Համայնքների խոշորացում

Ինչպիսի՞ աջակցություն է նախատեսվում տրամադրել Սյունիքի սահմանամերձ դարձած բնակավայրերին

Ինչպիսի՞ աջակցություն է նախատեսվում տրամադրել Սյունիքի սահմանամերձ դարձած բնակավայրերին

Հայաստանի վարչապետի, Ռուսաստանի և Ադրբեջանի նախագահների՝ նոյեմբերի 9-ի համատեղ հայտարարության մեջ նշվում էր, որ Արցախի Աղդամի, Քելբաջարի և Լաչինի շրջաններն անցնում են Ադրբեջանի հսկողության տակ։ Սյունիքի մարզի Տեղ, Կապան և Գորիս խոշորացված համայնքների մի քանի  բնակավայրեր, որոնք սահմանակից են Արցախին, այդ տարածքների՝ հակառակորդի վերահսկողության տակ անցնելուց հետո դարձան սահմանամերձ։   Տեղի և Կապանի մի շարք բնակավայրեր դարձել են սահմանամերձ․ ի՞նչ խնդիրներ ունեն բնակիչները Տեղ համայնքի յոթ բնակավայրերից սահմանամերձ են դարձել վեցը՝ Տեղը, Արավուսը, Կոռնիձորը, Խնածախը, Վաղատուրը, Խոզնավարը։ Մեզ հետ զրույցում համայնքի ղեկավար Ներսես Շադունցը նշեց, որ այս պահին իրենք աշխատում են մեր զինվորականների հետ՝ փորձելով լուծել սահմանների որոշման հարցը։ Լուսանկարում՝ Տեղի և Գորիսի՝ սահմանամերձ դարձած բնակավայրերը «Եթե փաստաթուղթ ենք ստորագրել, պիտի փաստաթղթին երկու կողմերն էլ հավատարիմ մնան: Որոշակի ռազմավարական նշանակություն ունեցող բարձունքներ կան, որոնց հետ կապված հարցերն ենք ուզում կարգավորել: Կստացվի՝ կանենք, չի ստացվի՝ չենք անի»,- ասաց նա։ Ներսես Շադունցի խոսքով՝ մինչ այս համայնքի բնակիչների գրեթե 70-80 տոկոսը զբաղվում էր անասնապահությամբ։ Անասուններին կերակրելու համար գյուղացիներն օգտվում էին հիմնականում Արցախի տարածքում եղող արոտավայրերից։ Քանի որ արոտավայրերն արդեն Ադրբեջանի կազմում են, բնակիչների մեծ մասը վաճառել է անասունները։ Հարցին, թե արդյո՞ք այլ արոտավայրեր չկան, որոնցից բնակիչները կարող են օգտվել, համայնքի ղեկավարը պատասխանեց․ «Մենք հիմա ձմեռ ենք ապրում, չենք կարող անասունները տանել, Ջերմուկի սարերում պահել: Ամռանը կարող ենք տանել, բայց ձմռանն իջնում են դեպի հարավ»։ Շադունցի խոսքով՝ բնակիչներն արոտավայրերից օգտվում էին գրեթե ողջ տարին, այդ պատճառով էլ քիչ անասնակեր են կուտակել, որոշ բնակիչներ էլ անասնակեր են կուտակել այն տարածքներում, որոնք անցել են հակառակորդի վերահսկողության ներքո։ Դա է պատճառը, որ նրանք չէին կարող կուտակված անասնակերով պահել իրենց անասուններին, մինչև եղանակները կտաքանային, և կլուծեին արոտավայրերի խնդիրը։ «Ովքեր այստեղ քիչ քանակությամբ կուտակել են, իրենց հաշվարկներն արել են, ըստ կուտակած անասնակերի` ինչքան հնարավոր է եղել, պահել են»,- ասաց համայնքի ղեկավարը։ Հարցին, թե այդ դեպքում ինչ են անելու բնակիչները, որոնք այլևս անասնապահությամբ չեն զբաղվում, Շադունցը կատակով պատասխանեց՝ բազմավեկտոր գյուղատնտեսություն պետք է վարեն: Համայնքում այս պահին իրականացվում են դիրքերի ամրացման աշխատանքներ։ Կապանի համայնքապետ Գևորգ Փարսյանը մեզ հետ զրույցում նշեց, որ արոտավայրերի խնդիրը կա նաև Կապանի բնակավայրերում։ Այստեղի բնակիչները ևս օգտվել են նախկինում Արցախի տարածքում եղած արոտավայրերից, որոնք այժմ հակառակորդի վերահսկողության ներքո են։ Լուսանկարում՝ Կապանի՝ սահմանամերձ դարձած բնակավայրերը Համայնքապետի խոսքով՝ բնակիչների մի մասը վաճառել է անասունները, մյուս մասը շարունակում է պահել։ Հարցին, թե արդյո՞ք այդ արոտավայրերի համար այլընտրանք Կապանի մոտակայքում չկա, Փարսյանը պատասխանեց՝ Կապանի տարածաշրջանն այնքան էլ հարուստ չէ արոտավայրերով։ Գևորգ Փարսյանի խոսքով՝ այս պահին Կապանի համար աենակարևոր խնդիրը բնակչության անվտանգության ապահովումն է։ Ըստ նրա՝ մեր և հակառակորդի սահմանների միջև պիտի լինի անվտանգության գոտի, որպեսզի բնակիչներն իրենց ապահով զգան։ Դիտարկմանը, թե Սյունիքի մարզպետարանից հայտնել են, որ մարզի որևէ գյուղ Ադրբեջանին հանձնելու հարց չի քննարկվում, համայնքապետը պատասխանեց՝ խոսքը մարզի տարածքների մասին չէ։ «Եթե հանկարծ կառավարությունը այնպիսի լուծում տա, որի արդյունքում մենք պետք է նահանջենք նախկին ԽՍՀՄ-ի սահմաններով, լուրջ վտանգ է: Իսկ այդ լուրջ վտանգը գիտակցելով` խիստ անհրաժեշտ է, որ լինի այդ անվտանգության գոտին: Դրա հետ կապված ոչինչ չի արվում: Մենք Սյունիքի մարզի տարածքներից շատ ավելի առաջ ենք՝ ապահովելով մեր համայնքի անվտանգությունը, և պիտի սահմանազատվի Կապանի վարչական սահմաններից բավականին առաջ, որպեսզի մեր բնակչությունը գիշերը հանգիստ քնի»,- ասաց նա: Գևորգ Փարսյանի խոսքով՝ կառավարությունն այդ ուղղությամբ որևէ աշխատանք չի տանում, և դա է հիմնական պատճառը, որ ինքը միացել է վարչապետի և կառավարության հրաժարականի պահանջին։ Հրաժարականի պահանջին միացել է նաև Տեղի համայնքապետ Ներսես Շադունցը։   Սյունիքի մի շարք բնակավայրեր կրել են նյութական վնասներ․ ի՞նչ է նախատեսում անել կառավարությունը 44-օրյա պատերազմի ընթացքում Կապան խոշորացված համայնքի Դավիթ Բեկ և Գորիս խոշորացված համայնքի Խնձորեսկ բնակավայրերը հրետակոծության հետևանքով նյութական վնասներ էին կրել։ Կապանի համայնքապետարանի և Սյունիքի մարզպետարանի համատեղ ուժերով ստեղծվել էր աշխատանքային խումբ, որը տեղում գույքագրումներ ու չափագրումներ էր անում՝ պատճառված վնասը որոշելու համար։ Կառավարության դեկտեմբերի 3-ի նիստի ընթացքում որոշվեց դրամական աջակցություն տարամդրել ՀՀ համայնքների այն բնակիչներին, որոնց անշարժ գույքը վնաս է կրել պատերազմի ընթացքում հրետակոծության հետևանքով։ «Ընդհանուր առմամբ մոտ 75 միավոր անշարժ գույքի մասին է խոսքը, մարզպետարանների միջոցով ավերածությունների հաշվարկները ներկայացված են։ Քաղաքացիներին կտրամադրվի այդ փոխհատուցումը, քանի որ ավերածությունները հիմնականում փոքր չափի են։ Միայն մեկ դեպքով ունենք ամբողջական տան վնասվածք։ Առանձին որոշում է կայացվում կոնկրետ այդ ընտանիքին կացարանով ապահովելու մասով»,- կառավարության նիստի ընթացքում հայտնեց աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարար Մեսրոպ Առաքելյանը։ Այս միջոցառման շահառուներ են Սյունիքի մարզի Կապան համայնքի Դավիթ Բեկ բնակավայրի, Չայ Զամի տեղամասի և Գորիս համայնքի Ներքին Խնձորեսկ բնակավայրի՝ անշարժ գույքի մասով վնաս կրած բնակիչները։ Սակայն Սյունիքի արդեն սահմանամերձ բնակավայրերը կրել էին նաև շարժական գույքի վնաս (մեքենաներ, անասուններ և այլն)։ Սյունիքի մարզպետարանի գլխավոր քարտուղար Էդգար Մարտիրոսյանը մեզ հետ զրույցում նշեց, որ անշարժ գույքին հասցված վնասի չափը գնահատելը բավականին հեշտ է, իսկ շարժական գույքի դեպքում գործընթացն ավելի բարդ է և ժամանակատար։  «Ենթադրենք, ավտոմեքենա է վնասվել, ավտոմեքենայի վնասվածության աստիճանը կամ հասցված վնասը հաշվարկելը բարդ գործընթաց է։ Այսինքն` ավելի երկար է տևում, քան անշարժ գույքին հասցված վնասը որոշելը։ Այդ աշխատանքները շարունակվում են, ավարտելուց հետո կամփոփենք, տեղեկությունը կփոխանցենք Տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարություն, կառավարության համապատասխան որոշմամբ փոխհատուցում կտրվի»,- նշեց նա։ Իսկ հարցին, թե արդյո՞ք անշարժ գույքի մասով վնաս կրած բնակիչներն ապահովվել են ժամանակավոր կացարաններով, Էդգար Մարտիրոսյանը պատասխանեց՝ այս պահին մարզում չկա բնակիչ, որը կացարան չունի: Աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարի մամուլի քարտուղար Զարուհի Մանուչարյանից տեղեկացանք, որ պատերազմի հետևանքով տուժածների համար աջակցման նոր միջոցառումներ առաջիկայում  նախատեսվում է իրականացնել, սակայն դեռ հայտնի չէ՝ ովքեր են լինելու շահառուները։ Այսինքն՝ հայտնի չէ՝ արդյո՞ք ՀՀ սահմանամերձ դարձած բնակավայրերի բնակիչների համար նոր միջոցառումներ կլինե՞ն, թե՞ ոչ։ ՀՀ սահմանամերձ համայնքները ստանում են սոցիալական աջակցություն։ Այս պահին գործում է «Սահմանամերձ համայնքների սոցիալական աջակցության» մասին ՀՀ օրենքը, որն ընդունվել է 2014-ին։ Գործում է նաև կառավարության համապատասխան որոշումը, որով սահմանվում են սոցիալական աջակցության կարգը, ծավալները, ինչպես նաև այն սահմանամերձ համայնքների ցանկը, որոնք ստանում են աջակցություն։ Այս ցանկը փոփոխության է ենթարկվում, երբ անհրաժեշտ է լինում նոր համայնքներ ավելացնել։ Վերջին պատերազմի հետևանքով սահմանամերձ դարձած  համայնքները ցանկում դեռևս ներառված չեն։ Տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարի մամուլի քարտուղար Արմինե Մուրադյանը մեզ հետ զրույցում նշեց, որ այդ ցանկում նոր բնակավայրեր ներառելը միջգերատեսչական հարց է, բացի տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարությունից՝ կարծիք պիտի հայտնի նաև պաշտպանության նախարարությունը։ Արմինե Մուրադյանը հայտնեց, որ հարցն այս պահին քննարկման փուլում է, նախագիծը շրջանառվում է գերատեսչություններում։ «Չենք կարող ասել, թե որ բնակավայրերը կներառվեն, որոնք չեն ներառվի, դեռ պետք է ցանկը վերանայվի, հաստատվի, որովհետև ֆինանսական աջակցության չափ կա, եթե նոր բնակավայրեր են ընդգրկվում, բազմաթիվ նրբություններ կան: Վնասները նախ պետք է գույքագրել, հասկանալ վնասների չափը, դրանից հետո արդեն աջակցության մասին հնարավոր կլինի խոսել։ Այդ ամենն ընթացիկ փուլում է»,- ասաց նա։   Հիշեցնենք, որ երեկ՝ ԱԺ- կառավարություն հարցուպատասխանի ընթացքում, փոխվարչապետ Տիգրան Ավիվյանը հայտնեց, որ այս պահի դրությամբ Հայաստանի Հանրատետության և Ադրբեջանի Հանրապետության միջև իրավական սահմանը վերջնական արձանագրված չէ։ Փոխվարչապետի խոսքով՝ ամբողջ սահմանի երկայնքով միջգերատեսչական խումբ է աշխատում, սահմանի երկայնքի վերաբերյալ իրավական փաստաթղթեր են նախապատրաստվում սպասվելիք բանակցությունների համար, որոնք տեղի են ունենալու, ամենայն հավանականությամբ, հենց այս տարի։   Աննա Սահակյան  
18:53 - 10 դեկտեմբերի, 2020
Այն ծրագրերը, որոնք պետք է խոշորացման արդյունքում շատ համայնքներում իրականացվեին, չեն իրականացվել․ Արմեն Եղիազարյան

Այն ծրագրերը, որոնք պետք է խոշորացման արդյունքում շատ համայնքներում իրականացվեին, չեն իրականացվել․ Արմեն Եղիազարյան

Ազգային ժողովի «Լուսավոր Հայաստան» խմբակցության պատգամավոր Արմեն Եղիազարյանի հետ զրուցել ենք Հայաստանում համայնքների խոշորացման թեմայով։   - Պարո՛ն Եղիազարյան, որպես համայնքների խոշորացման տնտեսական օգուտ՝ նշվում էր, որ նախկին համայնքների աշխատակազմերի կրճատումից կխնայվեն դրամական միջոցներ։ Դուք մի քանի ամիս առաջ հաշվարկներ էիք արել, համաձայն որոնց՝ ընդամենը վեց համայնքում էր գործել այս սկզբունքը։ Այդպիսի մի հաշվարկ երկու մարզի օրինակով նաև մենք ենք արել, սակայն այս դեպքում միայն մի համայնքում աշխատակազմերի կրճատումից բյուջեում դրամական միջոցներ չէին խնայվել։ Ո՞րն է պատճառը, որ մենք տարբեր թվեր ենք ստացել։ - Ինձ հետ կապ հաստատեցին Տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարությունից և մեկնաբանեցին, որ այն թվերը, որոնք իմ հարցման արդյունքում տրամադրել են՝ վարչական ծախսերը, ընդհանրական թվեր են, որոնք նաև այլ ծախսեր են ներառել, ինչի արդյունքում ինձ մոտ այդ պատկերն է ստացվել։ Ես պարզաբանեցի, որ իմ հարցը հստակ էր, ես ուզում էի հասկանալ՝ վարչական ծախսերը խոշորացումների արդյունքում ինչքանով են կրճատվել, ինչքանով է էֆեկտիվ եղել, և ինձ տվել են վարչական ծախսերի մասով մի այնպիսի թիվ, որն իրականում չի արտացոլում այն, ինչ ես եմ պահանջել։ Փաստացի, ինձ թյուր ինֆորմացիա է տրամադրված եղել։  Ամեն դեպքում, ես դրանից հետո ուսումնասիրություններ եմ արել․ խոշորացումների արդյունքում կառավարման պրոցեսն այդքան էլ էֆեկտիվ չէ։ - Արդյունավետ չէ աշխատակազմերի կրճատումից դրամական միջոցների խնայմա՞ն, թե՞ առհասարակ կառավարման համակարգի առումով։ - Առհասարակ կառավարման համակարգի և ծախսերի օպտիմալ կառավարման իմաստով։ - Ո՞րն է անարդյունավետ լինելու պատճառը։ - Համայնքների խոշորացումը իրականացվեց շտամպային կարգով, բոլորի համար մի ստանդարտով, որն այդքան էլ ճիշտ չէ։ Պետք էր հաշվի առնել համայնքների յուրահատկությունները։ Հայամայնքներ եղան, որտեղ արեցին հանրաքվեներ, հանրաքվեների արդյունքում բնակչությունն արձանագրեց, որ դեմ է խոշորացմանը, և հակառակ բնակչությանը՝ ամեն դեպքում խոշորացումը կատարվեց։  - Հանրաքվեները և՛ այն ժամանակ, և՛ հիմա ունեն խորհրդատվական բնույթ․ պարտադիր չէր դրանց արդյունքները հաշվի առնել։  - Իմաստը ո՞րն է խորհրդատվական բնույթի․ ինձ ոչ ոք չկարողացավ բացատրել՝ խորհուրդը որն է, երբ բնակչությունն ասում է՝ մենք դեմ ենք, սակայն անում են այն, ինչ արդեն նախապես պլանավորված էր։ Եթե հանրաքվե են իրականացնում և ընդհանրապես հաշվի չեն առնում հանրաքվեի արդյունքները, մարդկանց մոտ հակառակ կարծիքն է ձևավորվում, հանրաքվեի ինստիտուտն է թուլացվում, և հանրաքվեների նկատմամբ անվստահությունը մեծանում է․ մարդիկ հասկանում են, որ իրենք մասնակցում են հանրաքվեի, տալիս են կարծիք, բայց իրենց խոսքը տեղ չի հասնում։  Պետք է ուրիշ մեխանիզմ մտածել։ Որովհետև կան համայնքներ, որոնք տարիներ շարունակ իրար հանդեպ ունեն հակակրանք, ու երբ միանում են իրար, և այդ համայնքներից մեկը լինում է գլխավոր համայնքը, խտրականության և այլ դրսևորումներ են լինում։  Այն ծրագրերը, որոնք շատ համայնքներում (ես ուսումնասիրել էի Թումանյան համայնքը) պետք է խոշորացման արդյունքում իրականացվեին, չեն իրականացվել։ Եվ այն ծրագրերը, որոնք ներկայացվել են ինձ, իրականում իրականացվել են, բայց այդ ծրագրերը չեն եղել խոշորացման արդյունքում խնայված միջոցներից, դրանք եղել են տարբեր միջազգային կառույցների դրամաշնորհների շրջանակում։ Այսինքն՝ այդ ծրագրերով իրականացված գործողությունները չի կարելի համարել խոշորացման արդյունք։ Այստեղ մանիպուլյացիա է իրականացվում, և այս առումով շատ համայնքներում ռեգրես է նկատվում, շատ համայնքներ հետին պլան են մղվում, քանի որ ամեն ինչ կենտրոնանում է հիմնականում խոշորացված համայնքում։  - Չէ՞ որ հիմա հանրաքվեների անցկացումը պարտադիր չէ․ եթե համայնքը չի նախաձեռնում հանրաքվե, այն չի իրականացվում։  - Բայց մենք խոսում ենք արդեն խոշորացված համայնքների մասին։ Որպեսզի գնահատենք, նայում ենք այն համայնքներին, որոնցում արդեն իրականացվել են։ Թե հիմա նոր տարբերակով ինչպես կլինի, դեռ նոր պետք է հասկանանք, նոր պետք է գնաատականներ տրվեն։ Մենք հիմա խոսում ենք նրանց մասին, որտեղ արդեն նախկինում իրականացվել են, և որոշ ժամանակ է անցել, ու մենք հնարավորություն ունենք նայելու՝ ինչպես է համայնքների զարգացումը տեղի ունեցել, արդյոք էֆեկտի՞վ է եղել, թե՞ ոչ։ - ՏԿԵ նախարարությունն անընդհատ խոսում է այն մասին, որ տարբեր խոշորացված համայնքներում սուբվենցիոն ծրագրեր են իրակավացվում։ Արդյո՞ք խոշորացված համայնքներն ավելի մեծ հնարավորություններ չունեն այդ ծրագրերից օգտվելու։ - Ունեն, իհարկե, բայց մենք այստեղ պետք է տարանջատենք․ սուբվենցիոն ծրագրերը մեկ այլ հարց են լուծում, իսկ համայնքների բյուջեների ընդհանրացումը, մեկտեղ կուտակումը, բյուջեի գումարներով իրականացվող ծրագրերը լրիվ այլ մոտեցում են։ Սուբվենցիոն ծրագրեր կարող են լինել, բայց դրանք կապ չունեն համայնքի բյուջեի և այն խնայողությունների հետ, որոնք պետք է առաջանային խոշորացված համայնքների բյուջեի էֆեկտիվ կառավարման արդյունքում։  - Փաստորեն, Ձեր կարծիքով, շատ գումար չի խնայվել խոշորացման արդյունքում։  - Կոնկրետ Թումանյան համայնքոմ ես չեմ տեսնում այն ծրագրերը, որոնք պետք է լինեին խոշորացման արդյունքում։ Կա կառավարության ծրագրային քարտեզը, թե ինչեր պետք է իրականացվեին, և այդ ծրագրերից գրեթե ոչ մի բան չի իրականացվել։ Իրականացվածները միջազգային կառույցներն են արել, և, կրկնում եմ, կապ չունեն խոշորացման արդյունքում բյուջեի էֆեկտիվ կառավարման և խնայողությունների հետ։ - Ի՞նչն է պատճառը, որ չի իրականացվել այն, ինչ սպասվում էր խոշորացումից։  - Պարզ պատճառով, որ հնարավոր չէ այդ մոդելով բյուջեն էֆեկտիվ կառավարել։ Եվ նաև միգուցե խնայողություններ չեն առաջանում, կամ առաջացած խնայողությունները համաչափ չեն բաշխվում։  Մենք խոսում ենք տարածքային համաչափ զարգացան մասին։ Հիմա անընդհատ խոսում են, որ ամեն ինչ կենտրոնանում է մեծ համայնքներում։ Ի՞նչ է տեղի ունենում Երևանում․ հիմնականում տնտեսական բոլոր գործարքները և փողը շրջանառվում են Երևանում, և դրա պատճառով հիմնական ներդրումները տրամադրվում են Երևանին։ Երևանը սկսում է էլի աճել, մարդիկ վատ ապրելակերպով փոքր համայնքերից ձգտում են դեպի Երևան, և ամեն ինչ կենտրոնանում է մի տեղ։ Խոշորացման արդյունքում նույնպես խոշորացված համայնքում շատ դեպքերում կենտրոնացում է տեղի ունենում, և համաչափ զարգացման խնդիրը ինչ-որ առումով չի լուծվում։ Շատ համայնքներ կան, որտեղ մարդիկ կարծում են, որ իրենց մոտ բան չի փոխվել։ - Այսինքն՝ Դուք վտանգ եք տեսնում, որ ամեն ինչ կարող է կենտրոնանալ խոշորացված համայնքի համայնքային կենտրոնո՞ւմ։ - Այո՛։ Սա մի մոդել է, որ գրեթե ամենուր է։ Նույնը ես կարող եմ ասել Վանաձորի օրինակով․ Վանաձորի կենտրոնում որոշ սուբվենցիոն ծրագրեր են իրականացվում, բայց ծայրամասերում խայտառակ վիճակ է։ Անգամ եթե մի համայնքի օրիանակով ենք վերցնում, տարածքային համաչափ զարգացում տեղի չի ունենում։ Ամեն ինչ կենտրոնացված է կենտրոնական հատվածներում, խոշորացված համայնքների դեպքում՝ կենտրոնական համայնքում, եթե երկրի մասշտաբով ենք ասում՝ Երևանում։ - Ձեզ կարող են հակադարձել, որ խոշորացված համայնքի ՏԻՄ-ը բոլոր բնակավայրերինն է և խնդիրները լուծում է՝ ըստ առաջնահերթությունների, այսինքն՝ եթե հեռավոր փոքր բնակավայրը խնդիր ունի, այդ խնդիրը չի անտեսվում։ - Մենք ունենք ավագանու դերի բարձրացման, ՏԻՄ-երի ինստիտուտի կայացման համար մեծ աշխատանք անելու խնդիր։ Այստեղ մեծ բաց կա, որովհետև ավագանին դեռ այդպես էլ չի գիտակցում իր դերը․ իրենից է կախված ամբողջ բյուջեի կառավարումը։  Հատկապես փոքր համայնքներում ավագանու անդամներն ինչ-որ բարեկամական մակարդակով ընտրված մարդիկ են, որոնք ուղղակիորեն համագործակցում են համայնքապետի հետ, և հիմնականում չկա փոխզսպումների և հակակշիռների մեխանիզմ, որը պետք է ավագանին իրականացնի և ռեալ որոշումներ կայացնի։ Համայնքապետն ինչպես որոշում է, այդպես էլ իրականացվում է, և այստեղ, ես բազմիցս եմ նշել, իրենց բացասական էֆեկտն են ունենում նաև մարզպետարանները։ Վերջիններս սկսում են համակարգել ավագանուն, համայնքապետերին, ինչը խոչընդոտում է ՏԻՄ-երի ինստիտուտի կայացումը։  - Հիմա համամասնական ընտրակարգ է ներդրվել բազմաբնակավայր համայնքներում։ Կուսակցական ցուցակները Ձեր նշած բարեկամական կապերով ընտրվելու խնդիրը չե՞ն լուծի։  - Այդ խնդիրը կլուծվի, բայց դա 4000-ից ավելի բնակիչ ունեցող համայնքներում է․ մենք շատ փոքր համայնքներ ունենք, որոնք մինչև 4000 բնակիչ ունեն։ - Մարզպետարանների մասով․ ՏԿԵՆ-ից վստահեցնում են, որ շուտով մարզպետարանների որոշ լիազորություններ վերցվելու և ՏԻՄ-երին են փոխանցվելու։ Երբ մարզպետարաններն ավելի փոքր լինեն, ու նրանց լիազորությունները փոքրանան, ադրյո՞ք մարզպետարանների մասով նշված խնդիրն էլ չի լուծվի։ - Ես միայն ուրախ կլինեմ, քանի որ արդեն մի քանի տարի է՝ մենք դա բարձրաձայնում ենք։ Մեր մոտեցումն այն է, որ մարզպետարանները պետք է շատ փոքր կառույցներ լինեն, զուտ կառավարության ներկայացուցիչները՝ տվյալ մարզում և որոշակի ստատիստիկ տվյալների համակարգման գործառույթ իրականացնեն։ Լոռու մարզում 180-ի կարգի աշխատակիցներով մարզպետարանի գոյությունը հիմնավորված չէ, և այդպիսի ուռճացված մարզպետարաններ մենք ունենք բոլոր մարզերում։ Պետք է կրճատենք, և միջոցները, որոնք մարզպետարանների վրա են ծախսվում, ուղղվեն ՏԻՄ-երի զարգացմանը։ Մեծ աշխատանք է պետք կատարել, որ ՏԻՄ-երը կայանան և ի վերջո հասկանան, որ իրենք են որոշողը, ոչ թե մարզպետը։  Աննա Սահակյան
21:33 - 18 սեպտեմբերի, 2020
Համայնքների խոշորացումը պետք էր կապել բազմակենտրոնության գաղափարի հետ․ եթե չկա տեղային կենտրոն կոչվածը, անիմաստ է խոշորացման գնալ․ Սարգիս Թովմասյան

Համայնքների խոշորացումը պետք էր կապել բազմակենտրոնության գաղափարի հետ․ եթե չկա տեղային կենտրոն կոչվածը, անիմաստ է խոշորացման գնալ․ Սարգիս Թովմասյան

Ճարտարապետության դոկտոր, Հայաստանի ճարտարագիտական ակադեմիայի իսկական անդամ Սարգիս Թովմասյանի հետ զրուցել ենք Հայաստանում համայնքների խոշորացման թեմայով։  - Պարո՛ն Թովմասյան, դեռեւս 2011-ին Ձեր համատեղ հետազոտություններից մեկում («Տեղական ինքնակառավարման համակարգի զարգացում, համայնքների խոշորացում, միջհամայնքային համագործակցություն»), խոսելով խոշորացվող համայնքների մոդելի մասին, ասում եք, որ խոշորացված համայնքը պետք է տարաբնակեցման համակարգի տեղային կենտրոն ունենա, այսինքն՝ եթե մի քանի թույլ համայնքներ միացնենք, նրանք զարգացման հեռանկար չունեն, դրա համար պետք է զարգացած կենտրոնի շուրջ միավորեն։ Այս դեպքում խոշորացված համայնքի բոլոր բնակավայրերրը համաչափ զարգանալու հնարավորություն կունենա՞ն։ - Ամբողջ հանրապետությունում պետք է բնակավայրերի ցանցի բազմակենտրոն մոդելը ձեւավորվի։ Հիմա մենք չունենք այդ մոդելը։ Համաչափ զարգացման ծրագրերը ադյունք չեն տալիս եւ չեն կարող տալ, քանի դեռ մենք չենք անցել բազմակենտրոն համակարգի, որն, իհարկե, տեւական ժամանակ է պահանջում։  Այսօրվա համակարգը ձեւախեղված է։ - Արդյո՞ք խնդիրն այն է, որ խոշորացման ժամանակ միանման մոտեցում չի ցուցաբերվել․ համայնքների մի մասը խոշորացել է փնջային, մի մասը՝ շրջանային սցենարով։ - ժամանակին, երբ կազմում էինք խոշորացման ծրագրերը, ուսումնասիրություններ արեցինք Սյունիքի, Վայոց ձորի, Արարատի, Կոտայքի մարզերում, եւ այնտեղ հստակ ֆիքսված էր, թե որտեղ կարելի է հենց հիմա անել խոշորացում, որտեղ՝ տեսանելի ապագայում, որտեղ է պետք ընդհանրապես ձեռնպահ մնալ։ Քանի դեռ տեղային կենտրոնի խնդիրը չենք լուծել, անհնարին եւ անիմաստ է խոշորացման գնալ։  Մենք առաջարկում էինք պիլոտային ծրագրերով անել, ամեն մարզում փնջեր ընտրել, որոնք հնարավորինս լավ արդյունք կարող էին տալ, եւ որոշ ժամանակ հետո, երբ արդյունքները կերեւային, անցնել հաջորդ քայլերին։  - Այդ դեպքում վարչատարածքային բարեփոխումների գործընթացը շատ չէ՞ր երկարի։ Հիմա ավելի արագ է տեղի ունենում։  - Արագ է, բայց սխալներ են արվում։ Այն, ինչ առաջարկվում էր, ըստ էության, մասամբ է հաշվի առնվել, հաճախ ընդունվել է ավելի շատ քաղաքական որոշում։ Պարզ օրինակ բերեմ․ Շիրակի մարզի խոշորացումները՝ Աշոցքի, Ամասիայի շրջանում։ Այնտեղ ենթակառուցվածք չկա, ոչ մի բան չկա․ ի՞նչ իմաստ ուներ այս պահին խոշորացնել, եթե չէին լուծելու գլոբալ խնդիրը։ Ի վերջո, համայնքը հո համայնքի ղեկավարի պաշտոն ունենալը եւ ընտրություններ ապահովելը կամ տեղեկանք տա՞լը չէ։ Համայնքը ծառայություն է մատուցում բնակիչներին, իսկ այդ փոքր գյուղերում ոչ մի ծառայություն չեն կարող մատուցել․ ո՛չ ենթակառուցվածք ունեն, ո՛չ մարդկային ռեսուրս։  - Ձեր նշած մոդելին չե՞ն համապատասխանում այն համայնքները, որոնցում շատ բնակավայրեր են միավորվել, եւ որոնք համեմատաբար զարգացած կենտրոն ունեն (օրինակ՝ Սիսիանը, Կապանը)։ - Դա չափից դուրս մեծ խոշորացում է։ Կապանի տարածաշրջանի Շիկահողի արգելոցի տարածքում գյուղեր կան՝ Շիշկերտը, Շիկահողը, Ծավը, որոնք փակուղային դիրք ունեն եւ համայնքի կենտրոնից՝ Կապանից, հեռու են։ Կապանն ի՞նչ ծառայություն պետք է մատուցի այդ գյուղերի բնակիչներին․ եթե փորձի էլ մատուցել, շատ թանկ հաճույք կստացվի։  - Խոշորացման սպասվող արդյունքներից մեկն էլ այն էր, որ ծառայություններն ավելի հասանելի կդառնան բնակիչներին։ Գուցե այդ ծառայությունները պետք է հասանելի դարձնել հենց բնակավայրերո՞ւմ։ - Աշխարհի ամենահարուստ երկրներն էլ այդպիսի ճոխություն իրենց թույլ չեն տալիս, որ բոլոր բնակավայրերում բոլոր ծառայությունները մատուցեն՝ շտապ օգնություն, հրշեջ ծառայություն, ավագ դպրոց, գեղարվեստի դպրոց։ Դա անհնարին ու անիմաստ է ե՛ւ տնտեսապես, ե՛ւ բոլոր առումներով։ Դրա համար պետք է մեխերը ճիշտ խփել, այսինքն՝ այն համայնքներն ընտրել որպես կենտրոն, որոնք պոտենցիալ ունեն ծառայություններ մատուցելու, հասանելի են գոնե կես ժամանոց տիրույթում մնացած բնակավայրերի համար։  - Այս համատեսքտում կարեւոր է, որ Ձեր նշած հեռու բնակավայրերը մեծամասամբ չունեն նաեւ նորմալ ճանապարհներ ու տրանսպորտ՝ համայնքային կենտրոն հասնելու համար։ - Այո՛, դրա համար խոշորացումը կարդարացնի, եթե գոնե սահմանափակ բարենպաստ հասանելիության տիրույթում են բնակավայրերը։ Դիլիջանը խոշորացրին, բայց այնտեղ մի քանի գյուղեր կան, որոնք շատ հեռու են քաղաքից․ ի՞նչ իմաստ ուներ դրանք միացնել Դիլիջանին։  - Մենք խոշորացման հաջողված օրինակներ չունե՞նք։ - Օրինակ՝ Մեղրին։ Ժամանակին մենք առաջարկեցինք որպես նախկին փոքր շրջկենտրոնի տարբերակ՝ փորձնական վերցնել Մեղրին։ Չգիտեմ՝ խոշորացումն ինչ արդյունք է տվել այնտեղ, որովհետեւ այնտեղ էլ կան ռիսկային, կտրված փակուղային բնակավայրեր։ Բայց համեմատաբար նորմալ վիճակ է։ Խոշորացման իմաստն այն էր, որ բոլոր համայնքները կարողանան համարժեք ծառայություններ մատուցել բնակչությանը։ - Գուցե կառավարությունը փորձել է պարզապես անհատական մոտեցո՞ւմ ցուցաբերել համայնքները խոշորացնելիս։ - Դա անհատական չէ, դա կոչվում է քաղաքական մոտեցում։ Անհատական մոտեցումը պետք է ինչ-որ հիմնավորում ունենա։ Եթե 50 կամ 100 ճնճղուկ հավաքենք, նրանք արծիվ չեն դառնա։ Եթե չկա տեղային կենտրոն կոչվածը՝ նորմալ բնակավայր՝ գոնե 5000 բնակչությամբ, իր ենթակառուցվածքներով, անիմաստ է խոշորացման գնալ, որովհետեւ բնակիչը դրանից բացարձակ ոչինչ չի ստանա։ Ինչպես ծառայություններ չէր ստանում առաջ, նույն ձեւով էլ չի ստանա հիմա, գուցե ավելի վատ լինի։ Ինչպես ասում են՝ ունքը սարքելու փոխարեն՝ աչքն են հանում։  - Նշածս հետազոտության մեջ նաեւ ասել եք, որ խոշորացման հետ պետք է հողային օրենսդրության փոփոխություններ լինեն՝ մասնավորապես համայնքների վարչական շրջաններից դուրս գտնվող հողերի եւ աճուրդների մասով։ Այս առումով փոփոխություններ եղե՞լ են։ - Բարդ հարց եք տալիս։ Երբ համայնքների վարչական սահմաններից դուրս գտնվող հողերը՝ պետական արոտներ, անտառներ  եւ այլն, մտցվեցին համայնքների վարչական սահմաններ, այն ժամանակների համար բավականին շոշափելի լրացուցիչ ռեսուրս էր նրանց բյուջեի եկամտային մասով, բայց այդ հողերի արդյունավետ կառավարման խնդիրները բավականին խնդրահարույց են։ Եթե մարզպետներն առաջ հեռագնա արոտների համար պետք է մրցույթ հայտարարեին, եւ ցանկացած սահմանակից համայնք կարող էր մասնակցել, հիմա ստացվում է, որ այդ հողամասերը՝ խոշոր զանգվածները, հայտնվել են տարբեր համայնքների վարչական սահմաններում, եւ, բնականաբար, այստեղ բաց մրցույթներ անելը կարող է խնդրահարույց լինել հարեւան համայնքների բնակիչների կամ նույն համայնքի բնակիչների համար։ Դրա համար այդ հողերի նկատմամբ լիազորությունների խնդիրները դեռեւս վերջնականապես լուծված չեն։ Հողերի կառավարման հարցը բարձիթողի է։ Նույն արոտազանգվածը կարող է բաժանված լինել մի քանի կտորի եւ հայտնվել տարբեր համայնքների սահմաններում։ Համայնքներ կան, որ սահմանակից չեն այդ հողերին, այդ հողերը բաժանվել են միայն սահմանակից համայնքների մեջ, բայց անասուն պահում են նաեւ այն համայնքների բնակիչները, որոնք սահմանակից չեն հողերին։ Այլ լուծում չկար, պետք է, բնականաբար, սահմանակից համայնքների մեջ մտցվեին այդ հողերը, բայց այստեղ մեխանիզմը չլուծվեց, թե մնացած համայնքների բնակիչներն ինչպես են օգտվելու։ - Պարո՛ն Թովմասյան, երբ սահմանամերձ համայնքներն են խոշորացվում, վտանգ չկա՞, որ բնակիչները կձգտեն սահմանամերձ համայնքներից տեղափոխվել  համայնքային կենտրոններ։ - Այդ գործընթացը հիմա էլ կա։ Իմ հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ բնակչության նվազման ամենացավալի դրսեւորումները հենց սահմանամերձ բնակավայրերում են։ Դա շատ ռիսկային է։ Սահմանամերձ բնակավայրերի նկատմամբ շատ յուրահատուկ մոտեցում պետք է ցուցաբերվի, պետության համար ոչ ստանդարտ քաղաքականություն՝ սկսած հարկային դաշտից, նույնիսկ արտոնությունների սահմանմամբ։ Հողի հարկ, գույքահարկ, ինչ-որ բաներ փորձել են անել վերջապես, բայց դա շատ քիչ է։ Համայնքների խոշորացումը միայն մի խնդիրն է։  Քաղաքացին ծառայություն պետք է ստանա։ Եթե համայնքի ղեկավարը այնտեղ վարչական ղեկավար նշանակի, գյուղացուն դա ի՞նչ պետք է․ այդ տեղեկանքը նա այսպես թե այնպես կարող է ստանալ։ Պետք է ծառայությունները  հասանելի եւ որակյալ լինեն գյուղերում, որպեսզի մարդը մնա, նրա համար տարբերություն չլինի՝ այստե՞ղ կապրի, թե՞ այնտեղ։ Եթե մենք այդ խնդիրը չենք լուծում, հատկապես սահմանամերձ բնակավայրերում մարդկանց պահելու առումով կարող ենք ճգնաժամային իրավիճակում հայտնվել․ ազգային անվտանգության խնդիր է դա։ Սյունիքի հարավը, Տավուշի հյուսիսը հիմա լուրջ խնդիրների առաջ են դեմոգրաֆիական առումով․ բնակչության խտությունը ահագին իջել է հատկապես Սյունիքում։   - Հիմա ունե՞նք այն, ինչ ակնկալվում էր խոշորացման արդյունքում։ - Ես խոշորացմանը նույնիսկ տնտեսական արդյունավետության տեսանկյունից չեմ նայում, որովհետեւ դժվար է միանգամից գնահատական տալ արդյունավետությանը։  Ես նայում եմ երկրի տարածքային կազմակերպման, երկրի ողնաշարը կրող կառուցվածքն ամրացնելու եւ բոլոր բնակիչների համար ծառայությունները հասանելի դարձնելու տեսանկյունից։ Խոշորացումը պետք էր միանշանակ կապել բազմակենտրոնության գաղափարի հետ։  Աննորմալ է, որ մեր երկրի բնակչության 30-40%-ը մի բնակավայրում է ապրում՝ գումարած այն, որ Երեւանում՝ իր շրջակայքի ագլոմերացիայով, բնակչության խտությունը շատ ավելի մեծ է, քան, օրինակ, Ճապոնիայի կամ Հնդկաստանի բնակչության խտությունը։ Բայց մենք տեղեր ունենք, որտեղ բնակչության խտությունը 10 մարդուց պակաս է մեկ քառակուսի կիլոմետրի վրա։ Մինչեւ մենք բազմակենտրոնության խնդիրը չլուծենք, մեր երկիրը տարածքային համաչափ զարգացման խնդիրը չի լուծի։  - Կա՞ բնակչության միջին թվաքանակ կամ համայնքում բնակավայրերի միջին թվաքանակ, որի դեպքում ծառայություններն ու ենթակառուցվածքներն ավելի հասանելի կլինեն բնակիչների համար։ - Մենք հետազոտել էինք դա․ իմ գործընկերը նայել էր, թե կախված բնակչության թվից՝ համայնքը ինչքան է կարողանում ծառայություններ մատուցել։ Բայց դա նայված էր զուտ տեղական ինքնակառավարման իրավասությունների շրջանակներում, իսկ մենք ծառայություններ ունենք, որոնք պետության իրավասության ներքո են՝ շտապ օգնություն, հրշեջ ծառայություն, ոստիկանություն եւ այլն։  Իմ բոլոր հետազոտությունները ցույց են տվել, որ համայնքի կենտրոնում 5000 բնակչից պակաս չպետք է լինի։ Մյուս պայմանն այն է, որ համայնքային կենտրոնը պետք է ունենա ենթակառուցվածքներ։ Բոլոր բնակավայրերում մենք սպորտի դպրոց, ավագ դպրոց, երաժշտական դպրոց չենք կարող ունենալ, եւ հնարավոր է՝ շատ գյուղերի բնակիչներ կարող են օգտվել այդ ամենից՝ համայնքային կենտրոնից 30 րոպեանոց հասանելիության տիրույթում։  Աննա Սահակյան
19:25 - 04 սեպտեմբերի, 2020
Խոշորացումից առաջ դժվարանում էի ֆինանսավորում գտնել, իսկ hիմա, եթե ծրագիր լինում է, ներդրում արվում է․ Նորաշենի վարչական ղեկավար

Խոշորացումից առաջ դժվարանում էի ֆինանսավորում գտնել, իսկ hիմա, եթե ծրագիր լինում է, ներդրում արվում է․ Նորաշենի վարչական ղեկավար

