Գիտություն

Հնդկահայ վաճառականներ, սփյուռքի կրթական կենտրոններ և այլուրային քաղաքներ․ ինչ կարելի է պարզել գլոբալ միկրոպատմության միջոցով

Ինչպե՞ս էին 17-18-րդ դարերում հնդկահայ գաղութների մեծահարուստ վաճառականները գումար ուղարկում Վենետիկի Մխիթարյան միաբանությանը, որտե՞ղ է առաջին անգամ հայկական պրոտոսահմանադրություն ստեղծելու փորձ արվել, կամ ի՞նչ կարող են մեզ պատմել հնդկահայ սփյուռքի մասին Ագրայի ու Սուրաթի հայկական գերեզմանները․․. Սրանք հարցեր են, որոնց պատասխաններն, անշուշտ, տալիս է պատմագիտությունը։ Վաղ արդի շրջան և հայկական սփյուռք Սեպուհ Դաւիթ Ասլանեանը պատմության պրոֆեսոր է, դասավանդում է Լոս Անջելեսի Կալիֆորնիայի համալսարանում (UCLA), համալսարանի՝ Ռիչարդ Հովհաննիսյանի անվան արդի հայոց պատմության ամբիոնի վարիչն է, ինչպես նաև ղեկավարում է Promise հայկական ինստիտուտի Հայագիտական կենտրոնը։ Պրոֆեսոր Ասլանեանի հետազոտություններն ընդգրկում են համաշխարհային պատմության վաղ արդի շրջանը (early modern global history) և կենտրոնացած են հայկական սփյուռքի գործունեության վրա։ Նա պատմում է, որ իր գիտական գործունեության սկզբում աշխատում էր 17-18-րդ դարերի տնտեսական պատմության հարցերի շուրջ։ 2011-ին լույս տեսավ նրա գիրքը՝ Նոր Ջուղայի հայ վաճառականական ցանցի մասին (From the Indian Ocean to the Mediterranean: The Global Trade Networks of Armenian Merchants from New Julfa)։ Պրոֆեսոր Ասլանեանը նշում է, որ այս գրքում ուսումնասիրված են, մասնավորապես, վաճառականական պայմանագրերը, որոնք Նոր Ջուղայում կոչվում էին ընկերագրեր։ «Դրանով սկսեցի ուսումնասիրությունս, բայց բուն հետաքրքրությունս միշտ եղել է մշակութային պատմությունը կամ մտավորական գաղափարների պատմությունը։ Այդ ուղղությամբ արդեն 10 տարի առաջ սկսեցի աշխատել երկրորդ մեծ ուսումնասիրության կամ գրքի շուրջ»,- պատմում է Սեպուհ Ասլանեանը։ «Վաղ արդիականություն և շարժունակություն․ նավահանգստային քաղաքներ և հայոց սփյուռքի տպագրիչներ»․ այսպես է վերնագրված պրոֆեսոր Ասլանեանի երկրորդ գիրքը (Early Modernity and Mobility: Port Cities and Printers across the Armenian Diaspora)։ Այս գիրքը, որը մեծամասամբ նվիրված է հայկական սփյուռքի՝ 1512-1800 թթ․ մշակութային պատմության հարցերին, արդեն ավարտված է և լույս կտեսնի մոտ 2 ամսից։ Ինչպես էին դրամական փոխանցումներ կատարում Հնդկաստանի հայ վաճառականները Հնդկաստանի հայ վաճառականական ցանցի և հայ սփյուռքի մշակութային կյանքի մասին պատկերացում կազմելու գործում օգնության են հասնում պատմության առանձին, փոքր դրվագները, որոնք լույս են սփռում բազմաթիվ հարցերի վրա։ Այդպիսի դրվագներից մեկը, որ տեղ է գտել Սեպուհ Ասլանեանի աշխատանքներում, այն մասին է, թե ինչպես էին հնդկահայ գաղութի հարուստ վաճառականները գումար ուղարկում Վենետիկ՝ այնտեղ հայկական գրքեր տպագրելու նպատակով։ Պրոֆեսոր Ասլանեանը պատմում է, որ Հնդկաստանն աշխարհի ամենակարևոր վաճառականական կենտրոններից մեկն էր և մինչև Անգլիայի կողմից գաղութացվելը Չինաստանից հետո ամենահարուստն էր։ Հենց դա