՝ դու այնքան չես հարգում քո գրած Սահմանադրությունը, որ հին Սահմանադրությամբ ես անցնում պաշտոնի։ Նա քաղաքական կուլտուրայից է միշտ խոսում, բայց քաղաքական կուլտուրայի տեսանկյունից նրա՝ Սահմանադրական գնալն ու հեղափոխությունից հետո մնալը nonsense է։

-Միամտություն չէ՞ կարծել, որ միայն դատավորներին վեթինգի ենթարկելով կարող ենք հասնել արդարադատության համակարգի էական բարեփոխման։ Արդյոք այդ ստուգումները չպե՞տք է վերաբերեն նաև իրավապահ ամբողջ համակարգին՝ ոստիկանությանը, դատախազությանը, ԱԱԾ-ին։

-Անհրաժեշտ, բայց ոչ պարտադիր պայման է դա դատական ռեֆորմի մեջ։ Էլի եմ ասում՝ վարձատրությունը, մարդկանց կենսաապահովությունը ևս պիտի բարեփոխվի։ Այդ արժևորումը շատ կարևոր է։ Բայց եթե վեճերը լուծող, հանգուցալուծող մարմինը քեզ մոտ փչացած է, կոռումպացված է, դու ինչպե՞ս ես գնալու մյուսների հետևից։ Ես նաև կողմ եմ, որ այդ ստուգումը, վերահսկողությունը լինի նաև մյուս կառույցների նկատմամբ։

Կարևոր է նաև հայտարարագրման համակարգի բարելավումը։ Շահերի բախման ինստիտուտն է կարևոր, բայց մինչև այս ամենն իրականացնելը, դատարանը բարեփոխելն առաջին քայլն է։ Ես եմ, ասում եմ՝ այս մարդը վատն է, ասում են՝ դատի տուր, թող դատարանը որոշի։ Միշտ դա է ասվելու՝ դատարանը թող որոշի։

Նախ դու պետք է էդ մարմինը զտես, մաքրես, նոր մնացած հարցերը լուծես։ Ես չունեմ այնպիսի իլուզիաներ, որ քննչական, հետաքննչական մարմիններում, ԱԱԾ-ում պայմանական վեթինգների կարիք չկա։ Իհարկե, կա։ Կադրային բազայի բավական լուրջ փոփոխության կարիք կա, բայց դրա համար նախևառաջ դատարանի բարեփոխում է պետք։ Ընդ որում, այն արգումենտը՝ բա ինչու մյուսներին վեթինգ չեն անում, բոլորին թող անեն, ես դրա հետ լրիվ համաձայն եմ։ Ճիշտ է՝ դա ընդդիմության մի որոշակի թևից եկած բավականին դեմագոգիկ թեզ է, բայց ես նորմալ եմ վերաբերում, որ մեզ էլ ստուգեն։ Մենք ունենք հայտարարագրեր, ունենք մեր համեստ կահկարասին, խնդիր չունենք այդ ասեղի անցքով անցնելու։

-Վեթինգից բացի այս օրերին խոսվում է նաև Ճշմարտության հանձնաժողով ստեղծելու մասին։ Սա և՞ս անցումային արդարադատության գործիք է, և ի՞նչ է իրենից ներկայացնում։

-Այո՛, և ընդ որում, շատ կարևոր գործիք։ Այն, կարելի է ասել՝ պատմաքաղաքական գործիք է, որը թույլ է տալիս՝ ստեղծվի կոմիսիան, ուսումնասիրություն կատարի, մարդիկ կարողանան այնտեղ կիսվել իրենց պատմություններով կամ ցուցմունքներով։ Օրինակ, եթե դու պատմես քո պատմությունը, ու դրա համար քեզ դատեն, դա չի լինի truth commission։ Բայց դա էլ է շատ կարևոր, որ հասարակությունը կարողանա իր համար պատկերներ ֆիքսի։

Պետք է լինեն այսպես ասած ինքնախոստովանականներ, ինչպես «Վայ, գիտե՞ս՝ ես այն ժամանակ էսպիսի վատ բաներ եմ արել, բայց ներողություն եմ խնդրում ու պատրաստ եմ հանրությանը հասցրած վնասները կոմպենսացնել, հույս ունեմ՝ դուք սրան քրդատով չեք նայի»։ Սա մի մեխանիզմ է, որը տանում է հաշտեցման, ու շատ կարևոր է, որ նաև քաղաքականորեն ֆիքսվի՝ ով ով է եղել, ինչ է եղել, որպեսզի հետագայում չունենանք այդպիսի «А теперь я Наташа»-ներ։

-Գործող Սահմանադրությունը թու՞յլ է տալիս վեթինգ կամ առհասարակ անցումային արդարադատություն իրականացնել, թե՞ այն փոխելու անհրաժեշտություն է լինելու։