Բերդ խոշորացված համայնքի Նորաշեն բնակավայրի վարչական ղեկավար Գոռ Աբրահամյանի հետ զրուցել ենք համայնքների խոշորացման թեմայով։ - Պարո՛ն Աբրահամյան, Նորաշենում մարդիկ ինչպե՞ս են վերաբերում խոշորացմանը։ - Ե՛վ դրական, ե՛ւ բացասական։ - Ինչի՞ց են գոհ, եւ ի՞նչ բողոքներ ունեն։ - Խոշորացումից բողոքներ չեմ ստացել։ Թեթեւ, մանր հարցեր կան, որոնց արագ լուծում է պետք: Կարող է դանդաղել լուծումը, դրա համար կարող են բողոքել։ - Հարցերի դանդաղ լուծվելն ինչի՞ հետ է կապված․ գուցե խնդիրն այն է, որ դրանք պետք է համաձայնեցվեն համայնքի ղեկավարի հե՞տ։ - Խոշորացման առավելություններից մեկն այն է, որ մեծ ներդրումների համար գումար կա։ Մի ժամանակ մենք տարբեր կազմակերպությունների էինք դիմում, ամեն մեկից մի քիչ վերցնում էինք, որ ներդում լիներ։  - Հիմա ներդրումները շատացե՞լ են։ - Հիմա Եթե ծրագիրը կա, գումարը կա։ Համայնքապետն էլ այդ գործերից լավ է․ ներդրում անում է, եթե ծրագիրը լինի։ Խոշորացման թերությունն էլ այն է, որ կարող է մի տեղում ջրի 2000 դրամանոց փական փչանալ, եւ պիտի գնանք, դիմենք համայնքապետարան, մի քիչ ձգձգվում է։ Բնակավայրը պետք է ինչ-որ խանութի, կազմակերպության հետ մատակարարման պայմանագիր ունենա։ Այդ առումով խնդրի լուծումը մի քիչ ձգձգվում է։ Ճիշտ կլինի, որ ամեն բնակավայր ինչ-որ սիմվոլիկ գումար ունենա, որ հրատապ հարցերի համար օգտագործի։ - Փաստորեն, խոշորացման հիմնական խնդիրն այն է, որ բյուջետային հարցերով միայն համայնքի ղեկավա՞րն է զբաղվում։ - Այո՛, հիմնական խնդիրը դա է։ Ընդհանուր թերություններ կան։ Գուցե ճիշտ լիներ, որ մի քիչ փոքր լիներ մեր համայնքը․ 17 գյուղը շատ է։ - Համայնքում շատ բնակավայրերի միավորված լինելն ինչո՞վ է խանգարում։ Որեւէ տարբերություն կա՞ փոքր եւ մեծ բնակավայրերի համար։ - Մեր գյուղն էլ է մեծ, 1400 բնակիչ ունենք։ Բոլոր գյուղերում էլ համայնքապետն աշխատում է ծրագրեր անել։ Օրինակ, փողոցների լուսավորություն Բերդում չի արել, բայց մեր գյուղում արել է։ - Այս պահին Նորաշենում ի՞նչ ծրագրեր են իրականացվում։ - Նոր մանկապարտեզի կառուցման ծրագիր ունեինք հաստատված, համայնքը ներդրումը կատարում էր, ՄԱԿ-ի զարգացման ծրագիրն էր՝ 20 տոկոս համաֆինանսավորումով, ուղղակի համավարակի պատճառով ձգձգվեց, ծրագիրը փակվեց։ - Հետո նախատեսվո՞ւմ է իրականացնել ու մանկապարտեզը կառուցել։ - Ծրագիրը փակվել է արդեն, դժվար թե։ Նաեւ փողոցների լուսավորություն ենք անցկացրել մոտ 1,5 կմ։ - Ճանապարհների վիճակը լա՞վ է Նորաշենում։  - Մեզ մոտ ճանապարհները հիմնականում ասֆալտապատ են, գրեյդեր ենք ձեռք բերել, գալիս է մեզ մոտ, աշխատում է՝ ինչքան պետք է։ Ճանապարհները բարեկարգում ենք։ Այս տարի մի անգամ բնակավայրի ներսում է աշխատել, որտեղ անհրաժեշտ է եղել, հետո դաշտամիջյան ճանապարհներն ենք բարեկարգել, որ տեխնիկան նորմալ աշխատի։ Սուբվենցիոն ծրագիր է հաստատված, մշակույթի տան տանիքը, դռներ, պատուհաններ պետք է փոխենք, կոմբայն ենք ձեռք բերել, ներդրումը համայնքն արել է՝ 20 տոկոս։ - Ընդհանուր առմամբ՝ խոշորացումից հետո մի շարք խնդիրների, կարծես, լուծումներ են տրվել։ - Ես առաջ համայնքապետ եմ եղել։ Ներդրումների հետ կապված դժվարանում էի ֆինանսավորում ճարել, որովհետեւ համայնքը չուներ միջոցներ, պետք է դիմեինք տարբեր կազմակերպությունների։ Հիմա որ ծրագիր է լինում, ասում ենք, ներդրումն անում են։ Խնդիրը միայն հրատապ լուծում պահանջող թեթեւ հարցերն են, որոնք պետք է արագ կազմակերպվեն։  - Դուք ավագանու նիտերին մասնակցելու հնարավորություն ունեք։ Այս եւ այլ խնդիրների մասին բարձրաձայնո՞ւմ եք նիտերի ժամանակ։ - Եթե մեր համայնքին վերաբերող հարց է լինում, մասնակցում եմ ու կարծիք եմ հայտնում։ - Դուք այս պահին ունեք գրեթե բոլոր լիազորությունները, ինչ նախկինում ունեիք՝ որպես համայնքապետ։ Բնակիչները փաստաթղթային եւ այլ հարցրերով Ձե՞զ են դիմում ու լուծում ստանում, թե՞ կան հարցեր, որոնք լուծելու համար պետք է հասնեն համայնքային կենտրոն։ - Հիմնականում մեզ մոտ լուծվում են բոլոր հարցերը․ գույքահարկի հետ կապված հարցեր կան միայն, որ պետք է գնան համայնքային կենտրոն, բայց նախկինում էլ էին գնում։ Հիմնականում բոլոր փաստաթղթերը տալիս ենք։ Շատ քիչ հարցեր կան, որոնց համար գնում են համայնքային կենտրոն։  Աննա Սահակյան
21:31 - 28 օգոստոսի, 2020
Համայնքների խոշորացում․ վարչական ապարատի օպտիմալացումից սպասումներն ու փաստացի իրավիճակը

Համայնքների խոշորացում․ վարչական ապարատի օպտիմալացումից սպասումներն ու փաստացի իրավիճակը

Համայնքերի խոշորացումից տնտեսական ի՞նչ օգուտներ էր ակնկալում կառավարությունը   2012 թվականին, երբ Հայաստանում դեռ չէր մեկնարկել համայնքների խոշորացման գործընթացը, կառավարության մշակած «Համայնքների խոշորացման և միջհամայնքային միավորումների ձևավորման հայեցակարգում» խոսվում էր այն մասին, որ համայնքների խոշորացումը պետք է տնտեսապես հիմնավորված լինի։ «Համայնքների միացման արդյունքում նոր ստեղծված համայնքի աշխատակազմի թվաքանակը զգալիորեն ավելի քիչ կլինի, քան այդ համայնքի կազմի մեջ միավորված նախկին համայնքների աշխատակազմերի հանրագումարային թվաքանակը: Այդպիսով զգալիորեն կկրճատվեն ապարատի պահպանման ծախսերը: Դրա արդյունքում կավելանան բնակչությանը ծառայություններ մատուցելուն ուղղված ֆինանսական հնարավոր միջոցների չափերը»,- նշվում էր հայեցակարգում: 2013թ․ նախկին տարածքային կառավարման նախարարության մշակած «Համայնքների խոշորացումը` որպես Հայաստանի վարչատարածքային բաժանման օպտիմալացման միջոց» աշխատանքային տեղեկանքում որպես համայնքների խոշորացման տնտեսական օգուտ նշվում էր համայնքների վարչական ապարատի օպտիմալացումը։ Տեղեկանքում երկու խոշորացվելիք համայնքի օրինակով բացատրվում էր, թե ինչ սկզբունքով են ձևավորվելու խոշորացված համայնքների համայնքապետարանների աշխատակազմերը, և ըստ այդմ՝ ինչ ֆինանսական օգուտներ են լինելու համայնքների համար։ Սկզբունքը, ըստ տեղեկանքի, հետևյալն էր․ երբ համայնքները միավորվում էին որևէ փնջում, համայնքային կենտրոնում համայնքապետարանի աշխատակազմը մեծանում էր, սակայն կրճատվում էին արդեն նախկին համայնքների, խոշորացումից հետո՝ բնակավայրերի աշխատակազմերը, և դրանց կրճատումից խնայված դրամական միջոցները նոր խոշորացված համայնքը կարող էլ ուղղել համայնքային այլ կարիքներ հոգալու համար։ Այսպես, օրինակներից մեկը Կոտայքի մարզի Գառնի համայնքն էր։ Գառնին և ևս հինգ համայնքներ հիպոթետիկ պետք է միավորվեին փնջային սցենարով (խոշորացման սցենարների և Հայաստանում համայնքների խոշորացման գործընթացի վերաբերյալ առավել մանրամասն՝ այստեղ)։ Այս համայնքների համայնքապետարանների աշխատակազմերի ընդհանուր թիվը 2012-ի դրությամբ կազմել է 62, որից 20-ը եղել է համայնքային կենտրոն Գառնիում։ Այստեղ հաստիքների թիվն ավելանալու էր 6-ով (այդ թվում՝ 5 բնակավայրերի 1-ական վարչական ներկայացուցիչները), և ստացվելու էր, որ նախկին համայնքների համայնքապետարանների ընդհանուր 62 աշխատատեղի փոխարեն խոշորացված համայնքի համայնքապետարանն ունենալու էր 26 աշխատատեղ։ Համաձայն նախահաշվի՝ Գառնի խոշորացված համայնքի՝ ընդհանուր բնույթի հանրային ծառայությունների գծով տարեկան ծախսերը (այսինքն՝ համայնքապետարանի աշխատակազմի պահպանմանն ուղղված ծախսերը), կազմելու էին 54,545.5 հազ. դրամ։ 2012 թվականի դրությամբ բոլոր համայնքների հանրային ծառայությունների գծով բյուջետային ընդհանուր ծախսերը կազմել են 94,668.6 հազ. դրամ: Ստացվում էր, որ հանրային ծառայությունների գծով բյուջետային ընդհանուր ծախսերը նվազելու էին նախկին համայնքների աշխատակազմերի կրճատման հաշվին։ «Կատարված հաշվարկի արդյունքում Գառնի խոշորացված համայնքի՝ ընդհանուր բնույթի հանրային ծառայությունների գծով բյուջետային ընդհանուր օգուտները կազմում են 45,123.1 հազ. դրամ, որը համարվում է համայնքների խոշորացման արդյունքում առաջացած ազատ գումար։ Նոր ձևավորվող համայնքի ՏԻՄ-երը դա կարող են ուղղել ինչպես հանրային ծառայությունների այլ տեսակների մատուցման ծավալների ընդլայնմանը և որակի բարձրացմանը, այնպես էլ համայնքի կազմում ընդգրկված բնակավայրերի սոցիալ-տնտեսական ենթակառուցվածքների զարգացմանը և կապիտալ ներդրումների կատարմանը»,- նշվում էր տեղեկանքում։ Մենք փորձել ենք Վայոց ձորի և Տավուշի մարզերի խոշորացված համայնքների օրինակով հասկանալ, թե խոշորացման նախորդ տարում համայնքային բյուջեների որ մասն են կազմել ընդհանուր բնույթի հանրային ծառայությունների գծով ծախսերը, և արդյոք խոշորացումից հետո՝ 2019-ի դրությամբ, այդ ծախսերը կրճատվել են։ Չենք ուսումնասիրել միայն Տավուշի մարզի Իջևան համայնքը, քանի որ այն խոշորացվել է այս տարի՝ ի տարբերություն Վայոց ձորի և Տավուշի մարզերի մյուս համայնքների, որոնք խոշորացվել են 2015-ից 2017 թվականների ընթացքում։ Օրինակում նշվող Գառնի խոշորացված համայնքն այս պահի դրությամբ ձևավորված չէ, դրա համար այն հնարավոր չէր ուսումնասիրել։   Համայքապետարանների աշխատակազմերի պահպանմանն ուղղվող ծախսերը Տավուշում՝ մինչև խոշորացումը և խոշորացումից հետո   Տավուշի մարզի Դիլիջան համայնքը խոշորացվել է 2015-ին։ Նախքան խոշորացումը՝ 2014 թվականին, Դիլիջան խոշորացված համայնքի կազմում եղած նախկին 7 համայնքների տարեկան ընդհանուր բյուջետային ծախսերը կազմել են ավելի քան 563 մլն դրամ, իսկ ընդհանուր բնույթի հանրային ծառայությունների գծով տարեկան ծախսերը՝ մոտ 186 մլն դրամ։ Այսինքն՝ ընդհանուր բնույթի հանրային ծառայությունների գծով ծախսերը կազմել են ընդհանուր բյուջետային ծախսերի 33%-ը։ Որպեսզի այս տվյալները համեմատենք Դիլիջան խոշորացված համայնքի 2019-ի բյուջեի տվյալների հետ, պետք է հասկանանք, թե 2014-ի բյուջետային ծախսերը 2019-ի չափանիշներով որքան կկազմեին՝ հաշվի առնելով այդ տարիների գնաճը։ Այսպես, եթե ընդհանուր բնույթի հանրային ծառայությունների գծով տարեկան ծախսերը 2014-ին կազմել են մոտ 186 մլն դրամ, 2019-ին կկազմեին ավելի քան 199 մլն դրամ։ Արդեն 2019-ին Դիլիջան խոշորացված համայնքի տարեկան ընդհանուր բյուջետային ծախսերը կազմել են մոտ 907 մլն դրամ, իսկ ընդհանուր բնույթի հանրային ծառայությունների գծով ծախսերը՝ ավելի քան 188 մլն դրամ, այսինքն՝ ընդհանուր բյուջետային ծախսերի 21%-ը։  Եթե համեմատենք 2014-ի և 2019-ի տվյալները, կտեսնենք, որ ընդհանուր բնույթի հանրային ծառայությունների գծով ծախսերը Դիլիջան խոշորացված համայնքում ավելի քան 11 միլիոն դրամով քիչ են, քան 2014-ին համայնքի կազմում ընդգրկված նախկին համայնքների ծախսերը միասին վերցրած։ Ինչ վերաբերում է համայնքապետարանների աշխատակազմերին, ապա եթե 2014-ին Դիլիջան խոշորացված համայնքի կազմում ընգրկված բոլոր նախկին համայնքները միասին ունեցել են 94 դրույք, ապա 2019-ին Դիլիջանի համայնքապետարանում եղել է 54 դրույք (աշխատատեղերը ներկայացված են ոչ թե աշխատակիցների թվաքանակով, այլ դրույքաչափերով)։ Այս տվյալների վերլուծությունից կարելի է ենթադրել, որ Դիլիջան խոշորացված համայնքի ձևավորման արդյունքում իրոք համայնքապետարանների աշխատակազմերի կրճատումից խնայվել են դրամական միջոցներ, և համայնքի ընդհանուր բյուջետային ծախսերում նվազել են համայնքապետարանի աշխատակազմին ուղղվող դրամական միջոցները։ Գրաֆիկ 1-ում ներկայացված են Տավուշի մարզի համայնքներում աշխատակազմերի պահպանմանն ուղղվող ծախսերի փոփոխությունները խոշորացումից առաջ և հետո։  Տավուշի մարզի ևս երկու համայնքում գործել է այս սկզբունքը․ Նոյեմբերյանի կազմում ընդգրկված նախկին 9 համայնքների համայնքապետարաններում խոշորացման նախորդ տարում միասին վերցրած եղել է 97 դրույք, իսկ Նոյեմբերյան խոշորացված համայնքի համայնքապետարանում անցած տարի եղել է 60 դրույք։ Ընդհանուր բնույթի հանրային ծառայությունների գծով տարեկան ծախսերը նվազել են մոտ 39 մլն դրամով։ Աշխատակազմերին ուղղվող ծախսերը 2019-ին կազմել են ընդհանուր բյուջեի 30%-ը՝ 2016-ի 40%-ի փոխարեն։ Բերդի կազմում ընդգրկված նախկին 17 համայնքների համայնքապետարաններում խոշորացման նախորդ տարում միասին վերցրած եղել է 196,6 դրույք, իսկ Բերդ խոշորացված համայնքի համայնքապետարանում 2019-ին եղել է 95 դրույք։ Ընդհանուր բնույթի հանրային ծառայությունների գծով տարեկան ծախսերը նվազել են մոտ 15 մլն դրամով։ Եթե բոլոր համայնքներում միասին վերցրած աշխատակազմերին ուղղվող գումարները նախկինում կազմել են ընդհանուր բյուջեի 42%-ը, ապա Բերդի ընդհանուր բյուջեում 2019-ին այդ ծախսերը կազմել են 28%: Գրաֆիկ 2-ում ներկայացված են Տավուշի մարզի համայնքների ընդհանուր բյուջեներում աշխատակազմերի պահպանմանն ուղղվող ծախսերի մասնաբաժինների փոփոխությունները խոշորացումից առաջ և հետո։ Կողբ խոշորացված համայնքում, որտեղ միավորված է 2 համայնք, 2019-ի դրությամբ 2015-ի համեմատ աճել են աշխատակազմերի պահպանման ծախսերը, սակայն ընդհանուր բյուջետային ծախսերը ևս աճել են։ Ընդհանուր ծախսերն ավելացել են մոտ 32 մլն դրամով, աշխատակազմերի պահպանման ծախսերը՝ մոտ 6 մլն դրամով։ Կողբ խոշորացված համայնքի համայնքապետարանում 2019-ին եղել է 21,5 դրույք, իսկ մինչև խոշորացումը նախկին համայնքները միասին ունեցել են 22 դրույք։ Ընդհանուր բյուջեում համայնքապետարանի աշխատակազմին ուղղվող ծախսերի մասնաբաժինը, սակայն, նվազել է՝ դառնալով 35%՝ 39%-ի փոխարեն։ Հետաքրքիր է, որ Այրում համայնքում (ստեղծվել է 8 համայնքների միավորմամբ) ընդհանուր բյուջետային ծախսերը մոտ 26 մլն դրամով պակասել են, սակայն համայնքապետարանի աշխատակազմին ուղղվող ծախսերն ավելացել են ավելի քան 15 մլն դրամով։ 2016-ին նախկին համայնքապետարաններում միասին վերցրած եղել է 75 դրույք, 2019-ին Այրումի համայնքապետարանում դրույքները կրճատվել են՝ դառնալով 46։ Այրում խոշորացված համայնքի դեպքում ավելացել է նաև ընդհանուր բյուջեում աշխատակազմին ուղղվող դրամական միջոցների մասնաբաժինը՝ 43%-ի փոխարեն դառնալով 53%:  Գրաֆիկ 3-ում ներկայացված են Տավուշի մարզի համայնքներում համայնքապետարանների աշխատատեղերի դրույքների փոփոխությունները խոշորացումից առաջ և հետո։ Համայքապետարանների աշխատակազմերի պահպանմանն ուղղվող ծախսերը Վայոց ձորում՝ մինչև խոշորացումը և խոշորացումից հետո   Վայոց ձորի Ջերմուկ խոշորացված համայնքը ձևավորվել է 4 համայնքների միավորմամբ։ Մինչև խոշորացումը նախկին համայնքների համայնքապետարանները միասին ունեցել են 48,7 դրույք, իսկ Ջերմուկ խոշորացված համայնքը 2019-ին ունեցել է 42 դրույք։ Աշխատակազմերի պահպանմանն ուղղված ծախսերն աճել են ավելի քան 5 մլն դրամով։ Մոտ 212 մլն դրամով ավելացել է նաև համայնքի ընդհանուր բյուջեն։ Ընդհանուր բյուջեում աշխատակազմին ուղղվող գումարների մասնաբաժինը նվազել է՝ 35%-ից դառնալով 24%։ Վայքում (ստեղծվել է 5 համայնքների միավորմամբ) ընդհանուր բնույթի հանրային ծառայությունների գծով ծախսերն ավելացել են մոտ 12 մլն դրամով։ Համայնքապետարանների դրույքների ընդհանուր թիվը նախքան խոշորացումը եղել է 42,5, իսկ 2019-ին կրճատվել է՝ դառնալով 39։ Բյուջետային ընդհանուր ծախսերը ևս աճել են ավելի քան 33 մլն դրամով, իսկ աշխատակազմին ուղղվող դրամական միջոցների մասնաբաժինն ընդհանուր բյուջեում նվազել է՝ 51%-ից դառնալով 49%: Գրաֆիկ 4-ում ներկայացված են Վայոց ձորի մարզի համայնքներում աշխատակազմերի պահպանմանն ուղղվող ծախսերի փոփոխությունները խոշորացումից առաջ և հետո։  Արենիում (ստեղծվել է 9 համայնքների միավորմամբ) ևս համայնքապետարանի աշխատակազմի պահպանմանն ուղղված ծախսերն աճել են ավելի քան 58 մլն դրամով։ Մոտ 152 մլն դրամով ավելացել են նաև ընդհանուր բյուջետային ծախսերը։ Համայնքապետարանի դրույքները խոշորացման նախորդ տարում կազմել են 95, իսկ 2019-ին՝ 60,5։ Ընդհանուր բյուջետային ծախսերում աշխատակազմերի պահպանմանն ուղղված ծախսերի մասնաբաժինը նվազել է․ եթե 2015-ին այդ ծախսերը կազմել են ընդհանուր բյուջետային ծախսերի 62%-ը, ապա 2019-ին կազմել են 54%-ը: Զառիթափում (ձևավորվել է 9 համայնքների միավորմամբ) համայնքապետարանի հաստիքների թվաքանակն՝ ըստ դրույքների գրեթե չի փոխվել (70,1-ից դարձել է 70 ), սակայն աշխատակազմերին ուղղվող ծախսերը կրճատվել են ավելի քան 99 մլն դրամով։ Հետաքրքիր է, որ Զառիթափում ավելի քան 85 մլն դրամով կրճատվել են նաև համայնքի ընդհանուր բյուջետային ծախսերը։ Այստեղ նվազել է նաև համայնքապետարանի աշխատակազմի պահպանմանն ուղղված ծախսերի մասնաբաժինը՝ 62%-ից դառնալով 45%: Գրաֆիկ 5-ում ներկայացված են Վայոց ձորի մարզի համայնքների ընդհանուր բյուջեներում աշխատակազմերի պահպանմանն ուղղվող ծախսերի մասնաբաժինների փոփոխությունները խոշորացումից առաջ և հետո։ Գլաձորում (ստեղծվել է 3 համայնքի միավորմամբ) խոշորցումից առաջ բոլոր համայնքապետարանների դրույքները միասին կազմել են 51, իսկ 2019-ին Գլաձորի համայնքապետարանում եղել է 26 դրույք։ 2019-ին համայնապետարանի աշխատակազմի պահպանմանն ուղղված ծախսերը կրճատվել են մոտ 27 մլն դրամով, և եթե 2016-ին այդ ծախսերը բոլոր համայնքներում միասին վերցրած կազմել են համայնքների ընդհանուր բյուջեների 56%-ը, ապա 2019-ին կազմել են Գլաձորի բյուջեի 28%-ը։ Եղեգիսում (ստեղծվել է 12 համայնքի միավորմամբ) աշխատակազմերի պահպանմանն ուղղվող ծախսերը նվազել են մոտ 32 մլն դրամով, աշխատատեղերի դրույքները 85-ից դարձել են 63,7, իսկ ընդհանուր բյուջետային ծախսերում աշխատակազմին ուղղվող ծախսերը կազմել են 47%՝ 2016-ի 75%-ի փոխարեն։ Գրաֆիկ 6-ում ներկայացված են Վայոց ձորի մարզի համայնքներում համայնքապետարանների աշխատատեղերի դրույքների փոփոխությունները խոշորացումից առաջ և հետո։ Վարչական ապարատի օպտիմալացումը խոշորացված համայնքների համար տնտեսական օգուտներ ունեցե՞լ է   Այսպիսով, մեր ուսումնասիրած 11 համայնքանքներից 6-ում աշխատակազմերի պահպանմանն ուղղված ծախսերը 2019-ի դրությամբ բացարձակ թվերով նվազել են։ Այս 6 համայնքներում ավելացել են նաև ընդհանուր բյուջետային ծախսերը, ինչը նշանակում է, որ ընդհանուր ծախսերում աշխատակազմերի պահպանմանն ուղղված ծախսերի մասնաբաժիններն էականորեն նվազել են։ Իսկ Վայոց ձորի մարզի Զառիթափ համայնքում, չնայած նվազել են նաև ընդհանուր բյուջետային ծախսերը, այդ ծախսերում աշխատակազմերի պահպանմանն ուղղված ծախսերի մասնաբաժինը ևս նվազել է։ Մնացած 5 համայնքներից 4-ում, խոշորացումից առաջվա տվյալների հետ համեմատած, 2019-ին ավելացել են աշխատակազմերի պահպանման ծախսերը։ Չնայած այս հանգամանքին,  ավելացել են նաև այս համայնքների ընդհանուր բյուջետային ծախսերը, և դրա հաշվին ընդհանուր ծախսերում աշխատակազմերի պահպանմանն ուղղված ծախսերի մասնաբաժինները նվազել են։ Վերը նշված բոլոր 10 համայնքներում խոշորացումից հետո կրճատվել են համայնքապետարանների աշխատակազմերի դրույքները։ Ի տարբերություն այս 10 համայնքների՝ Տավուշի մարզի Այրում համայնքում նվազել են ընդհանուր բյուջետային ծախսերը, իսկ աշխատակազմերի պահպանմանն ուղղված ծախսերն, ընդհակառակը, ավելացել են, ըստ այդմ՝ ավելացել է նաև ընդհանուր ծախսերում աշխատակազմերի պահպանմանն ուղղվող ծախսերի մասնաբաժինը։ Ինչ վերաբերում է համայնքապետարանի աշխատակազմերի դրույքներին, դրանք նվազել են։ Փաստորեն, եթե համայնքների մի մասում խոշորացումից հետո բացարձակ թվերով նվազել են համայնքապետարանների աշխատակազմերի պահպանման ծախսերը, մյուս մասում, չնայած բացարձակ թվով աճին, նվազել են այդ ծախսերի մասնաբաժինները ընդհանուր բյուջեում` բացառությամբ Այրում համայնքի, որտեղ այս սկզբունքը չի գործել, և խոշորացումից հետո նախկին համայնքապետարանների աշխատակազմերի կրճատման արդյունքում 2019-ի դրությամբ դրամական միջոցներ չեն խնայվել։ Հեղինակներ՝ Աննա Սահակյան, Կատյա ՄամյանԽորհրդատու՝ Հրանտ Միքայելյան
19:53 - 22 օգոստոսի, 2020
Պետք է խոշորացված համայնքի ավագանու անդամների թիվն ավելացնելու հնարավորություն տրվի, որ բոլոր բնակավայրերից ներկայացուցիչներ լինեն․ Հրանտ Այվազյան