էր պատճառը, որ Հնդկաստանը, ինչպես Սեպուհ Ասլանեանն է ձևակերպում, մագնիսի նման ձգում էր աշխարհի տարբեր վայրերից վաճառականական ներկայացուցիչների և նրանց թվում՝ հայերի։ 1760-ականներին Հնդկաստանի Կալկաթա և Չինսուրա քաղաքներում ապրում էին երկու հայ վաճառական եղբայրներ՝ Յովսեփ և Զաքարիա Շեհրիմանյանները։ Վերջիններս իրարից կարճ ժամանակվա տարբերությամբ մահացան 1763 և 1764 թվականներին՝ Վենետիկի Մխիթարյան միաբանությանը որպես ժառանգութուն մոտավորապես հարյուր հազար արծաթե ռուփի թողնելով։ Սեպուհ Ասլանեանի խոսքով հետագայում այս առատաձեռն նվիրատվության շնորհիվ Մխիթարյանները կարողացան Վենետիկում տասնմեկ գրքեր տպագրել, որոնց թվում էին 18-րդ դարի երկու կարևորագույն գրքերը՝ Միքայել Չամչյանի եռահատոր «Հայոց Պատմությունը» (1784-1786) և Ղազար Փարպեցու «Հայոց Պատմությունը» (1794)։ «Այս երկու վաճառականների հսկայական գումարները, որ նախապայման էին Չամչյանի գլուխգործոցի և մի շարք ուրիշ գրքերի հրատարակության, ինչպե՞ս էին հասել Կալկաթայից մինչև Վենետիկ․ դա հիմնական հարցն է։ Եթե այդ հարցը մեկը չկարողանա լավ ձևով, «տնտեսական ակնոցով» բացատրել, թե ինչպես կարելի է այսպիսի հսկայական գումար տեղափոխել աշխարհի մի կողմից մյուս կողմ, չի կարողանա հասկանալ մեր 1600-1800-ականների մշակութային պատմությունը»,- ասում է պրոֆեսոր Ասլանեանը, այնուհետև պարզաբանում, թե ինչու էր այդ հարցը հասկանալը կարևոր։ Սեպուհ Ասլանեանի խոսքով այն ժամանակներում Հնդկաստանում դրամական ամենակարևոր միավորը արծաթե ռուփին էր։ Սակայն եթե հայ վաճառականները որոշեին արծաթը նավով կամ քարավանի միջոցով ուղարկել Եվրոպա, մեծ վտանգ կար, որ ծովահեններն ու ավազակները կհարձակվեին ու կգողանային արծաթը։ Իրենց գումարն ապահովագրելու համար վաճառականները ստիպված պետք է դրա 10%-ը վճարեին տեղափոխողներին։ Հենց այսպիսի խնդիրներից խուսափելու համար հայ վաճառականներն իրենց արծաթե ռուփիները տանում էին Հնդիկ Սառաֆ անունով մի դրամափոխի մոտ, ներդնում բանկային հաշիվներում և փոխարենը վերցնում փոխանցամուրհակներ (bills of payment): Նրանք այս մուրհակներն ուղարկում էին նախ Բասրա, որտեղ Հնդիկ Սառաֆի գրասենյակի մասնաճյուղ կար, և այնտեղից մեկ ուրիշ մուրհակ էր փոխանցվում Պոլիս, Պոլիսից էլ՝ Վենետիկ, որտեղ գումարը կանխիկացվում էր։ Հենց այսպես էլ Վենետիկում տպագրվել են տասնյակ գրքեր։ Գլոբալ միկրոպատմություն․ փոքր միավորների ուսումնասիրությունը գլոբալ պատմության համատեքստում Այն, թե ինչպես էին հնդկահայ վաճառականները ապահով տարբերակ գտել Եվրոպա գումար ուղարկելու համար, պատմության շատ փոքր դրվագ է, բայց այդ դրվագի ուսումնասիրությունը կարևոր է տվյալ ժամանակաշրջանի տնտեսական և մշակութային իրողությունները հասկանալու համար։ Սա մի մոտեցում է, որը բնորոշ է միկրոպատմությանը։ Սեպուհ Ասլանեանը նշում է՝ միկրոպատմությունը կամ մանրապատմությունը պատմագրության մասնավոր ալիք էր, որը սկիզբ առավ Իտալիայում 1970-ականների վերջին։ Նրա խոսքով միկրոպատմաբանները, փոխանակ պատմական վերլուծության համար հսկայական միավորներ վերցնելու, կենտրոնանում են ավելի սահմանափակ միավորների վրա։ Նրանց ուսումնասիրություններն, օրինակ, կենտրոնացած են ոչ թե հսկայական տարածքների, այլ անհատների կյանքի կամ փոքր համայնքների շուրջ, որոնք հայտնվել են ամերիկաեվրոպական պատմության լուսանցքներում։ Պրոֆեսոր Ասլանեանը ևս իր հետազոտություններում որդեգրել է այս մոտեցումը․ «Բայց փոխանակ տեղական պատմություններ ուսումնասիրելու, ինչպես ընդհանրապես արել են մանրապատմաբանները, իմ մոտեցումն այն էր, որ շաղկապելով կարելի է միացնել մանրապատմության մոտեցումը՝ ընդհանուր, համաշխարհային պատմության հարցեր լուսաբանելու։ Մի բարեկամի հետ մոտ 12 տարի առաջ հորինեցինք այս եզրաբանությունը, որ կոչվում է գլոբալ միկրոպատմություն (global microhistory), որը կենտրոնացած է փոքրիկ կյանքերի շուրջ, փոքրիկ տարածքների վրա տեղավորված և զարգացած կյանքերի շուրջ, բայց այդ փոքրիկ միավորների միջոցով, մանրազնին ուսումնասիրելով իրենց թողած արխիվային նյութերը, լուսաբանում է ավելի լայն, ավելի ընդարձակ ընթացքներ, գործընթացներ, որոնք ընդհանրապես համաշխարհային պատմաբաններն են ուսումնասիրում, այսինքն՝ սահմաններ կտրող գործընթացներ»։ Հնդկահայ սփյուռք․ հայկական առաջին պրոտոսահմանադրություն, կրթական կարևոր կենտրոններ և տպարաններ Այս տարվա մարտի 17-18-ը Լոս Անջելեսի Կալիֆորնիայի համալսարանում տեղի ունեցավ «Արմենո-Ինդիկա. ծանոթության և բարեկամության չորս դարեր» խորագրով միջազգային կոնֆերանսը։ Կոնֆերանսը նվիրված էր Կալկաթայի հայոց մարդասիրական ճեմարանի հիմնադրման երկուհարյուրամյակին և կենտրոնացած էր հնդկահայ գաղութների գործունեության վրա։ Կալկաթայի հայոց մարդասիրական ճեմարանը (լուսանկարը՝ ճեմարանի ֆեյսբուքյան էջից) Կոնֆերանսին, որի կազմակերպման աշխատանքներին մասնակցել էր նաև Սեպուհ Ասլանեանը, ներկա էին հետազոտողներ աշխարհի տարբեր երկրներից, այդ թվում՝ Հայաստանից։ Հայաստանի ազգային պատկերասրահից զեկույցով հանդես եկավ Սաթենիկ Չուքազսյանը, իսկ Մատենադարանից՝ Հասմիկ Կիրակոսյանը։ Կոնֆերանսի մասնակից հայազգի հետազոտողների թվում էր նաև Սեպուհ Ասլանեանի դոկտորական ուսանող Սոնա Թաջիրյանը: Խոսելով այն մասին, թե ինչու էր որպես կոնֆերանսի թեմա ընտրվել հենց Հնդկաստանի հայկական սփյուռքը, պրոֆեսոր Ասլանեանն առանձնացնում է երեք հիմնական պատճառ։ Հնդկահայ գաղութներն ամենահարուստն էին։ «[Հայ] վաճառականների մեծ մասն իր կապիտալը դիզել էր՝ կա՛մ Հնդկաստանում ապրելով, կա՛մ Հնդկաստանի հետ շփումներ և փոխհարաբերություններ ունենալով»,- ասում է Սեպուհ Ասլանեանը։ Նրա խոսքով հենց այս վաճառականներն էլ ֆինանսավորել կամ հիմնադրել են սփյուռքի հայկական տպարանները, իսկ սփյուռքում տպագրված գրքերի հսկայական բաժինը ստեղծվել է հենց հնդկահայ կապիտալով։ Հայկական սփյուռքի կրթական ամենակարևոր կենտրոնները կապվում են հնդկահայ կապիտալի հետ։ «Եթե մեկն ուսումնասիրել է վաղ արդի շրջանի մշակութային վերածնունդը, պիտի եզրակացնի, որ ուսման երեք ամենաբարձր վայրերը հայոց աշխարհի համար եղել են հնդկահայկական կապիտալով ֆինանսավորված վայրեր»,- նշում է պրոֆեսոր