-Չեմ կարող հստակ ասել՝ իրավական առումով խնդիրներ կան այս Սահմանադրության հետ, թե ոչ, բայց քաղաքական մշակույթի տրամաբանությամբ ինքը կարող է դառնալ այն գործիքը, որով պաշտպանվելու են տարբեր մարդիկ։ Սահմանադրական փոփոխությունները, եթե անհրաժեշտ լինեն, պետք է գնալ դրան, բայց նաև կարող ենք փորձել այս Սահմանադրությամբ անել։ Օրինակ՝ Ճշմարտության հանձնաժողովների համար Սահմանադրություն փոխելու կարիք չկա, այն ավելի քաղաքագիտական գործիք է, քան զուտ իրավական։

-Միջազգային կառույցները ողջունել էին կառավարող ուժի նպատակը, սակայն, ընտրված ճանապարհը, կարծես, ոչ միանշանակ էր ընդունվել։ Դուք ինչպե՞ս եք գնահատում միջազգային արձագանքը։ 

-Այն, որ Հայաստանում այս ճանապարհի տրորում եղել է, դա նոր բան չէ։ Նույնը եղել է նաև ապրիլին, մայիսին, հոկտեմբերին։ Եվ մեր միջազգային գործընկերները դա շատ լավ հասկանում են։ Գոնե իմ ունեցած հանդիպումներն ու խոսակցությունները շատ մարդկանց հետ ցույց են տալիս, որ իրենք պարզ հասկանում են՝ երբ քեզ ամեն անգամ ասում են՝ բա հիշու՞մ եք՝ օրենքով սա ամրագրված է․․․Այո՛, սա, իհարկե, օրենքով ամրագրված է, կան այդ սահմանափակումները, բայց ի վերջո այս մարդիկ եղել են այդ ընդհանուր կոռուպցիոն բուրգի անդամները։

Ասում եմ՝ ամենալավ ինդիկատորն էր Գագիկ Հարությունյանի ու եղբոր հրաժարականները, այսինքն՝ երբ նայում ես սիստեմին, այդ տարանջատումը չես գտնում, ու կարծում եմ, որ նաև վարչապետի խոսքը դատական համակարգի վերաբերյալ հստակ ցույց է տալիս, թե որն է մեր կրիտերիան՝ Եվրոպական դատարանի որոշումների հարցը։

-Շատերը նշում են, որ անցումային արդարադատության մեկնարկը պետք է հանդիսանա անցյալին, նախորդ կառավարող ուժի գործունեությանը իրավաքաղաքական գնահատական տալը։ Արդյոք «Իմ քայլը» խմբակցությունը նախատեսու՞մ է տալ այդ գնահատականը։

-Չի ֆիքսվել, որ հենց նման բան պետք է անել, բայց այդ քաղաքական գնահատականն ամեն անգամ տարբեր առիթներով վարչապետի, պատգամավորների շուրթերով հնչում է, դա պարբերաբար արվում է։ Սակայն, համակարգային հետաքննություն, հետազոտություն է պետք, որ կարողանաս ասել՝ այ այս ամբողջ անցյալի համակարգն այսպիսինն էր։

Շատ անգամ արգումնետացիան, թե մեզ անցումային արդարադատություն պետք չէ, բերվում է նրանով, որ տեսեք՝ Հայաստանն ընդհանուր առմամբ հետկոնֆլիկտային երկիր չէ, հակասությունները, ռեպրեսիաները մեծ, համատարած բնույթ չեն կրել։ Դրա հետ, իհարկե, ընդհանրապես համաձայն չեմ, գոնե մարտի 1-ով դա բավականին ակնառու է։

Բայց կա նաև, այսպես ասած, «routinised repression», երբ դու կարող ես մարդուն ամեն օր անարդարության ենթարկել, և իր կյանքն էականորեն վատթարացվի այդ պատճառով։ Այսինքն՝ ոչ թե, օրինակ, մեկ անգամ մեծ քարով, այլ ամեն օր մանր քարերով խփես։ Մենք այս ձևի համակագի մասին ենք խոսում։ Ես նաև չեմ վախենա ասել, որ բոլոր լուրջ գիտական աշխատանքներում Հայաստանը համարվել է կիսաավտորիտար, իսկ վերջին տարիներին, հատկապես՝ 2013-ից սկսած՝ կոնսոլիդացված ավտորիտարիզմի տարրով երկիր։

Այսինքն՝ դրա գնահատականը նաև միջազգայնորեն է տրվել, բայց մեզ պետք է այս անցումը սկսել, քննարկումները սկսել, truth commission-ներն ունենալ, որպեսզի գնահատականը կարողանանք ֆիքսել։ Եթե գնահատականը հենց սկզբից հնչեցնենք, բա էդ ամբողջն անելու իմաստը ո՞րն է։ 

Աստղիկ Քեշիշյան