Պետք է խոշորացված համայնքի ավագանու անդամների թիվն ավելացնելու հնարավորություն տրվի, որ բոլոր բնակավայրերից ներկայացուցիչներ լինեն․ Հրանտ Այվազյան

Ազգային ժողովի «Լուսավոր Հայաստան» խմբակցության պատգամավոր Հրանտ Այվազյանի հետ զրուցել ենք Հայաստանում համայնքների խոշորացման թեմայով։ - Պարո՛ն Այվազյան, Դուք ակտիվորեն շրջում եք տարբեր համայնքներում․ խոշորացված համայնքներում ի՞նչ խնդիրներ եք նկատել։ - Վերջին շրջանում ես շրջել եմ Լոռու մարզի բազմաթիվ համայնքներում, հիմնականում եղել եմ խոշորացված համայնքների բնակավայրերում, զրուցել եմ և՛ ՏԻՄ ներկայացուցիչների, և՛ բնակիչների հետ։ Այցերիս նպատակները մի քանիսն էին՝ ծանոթանալ խնդիրներին, ոլորտի զարգացման ծրագրերին, խոշորացման խնդիրներին, ինչպես նաև հավաքագրել հիմնախնդիրները, որ ներկայացնենք 2021 թվականի տարեկան բյուջեում։ Խոշորացման թեմայով բնակիչները հիմնականում դժգոհություններ ունեն։ Իհարկե, ՏԻՄ ներկայացուցիչները՝ վարչական ղեկավարները, ձեռնպահ են մնում ասելուց՝ լա՞վ է, թե՞ վատ, բայց կան նաև վարչական ղեկավարներ, որոնք նույնպես դժգոհում են:  - Բնակիչները հիմնականում ինչի՞ց են բողոքում։ - Էական տարբերություն չեն տեսնում, որ խոշորացումից հետո ինչ-որ բան փոխվել է։ Դա հիմնական դժգոհությունն է։ Բացի դրանից՝ մի քանի համայնքում ինձ ասացին, որ եթե նախկինում իրենց հարկերից որոշակի գումարներ հատկացվում էին, ենթադրենք, փողոցների լուսավորությանը կամ ասֆալտապատմանը, ճանապարհների բարեկարգմանը, խոշորացումից հետո՝ այս կամ նախորդ տարի, այդպիսի ծրագրեր չեն իրականացվել։ - Կառավարությունը հակառակն է ասում, որ հիմա ենթակառուցվածքներն են ավելի հասանելի, համայնքներն ավելի ակտիվ են դիմում սուբվենցիոն ծրագրերի, ճանապարհներ են բարեկարգվում, փողոցներ լուսավորվում։ Այս ամենը Դուք խոշորացված համայնքներում չտեսա՞ք։ - Սուբվենցիոն ծրագրերը թողնենք, որովհետև դրանք պետական ծրագրեր են, և դա կապ չունի խոշորացման հետ։  - Կառավարությունը նշում է, որ կապ ունի, որովհետև խոշորացված համայնքներն առավել հաջող են մասնակցում այդ ծրագրերին։ - Եթե պետական աջակցություն պետք է լինի, այն ժամանակ էլ կարող էր լինել։ Իհարկե, կա ճշմարտություն, որ խոշորացված համայնքը մի քիչ ավելի մեծ գումար կարող է հատկացնել ինչ-որ ծրագրի, բայց այդ գումարն արդեն հատկացվում է մեկ-երկու մեծ ծրագրերի, և, ասենք, 7-8 համայնք ունեցող խոշորացված համայնքում հերթի մեջ են մնում մյուս բնակավայրերը, սպասում են, թե իրենց հերթը երբ կգա։  - Այսինքն՝ էական փոփոխություններ չկա՞ն խոշորացումից հետո։ - Համայնքներ կան, որոնց բնակիչները չեն տեսնում։ Օրինակ, Աքորի համայնքում ինձ ասացին, որ, ենթադրենք, եթե նախկինում փոքր հատվածներով ամեն տարի իրականացվում էր ասֆալտապատում, այս տարի չկա, նախորդ տարի էլ չկար, որովհետև հարկերը գնացել են խոշորացված համայնք, և համայնքի ղեկավարն ավագանու հետ որոշում է կայացրել, որ այսինչ կամ այնինչ գյուղին են հատկացնում։  Կար այսպիսի տեսակետ, որ փոքր, քիչ զարգացած գյուղերը ինչ-որ տեղ շահում են, որովհետև այդ գումարներն առաջնային ուղղվում են այնտեղ, բայց այնպես չէ, որ այդ բազմաթիվ խնդիրներ ունեցող համայնքների խնդիրները նախկինում չէին կարող լուծվել։ Շատ ժամանակ համայնքի ղեկավարի ոչ ճիշտ աշխատանքի պատճառով համայնքներում առաջացել են խնդիրներ։ Ես եղել եմ տարբեր համայնքներում և տեսել եմ իրար կողքի համայնքներ․ մի համայնքն ավելի քիչ խնդիրներ ունի, քան նախկինը։ Դա կախված է եղել նաև համայնքի ՏԻՄ-ի բաց աշխատանքից, հանրության մասնակցությունից։ Բազմաթիվ միջազգային կազմակերպություններ համայնքային զարգացման ծրագրեր են իրականացրել և միշտ չէ, որ ՏԻՄ ներկայացուցիչները բաց են եղել և կարողացել են մասնակցել այդ ծրագրերին։ Մինչ օրս այդ խնդիրը կա։ Միջազգային կառույցների համար խոչընդոտներ կան խոշորացված համայնքների հետ աշխատելիս, որովհետև եթե նախկինում մի կառուjց աշխատում էր կոնկրետ համայնքի հետ, հիմա արդեն համայնքները խոշորացված են, և այդ կառույցը պետք է աշխատի խոշորացված համայնքի ղեկավարի հետ։ - Ո՞րն է տարբերությունը՝ ներդրողը կաշխատի փոքր համայնքի համայնքապետի՞ հետ, թե՞ խոշորացված համայնքի ղեկավարի։ - Ծրագրերի առաջնահերթություն կա, և հնարավոր է՝ տվյալ դեպքում խոշորացված համայնքի համայնքապետը կամ ավագանին (նայած՝ ինչ մեթոդով է որոշվում, թե որ համայնքին առաջնայնություն տրվի), այդ գումարներն ուղղորդեն ոչ այն համայնք, որտեղ ավելի շատ կարիք կա։ Ես գիտեմ կազմակերպություններ, որոնք կոնկրետ համայնքի հետ աշխատում են, զարգացնում են մի քանի տարի այդ համայնքը, որովհետև նրանց ուղղվածությունն այնպես է, որ մի քանի ծրագրեր անեն նույն համայնքում, զարգացնեն, ոչ թե պարբերաբար շատ համայնքներում անեն։ Այդ առումով նրանք հանդիպում են խոչընդոտների։ Բազմիցս խոսել եմ տարբեր կառույցների ներկայացուցիչների հետ, որոնք ասում են, որ այս կամ այն խոշորացված համայնքի ղեկավարն ուղղորդում է և առավել շատ ուզում է, որ ծրագրերն իրականան այն բնակավայրում, որի բնակիչ է ինքը։  - Համայնքներում շրջայցերի ժամանակ խոշորացման վերաբերյալ դրական կարծիքներ չե՞ք լսել։ - Ճիշտն ասած՝ ո՛չ։ Էական դրական կարծիքներ չեմ լսել, բայց դա չի նշանակում, որ խոշորացումը դրական ոչինչ չունի։ Այստեղ մի ուրիշ խնդիր կա․ բնակիչները միշտ չէ, որ գիտակցում են համայնքի կառավարման ձևը, արդյունավետությունը։ - Ձեր գնահատմամբ՝ որո՞նք են խոշորացման դրական կողմերը։ - Եթե ՏԻՄ ներկայացուցիչները առավել ճիշտ աշխատեն, գումարների առավել ճիշտ բաշխում կատարեն, խնդիրների առաջնայնությունը ճիշտ սահմանեն, ապահովեն որոշումների կայացման գործընթացում բնակիչների մասնակցությունը, առավել արդյունավետ կիրականացվի։ Սա պարզապես մի քիչ երկար պրոցես է, որը պետք է միասին անցնենք։ Կարծում եմ, որ մեկնարկ պետք է լինի։ - Առաջին խոշորացումները եղել են 2015-ին, բավականին ժամանակ անցել է․ ձեր նշած փոփոխությունները պետք է գոնե 2015-ին խոշորացված համայնքներում զգացվեին։ - Կան որոշակի փոփոխություններ, աշխատանքներ կատարվում են, այնպես չէ, որ չեն կատարվում, սակայն դրանք այդքան էլ չեն գոհացնում։ Գուցե դա նույնիսկ բնակիչների ակնկալիքներից է․ նրանք միանգամից շատ բան էին ուզում, որ լինի, բայց միանգամից դա չի կատարվում։ Միգուցե եթե սուբվենցիոն ծրագրերն ավելի շատ լինեն, պետությունն ավելի շատ գումար ներդնի, միանգամից շատ համայնքներում որոշակի գործընթացներ լինեն, ժողովրդի վստահությունը կվերականգնվի, նրանք ավելի լավ կվերաբերվեն։ Օրինակ, բնակիչներ կան, որ իրենց համայնքում չեն տեսնում տարբերություն և հարկ չեն մուծում։ Իհարկե, դրա համար բացատրել է պետք, թե ինչ մեթոդներով են հիմա գումարներ ծախսում, գուցե հաջորդ տարի արդեն իրենց համայնքում լինի, կամ իրենք պետք է մասնակցություն ունենան։  Այսպիսի մի խնդիր էլ կա․ կան համայնքապետեր, որոնք թեկուզ մի քիչ ավելի գործունյա են եղել, ավելի կարևորել են համայնքային խնդիրները, տարբեր կառույցների հետ համագործակցելով, պետական ծրագրերից օգտվելով՝ լուծել են իրենց համայնքի խնդիրները՝ գազի, ջրի, ճանապարհների խնդիր։ Մյուս համայնքների համայնքապետերն այդքան էլ ակտիվ չեն եղել, և այդ նույն խնդիրները կան հենց կողքի համայնքում։ Բնականաբար, երբ երկուսն էլ մի խոշորացված համայնքի մեջ են, այդ դեպքում եթե նայեն, կտեսնեն, որ թույլ համայնքում կան գազի, ջրի, ճանապարհի և այլ խնդիր, գումարները պետք է ուղղվեն այնտեղ, կամ սուբվենցիոն ծրագրեր իրականացվեն այնտեղ։ Ստացվում է, որ հետ է ընկնում այն համայնքների հերթը, որոնք նախկինում լավ աշխատանքի շնորհիվ որոշակի ձեռքբերումներ ունեն։ Այդ պատճառով դժգոհություն է առաջացնում բնակիչների մոտ։  - Երբ վերջին անգամ խորհրդարանում այս հարցը քննարկվում էր, Էդմոն Մարուքյանն իր ելույթում նշեց, որ խոշորացման՝ մինչև իշխանափոխությունն իրականացված գործընթացին ճիշտ գնահատական չի տրվել, պետք էր գնահատական տալ, հետո նոր շարունակել գործընթացը։ ՏԿԵՆ ներկայացուցիչը մեզ հետ զրույցում նշել է, որ հետագայում վերանայվելու են նախկինում իրականացված խոշորացումները, գուցե փոփոխություններ լինեն։ Սա չի՞ նշանակում, որ գնահատվում ու վերանայվում է նախկինում արվածը։ - Ես բազմիցս խոսել եմ այդ մասին, առաջարկություններ եմ ներկայացրել։ Ասեմ, որ դժգոհությունների պատճառներից մեկն էլ այն է, որ խոշորացումները ճիշտ փնջերով չեն իրականացվել, այսինքն՝ կա՛մ խոշորացված համայնքի կենտրոնը ճիշտ չի ընտրվել, կա՛մ համայնքներ են միացվել, որոնք իրար հետ ընդհանուր ճանապարհ չունեն, հարակից համայնքներ չեն։ - Համայնքները չեն խոշորացվել միայն փնջային կամ միայն շրջանային սցենարով։ Սա չի՞ նշանակում, որ յուրաքանչյուր դեպքում ուսումնասիրություններ են կատարվել, և ըստ նպատակահարմարության են իրականացվել խոշորացումները։ - Նախկինում այլ խնդիր է եղել խոշորացման համար․ տվյալ իշխանությանը պետք է եղել, որ կարողանա հեշտ կառավարել և իրականացնել իր ծրագրերը։ Եվ խոշորացրել են՝ ըստ իրենց նպատակահարմարության։ Այդ պատճառով բազմաթիվ դժգոհություններ են եղել, նույնիսկ շատերը պատրաստ չեն եղել, որ իրենց համայնքի անունը լինի այս կամ այն։ Հայկական մտածելակերպի մեջ կան այդպիսի դեպքեր, որ, ենթադրենք, Ա համայնքը չի համակերպվում, որ համայնքային կենտրոնը Բ համայնքն է, և իրենք բոլորը պետք է լինեն Բ համայնքի ներկայացուցիչներ։ Կա անհանդուրժողականություն, որը հենց կառավարման գործընթացում խոչընդոտ է։  - Միայն այդ պատճառով պե՞տք էր փոխել համայնքային փնջերը։ - Այդ ժամանակ նախապատրաստական աշխատանքներ էր պետք տանել։ Խնդիրը փոխելը չէ, խնդիրը աշխատանքն է։ Տեսնում ենք, որ այդ պատճառով հարկ չեն վճարում, տարբեր խոչընդոտներ են լինում, խնդիրը մնում է։ Նախնական իրազեկում, բացատրում, հարթում․ այդ գործընթացները պետք էր իրականացնել, որ բնակիչների գիտակցության մեջ այդ կարևորությունը հիմնավորվեր։  Ես մի պատմություն պատմեմ․ խոշորացման գործընթացի ժամանակ հեռավոր գյուղերից մեկում իշխանության ներկայացուցիչները գնում են մի համայնքում բնակիչների հետ հանդիպման։ Իմանում եմ, որ այդ համայնքում մարդիկ դժգոհություն ունեն, հավաքվում են, որ մարդկանց համոզեն՝ խոշորացումը լավ է։ Մի մարդ ձայն է խնդրում և ասում է՝ հիմա որ իմ ջրագիծը քանդվի, պետք է 30-40 կմ քայլեմ, խոշորացված համայնքի ղեկավարին ասեմ՝ ջրագիծս սարքի՞ր։ Այդ ժամանակ համայնքապետը նրան հարցնում է՝ առաջ, որ ջրագիծդ քանդվում էր, ո՞ւմ էիր դիմում։ Մարդը պատասխանում է՝ քեզ էի դիմում։ Համայնքապետը հարցնում է՝ սարքում էի՞, բնակիչը պատասխանում է՝ ոչ։ Համայնքապետն ասում է, որ հիմա էլ խոշորացված համայնքի ղեկավարը չի սարքելու, տարբերություն չկա։ Հիմա, եթե խոշորացումն այս ձևով է լինելու, ուրեմն մեծ, էական փոփոխություն չի լինի։  - Նոր կառավարության խնդիրը ո՞րն է, Ձեր ասած բացերն ինչպե՞ս է պետք լրացնել։  - Ես մի քանի խնդիրների էլ անդրադառնամ․ օրինակ, վարչական ղեկավարների մոտ ես տեսել եմ մոտիվացիայի պակաս, քանի որ հատկապես այն վարչական ղեկավարները, որոնք նախկինում ակտիվ ծրագրեր են իրականացրել, այսօր տեսնում են, որ առաջնային ծրագրերից օգտվում են այն համայնքները, որոնք ավելի թույլ են եղել, որովհետև այնտեղ խնդիրներն ավելի շատ են։ Նաև այսպիսի խնդիր կա․ մենք ասում ենք, որ խոշորացնելով աշխատատեղեր կկրճատվեն, գումարներ կխնայվեն։ Մի քանի համայնքներ ուսումնասիրել եմ․ շատ քիչ աշխատատեղեր են կրճատվել, դրանք էական չեն։ Երբ մենք ասում ենք՝ համայնքները պետք է զարգացնենք, կարևորը մարդն է, այստեղ մի խնդիր կա։ Գյուղական համայնքների երիտասարդները, ուսում ստանալով, վերադառնալով, իրենց համայնքում առաջ գնալու, զարգանալու, քաղաքական դաշտում կամ կառավարման ոլորտում աշխատելու հնարավորություն չեն ունենում թեկուզ նույն այդ կրճատումների պատճառով։ Եվ նրանք ստիպված կա՛մ ուսում առնելով քաղաքներում՝ չեն վերադառնում, կա՛մ վերադառնում են, այլ գործով են զբաղվում։  - Արդյո՞ք մինչև խոշորացումը երիտասարդներն էին աշխատում համայնքապետարաններում։  - Կապ չունի։ Այդ խնդիրը մենք կարող էինք դնել, երիտասարդներին հնարավորություն տալ։ Հիմա այդ աշխատատեղերը չկան։ Եթե մենք խնդիր ենք դնում, որ կարևորը նաև մարդն է, գուցե նույնիսկ պետք էր հնարավորություն տալ երիտասարդներին զարգանալու, գիտակցությունը ավելացնելու, փորձը ավելացնելու, հետագայում մասնակցություն ունենալու կարևոր որոշումների կայացման, երկրի զարգացման գործընթացում։ Արդեն այդ հնարավորությունը չկա։ Անունը դնում ենք, որ այսօր բյուջեում խնդիր ունենք, և մենք դրա փոխարեն կարող ենք մի փողոց ավելի լուսավորել։ Այլ հարց է՝ մեզ համար երկու սյան վրա լույս դնե՞լն է կարևոր, թե՞ մի լավ երիտասարդի պահել համայնքում, գիտակցությունը բարձրացնել և դարձնել Հայաստանի լիարժեք, հայրենասեր քաղաքացի։ Մոտեցման խնդիր է․ նայած, թե երկիրը որն է առաջնային համարում։ Ես նույնիսկ առաջարկել էի, որ հնարավորություն տրվի, որ համայնքի ավագանու անդամների թիվը շատ լինի, որպեսզի մոտիվացիա լինի, որ մարդիկ շատ ներգրավված լինեն համայնքային որոշումների կայացման գործում։  - Այդ դեպքում կառավարումն արդյունավետ կլինե՞ր։ - Որպեսզի ավագանու անդամներ ընդգրկված լինեն բոլոր բնակավայրերից։ Իսկ այսպես միշտ չէ, որ բոլոր բնակավայրերից ընդգրկված են լինում։ - Դա խոչընդոտո՞ւմ է բնակավայրերի ներկայացվածությանը։  - Այո՛, խոչընդոտում է։ Բնակավայրեր կան, որոնցից ավագանու անդամներ ներկայացված չեն։ Ես առաջարկել եմ, որ ավելացնեն, բայց առաջարկս չի ընդունվել, ասել են՝ հետո կքննարկենք, բայց չեմ կարծում։ Ավագանին վարձատրվող չէ, բյուջեի վրա ընդհանրապես ծախս չկա, և ինչո՞ւ հնարավորություն չտանք, որ շատ մարդիկ, երիտասարդներ ընդգրկվեն այդ գործընթացում, կոփվեն։ - Հակառակ կարծիք ունեցողներն ասում են, որ գուցե ավագանու կազմում բոլոր բնակավայրերից մարդիկ ներկայացված չեն, բայց այդ ավագանին ամբողջ խոշորացված համայնքի ավագանին է և անդրադառնում է բոլոր բնակավայրերի խնդիրներին։ - Եթե ավագանու մեկ կամ երկու անդամ այս պահին այս գործով պատասխանատվություն չեն կրում ոչ մեկի հանդեպ, կարող են ոչինչ չանել։ Օրինակ, Լոռու մարզում ավագանու նիստերին շատերը չեն էլ մասնակցում, և ենթակա են գործունեության կասեցման։ Նրանք ոչ մեկի հանդեպ պատասխանատվություն չունեն, և ազատ կարող են նիստերին չգնալ։ Հիմա պատկերացնենք, որ ավագանու կազմում մեկը կամ երկուսն անորակ դուրս գան։ Եթե ավագանու շատ անդամներ լինեն, արդեն ընդհանուր աշխատանքի որակը կբարելավվի։ Մենք մասնակցությունից ենք խոսում, ոչ թե միայն որոշումների կայացումից։ Համայնքի բնակիչները պետք է մասնակցություն ունենան որոշումների կայացման գործընթացում։ Իսկ եթե բնակավայրից մարդ չկա ավագանու կազմում, ինչի՞ մասին է խոսքը։ Օրինակ, X բնակավայրում, որից խոշորացված համայնքի ավագանու կազմում ոչ ոք չկա, պետք է շահագործվի ոսկու հանք։ Ավագանու անդամն ազդակիր չէ, եթե հանքը գործեց, կան վճարներ, ընդհանուր խոշորացված համայնքի համար լավ է լինելու, և որոշում են , որ պետք է հանքը շահագործվի։ Ու միշտ չէ, որ գիտակցության աստիճանն այնքան բարձր է, որ հանրային մտածելակերպ ունենան։ - «Լուսավոր Հայաստանն» ասում է, որ եթե խոշորացումից առաջ տեղական հանրաքվեներ են անցկացվում, սխալ է այդ հանրաքվեների արդյունքներին խորհրդատվական բնույթ տալը։ Ո՞րն է լուծումը․ չանցկացնե՞լ տեղական հանրաքվեներ, և այլ տարբերակո՞վ լսելի դարձնել բնակիչների կարծիքը, թե՞ պարտադիր կատարման ուժ տալ հանրաքվեների արդյունքներին։  - Հանրաքվեները պետք է ազդեցություն ունենան։  - Այսինքն՝ այդ համայնքի կամքի՞ց կախված լինի՝ վարչատարածքային տվյալ բարեփոխումն իրականացվում է, թե ոչ։ - Իհարկե, համայնքի կամքից պիտի կախված լինի։ - Այդպես արդյունավետ կլինե՞ն վարչատարածքային բարեփոխումները։  - Ուրեմն աշխատա՛նք տարեք, բացատրե՛ք, արդյունավետությո՛ւնը ներկայացրեք, որ համայնքը գա այդ եզրակացության։ Ես քիչ առաջ դրանից էի խոսում․ համայնքը պետք է պատրաստ լինի, եթե դու չես պատրաստել, ուրեմն մտրակով չի կարելի անել։ - Այս դեպքում վտանգ չկա՞, որ համայնքապետերը, որոնք չեն ուզում՝ իրենց համայնքը խոշորանա, կարող են բնակիչներին համոզել, վարչական ռեսուրս կիրառել, որ նրանք դեմ քվեարկեն խոշորացմանը։  - Եթե մի համայնքի ղեկավար այնքան ռեսուրս ունի, որ կարող է համոզել, և չկան պետության ներկայացուցիչներ, որ գնան ու բացատրեն, թե ինչով է լավ խոշորացումը, ուրեմն չիրականացնենք խոշորացումը։ Եթե ամբողջ պետական համակարգը չի կարողանում այդ համայնքի բնակիչներին բացատրել արդյունավետությունը համայնքի ղեկավարի կամակորության պատճառով, ուրեմն ես պետության՝ այդ տարածքի, այդ շրջանի ներկայացուցիչների կամ կառույցների դերը համարում եմ անէական։ Բա ինչպե՞ս է լինում, որ ընտրությունների ժամանակ այդքան ձայն են հավաքում։ - Այս դեպքում հարցը մարդկանց համոզե՞լն է, թե՞ բնակիչների կարծիքը հասկանալը․ նրանք ուզո՞ւմ են՝ համայնքը խոշորանա, թե՞ ոչ։ - Պետք է գնալ ու բացատրել, թե ինչն է կարևոր, ինչով է դա լավ, ինչն է արդյունավետ, ինչ կտա, ինչ չի տա, չխոշորացնելն ինչերի կբերի։ Կարևորը գիտակցության բարձրացումն է։ Կարևորը մարդն է, որ մարդը որոշում կայացնի՝ ինչ պետք է անի, և մարդն իր որոշմանը տեր կանգնի։ Հետո ո՞վ ասաց, որ համայնքների ղեկավարներին բոլոր տեղերում սիրում են։ Այդ համայնքների ղեկավարների մեծամասնությունը նախկիններն են։ Եթե այս իշխանությունը չի կարողանում բացատրել, ուրեմն նշանակում է, որ բավականին գործ ունեն անելու։  Աննա Սահակյան
20:49 - 19 օգոստոսի, 2020
Պետք է վերադառնանք հազարամյակներով ձևավորված շրջանային բաժանմանը․ Վարուժան Ավետիսյան

Պետք է վերադառնանք հազարամյակներով ձևավորված շրջանային բաժանմանը․ Վարուժան Ավետիսյան

«Սասնա ծռեր» համահայկական կուսակցության քարտուղարության անդամ Վարուժան Ավետիսյանի հետ զրուցել ենք Հայաստանում համայնքների խոշորացման գործընթացի թեմայով։ - Պարո՛ն Ավետիսյան, 2015 թվականին Հայաստանում մեկնարկել են վարչատարածքային բարեփոխումներ։ Համայնքների խոշորացման գործընթացը շուտով կավարտվի։ Ո՞րն է «Սասնա ծռերի» գնահատականը խոշորացման գործընթացին։ - Մենք տարբերվող տեսակետ ունենք վարչատարածքային բաժանման վերաբերյալ։ Մեր կարծիքով՝ պետք է բնական, հազարամյակներով ձեւավորված շրջանային բաժանմանը կամ գավառների բաժանմանը վերադառնանք։ Ներկայիս ավագ սերունդը կհիշի խորհրդային շրջանի վարչատարածքային բաժանումը՝ վարչական շրջանները։  Բնականաբար, դա պետք է տեղի ունենա տեղական ինքնակառավարման տրամաբանությամբ, այսինքն՝ շրջանային համայնքներ պետք է լինեն, եւ հասկանալի է, որ տեղական ընտրություների միջոցով պետք է ձեւավորվեն դրանց կառավարման մարմինները։ Մարզային բաժանումը պահպանելով հանդերձ՝ մարզերը որոշակիորեն պետք է խոշորացվեն եւ առավելապես համակարգման տրամաբանությամբ գործեն։ Այն, ինչ այսօր ունենք, նկատի ունեմ մարզպետարանը՝ իր համապատասխան ճյուղային վարչություններով, տաբեր մարզային կառույցներով, անտեղի է․ ընդամենը փոքր աշխատակազմ պետք է լինի համակարգելու համար։  - Մոտավորապես քանի՞ մարզ պետք է լինի Հայաստանում։ - Մոտ վեց՝ Երևանը չհաշված։ Այս խոշորացմումը հենց այդ նախկին վարչատարածքային բաժանման շատ վատ կրկնօրինակումն է։ Փաստորեն, հասկացել են, որ կառավարման տեսակետից որոշակի խոշորացում անհրաժեշտ է, բայց ունքը սարքելու փոխարեն աչքն էլ են հանում։ Այն, ինչ հիմա տեղի է ունենում, ընդհանրապես Հայաստանի համայնքների, համայնքային կյանքի, ինքնավարության քայքայման, զրոյացման գործընթաց է։  - Երբ խոշորացումը չէր մեկնարկել, Ձեր նշած շրջանային սցենարն էր առաջարկվում եւ փնջային սցենարը։ Կառավարությունը նշում է, որ բոլոր դեպքերում պետք չէ խոշորացնել շրջանային սցենարով, որովհետեւ գուցե ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ ոչ բոլոր դեպքերում է նպաստավոր շրջանային տարբերակով խոշորացումը։ - Հայաստանում Երրորդ հանրապետության պատմության ընթացքում որևէ հարցի վերաբերյալ լուրջ ուսումնասիրություն չի կատարվել, այս հարցի վերաբերյալ՝ առավել ևս։  Մենք, կրկնում եմ, երբ ասում ենք, որ շրջանային բաժանումը պետք է վերականգնվի, շատ բան ենք հաշվի առնում։ Նախ, ակնհայտ է, որ այն երկար ժամանակ արդարացրել է իրեն, որոշակի ենթամշակութային ամբողջություններ են ձևավորվել, որոնք մինչև հիմա էլ կան։ Այդ տարածքային բաժանմամբ նաև հաշվի է առնվել ռելիեֆային, աշխարհագրական գործոնը, որը փնջային մոտեցմամբ աղավաղված է։ Բացի դրանից՝ նաև ձևավորված ենթակառուցվածքներ կան, որոնք նույնպես, փաստորեն, անտեսվում են։ Մի բան էլ նկատի ունենանք․ մինչ օրս այդ տարածքներում գործում են վարչական իշխանության մարմիններ՝ ոստիկանության, հարկային և այլ ծառայությունների մարմիններ։ Եթե արդյունավետ չէ, ինչո՞ւ են պահպանել։ Պահպանվել են, որովհետեւ գործնականորեն ակնհայտ է, որ դա է ամենաօպտիմալ տարբերակը։ Ես չեմ կարող կարող ավելի մանրամասն եզրակացությունների հանգել, թե հատկապես ինչ պատճառով են ընտրել այս անհեթեթ փնջային տարբերակը, բայց, ամենայն հավանականությամբ, կոռուպցիոն դրդապատճառ կա։ Միևնույն ժամանակ, եթե խոսում ենք շրջանների վերականգնման մասին, ապա մարզերն արդեն ներկայիս կառավարման համակարգը պետք է չունենան։ - Կառավարությունն ասում է՝ ժամանակի ընթացքում, երբ խոշորացումն ավարտվի, մարզպետարանների որոշ լիազորություններ կփոխանցվեն ՏԻՄ-երին։ - Եթե այս մեթոդով արվի, ուղղակի անկառավարելի վիճակ կառաջանա։ Որևէ տրամաբանական, լուրջ հիմնավորում չկա դրա համար։  Խոսենք նաև գյուղական համայնքների մասին։ Ըստ էության, հիմա գյուղական համայնքներ չկան, մեկ «բնակավայր, մեկ համայնք» սկզբունքը չի գործում։ Իհարկե, չենք բացառում, որ կարող են բնակավայրերը շատ փոքր լինել և, միևնույն ժամանակ, աշխարհագրորեն իրար շատ մոտ, և ինչ-ինչ պատճառներով անհրաժեշտ լինի մեկ-երկու համայնք միացնել և մեկ համայնք դարձնել։ Բայց պետք է գործի «մեկ բնակավայր, մեկ համայնք» սկզբունքը, որովհետև այդպես է գյուղական համայնքը կայանում։ Մենք իրավունք չունենք մեխանիկական, պարզունակ մոտեցում ցուցաբերել կյանքին, ինչպես որ քիչ առաջ մեր քննարկած դեպքում էր, և գյուղական համայնքների հետ կապված գծային մոտեցում չենք կարող որդեգրել։  Գաղտնիք չէ, որ մեր հատկապես փոքր գյուղերում գերիշխում է տոհմակլանային վերաբերմունքը համայքնի կառավարման հարցերին, և տասնամյակներ շարունակ այդ փոքր գյուղերում, որտեղ ուժեղ են  ազգակից բարեկամների միջև սոցիալական կապերը, ընտրություն, ըստ էության, տեղի չի ունենում․ ընտրություն տեղի է ունենում ամենամեծ տոհմակլանային շրջանակում նախապես որոշված թեկնածուին արձանագրելու տարբերակով։ Ում տոհմը մեծ է, նա էլ դառնում է համայնքապետ։  - Համայնքները շրջանային տարբերակով խոշորացնելու դեպքում այդպիսի ընտրությունների վտանգն ինչքանո՞վ է վերանում։ Այդ դեպքում էլ ամենամեծ բնակավայրի ամենաշատ տոհմակիցներ ունեցող մարդը կընտրվի։ - Ո՛չ, այդպիսի բան չկա, որովհետև չկա որևէ տոհմ, որևէ շրջանակ, որը կարողանա այդպիսի ազդեզություն ունենալ։ Շրջանները վերականգնվելու դեպքում շրջանային համայնքում կունենանք մի քանի տասնյակ հազար բնակիչ, և դա շատ մեծ թիվ է, որպեսզի որևէ շրջանակ ազգակցական կամ այլ կապերով կարողանա եղանակ ստեղծել։ Հենց նաև այդ նպատակով ենք ասում, որ շրջանները վերականգնվեն, որովհետև դա ուղղակի օբյեկտիվորեն անհնար կդարձնի ադ գործոնի ազդեցությունը։ Եվ սա նաև շատ լավ պրակտիկա կդառնա այդ բացասական գործոնը հաղթահարելու համար։  Մինչև որոշակի ցանկալի մշակութային մակարդակի հասնելը տեղական ինքնակառավարման համակարգում պետք է առանձին ռազմավարություն մշակվի և իրականացվի, որը պետք է նաև քաղաքական, սոցիալական մշակույթի բաղադրիչ ունենա։ Պարզունակ կացնային մեթոդով կցել-բաժանելով որևէ խորքային խնդիր չի կարող լուծվել։ Այդ պատճառով սկզբնական շրջանում փոքր գյուղական բնակավայրերում պետք է ընտրությունների միջոցով չձևավորվեն համայնքների կառավարման մարմինները (խոսքն այն փոքր բնակավայրերի մասին է, որտեղ մեր քննարկած հանգամանքը վճռորոշ ազդեցություն ունի)։ Ընտրություն գոյություն չունի այնտեղ, չխաբենք մեզ, այդ պատճառով ճիշտ կլինի հաշվարկել և գտնել բնակչության այն օպտիմալ թիվը, որի պայմաններում հնարավոր է ընտրություն կազմակերպել։ 10 հազար և ավելի բնակչություն ունեցող բնակավայրում դա արդեն հնարավոր է։ Միգուցե ավելի փոքր բնակավայրերում էլ է հնարավոր։ Պետք է բնակչության նվազագույն քանակը գտնել, որպեսզի հնարավորինս շատ բնակավայրեր ներառվեն ընտրությունների միջոցով համայնքային կառավարման մարմիններ ձևավորելու ընթացքի մեջ։  Իսկ մնացյալի նկատմամբ հատուկ ռազմավարություն պետք է մշակվի և իրականացվի՝ իր սոցիալ-մշակութային բաղադրիչով, որպեսզի մենք կարողանանք համայնքները կայացնել։ Անշուշտ, որոշակի փուլից ընտրությունը արդեն ևս դառնում է համայնքը կայացնելու գործոն, բայց դա ինչ-որ փուլից պետք է կիրառվի, հակառակ պարագայում մենք ամրացնելու ենք տոհմակլանային մոտեցման բացասական երևույթը և դրական արդյունք ակնկալելով՝ ստանալու ենք բացասական արդյունք։  - Վերադառնալով շրջանային և փնջային սցենարներին․ բոլոր համայնքները շրջանային սցենարով խոշորացնելու դեպքում խնդիրներներ չե՞ն առաջանա ազգային փոքրամասնություններով բնակեցված համայնքների համար։ Մենք արդեն ունեցել ենք դեպքեր, երբ ազգային փոքրամասնություններով բնակեցված համայնքները չեն ցանկացել մեծ փնջի մեջ լինել և միասին առանձին փունջ են ձևավորել։ - Դա համակարգային մոտեցում չէ, մասնակին ընդհանուրին անտրամաբանական ձևով հակադրելու մանիպուլյատիվ մոտեցում է։ Նախ, եթե շրջանների ձևաչափով ստեղծվում է տեղական ինքնակառավարման համակարգ, ազգային փոքրամասնություններով ենթաշրջաններին կարող ենք առանձին արտոնյալ կարգավիճակ տալ և այդ հարցը լուծել։ Ամողջական համակարգի մեջ բոլոր հարցերը հնարավոր է լուծել։ - Ի՞նչ ասել է արտոնյալ կարգավիճակ տալ․ օրինակ, նրանք կարողանան իրենց համար ՏԻ՞Մ ընտրել։ - Իհա՛րկե, մենք պարտավոր ենք մեր երկրում ապրող ազգային փոքրամասնություններին, որոնք մեր իրավահավասար և լիարժեք հայրենակիցներն են, առավելագույն հնարավորություններ տալ իրենց ինքնությունը և ամբողջականությունը պահպանելու համար։  - Որքանո՞վ նպատակահարմար կլինի մեծ ՏԻՄ-ում մեկ այլ փոքր ՏԻՄ ունենալ։ - Շատ պարզ։ Այնուամենայնիվ, դա ՀՀ տարածքում է և վարչատարածքային բաժանում է, այլ ոչ ազգային սկզբունքով բաժանում։ Ազգային ինքնավարությունների խնդիր չէ։ Խոսքը սոցիալ-մշակութային ինքնության պահպանմանն է վերաբերում։  Հիմա խոսենք մարզային կառավարման համակարգից․ ենթադրենք, մեկը Վարդենիսի ծայրամասային գյուղից կարիք ունի մարզային մակարդակով ինչ-որ հարց լուծելու։ Տրանսպորտ էլ չկա, և հիմա այդ մարդը պետք է, գումար ու ժամանակ ծախսելով, երկու-երեք տեղով կանգառ կատարելով, գա, հասնի Գավառ, որը նաև մայրուղուց կտրված մի քաղաք է, և մարզպետարանում փորձի ինչ-որ հարց լուծել։ Եթե այդ օրը չստացվի, այդ մարդը պետք է հետ գնա, հետո էլի գա։ Բայց եթե, օրինակ, Վարդենիսի շրջանը կա, և Վարդենիս շրջկենտրոնում տրանսպորտային ենթակառուցվածքները գործում են (կամ եթե չեն գործում ապա կարող են գործել, որովհետև հիմքը կա), ապա մարդը շատ հանգիստ կարող է գալ, իր պահանջները ներկայացնել։ Փորձված, արդյունավետ կերպով իրեն դրսևորած համակարգ է։  Անշուշտ, խորհրդային շրջանում մի արատավոր երևույթի ականատես եղանք վերջին հատվածում, երբ տարբեր իրար կից վարչական շրջաններից տարածքներ էին անջատում և նոր շրջաններ էին սեղծում բյուրոկրատական ապարատը մեծացնելու, իրենց ծանոթ-բարեկամներին պաշտոնների նշանակելու և այլնի համար։ Երբ խոսում ենք շրջանները վերականգնելու մասին, պետք է, հստակ աշխարհագրական եւ ենթակառուցվածքային, նաև Ձեր նշած ազգային փոքրամասնությունների և էլի որոշ այդպիսի ենթագործոնների հանգամանքները նկատի առնելով, որոշակի ճշգրտումներով վերականգնել, ուղիղ չպատճենել այն, ինչ Հայկական ԽՍՀ-ի գոյության վերջին տարիներին կար և հետո միավորվելով վերածվեց մարզերի։  Նաև սկզբում խոսեցինք այն մասին, որ մարզերը պետք է խոշորացվեն։ Սա էլ նկատի ունենալով՝ պետք է գտնել օպտիմալ սկզբունքները և ըստ այդմ՝ կատարել վարչատարածքային բաժանում։ Մենք պետք է նաև նկատի ունենանք, որ մարզերն, ի վերջո, պաշտպանական տարածքներ են և պետք է նաև համադրվեն պաշտպանական համակարգի հետ։ Ցավոք սրտի, այս հարցում էլ համակարգային մոտեցում չկա։ Այդ հանգամանքը ևս պետք է հաշվի առնվի, որովհետև մոբիլիզացիայի պարագայում տեղական ինքնակառավարման և տարածքային կառավարման մարմինները որոշակի կոնկրետ խնդիրներ պետք է լուծեն և պետք է իրենց գործողությունները համադրեն պաշտպանական համակարգի գործողությունների հետ։  - Խոշորացված համայնքներում այսուհետ համամասնական ընտրակարգ է լինելու։ Ձեր խոսքի սկզբում նշեցիք համայնքներում տոհմակլանային ընտրությունների մասին։ Համամասնական ընտրակարգն ինչ-որ ձևով կնվազեցնի՞ ընտրություններն այդպես անցկացնելու հնարավորությունը։ - Դարձյալ պետք է նախ համակարգային մոտեցման մասին խոսենք։ Հայաստանի Հանրապետությունը կայացած չէ որպես պետություն, այլ կիսագաղութային համակարգ է, այդ պատճառով Հայաստանում չկան նաև կայացած կուսակցություններ։ Պետությունը նախկինում զավթած կուսակցություն անվամբ բանդաները  ունեն տարածքային ենթակառուցվածքներ, որոնք ջախջախված չեն, պատասխանատվության ենթարկվելու, արգելվելու փոխարեն շարունակում են գործել, և այս վիճակում, բնականաբար, որևէ արդյունքի մենք չենք կարող հասնել։  Քննարկում կա մեր քաղաքական ուժի շրջանակում այս հարցի վերաբերյալ, բայց դեռ վերջնական որոշման չենք հանգել, ես իմ մասնավոր կարծիքն ասեմ․ համայնքային ընտրությունները կուսակցությունների մասնակցությամբ անցկացնելը սխալ է, որովհետև էապես սահմանափակում են համայնքային մակարդակում քաղաքացիական  ակտիվության հնարավորությունները։ Մարդիկ կարող են կուսակցական չլինել, բայց հայտ ներկայացնել համայնքի կառավարմանը մասնակցելու և համայնքի ղեկավար դառնալու համար․ ինչո՞ւ պետք է միայն կուսակցություններին այդ հնարավորությունը վերապահվի։ Եթե մենք մարզային կամ նահանգային մակարդակով  այդպիսի կառավարման մարմիններ ունենայինք, կարող էին և կուսակցական ընտրություններ լինել, բայց գյուղի և շրջանի մասշտաբով, իմ կարծիքով, սխալ է այդպիսի բան անելը։  Էլի կացնային պարզունակ մոտեցում է դրսևորվում՝ համադրելով մի քանի տասնյակ միլիոն բնակչություն և հսկայական տարածք ունեցող այլ երկրների հետ, որտեղ, բնականաբար, վարչատարածքային բաժանումը շատ ավելի խոշոր միավորներ է ներառում, և ըստ այդմ՝ այնտեղ կուսակցական մոտեցումը քննարկելու մեջ կա տրամաբանություն։  Դառնալով Երևանին․ եթե մյուս վարչական շրջանները վերականգնվում են, և այնտեղ տեղական ինքնակառավարման համակարգ է ներդրվում, պետք է Երևանի վարչական շրջաններում էլ տեղական ինքնակառավարում լինի, այիսնքն՝ Երևանում երկաստիճան համակարգ պետք է լինի։  - Մի տեղական ինքնակառավարման մարմին Երեւանի համար, և առանձին ՏԻՄ-եր՝ վարչական շրջանների՞։ - Այո՛, ինչո՞ւ ոչ։ Ինչքան ընտրություններ շատ լինեն, ինչքան հնարավորություն տանք մարդկանց ընտրություններին մասնակցելու, իրենց կամքն արտահայտելու, ուղիղ մասնակցայնություն, ներառականություն դրսևորելու, հետադարձ կապ ապահովելու, այնքան ժողովրդավարությունը կշահի։  - Ճի՞շտ հասկացա, որ մյուս շրջանների ներսում էլ պետք է ավելի փոքր ՏԻՄ-եր լինեն։ - Այո՛։ Օրինակ, պայմանական, 10 հազարից ավելի բնակիչներ ունեցող բնակավայրերը պետք է ունենան իրենց ՏԻՄ ընտրելու հնարավորություն, իսկ ապագայում, նշածս ռազմավարական ծրագրի շնորհիվ հասնելով հարաբերությունների ավելի իրավական եւ քաղաքացիական համակարգի ներդրմանըև տոհմակլանայինի համեմատությամբ, պետք է բոլոր բնակավայրերում ընտրովի մարմիններով կառավարում իրականացվի, և ի վերջո, պետք է այդ երկաստիճան համակարգը մինչև վերջին բնակավայրը տեղ հասնի։ - Եվ Հայաստանում վարչատարածքային բաժանումը լինի եռաստիճա՞ն՝ մարզեր, շրջաններ, բնակավայրեր։ - Այո՛, բայց մարզերը, կրկնում եմ, զուտ որպես վարչատնտեսական եւ պաշտպանական գոտիներ գործեն, ո՛չ այսօրվա տրամաբանությամբ, որ ունեն տարբեր ուղղություններով կառավարման մարմիններ, դպրոցների կամ հիվանդանոցների հետ են առնչվում, նշանակում են, ազատում են։ Եթե խոշոր քաղաքներ կան, դրանք պետք է իրենց կարգավիճակով հավասարեցվեն շրջաններին։ Մասնավորապես, Գյումրին և Վանաձորը չեն կարող որևէ շրջանի տարածքում լինել։ Բնակչության թվի չափաբաժիններով պետք է հաշվարկը կատարվի, եւ ըստ այդմ՝ կատեգորիզացիա սահմանվի և կյանքի կոչվի։ - Համայնքների խոշորացման պատճառներից մեկն էլ տնտեսական նպատակահարմարությունն է․ ինչքան մեծ են համայնքները, այնքան ավելի մրցունակ են, շատ են ֆինանսավորվում։ Ձեր առաջարկած վարչատարածքային բաժանման դեպքում, փաստորեն, բյուջեն ոչ թե հավաքվում է մի տեղում, այլ մասնատված է մնում, քանի որ եթե բնակավայրում կա ՏԻՄ, ուրեմն բնակավայրը բյուջե էլ ունի։ Սա տնտեսական առումով նպատակահարմա՞ր կլինի։  - Առաջնային պլանում պետք է լինեն ժողովրդավարության ներդրումը, ներառականության ապահովումը, քաղաքացիականության զարգացումը, արդիական սոցիալականացումը և այդ ամենի միջոցով արդյունավետ կառավարումը։  Արդյունավետ կառավարումն է, որ, ի վերջո, բերում է ավելի մեծ տնտեսական արդյունքների։  Եվս մեկ անգամ ստիպված եմ փաստել, որ նման մոտեցումը գաճաճամտության հետևանք է: Կներեք, գուցե խոսքս մի քիչ կոշտ է հնչում, բայց հոգնեցինք արդեն այդ վայ-մասնագետներից, որոնք իրենց քթից այնկողմ չեն տեսնում։ Եթե պետությունը ճիշտ է կազմակերպված նաև վարչատարածքային առումով և արդյունավետ է կառավարվում, քաղաքացին իր իրավունքի և իր գլխի տերն է, և համայնքները լավ կառավարման շնորհիվ ծաղկում են, երկիրը զարգանում, հզորանում է, տնտեսական օգուտներն էլ, բնականաբար, շատ ավելի մեծ են լինում։  Աննա Սահակյան  
21:46 - 20 հուլիսի, 2020
Համայնքների միավորման գործընթացի ավարտից հետո նրանց կփոխանցվեն մարզպետարանների կողմից մատուցվող որոշ լիազորություններ․ Աշոտ Գիլոյան