Ասլանեանը։ Այդ կենտրոններից առաջինը Մուրադ-Ռաֆայելյան վարժարանն է, երկրորդը` Կալկաթայի հայոց մարդասիրական ճեմարանը, երրորդը՝ Մոսկվայի Լազարյան ճեմարանը: Սեպուհ Ասլանեանը նշում է, որ առաջին երկու կենտրոններն ունեցել են ծագումով ջուղայեցի հնդկահայ մեկենասներ, իսկ երրորդի հիմնադիրները՝ Լազարյանները, որոնք ծագումով Ջուղայից ռուսահայեր էին, իրենց ունեցվածքը կուտակել են՝ Հնդկաստանի հետ հարաբերություններ ունենալով։ Հնդկաստանը՝ «մի շարք առաջինների» վայր։ Պրոֆեսոր Ասլանեանը նշում է՝ Հնդկաստանը մի վայր է, որտեղ հրատարակվել է հայկական առաջին թերթը՝ «Ազդարարը» (Մադրաս, 1794-96 թթ․), գրվել արևելահայերեն առաջին վեպը (Մեսպրոպ Թաղիադյան, «Վէպ Վարսենկան Սայկուհւոյ Աղուանից», 1846 թ․), ստեղծվել առաջին պրոտոսահմանադրությունը կամ նախասահմանադրությունը («Որոգայթ փառաց», 1787 թ․)։ Հենց այս պատճառներով էլ կոնֆերանսը համախմբել էր միջազգային մասնագետների՝ հայ-հնդկական կապերը և հարաբերությունները քննարկելու։ Ինչ կարող են պատմել մեռյալները ողջերի մասին «Գերեզմանատները՝ որպես հետերոտոպիաներ. հայկական գերեզմանային մշակույթը Ագրայում և Սուրաթում, կամ ի՞նչ կարող են պատմել մեզ մեռյալները ողջերի մասին»․ այսպես էր վերնագրված Սեպուհ Ասլանեանի զեկույցը, որը նա ներկայացրեց կոնֆերանսի ընթացքում։ Եվ իսկապես, հարց է առաջանում, թե ինչ է հնարավոր պարզել հնդկահայ սփյուռքի կյանքի և առանձնահատկությունների մասին՝ ուսումնասիրելով Ագրայի կամ Սուրաթի գերեզմանատների հայկական գերեզմանոցները։ Ագրայի հայկական գերեզմանները (լուսանկարները՝ Սեպուհ Ասլանեանի) Սեպուհ Ասլանեանն այս գերեզմանոցները կոչում է այլուրային տարածքներ կամ հետերոտոպիաներ (փիլիսոփա Միշել ֆուկոյի տերմինը)։ Պրոֆեսոր Ասլանեանի խոսքով Հնդկաստանի հայերից 400 տարվա ընթացքում մնացել են 3-4 հազար տապանաքարեր, որոնք մեծամասամբ վերծանված և ուսումնասիրված են։ Պատմության պրոֆեսորի խոսքով, սակայն, այդ ուսումնասիրությունները չեն պարունակում վերլուծական գաղափարներ, որոնց միջոցով կարելի է պատկերացում կազմել ժամանակին ապրածների կյանքի մասին։ Հենց այդ պատճառով էլ նա նոր մոտեցմամբ է ուսումնասիրել գերեզմանոցներն ու փորձել լույս սփռել մի քանի կարևոր իրողությունների վրա, որոնք բնութարգում են այն ժամանակ գաղութներում ապրած հայ մարդկանց ինքնությունը։ Հայկական գաղութներն այնքան էլ մեծ չէին։ Սեպուհ Ասլանեանը նշում է, որ Ագրայի հայկական գերեզմանոցում 400 տարիների ընթացքում 120 տապանաքար է մնացել, Սուրաթում՝ 80-90 տապանաքար։ Այստեղից նա եզրակացնում է, որ այդ քաղաքներում հայկական համայնքը փոքր է եղել։ Այս բացահայտումն, ըստ պրոֆեսորի, հերքում է նախկինում հնչած կարծիքները, թե հնդկահայ գաղութներում տասնյակ հազարներով հայեր են ապրել։ Նրա խոսքով 1850-ից առաջ ամենամեծ գաղութը եղել է Մադրասում, որի հայ բնակչությունը կազմել է 280 մարդ։ Հայկական համայնքը միատարր չի եղել։ Սեպուհ Ասլանեանը գերեզմանների գրություններից պարզել է, որ հնդկահայ գաղութներում ապրել են հայեր, որոնք ծագել են տարբեր վայրերից։«Ագրայում, երբ որ մեկը շրջի գերեզմանոցի մեջ, կարող է 20 րոպեում հանդիպել հայի, որ ծնվել կամ ապրել էր Քաբուլում, կան հայեր Հալեպից, Տիգրանակերտից, Սամսոնից, իմ նախահայրերի շրջանից՝ Արաբկիրից, Պոլիսից, Թիֆլիսից, Գորիսից, Արցախից։ Հայ սփյուռքի ողջ տարատեսակությունն այդ գերեզմանոցների մեջ մարմնացում է ստացել (տարօրինակ ձևով ասենք «մարմնացում»)»,- նշում է նա։ Հայկական համայնքները եղել են անդրմշակութացված։ Երրորդ կարևոր բացահայտումն էլ այն է, որ հայկական համայնքները եղել են անդրմշակութացված (transculturated), այսինքն՝ բաղկացած են եղել երկու և ավելի մշակույթներից։ Պրոֆեսոր Ասլանեանը նշում է, որ նրանք պահել են իրենց հայկական հիմքը, բայց ընդգրկել են զանազան ինքնություններ՝ փոխհարաբերվելով այլ մշակույթների հետ։ Այս մասին են վկայում ինչպես տապանաքարերի արձանագրությունները, որոնք շատ հաճախ եռալեզու, նույնիսկ քառալեզու են, այնպես էլ դրանց ճարտարապետական ոճը։ Պրոֆեսորի խոսքով Ագրայի և Սուրաթի տապանաքարերի մեծ մասն ունի ճարտարապետական մի ոճ, որը կոչվում է Indo-saracenic այսինքն՝ հընդ-իսլամական։ Նա նշում է, որ հայերն իսլամ չէին դավանում, բայց ճարտարապետական այս ոճը նրանց օտար չէր։ Սուրաթի հայկական գերեզմանոցում (լուսանկարը՝ Սեպուհ Ասլանեանի) Կոնֆերանսի ժամանակ պրոֆեսոր Ասլանեանն առանձնացրել էր հենց այս կետերը, որոնց բացահայտումը հնարավոր է դարձել հայկական գերեզմանների ուսումնասիրությամբ։ Ինչպես ձևակերպում է պրոֆեսորը․ «Գերեզմանոցները մեռելների քաղաքներ են, որոնք լույս են սփռում ապրողների պատմության վրա»։ Ինչպես հայագիտությունը հանել իր նեղ հունից Սեպուհ Ասլանեանի ուսումնասիրությունները վերաբերում են հայ ժողովրդի պատմությանը, սակայն նա մեր պատմությունը ներկայացնում է համաշխարհային պատմության համատեքստում։ Պրոֆեսորը նշում է, որ երկար տարիներ ինքը մտորումներ է ունեցել այն հարցի շուրջ, թե ինչպես պիտի ներկայացվեն հայագիտական թեմաներով հետազոտությունները, որ դրանք ունենան ոչ միայն տեղական, այլև գլոբալ նշանակություն։ Նա այդ թեմայով նաև հոդված է գրել, որտեղ փորձել է բացատրել՝ ինչպես կարելի է հայագիտությունը դուրս հանել իր նեղ, այսինքն՝ միայն ազգային և հայկական հունից և դարձնել մի նյութ, որը կհետաքրքրի ոչ միայն հայ պատմաբաններին։ Պրոֆեսոր Ասլանեանի խոսքով առաջին բանը, որ պետք է անեն հայ պատմագետները, հայագետները, ծանոթանալն է ամերիկաեվրոպական հումանիտար և հասարակագիտական ուղղվածության գրականությանը։ «Օրինակ՝ եթե հայ պատմաբանը պետք է գրի Հնդկական օվկիանոսի մասին կամ վաճառականների մասին, ինձ համար անհնարին է, որ այդ անձը՝ որպես գիտնական, կենտրոնական տեղ գրավի հայկական ասպարեզից անդին՝ միջազգային ասպարեզի մեջ, եթե ինքը տեղյակ չէ, օրինակ, գոյություն ունեցող հսկայական, օվկիանոսի չափ մեծ գիտական գրականությունից, որ նվիրված է Հնդկական օվիկանոսի առևտրին, որ նվիրված է առևտրական պատմության ավելի մանր հարցերին, օրինակ՝ bills of payment-ին»,- նշում է նա։ Սեպուհ Ասլանեանն առանձնացնում է ևս մի կարևոր կետ․ հասկանալ, թե ով է քո ընթերցողը։ Նրա խոսքով հայ հեղինակներից շատերը որևէ թեմա ուսումնասիրելիս պատկերացնում են, որ իրենց ընթերցողները միմիայն հայ մարդիկ են, որոնք հետաքրքրված են նույն հարցերով, ինչ իրենք, և որոնց գլոբալ կամ մեթոդաբանական հարցերը չեն հետաքրքրում։ «Երբ որ մեկնակետը պատմաբանի կամ գիտնականի համար այդ է՝ մատակարարել հում նյութ համայնքի համար, այն ժամանակ այդ անձը պետք է գրեթե հրաժարվի համաշխարհային բաների մեջ մտնելուց, որովհետև իրենք գրում են իրենց համար։ Այդպես կարելի է շատ լավ հաջողությունների հասնել, բայց զրո հետաքրքրություն գտնել ոչ հայկական աշխարհից ներս։ Եվ անշուշտ, ոչ հայկական աշխարհը աշխարհի մեծ մասն է, և ընդհանրապես, ամենակարևոր գիտական հոսանքները աշխարհից սկսվում և տարածվում են ուրիշ տեղեր։ Մեզ համար կարևոր հարց է, որ միջազգային գիտության սեղանի շուրջ տեղ գտնենք, որպեսզի հրավիրվենք նստելու և զեկուցելու, խոսակցելու, երկխոսություններ ունենալու։ ․․․․ Եթե կարողանանք մեր ժողովրդի պատմության միջոցով նորություններ սփռել ավելի լայն, համաշխարհային հարցերի վրա, այդ ժամանակ մարդիկ կարևորություն կտան մեր գրություններին»,- ասում է նա։ Պրոֆեսորի խոսքով սա չի նշանակում, որ հայ հետազոտողների ընթերցողների թվում չպիտի լինեն հայեր․ հարցն այն է, որ նրանք չպետք է լինեն միակ ընթերցողները։ «Եթե մեկը Երևանից գրում է և ուզում է հրապարակվել ամերիկյան ու եվրոպական լավագույն հանդեսներում, գրեթե անհնար է, որ ընդունվի նրա հոդվածը, եթե չի համապատասխանում այս լայն հարցերին»,- նշում է Սեպուհ Ասլանեանը։ Պրոֆեսորն, իհարկե, շեշտում է, որ հայ հետազոտողները պետք է կարողանան գիտական լայն հոսանքների մեջ տեղ գտնել՝ «առանց խեղդվելու, առանց մեր յուրահատուկ ինքնությունը կորցնելու»։ Սեպուհ Ասլանեանը նաև Լոս Անջելեսի Կալիֆորնիայի համալսարանում հայոց պատմության թեմայով երկու դասընթաց ունի։ Նա նշում է՝ իր ուսանողների 30-40%-ը ծագումով հայեր են, մնացածը՝ ոչ։ «Բուն նպատակս է մագիստրոսական և դոկտորական ծրագրերից մարդկանց ներքաշել, որոնք, անպայման չէ, որ հայ են, բայց հետաքրքրված են հայկական աղբյուրների հիման վրա, հայերեն կարդալով, լուսաբանել ավելի լայն, ավելի մեծ հարցեր, որոնք գիտության աշխարհի մեջ կարևոր դեր ունեն՝ միաժամանակ հայկական պատմության վրա կարևոր լույս սփռելով։ Եթե պիտի համոզենք, որ հետաքրքրվեն մեր պատմությամբ, պետք է փորձենք իրենց բացատրել՝ ինչու է մեր պատմությունը հետաքրքրական, և այդ բացատրությունը չի կարող ամփոփվել՝ ասելով, որ մեր պատմությունը հետաքրքրական է, որովհետև մեր ինքնությունն է կերտել։ Ոչ հայի համար միշտ կարևոր չէ․ աշխարհի երեսին կան 2000-ից ավելի ժողովուրդներ, ինչո՞ւ հայերինը պետք է տարբերվի։ Բայց եթե կարելի է բացատրել նրանց, որ հայոց պատմությունը ոչ միայն կարևոր է, այլև անհրաժեշտ է համաշխարհային պատմություն հասկանալու և գրելու համար, այն ժամանակ հետաքրքրվողները համեմատական առումով ավելի շատ կլինեն»,- ասում է պրոֆեսոր Ասլանեանը։ Գլխավոր լուսանկարում՝ Սեպուհ Ասլանեանը (լուսանկարը՝ UCLA-ի) Աննա Սահակյան

16:51 - 10 ապրիլի, 2023