Համայնքների միավորման գործընթացի ավարտից հետո նրանց կփոխանցվեն մարզպետարանների կողմից մատուցվող որոշ լիազորություններ․ Աշոտ Գիլոյան

Հայաստանի Հարապետության տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարության տեղական ինքնակառավարման քաղաքականության վարչության պետ Աշոտ Գիլոյանի հետ զրուցել ենք Հայաստանում համայնքների խոշորացման թեմայով։   - Պարո՛ն Գիլոյան, 2021 թվականին նախատեսվում է ավարտել համայնքների խոշորացման գործընթացը։ Տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարությունն արդեն որոշե՞լ է՝ քանի նոր փունջ է ձևավորվելու, և նոր խոշորացումները շրջանայի՞ն, թե՞ փնջային սցենարով են իրականացվելու։ - Նախկին 465 համայնքներ արդեն միավորվել են 52-ի մեջ։ Մեր երկրի համայնքների թիվը մինչև 2015 թվականը 915 էր այն դեպքում, երբ մենք ունենք 1004 բնակավայր։ Այսօր ունենք 502 համայնք։ Այդ 502-ը կդառնա 250, 130 թե 80՝ այս պահին պարզ չէ։ Նախարարության դիրքորոշումը հետևյալն է․ համայնքների միավորման ժամանակ գործող ընտրված մարմինների լիազորությունները դադարեցվում են օրենքի ուժով։ Եթե այսօր գնանք, որևէ համայնք միավորենք, այնտեղ ՏԻՄ-երի լիազորությունները կարող ենք դադարեցնել օրենքի ուժով։  - Դուք նախընտրում եք սպասել ՏԻՄ ընտրություններին և այդ ժամանակ իրականացնել խոշորացումը։ - Քանի որ չմիավորված համայնքների ՏԻՄ-երի լիազորությունների ժամկետը հիմնականում լրանում է 2021 թվականի ամռանը և աշնանը, մենք գնալու ենք այդ ճանապարհով, որպեսզի այդ մարդիկ իրենց լիազրությունները բնականոն ավարտեն, և միանգամից փնջերը կձևավորվեն։  - Նախարարությունն ունի՞ ուսումնասիրություններ, թե ինչ փնջեր են ձևավորվելու։ - Ուսումնասիրություններ միշտ եղել են, կան, շարունակվում են, բայց հրապարակման ենթակա դեռ չունենք, որ, օրինակ, Արարատի մարզում լինելու է 10 համայնք կամ նախկին 3 շրջանների թվով՝ երեք համայնք։  Դուք ասացիք շրջանային և փնջային տարբերակների մասին։ Իրավական առումով թե՛ շրջանային, թե՛ փնջային սցենարների դեպքում համայնքների միավորման իրավական  ձևակերպումների, բյուջեի, սահմանների, աշխատակազմերի ձևավորման ընթացակարգերը ոչ մի բանով չեն տարբերվում։  Ես՝ որպես մասնագետ, ավելի հակված եմ շրջանային տարբերակին, որովհետև համայնքների միավորումն ինքնանպատակ չէ, և համայնքների միավորման գործընթացի ավարտից հետո պետք է լիազորությունների ապակենտրոնացման խնդրին անդրադառնալ։ Համայնքները միավորում ենք, թե՛ ֆինանսական, թե՛ նյութական կարողություններն ուժեղացնում ենք, որ հետո արդեն ուժեղացված համայնքներին փոխանցենք պետության, մարզպետարանների կողմից մատուցվող որոշ լիազորություններ՝ հանրակրթություն, սոցիալական ոլորտ, առողջապահություն, ճանապարհային պահպանություն։  - Լիազորությունների փոխանցման գործընթացը ե՞րբ կիրականացվի, խոշորացման ավարտից հետո՞։ - Հիմնականում՝ այո՛, բայց որպեսզի մենք այս ժամանակահատվածն իզուր չկորցնենք (լիազորությունների ապակենտրոնացում ասվածը շատ բարդ, նուրբ ռեֆորմ է), որոշել ենք այս տարվա մեջ, հաջորդ տարվա սկզբին փորձել արդեն միավորված համայնքներում պիլոտային ծրագրով որոշակի լիազորություններ փոխանցել, տեսնել՝ ինչպես է ստացվում։  - Պիլոտային ծրագրերը ո՞ր մարզում են լինելու։ Գուցե Սյունիքում կամ Վայոց ձորո՞ւմ, քանի որ այնտեղ ավարտվել է խոշորացման գործընթացը։ - Շատ հնարավոր է՝ Սյունիքում։ Ավարտվել ասվածի վերաբերյալ․ վարչատարածքային բարեփոխումները շարունակական պրոցես են, հետագայում նույն Սյունիքի միավորված համայնքները կարող են որոշել իրենց ցանկությամբ միավորվել ավելի մեծ փնջում։ Օրինակ, Գորայք համայնքը ստեղծվել է ընդամենը 4 գյուղերից՝ Ամուլսարի գաղափարախոսության շուրջ։ Ամուլսարի հանքարդյունաբերությունից մեծ գումաներ էին ուղղվում կոնկրետ Գորայք գյուղին, այդ չորս գյուղը միավորել ենք, որ ընդհանուր գումարը ծախսվի այդ չորս համայնքի համար։ Բայց հիմա, երբ Ամուլսարը չկա, այդ 4 համայնքների միավորումն իրենից ոչինչ չի ներկայացնում․ ֆինանսական և մնացած տեսակետներից շատ թույլ համայնք է։  - Այսինքն՝ չե՞ք բացառում, որ արդեն ձևավորված փնջերում վարչատարածքային նոր փոփոխություններ լինեն։  - Չեմ բացառում, բայց դա արդեն հաջորդ փուլն է։ Երբ ամբողջը միավորենք, նաև կարող ենք դրան անդրադառնալ, եթե, իհարկե, օրինակ, Գորայքի բնակիչները կամավոր չեն եկել, ասել՝ մենք ուզում ենք Սիսիանի հետ նախկին շրջանի ձևաչափով միանալ։ Եթե կամավորության սկզբունքով գան, կառավարությունը կդիտարկի։ - Եթե չլինի համայնքների կամավոր նախաձեռնություն, կառավարությունը կնախաձեռնի՞։ - Կառավարությունը կնախաձեռնի, եթե տեսնի, որ համայնքներն իրենց կարողություններով չեն արդարացնում իրենց։ - Եթե մարզպետարանների որոշ լիազորություններ կամաց-կամաց փոխանցվում են ՏԻՄ-երին, արդյո՞ք մարզերի թիվը նույնն է մնալու, թե՞ նաև մարզերի մակարդակով են վարչատարածքային փոփոխություններ լինելու։  - Իմ կարծիքով՝ մարզի գաղափարախոսությունն արդեն պատմություն է դարձել։ Թե ընդհանուր քաղաքականությունն ինչպիսին կլինի՝ չեմ կարող ասել, այս պահին հստակություն չկա, բայց, իմ անձնական կարծիքով, մարզերը գոնե պատմական անունները պահելու առումով չպետք է փոփոխվեն։ Երբ մարզպետարանների լիազրությունները համատարած փոխանցվեն խոշոր միավորված համայնքներին կամ միավորված համայնքների միջհամայնքային միավորումներին (որովհետև այս պահին, ենթադրենք,  Գորայքին դպրոցների շենք-շինությունները կամ այլ լիազրություն փոխանցելն ուղղակի արդարացված չէ, եթե մենք այնտեղ փոխանցում անենք, ապա նախկին շրջանային ձևաչափով միջհամայնքային միավորում կստեղծենք, և որպես պատվիրակված լիազորություն՝ դա կփոխանցենք այդ միջհամայնքային միավորմանը), մարզպետարանների աշխատակազմերը ավելի կփոքրանան։ Կարծում եմ՝ մարզպետարանները պետք է պահենք, և որոշակի պետական լիազորություններ՝ պաշտպանություն, անվտանգություն, արտակարգ իրավիճակներ, մարզի զարգացման գաղափարախոսություն, վարչական վերահսկողություն, մարզպետարանին թողնելը ճիշտ կլինի։ Բայց մարզպետարանները կգործեն ավելի փոքր՝ 15-20 հոգանոց աշխատակազմերով։  Լիազորություն փոխանցելն ավելի բարդ է, քան համայնք խոշորացնելը, որովհետև լիազորությունը կոնկրետ ծառայություն է, օրինակ՝ հանրակրթությունը։ Մենք չպիտի տապալենք այդ ամենը, պիտի այնպես անենք, որ սահուն անցնենք։ Միավորված համայնքներում պետք է կարողություններ ստեղծենք։ Այն կարող ուժերը, որոնք այսօր մարզպետարանում աշխատում են, երևի կգնան միավորված համայնքներում աշխատելու։ Քանի դեռ այդ կարողությունը չենք ստեղծել համայնքներում, լիազորություն փոխանցելը ռիսկային է։  - Խոշորացված համայնքների ավագանու կազմում բոլոր բնակավայրերի ներկայացվածությունն ապահովելու համար քվոտաներ չեն սահմանվում։ Հիմնական պատճառաբանությունն այն է, որ բոլոր բնակավայրերն ունեն վարչական ղեկավարներ, որոնք բարձրաձայնում են բնակավայրերի խնդիրները։ Ի տարերություն ավագանու անդամների՝ վարչական ղեկավարները որոշումներ կայացնելու և համայնքապետի որոշումների վրա ազդելու լիազորություններ չունեն։ Վտանգ չկա՞, որ բոլոր բնակավայրերը հավասար չեն մասնակցի համայնքի կառավարմանը։ - Մենք հիմնավորում չենք բերում, որ վարչական ղեկավարները մասնակցում են, դրա համար քվոտա չենք սահմանում։ Վարչական ղեկավարն այսօր ունի բոլոր լիազորությունները, ինչ նախկինում տրված էին համայնքի ղեկավարին․ միայն ֆինանսական լիազորություն չունի։ Վարչական ղեկավարն ունի լրացուցիչ լիազորություն, որ ավագանու նիստին  մասնակցում է, բնակավայրի խնդիրը բարձրացնում է։ Այո՛, քվեարկելու, որոշում կայացնելու իրավունք չունի։ Բայց ես համոզված եմ, որ համայնքի վարչական ղեկավարից լավ որևէ մեկը չի տիրապետում բնակավայրի խնդիրներին, խնդիրների լուծման առաջնահերթություններին։  Ինչո՞ւ քվոտա չի սահմանվում։ Վերցնենք Սյունիքի Սիսիան կամ Կապան համայնքը։ Նախ, մեր խոշորացված համայնքներում բնակավայրերի չափերը տարբեր են։ Գործող օրենսդրությամբ, ենթադրենք, որոշակի թվով ընտրողներին հատկացված են ավագանու որոշակի թվով անդամներ։ Սիսիանին ու Կապանին ավագանու 15 անդամ է հատկացված, բայց Սիսիանի ու Կապանի բնակավայրերի թիվը, ենթադրենք, 32 է։ Եթե քվոտա սահմանենք, ավագանու առնվազն 32 անդամ պետք է ունենանք։ Բայց դա էլ չէ պատճառը։ Դուք կարող եք ասել՝ օրենքով փոխե՛ք, քվոտա՛ սահմանեք, թող ավագանու կազմը 32 հոգուց կազմված լինի։ Գաղափարախոսությունը հետևյալն է․ սխալ մոտեցում է, երբ ասում են՝ բնակավայրն ավագանու անդամ չունի, ուրեմն չի մասնակցում որոշումների կայացամանը։ Միավորված համայնքի ավագանին, անկախ նրանից՝ նրա կազմում համայնքային կենտրոնից են շատ անդամներ, թե ոչ, խոշորացված համայնքի ավագանին է, այդ մի բնակավայրի ավագանին չէ։  Դիլիջան խոշորացված համայնքում ունենք 7 բնակավայր։ Հաղարծինը ընտրողների թվով մոտ երեք անգամ ավելի մեծ է, քան Թեղուտը, բայց երբ Դիլիջան համայնքի ավագանի էր ընտրվում, ավագանու 15 անդամից 10-ը ընտրվեց Դիլիջանից, 3-ը՝ Թեղուտից, 1-ը՝ Հաղարծինից, 1-ը՝ Գոշից։ Մյուս երեք բնակավայրից չընտրվեցին։ Ավագանու կազմը 15 հոգուց էր կազմված, բոլոր բնակավայրերից էլ կարող էին ընտրվել՝ ըստ տրամաբանության։ Հաղարծինը Թեղուտից երեք անգամ շատ բնակչություն ունի, բայց մի հոգի ընտրվեց, որովհետև հաղարծինցիների ամբիցիաներն ավելի շատ էին, նրանք 10 թեկնածու ունեին։ Երբ դու թեկնածու ես, քեզ հիմնականում քո բնակավայրի բնակիչները պետք է ձայն տան․ արդյունքում հաղարծինցիների ձայները կիսվեցին, և թեկնածուները համապատասխան ձայներ չհավաքեցին։ Իսկ թեղուտցիներն ի սկզբանե 3 թեկնածու առաջադրեցին, այդ երեքի մեջ ձայները բաժանվեցին, արդյունքում Թեղուտից եղավ ավագանու երեք անդամ։  Բայց դա բոլորովին չի նշանակում, որ եթե Խաչարձանից ավագանու անդամ չկա, Խաչարձանը քանդվեց։ Ավագանին նայում է՝ ըստ առաջնահերթության, խնդրի կարևորության։ Եթե, օրինակ, ջրագծի խնդիր կա, միանշանակ որոշումը կայացվում է՝ հօգուտ ամենափոքր բնակավայրի։ Երբ ասում են՝ քվոտա սահմանենք, ամեն բնակավայրից ավագանու անդամ լինի, որ գնա իր բնակավայրի շահը պաշտպանի, այդ դեպքում նույն բանը կստացվի, որ չես խոշորացրել, կլինի կարապի, խեցգետնի և գայլաձկան պատմությունը՝ ես ինձ քաշեմ, դու քեզ քաշես։ Այդպես չպետք է լինի, այլ ընտրված ավագանին պետք է ավելի մեծ տեսլական ունենա, պետք է մտածի իր համայնքի զարգացման մասին, իսկ համայնքը պետք է զարգացնի նաև բնակավայրի խնդիրները լուծելով՝ ըստ առաջնահերթությունների։ Եթե Խաչարձանի և Աղավնավանքի խնդիրն ավելի առաջնահերթ է, քան Դիլիջանի աղբահանությունը, պետք է այդ հարցը լուծվի։  Բայց հիմա քվոտայի հարցը փակվում է, քանի որ ԱԺ-ն ընդունեց օրենք, խոշորացված համայնքներում համամասնական ընտրակարգ ներդրվեց, որով քաղաքական պատասխանատվությամբ քաղաքական ուժը գալու է, և նա բոլոր բնակավայրերից կընդգրկի, թե մի մասից կընդգրկի՝ ինքն է լինելու պատասխանատվություն կրողը։ Դա ռազմավարական փոփոխություն է։ Այսօրվա ձևաչափով գյուղերում ընտրվում է մի մարդ, որովհետև նրա ազգը մեծ է՝ անկախ այդ մարդու կարողություններից, կրթական ցենզից։ Ազգով, ընկերությամբ ընտրված համայնքի ղեկավարները ինչքա՞ն պետք է մնան։ - Նկատի ունեք՝ համամասնականը կնպաստի՞, որ այդ ձևով ՏԻՄ-եր այլևս չընտրվեն։ - Ե՛վ համամասնական ընտրակարգը կնպաստի, և՛ համայնքների միավորումը։ Որովհետև միայն այդ գյուղի պարագայում ինչ օրենք ուզում ես, գրի՛ր, ընտրվելու է մարդը, որն ամենամեծ ազգն ունի։ - Այս դեպքում էլ այդ նույն մարդը կդառնա որևէ կուսակցության անդամ, այդ կուսակցության ցուցակով կառաջադրվի։  - Դա արդեն այդ կուսակցության ռիսկն է, այդ քաղաքկաան ուժի հարցն է։ Կարող են լինել նման դեպքեր, բայց դա նվազագույնն է։ Իսկ այս ընտրակարգով դատապարտված ես։  - Օրենքով նախատեսված է, որ երբ կառավարությունը սկսում է խոշորացում, համայնքը կարող է նառաձեռնել տեղական հանրաքվե և իր կարծիքն ասել։ Ինչպե՞ս եք լսում այն համայնքներին, որոնք չեն նախաձեռնում տեղական հանրաքվե։ - Մինչև կառավարության ոորոշումն ու Ազգային ժողովի՝ օրենքն ընդունելը, բնակիչների հետ անպայման հանդիպում ենք։ Օրինակ, Տավուշի մարզում Իջևանը միավորելուց առաջ ես անցած տարվա ամռանը  տարբեր մարզերի մոտ 125 համայնքներում եղել եմ, բնակչների հետ հանդիպումներ եմ ունեցել՝ համայնքների միավորման թեմայով։ Եղել եմ նաև Տավուշի մարզի նախկին չմիավորված 20 համայնքներում, որոնք արդեն Իջևան խոշորացված համայնքի մեջ են։  Մեզ հիմնականում քննադատում էին, հատկապես նախորդ խոշորացումից հետո, որ բնակչության կարծիքը հաշվի չի առնվում։ Մինչև 2015 թվականը՝ առաջին երեք փնջերը ձևավորելուց առաջ, հանրաքվեներ անցկացրինք։ 2015-ի Սահմանադրությամբ հանրաքվեի ինստիտուտը հանվեց։ Ինչ-որ տեղ ես համաձայն եմ, որ հանվեց այդ ձևաչափը, որովհետև ասվում էր՝ հանրաքվե անենք, Կառավարությունը հանրաքվե էր անում, բայց բնակչին ասում էր՝ ես քո կարծիքը հաշվի չեմ առնում,  - Չէ՞ որ հիմա էլ խորհրդատվական բնույթ ունեն այդ տեղական հանրաքվեները։  - Բայց հիմա նախաձեռնությունը կառավարությանը չէ․ օրենքը թույլ է տվել բնակչությանն իր համայնքի տեղական իշխանության հետ նախաձեռնություն անել։  - Վարչապետն ու նախարարը հայտարարել են, որ եթե համայնքը նախաձեռնի հանրաքվե և դեմ լինի խոշորացմանը, կառավարությունը կխուսափի տվյալ համայնքը խոշորացնելուց։ Եթե կառավարությունն առաջնորդվելու է հանրաքվեի արդյունքներով, ինչո՞ւ պարտադիր կատարման ուժ չտալ դրանց։ - Դա սկբունքորեն հակաիրավական կդառնա։ Այո՛, եթե համայնքը նախաձեռնում է հանրաքվե, և բացասական է լինում նրա դիրքորոշումը, կառավարությունը, Ազգային ժողովի պատգամավորները պետք է մտածեն այդ մասին։ Այդ բացասական ասվածը հարաբերական է․ որևէ բնակավայր, որևէ նախկին համայնք բացասական է արտահայտվել, բայց այդ բացասականը քանի՞ տոկոս է, ընտրելու իրավունք ունեցողներից քանի՞սն են մասնակցել, և այդ մասնակիցների քանի՞ տոկոսն է դեմ արտահայտվել։ - Ենթադրենք, ընտրելու իրավունք ունեցող բնակիչների կեսից ավելին մասնակցել է, և գերակշիռ մեծամասնությունը դեմ է քվեարկել։ - Այդ դեպքում կառավարությունը, ԱԺ-ն մտածելու տեղ ունեն քվեարկելիս։ Դա նույն բանն է, ինչ կառավարության կառուցվածքը։ Կառավարությունը որոշում է, և օրենքով սահմանվում է, որ պետք է 12 նախարարություն լինի։ Տեղական իշխանությունը նույնպես այդ տրամաբանությամբ է ձևավորվում։ Այսինքն՝ կառավարությանն է տեսանելի՝ ինքն իշխանությունների ինչպիսի համակարգ պետք է ունենա, ինչ ձևաչափով, որպեսզի կառավարումն արդյունավետ լինի, լիազորություն փոխանցի, բնակչությանը ճիշտ ծառայություն մատուցի։ Բնակիչները համաձայն չեն մի քանի արգումենտներով, որովհետև իրենց գործող գյուղապետերը գիշեր-ցերեկ ասում են՝ եթե համայնքը խոշորացավ, քանդվելու է։ Եթե ես գնամ, բնակչին բացատրեմ, նա պիտի հիմնավորի՝ ինչու է դեմ։ Երբ ես ասում եմ՝ միավորում եմ, հիմնավորում եմ, թե ինչու եմ միավորում։ Նա չի կարողանում հիմնավորել, քանի որ նրան սովորեցրել են՝ հիմա կքանդվի համայնքը, մենք առանձնահատուկ ենք։ Բայց համայնքների միավորումը բնակավայրի առանձնահատկությունը ոչ մի բանով չի խաթարում, ընդհակառակը՝ ուժեղացնում է։ Խոսքն իշխանության մասին է, բնակավայրի իդենտիֆիկացիայի մասին չէ։ Մենք ինչքա՞ն կարող ենք այդքան փոքր իշխանություններ ունենալ, որոնք ոչ մի բան չեն կարող անել։ Մեր բոլոր հայրենակիցները տարբեր հարցերով վարչապետին նամակ են գրում, մենք մասնակից ենք պետական կառավարմանը, բայց տեղական իշխանությանը չենք մասնակցում, որովհետև այս տարիների ընթացքում այդ մոտիվացիան ձգտում է զրոյի։ Մարդը մասնակցում է այն իշխանությանը, այն որոշումների կայացմանը, որից ակնկալիք ունի։ Գյուղացին գալիս է համայնքապետի մոտ, ասում՝ իմ փողո՛ցը լուսավորիր, մանկապարտե՛զ կառուցիր, դպրոցի ճանապարհն ասֆալտապատի՛ր, համայնքապետը միշտ ցույց է տալիս վերևները՝ մարզպետարան, կառավարություն։   Տեղական ժողովրդավարություն ասվածն ի՞նչ է․ բնակիչը պետք է մասնակցի որոշումների կայացմանը, ուղիղ ժողովրդավարություն պիտի լինի, բայց, ցավոք սրտի, չկա։ Իսկ հիմա խոշորացված համայնքներում ամեն ինչ ավելի հրապարակային է, ավելի թափանցիկ է, ավելի մասնակցային է։ Որովհետև եթե այն ժամանակ այդ մի բնակավայրի տարածքում ասում էին՝ մեր համայնքապետն է, մեզնից հարկ չի վերցնում, պահանջատեր չէին, հիմա այդ բնակավայրի բնակիչն արդեն պահանջատեր է․ եթե տեսնում է՝ կողքի բնակավայրում ասֆալտ են անում, իրենց մոտ չեն անում, վարչական ղեկավարից ու համայնքապետից պահանջում է։  Դրա համար ասում եմ՝ կառավարությանն է տեսանելի, թե քանի տեղական իշխանություն պետք է ձևավորվի։ ԱԺ պատգամավորները ցանկացած օրենքում կարող են նախաձեռնել փոփոխություն՝ բացի «Վարչատարածքային բաժանման մասին» ՀՀ օրենքի փոփոխություններից։ Այստեղ գաղափարախոսություն կա, որովհետև կառավարությունն է, վերջիվերջո, պատասխանատու այդ ամենի համար։  Եթե բնակիչները տեղական հանրաքվե նախաձեռնեն, հանրաքվեից առաջ ես գնալու եմ, այդ գյուղերում բնակիչների հետ խոսելու և բացատրելու եմ, որ հասկանան և գնան, հանրաքվեին կողմ քվեարկեն։  Շատերն ասում են՝ խոշորացրել ենք, ի՞նչ է փոխվել։ Շատ բաներ են եղել, այդ օգուտներն անզեն աչքով տեսանելի են։ Բոլոր միավորված համայնքների սեփական եկամուտները 25-75 տոկոսով աճել են։ Աճել են  նրա հաշվին, որ ամեն ինչ թափանցիկ է։ Առանձին համայնքների պարագայում ստվերային էին հարկերը, որոշ մարդկանցից գանձում էին, որոշ մարդկանցից՝ ոչ։ - Հիմա չկա՞ հարկերի ստվերային գանձում։ - Իհա՛րկե, չկա։ Եթե կա էլ, զրոյի է ձգտում, որովհետև արդեն մի բնակավայր չէ, հիմա մրցակցայնությունը, պահանջատիրությունն աճել են։ Աշխատակազմերի առումով էլ փոփոխություն է եղել։ Ասում են՝ հաստիքներ են կրճատվել։ Ցավալի ռեֆորմ է, այո՛, որովհետև եթե գյուղում կա մի մարդ, որն աշխատում է գյուղապետարանում, և նրա աշխատավարձը, ենթադրենք, 80 հազար կամ 120 հազար դրամ է, այդ աշխատավարձից զրկվելը նրա ընտանիքին դժվարության առաջ է կանգնեցնում։ Բայց մենք պետք է նաև մի բան հասկանանք․ համայնքապետարանը սոցիալական հիմնարկ չէ, տեղական իշխանությունը նրա համար է, որ աջակցի, աշխատատեղ ստեղծի, որ մարդիկ գնան, այնտեղ աշխատեն, արժանավայել աշխատավարձ ստանան։ Հունվարի մեկի դրությամբ (դրանից հետո խոշորացված համայնքներում բազմաթիվ աշխատատեղեր են սեղծվել) բոլոր խոշորացված համայնքներում մոտ 1500 հաստիք կրճատվել է, բայց ստեղծվել է 1000 հաստիք։ Իսկ աշխատատեղերի ստեղծման գործընթացը շարունակվում է։ Աննա Սահակյան
21:02 - 12 հուլիսի, 2020
Ճիշտ աշխատող ՏԻՄ ունեցող համայնքին խոշորացում պետք չէ, ֆինանսական ռեսուրսներ են պետք․ Անժելա Խաչատրյան

Ճիշտ աշխատող ՏԻՄ ունեցող համայնքին խոշորացում պետք չէ, ֆինանսական ռեսուրսներ են պետք․ Անժելա Խաչատրյան

«Ազատ դեմոկրատներ» կուսակցության փոխնախագահ Անժելա Խաչատրյանի հետ զրուցել ենք Հայաստանում համայնքների խոշորացման թեմայով։ - «Ազատ դեմոկրատները» դեմ է համայնքների խոշորացմանը․ դեռևս 2017-ի խորհրդարանական ընտրությունների նախընտրական քարոզարշավի ժամանակ դուք ասում էիք՝ համայնքները չպետք է խոշորացվեն։ Համայնքների համար ի՞նչ հետևանքներ կարող է ունենալ խոշորացումը։ - Դեռևս 2016-ին և դրանից առաջ, երբ քննարկվում էր համայնքների խոշորացման հայեցակարգը, և հետագայում, երբ օրենքի նախագիծը բերվեց Ազգային ժողով, մենք խորհրդարանում էինք և մեր դիրքորոշումը ներկայացրինք՝ պատճառաբանելով, որ այստեղ խնդիրը զուտ բյուջեի հավելումները կամ կրճատումները չեն։ Համայնքների խոշորացման գործընթացում կա նաև շատ կարևոր մի ասպեկտ, որը կոչվում է տվյալ համայնքի մշակութային առանձնահատկություն, որովհետև սա զուտ տնտեսական խնդիր չէ, նաև մշակութային խնդիր է։ Կան համայնքներ, որոնք, իհարկե, ունեն 120 բնակիչ, բայց այդ համայնքներն ունեն երկար տարիների պատմություն և ավանդույթներ ունեցող դպրոց, 5-րդ դարից պահպանված մշակութային կոթող, եկեղեցի։ Տվյալ համայնքներին զրկել իրենց ժողովրդարացման գործընթացից և տեղական ինքնակառավարմանը մասնակցելու ժողովրդավարական կարևորագույն ատրիբուտից, որն ամբողջ աշխարհում է խթանվում, սխալ է, և մեր դիրքորոշումը հենց դրանով է պայմանավորված եղել։  Խոշորացման հիմնական առանձնահատկությունը, որ նշվում էր թե՛ այն ժամանակ, թե՛ հիմա, այն էր, որ ավելի շատ ֆինանսական հնարավորություններ կտրվեն խոշորացված համայնքներին, և խնդիրները թիրախային լուծումներ կստանան։ Փորձեմ չհամաձայնել, որովհետև եթե տվյալ համայնքն ունի բյուջե, համայնքի բնակիչներն արդեն իսկ, թեկուզ քիչ, բայց մասնակցում են բյուջեի կառավարմանը, ավագանի են ընտրում, կոնկրետ գիտեն՝ իրենց համայնքն ինչ խնդիր ունի։ Բայց մենք տեսնում ենք, որ հիմնականում խոշորացված փնջերում փոքր գյուղերը միանում են մեծ կենտրոնի հետ, և դասագրքային ճշմարտություն է, որ, բնականաբար, դոմինանտ լինելու է այն համայնքը, որն առավել խոշոր է թե՛ իր բնակչության քանակով, թե՛ իր խնդիրների քանակով, որովհետև ինչքան մեծ է համայնքը, այնքան ավելի շատ խնդիրներ լուծվելու են տվյալ համայնքում։  Տնտեսական դոմինանտության խնդիր, այնուամենայնիվ, առաջանալու է։ Փնջի մեջ գտնվող խոշոր համայնքը, ըստ տրամաբանության, դառնալու է խոշորացված համայնքի կենտրոն, ընտրությունների ժամանակ ավագանու ամենաշատ անդամներ լինելու են այդ համայնքից, և նրանք ավելի շատ փորձելու են իրենց  ընտրողների խնդիրները լուծել։ Իսկ իրենց ընտրողները, փաստացիորեն, խոշոր համայնքի ընտրողներն են, ոչ թե ինչ-որ 120 հոգանոց հեռավոր համայնքի։ Մյուս խնդիրն այն է, թե ինչպես են այդ փնջերը ձևավորվում։ Ինչպես նշեցի՝ առանձնահատկությունները, մշակույթը հաշվի առնելու խնդիր կա։ Այդ առանձնահատկություններից մեկն էլ այն է, որ մենք ունենք շատ ու շատ համայնքներ, այդ համայնքներն ունեն իրենց ուրույն դիմագիծը, և շատ հնարավոր է՝ ճանապարհի հակառակ կողմում գտնվող համայնքի հետ այդքան էլ լավ հարաբերություններ չունեն։ - Կառավարությունն ասում է՝ մենք բնակավայրերը պահպանում ենք, և յուրաքանչյուր բնակավայր ունի վարչական ղեկավար։  - Վարչական ղեկավար ունենալու դեպքում էլ այս խնդիրը շարունակելու է գոյություն ունենալ, որովհետև, ինչպես նշեցի, փոքր համայնքն ավագանիում շատ քիչ ներկայացվածություն է ունենալու և  ինչ-որ առումով տուժելու է բյուջեի բաշխման, խնդիրների լուծման ժամանակ։ Իսկ այն դեպքում, երբ համայնքն ունենում է իր ընտրած ավագանին, իր ընտրած ավագանուց պահանջում է հստակ մոտեցում, հստակ խնիրներ են դրվում ավագանու առջև, և այդ խնդիրները լուծվում են։  - Ձեր նշած խնդիրը կլուծվե՞ր, եթե խոշորացված համայնքի ավագանու կազմում բոլոր բնակավայրերից ներկայացուցիչներ ունենալու համար քվոտաներ սահմանվեին։  - Այդ դեպքում հնարավոր կլիներ խնդիրը լուծել, որովհետև այլ կերպ ընտրությունը մեխանիկորեն է լինելու։ Պետության ժողովրդավարացման, նաև քաղաքացու մասնակցայնությունն ապահովելու համար տեղական ինքնակառավարումը շատ կարևոր գործիք է։  Անընդհատ խոսվում է ռեսուրսների տեղաբաշխման մասին, ասվում է, որ պետք է ապակենտրոնացում իրականացվի։ Ապակենտրոնացումը միայն տեղական իշխանության փոփոխությունը կամ խոշորացումը չէ։ Հնարավոր է նաև ճիշտ կառավարելիություն մտցնել, տվյալ համայնքին տալ հնարավորություն՝ ներկայացնելու իր խնդիրները և տվյալ խնդրներին համապատասխան՝ ստանալու դոտացիաներ, ոչ թե դա կատարել ընտրողաբար կամ համահարթեցված։ Համահարթեցումը ևս լուծում չէ, որովհետև փոքր համայնքը, բնականաբար, կունենա փոքր խնդիրներ, մեծ համայնքը կունենա մեծ խնդիրներ։ Այստեղ ավելի շատ կարևոր է մարդկային և նաև ֆինանսական ռեսուրսների ճիշտ կառավարումը։  - Կառավարությունն ասում է, որ եթե համայնքները խոշորացվում են, ենթակառուցվածքներն են զարգանում, բնակիչներին մատուցվող ծառայությունների որակն է լավանում, և այն համայնքները, որոնք նախկինում չէին կարող երազել փողոցների լուսավորություն, մանկապարտեզ, բարեկարգ ճանապարհներ ունենալու մասին, այժմ կարող են այդ ամենն ունենալ։ Համաձայն չե՞ք, որ համայնքների խոշորացումը փոքր համայնքների համար կարող է նաև նպաստավոր լինել։ - Մենք արդեն ունենք խոշորացված համայնքներ և նաև ունենք այդ խոշորացված համայնքների բնակչների դիրքորոշումը, որ իրենց կյանքում խոշորացումից առաջ և հետո որևէ բան էականորեն չի փոխվել։ Դուք նշեցիք մանկապարտեզի, ճանապարհների, լուսավորության խնդիրները։ Ի՞նչն է խանգարում համայնքին, որն ունի տեղական ինքնակառավարման մարմիններ, որոնք ճիշտ են աշխատում, ճիշտ խնդիրներ են բարձրացնում մարզպետարանում, այնուհետև կառավարությունում, իր լուսավորության խնդիրը լուծել։ Խոշորացումը չէ այն գործիքը, որով հնարավոր է այդ խնդիրները լուծել, այդ խնդիրն առանց խոշորացման էլ հնարավոր է լուծել, երբ կան ֆինանսական ռեսուրսներ։  Բերվում է այն մոտեցումը, որ ամեն համայնքի համայնքապետարանում անիմաստ պահվում են աշխատակցիներ, և դա բյուջեի հավելյալ ծախս է։ Սա խնդրի այլ կողմն է։ Դա որոշ բնակավայրերում միակ աշխատատեղն է․ եկե՛ք այս ասպեկտից ևս նայենք։ Համայնքապետարանում աշխատողները, թերևս, միակ աշխատողներն են որոշ համայնքներում, որովհետև այլ աշխատատեղեր գոյություն չունեն։  - Կառավարությունն էլ ասում էր՝ փոքր համայնքի՝ առանց այն էլ փոքր բյուջեի մեծ մասն ուղղվում էր համայնքապետարանի աշխատակազմի աշխատավարձերին, և համայնքի կարիքների համար գումար չէր մնում։ - Նույնը կա նաև կառավարությունում, ցանկացած նախարարությունում, վարչությունում․ աշխատակիցների ուռճացված բազա այն դեպքում, երբ կան հաստիքներ, որոնք որևէ գործառույթ չեն իրականացնում։ Նույնը համայնքնրեի դեպքում է։ Հնարավոր է հաստիքների կրճատում իրականացնել։ Ճանապարհների խնդիր գոյություն ունի, որովհետև երբեմն միացնում են այնպիսի համայնքներ, որոնք անգամ աշխարհագրորեն համատեղելի չեն։ Համայնք կա, որն իր կենտրոնից հեռու է, ենթադրենք, 30 և ավելի կիլոմետր։ Շատ ու շատ բնակիչների համար խնդիր է կենտրոն հասնել մի սովորական թղթի համար։ Իհարկե, տեղում լինելու է վարչական ղեկավար, որն ինչ-ինչ հարցեր լուծելու է, բայց հարցերի մեծ մասը պատվիրակվելու է կենտրոնին, և այս դեպքում մարդիկ ևս որոշակի ծառայությունների հասանելության խնդիր են ունենալու։ Բերվում է միջազգային պրակտիկայի օրինակը։ Մեր համայնքների առանձնահատկությունն այն է, որ տվյալ համայքը ձևավորվել է իր բոլոր կարևորագույն կենտրոնների՝ եկեղեցու, դպրոցի, մշակութային կենտրոնի շուրջ։ Իսկ միջազգային պրակտիկայում մենք չունենք այդպիսի բան, այնտեղ տվյալ վարչատարածքային համայնքը ձևավորվել է ինչ-որ գործարանի շուրջ․  ինչ-որ արդյունաբերություն է եղել այդտեղ, տարբեր տեղերից եկել են մարդիկ, որոնք աշխատել են տվյալ արդյունաբերության շուրջ, տվյալ գործարանում, և ձևավորվել է համայնք։ Այսինքն՝ այստեղ մշակութային խնդիր, պահպանության առանձնահատկություն չկա, բայց Հայաստանում կա։  Կարևոր է նաև հանգամանքը, որ տվյալ հարցի լուծումը զուտ օրենքն ընդունելով և իմպերատիվ կիրառելով չպիտի լիներ, դա պետք է լիներ փուլային տարբերակով, պետք է ստուգվեր, հետադարձ կապը պետք է պահպանվեր բնակչության հետ։ Հիմա այն համայնքներին, որոնք դեմ են խոշորացմանը, հնարավորություն է տրվում ստորագրահավաք իրականացնել և իրենց հաշվին հանրաքվե իրականացնել։ Բնականաբար, փոքր համայնքը, անգամ եթե դեմ լինի, հնարավորություն չի ունենա հնարաքվե իրականացնել։  - Հանրաքվեն պետք է ոչ թե համայնքն իր միջոցներով իրականացներ, այլ կառավարությո՞ւնը։ - Այո՛։ Ի վերջո մենք այս ամենն անում ենք տվյալ համայնքի բնակչի կյանքն առավել բարեկեցիկ դարձնելու, տվյալ համայնքում ենթակառուցվածքներն առավել արդյունավետ ու զարգացած դարձնելու և, ի վերջո, այդ ամենը տվյալ քաղաքացուն ծառայեցնելու համար։ Ըստ այդմ՝ քաղաքացու ձայնը ևս պետք է լսելի լինի։ - Իսկ հանրաքվեների արդյունքները պարտադիր կատարման ո՞ւժ պետք է ունենան։ - Բնականաբար, որովհետև էլ ո՞րն է հանրաքվե իրականացնելու իմաստը, եթե լսելու ենք արձագանքը, բայց, միևնույն է, խոշորացումն իրականացվելու է։  - Կառավարությունը վստահեցնում է, որ կխուսափի խոշորացումից, եթե որևէ համայքնի բնակիչներ հանրաքվեով դեմ լինեն։ - Բայց հանրաքվեի իրականացման պարտավորությունը դրվելու է համայնքի վրա։ Սա նաև լրացուցիչ ֆինանսական բեռ է դառնում համայնքի համար, որովհետև շատ հնարավոր է՝ համայնքը իր բյուջեով հնարավորություն չունենա դա իրականացնել։ Շատ համայնքներ, որոնք չեն ունենա այդ հնարավորությունը, նաև իրենց ձայնը լսելի դարձնելու հնարավորություն չեն ունենա։  Աննա Սահակյան
21:29 - 10 հուլիսի, 2020
Համայնքների խոշորացմամբ նախկին համայնքը զրկվում է սեփական իշխանություն ձևավորելու հնարավորությունից․ Սամվել Աբրահամյան

Համայնքների խոշորացմամբ նախկին համայնքը զրկվում է սեփական իշխանություն ձևավորելու հնարավորությունից․ Սամվել Աբրահամյան

Հայ ազգային կոնգրես կուսակցության վարչության գործադիր քարտուղար Սամվել Աբրահամյանի հետ զրուցել ենք Հայստանում համայնքների խոշորացման գործընթացի թեմայով։  - Հայ ազգային կոնգրեսը դեռևս 2015-ին է դեմ արտահայտվել համայնքների խոշորացմանը։ ՀԱԿ-ի մտահոգություններից մեկն այն էր, որ համայնքների մեխանիկական միավորման հետևանքով դրանք ինքնուրույնությունից զրկվելու են։ Կառավարությունն էլ  ասում էր, որ համայնքները մեխանիկորեն չեն միացվում, խոշորացված համայնքները սուբվենցիոն ծրագրերից օգտվելու ավելի մեծ հնարավորություններ են ունենում և պետությունից ավելի մեծ դոտացիա են ստանում։ Այս ամենը նպաստավոր չէ՞ համայնքների համար։ - Որպեսզի ավելի համապարփակ հասկանանք այս խնդիրը, մի քիչ ավելի խորը պետք է գնանք։ Ի՞նչ է տեղական ինքնակառավարումը, և ինչո՞ւ է այդ համակարգը ներդրվել Հայաստանում։ Տեղական ինքնակառավարումը ներդրվել է 1995 թվականին, և գլխավոր նպատակը եղել է համայնքների զարգացման խթանումը։ Իսկ համայնքների զարգացումը կենսական նշանակություն ունի Հայաստանի համար։ Ինչպես ընտանիքը հասարակության բջիջն է, այնպես էլ համայնքները պետության բջիջն են, և եթե համայնքների ամրությունն ու զարգացումը չեն ապահովվում, ապա պետությունը չի կարող զարգանալ։ Հայաստանում գիտենք վիճակը․ Երևանը գերկենտրոնացված համայնք է, Հայաստանի բնակչության գրեթե կեսը բնակվում է Երևանում, մյուս համայնքները դատարկվում են։  Որպեսզի համայնքների զարգացման խնդիրը լուծվեր, դրանք պետք է օժտված լինեին շատ բարձր ինքնավարությամբ, և այդ ինքնավարությունը պետք է ներառեր երեք կարևորագույն տարր․ առաջինը սեփական իշխանություն ձևավորելու ազատությունն է, երկրորդը՝ ֆինանսական անկախությունը, այսինքն՝ համայնքները պետք է լինեին հնարավորինս ինքնաբավ կառավարման միավորներ, և երրորդը՝ կառավարման ազատությունը, այսինքն՝ սեփական համայնքի ճակատագրի վերաբերյալ որոշումներ ընդունելու հնարավորությունը։ Պետության քաղաքականությունը պետք է ուղղված լիներ այս երեք պայմանների ապահովմանը և ժամանակի ընթացքում զարգացմանը։ Համայնքների խնդիրն էլ պետք է լիներ դրանցից ամենաարդյունավետ ձևով օգտվելը, դրանք կիրառելը։ - Համայնքների խոշորացումը Ձեր նշած սկզբունքներին ինչո՞վ է հակասում։ - Ի՞նչ է տեղի ունենում խոշորացման պարագայում։ Նախ, պետությունը համայնքներին պարտադրում է միավորումը․ 2015-ին այն ժամանակվա իշխանությունները մեկ ակտով պարտադրեցին համայնքներին։ Ցավոք սրտի, հիմա այդ քաղաքականությունը շարունակվում է, և արդեն հայտարարվել է, որ համայնքների խոշորացման գործընթացը չի կանգնելու։ - Վերականգնվել է համայնքների խոշորացումից առաջ տեղական հանրաքվե անցկացնելու հնարավորությունը։ Տեղական հանրաքվեների արդյունքներն ունեն խորհրդատվական բնույթ, բայց ներկայիս կառավարությունը վստահեցնում է, որ չի գնա խոշորացման, եթե որևէ համայնքի բնակիչներ հանրաքվեով դեմ արտահայտվեն այդ գործընթացին։  - Շատ լավ կլիներ, եթե այդ դրույթն ամրագրված լիներ օրենքով, ոչ թե իշխանության կամքով կամ ցանկությամբ թելադրվեր։ Օրենքով ամրագրված է, որ համայնքներում հանրաքվեների արդյունքները չունեն պարտադիր բնույթ, և պետական իշխանության մարմինները՝ կառավարությունը կամ Ազգային ժողովը, հանգիստ կարող են դա հաշվի չառնել։ Նախ պետք է այդ դրույթը փոխել։ - Հանրաքվեների արդյունքներին պարտադիր կատարման ո՞ւժ տալ։ - Իհա՛րկե։ Հակառակ պարագայում դա մնում է միայն իշխանության կամքին, իսկ այս կարգի հարաբերությունները ցանկությամբ չեն կարգավորվում։ 2015-ին, երբ համայնքներին պարտադրվեց այդ հարցը, փորձնական հանրաքվե անցկացվեց մի քանի համայնքներում, որտեղ նախատեսվում էր խոշորացում, և այդ հանրաքվեների արդյունքներով ժողովուրդը դեմ արտահայտվեց։ Չնայած դրան՝ իշխանությունը խոշորացրեց։  Երբ համայնքների խոշորացում է տեղի ունենում, իմ թվարկած կոնցեպտուալ երեք սկզբունքները խախտվում են։ Պատկերացնենք մի որևէ փոքր համայնք, որը նախկինում ինքնակառավարման, իհարկե, շատ սահմանափակ, բայց ինչ-որ լիազորություններ ուներ։ Այդ համայնքն, ըստ էության, հիմա ձուլվելու է և կորցնելու է իր իրավունքները, այս տարրերից զրկվելու է։ Երբ Դիլիջանի փունջն էր ստեղծվում՝ Դիլիջան քաղաքը և յոթ գյուղեր, Դիլիջանի ընտրողնեի թիվը 22 հազար էր, մյուս յոթ համայնքների ընտրողների թիվը միասին այդքան չէր կազմում։ Եթե առանձին համայնք վերցնենք՝ մի որևէ փոքր գյուղ, այս տարբերությունն առավել ևս հսկակայան է դառնում։ Հետևաբար, սեփական իշխանություն ձևավորելու հարցում փոքր համայնքի հնարավորությունը գնալով նվազում է, նա շատ ավելի քիչ հնարավորություն ունի ազդելու նոր իշխանության ձևավորման վրա։  - Բայց խոշորացված համայնքների բնակավայրերն ունեն վարչական ղեկավարներ, որոնք այդ բնակավայրի բնակիչների խնդիրների մասին բարձրաձայնում են։  - Բարձրաձայնել կարող է ցանկացած մարդ՝ նույնիսկ առանձին քաղաքացին, կուսակցությունները, հասարակական կազմակերպությունները։ Վարչական ղեկավարը առանց լիազորությունների մի անձ է, և դա այն ժամանակ պահպանվել է ընդամենն այն բանի համար, որ գյուղապետերը կորցնելու էին իրենց ռեալ իշխանությունը և կարող էին տեղերում դառնալ գործող իշխանության նկատմամբ բացասական վերաբերմունքի գեներատորներ։ Սպասվում էին 2017 թվականի խորհրդարանական ընտրությունները, և որպեսզի այդ խնդիրը մասամբ լուծվեր, ներդրեցին վարչական ղեկավարի ինստիտուտը։  Վարչական ղեկավարները իշխանություն չեն համայնքի համար, նրանք կենտրոնացված իշխանության ներկայացուցիչներ են։ Թե ինչպես կկատարեն իրենց լիազորությունները, բոլորովին այլ հարց է։ Բայց համայնքը սեփական իշխանություն ձևավորելու հնարավորությունից, ըստ էության, զրկվում է, այն իրավունքից, որը նա ուներ՝ անկախությունից ի վեր։  Հաջորդը ֆինանսական անկախության հարցն է։ Պետք է նկատի ունենալ, որ վերջին 20 տարիների ընթացքում պետության՝ տեղական ինքնակառավարման նկատմամբ ամբողջ քաղաքականությունը ուղղված է եղել տրամագծորեն հակառակ խնդրի լուծմանը․ ինչպե՞ս անել, որ համայնքներին զրկել այդ հնարավորություններից, ինչպե՞ս անել, որ նրանք մաքսիմալ կենտրոնական իշխանության ենթակայության տակ լինեն։  Պետության հետևողական քաղաքականության արդյունքում 20 տարիների ընթացքում Հայաստանի բոլոր համայնքների միավորված բյուջեն 10 անգամ ավելի քիչ է, քան Հայաստանի պետական բյուջեն։ Բոլոր համայնքների համախառն բյուջեն պետական համախմբված բյուջեի ընդամենը ութ տոկոսն է կազմում։ Այդ ութ տոկոսի մեջ էլ վաթսուն տոկոսը բաժին է հասնում միայն Երևանին, այսինքն՝ առանց Երևանի՝ համայնքները մեր երկրի համախմբված բյուջեում ունեն ընդամենը մեկուկես տոկոս կշիռ։ Որպեսզի ավելի լավ պատկերացնեք, թե դա ինչ է նշանակում, ասեմ, որ, օրինակ, Միացյալ Նահանգներում դա կազմում է 30 տոկոս․ շուրջ մեկ տրիլիոն դոլարի բյուջե ունեն բոլոր համայնքները միասին։ Գերմանիայում, որը եվրոպական այն երկրներից է, որտեղ համայնքային կյանքը շատ ակտիվ է, դա մոտենում է 40 տոկոսի։  - Գուցե դրա համար էլ անհրաժեշտ էր համայնքները խոշորացնել և նրանց բյուջեները մեկտեղե՞լ։ - Բոլորովին այդպես չէ։ Որևէ մարդուց ավելի լավ իր սեփական շահերը ոչ ոք ո՛չ հասկանում է, ո՛չ կարող է պաշտպանել։ Հետևաբար, համա՛յնքն էլ դիտեք մի օրգանիզմ․ այդ համայնքի տեղական շահերը իրենից լավ որևէ մեկը չի կարող հասկանալ և լուծել խնդիրները։ Երկրներ կան, որոնք տեղական ինքնակառավարումն ավելի են մանրացնում, տանում են շատ ավելի փոքր միավորների, որովհետև ինչքան ավելի սեղմ է շահի գիտակցման և շահը պաշտպանելու մղումը, այնքան ավելի էֆեկտիվ է լինում կառավարումը։ Խոշորացված համայնքներում գյուղերից գանձված հարկերը կենտրոնանալու են մի ընդհանուր կաթսայում, մի ընդհանուր բյուջեում, և այդ ծախսերի որոշումները կատարելու են այն իշխանավորները, որոնց ընտրել են խոշոր համայնքները։ Նրանք իրենց ձայները ստանալու են խոշոր համայնքներից և, բնականաբար, առաջին հերթին զբաղվելու են իրենց ընտրողների շահերի և իրավունքների պաշտպանությամբ։ Որևէ կերպ փոքր համայնքը այստեղ չի կարող հայտնվել ավելի լավ վիճակում, քան կար։ Խոշորացման պարագայում շեշտը դրված էր հիմնականում նրա վրա, որ ավելի էֆեկտիվ կառավարվեն միջոցները, բայց իրականում դա անհեռատես մոտեցում էր։ 90-ականներին, երբ տեղական ինքնակառավարումը ներդրվեց, համայնքերին որպես սեփական բյուջեի եկամտի աղբյուր տրամադրվեցին հողի հարկը, գույքահարկը,  համայնքի տարածքում ձևավորվող եկամտահարկի 15 տոկոսը։ Նախատեսվում էր, որ հետագայում տեղական եկամուտների սպեկտորը պետք է լայնացվեր, և դրան պետք է գումարվեր նաև մասհանում շահութահարկից։ Խնդիրը հետևյալն է․ համայնքները հետևողականորեն պետք է ավելի շատ եկամուտներ և ավելի բարձր ֆինանսական անկախություն ունենային։ Որքան բարձր լինի նրանց ֆինանսական անկախությունը, որքան քիչ լինի կախվածությունը կենտրոնական իշխանությունից, այնքան համայնքներն ավելի արդյունավետ կգործեն։  2000թ․՝ Ռոբերտ Քոչարյանի իշխանության ժամանակ, Քոչարյանը եկամտահարկի 15 տոկոս մասհանումը վերցրեց համայնքներից, եկամտահարկն ամբողջությամբ ուղղեց պետական բյուջե։ Իսկ հետագա տարիներին ընդհանրապես ոչինչ էլ չավելացվեց դրան, այսինքն՝ համայնքները մնացին ֆինանսական կախվածության մեջ։  Հիմա, եթե իշխանությունն ուզում է զարգացնել Հայաստանում տեղական ինքնակառավարումը, այդ երեք կոնցեպտուալ հարցերին պետք է ամենամեծ ուշադրությունը դարձնի։ Քաղաքականությունը պետք է հակառակ կողմով գնար․ եկամտահարկի 15 տոկոս մասհանումը պետք է վերադարձվեր համայնքներին, այդ 15 տոկոսը պետք է ատիճանաբար բարձրացվեր հետագա տարիներին՝ մինչև 30 տոկոս, շատ համայնքներ կան, որոնց տարածքներում ընկերություններ են գործում, այդ ընկերությունների շահութահարկից պետք է մասհանում կատարվեր համայնքներին։ Հիմա պետք է գնալ ավելի հեռու․ բնապահպանական հարկ հասկացություն կա, համայնքների տարածքում կան բազմաթիվ հանքեր, դրանց հետևանքները ամբողջությամբ տվյալ համայնքի բնակիչներն են կրում, և բնապահպանական հարկի ընդհուպ 50 տոկոսը նույնպես պետք էր տալ համայնքներին։ Համայնքներին պետք էր հնարավորություն տալ օրենսդրական կարգավորումների միջոցով տեղական վճարներ, տեղական տուրքեր սահմանելու (չնայած նրանք այդ իրավունքն ունեն, բայց չեն օգտվել դրանից, որովհետև պետությունը խոչընդոտում էր և չէր խրախուսում)։  - Պետությունն ի վիճակի կլինե՞ր այդքան ֆինանսական միջոցներ ուղղել միայն համայնքներին։ - Պետությունն այդքան ֆինանս չի տալիս համայնքներին, դրանք համայնքների ֆինանսներն են, որոնք պետությունը խլել է։ Ամբողջ աշխարհում այսպես է․ համայնքի տարածքում ձևավորվող եկամտահարկից, շահութահարկից, բնապահպանական վճարներից, պետության սահմանած այլ վճարներից համայնքներն ունեն մասհանումներ, քանի որ այդ ամենը ձևավորվում է տվյալ համայնքի տարածքում։ Հայաստանում հակառակ պրոցես է գնացել․ համայնքներին ոչ թե տվել են եկամտի աղբյուր, այլ խլել են այդ աղբյուրները։  2015-ին, երբ ներդրվում էր խոշորացման ծրագիրը, հիմքում բոլորովին այլ բան էր։ Կար 20 մլն դոլար արժողությամբ մի վարկային ծրագիր՝ համայնքների հետ կապված, և այն ժամանակվա իշխանությունն ընդամենը այդ խնդիրն էր լուծում, որպեսզի այդ վարկային ծրագրից օգտվի։ Հայաստանն այսօր այն վիճակում չէ, որ մատների արանքով նայի բնակավայրերի վիճակին։ Ամբողջ Հայաստանով պտտվե՛ք, որքան Երևանից հեռու է բնակավայրը, նրա վիճակն այնքան ավելի ծանր է։  Տարիներ շարունակ համայնքներն, ըստ էության, զրկվել են ինքնակառավարման իրենց՝ նույնիսկ օրենքով սահմանված լիազրություններից, մարզպետարանները յուրացրել են համայնքների լիազորությունները և համայնքներին վերածել են ընդամենը բաժինների։ Պետությունը պետք է համայնքների սեփական լիազորություններն ընդլայներ աստիճանաբար, պետք է նրանց լրացուցիչ պատվիրակված լիազրություններ տար, ոչ թե զրկեր որոշումներ կայացնելու՝ նույնիսկ չեղած հնարավորություններից։ Այդ առումով էլ, ցավոք, այսօր իրավիճակը չի փոխվում։  - Այդ լիազորությունները համայնքներին պետք է տրվեին մարզպետարանների լիազորությունների հաշվի՞ն։ - Ոչ թե մարզպետարանների լիազորությունների հաշվին, այլ մարզպետարանների խլած լիազրությունները պետք է վերադրձվեին համայնքներին։  Ինքնակառավարման մասով կան մի քանի առանցքային, սկզբունքային հարցեր, որոնք էլի այս 20 տարիների ընթացքում վերացվել են։ Օրինակ, 90-ականներից սկսած՝ Ընտրական օրենսգրքով սահմանված էր, որ  համայնքի ղեկավարի պաշտոնում նույն անձը անընդմեջ երկու անգամից ավելի չի կարող ընտրվել։ 2005-ին, երբ Ռոբերտ Քոչարյանը Սահմանադրություն էր փոխում, դրան զուգահեռ կատարեց Ընտրական օրենսգրքի փոփոխություն, ըստ որի՝ համայնքի ղեկավար անձը կարող է ընտրվել այնքան, որքան ցանկանում է։ Տվյալ դեպքում Քոչարյանը լուծում էր մի հարց․ 2005-ին սպասվում էին ՏԻՄ ընտրություններ, նա հանրաքվեի էր դրել  իր վրայով կարված Սահմանադրությունը, և կար ժողովրդի ընդհանուր դժգոհություն։ Նա հասկանում էր, որ այն համայնքների ղեկավարները, որոնց ժամկետը լրանում է, չէին աջակցի հանրաքվեին։ Անմիջապես այս փոփոխությունը մտցվեց Ընտրական օրենսգրքում, որ շատ երկար ժամանակ  իրեն հլու-հնազանդ ծառայող համայնքի ղեկավարները հնարավորություն ունենային շարունակելու ծառայել իրեն այդ հանրաքվեն անցկացնելու հարցում։  - Դուք ասացիք, որ խոշորացված համայնքներում, որպես կանոն, համայնքապետ է ընտրվում այն թեկնածուն, որը ներկայացնում է ամենամեծ թվով բնակիչներ ունեցող բնակավայրը։ Վերջերս բազմաբնակավայր համայնքներում համամասնական ընտրակարգ ներդրվեց։ Այս փոփոխությունն ինչ-որ կերպ կնպաստի՞, որ բոլոր բնակավայրերը կարողանան հավասարաչափ մասնակցել համայնքի կառավարմանը։ - Այդ փոփոխությամբ, հավանաբար,  նպատակ է դրված կուսակցություններին ուժեղացնելու, նպաստելու, որ դրանք կարողանան ցանցային կառուցվածք ունենալ, բնակավայրերում ունենան բջիջներ և մասնակցեն նաև համայնքների կառավարմանը։ Բայց մենք այս դեպքում նույնպես գործ ունենք ոչ համալիր մոտեցման հետ։ Ի՞նչ վիճակում է այսօր Հայաստանի կուսակցական համակարգը, որը հիմա պետք է կուսակցական ընտրությունների միջոցով ձևավորի տեղական ինքնակառավարման մարմիններ։ Այսօր Հայաստանում գոյություն չունեն ինստիտուցիոնալ կուսակցություններ։ Վերջին 20 տարիների ընթացքում ամեն ինչ արվել է, որ կուսակցական համակարգը Հայաստանում պարզապես ոչնչացվի։ Հայաստանի կուսակցական համակարգն այսօր կարելի է բաժանել երկու մասի՝ օլիգարխիկ կուսակցություններ, որոնք ունեն լայն ֆինանսական հնարավորություններ, բայց ծառայում են մեկ անձի, և բազմաթիվ կուսակցություններ, այդ թվում՝ իշխող կուսակցությունը, որոնք օլիգարխիկ բնույթ չունեն, գաղափարական են, բայց ահավոր աղքատ են։  Եթե տեղական ինքնակառավարման հարցում էլ ընտրական համակարգն ուղղորդում ես դեպի կուսկացություններ, պետք է նախևառաջ լուծես կուսակցությունների ինստիտուցիոնալիզացիայի, ուժեղացման և, առաջին հերթին, ֆինանսական ինքնաբավության խնդիրը։ Եթե կուսակցություններն այս վիճակով գնում են համայնքային ընտրությունների, տեղի է ունենալու հետևյալ գործընթացը․ քանի որ կուսակցությունները չունեն ցանցային կառուցվածք, նրանք, որպեսզի կարողանան հետ չմնալ տեղական ընտրական կյանքից, հիմա լցվելու են տեղական կլանների ներկայացուցիչներով։ Տեղական կլաններ կլինեն, ինչ-որ տոհմեր, և քանի որ նրանք այլևս չեն կարող մասնակցել ընտրություններին, ձգվելու են դեպի կուսակցություններ, ամեն մեկն իր համար մի կուսակցություն է ընտրելու։ Նրանք հիմնականում կձգտեն դեպի ֆինանսապես ուժեղ կուսակցություններ և դեպի իշխանական կուսակցություն։ Կարճ ժամանակ անց մենք կունենանք մի իրավիճակ, որ Հայաստանում խոշոր կապիտալը նաև համայնքների կառավարումը իր ձեռքը կվերցնի։ Իսկ ո՞ր կուսակցություններն են Հայաստանում ֆինանսապես ուժեղ, որոնց կնքահայրերը տիրապետում են հսկայական ֆինանսական ռեսուրսների։  Եթե իշխանությունը գնում էր այս ճանապարհով, ուզում էր կուսակցությունների դերը բարձրացնել և նաև համայնքային կյանքին նրանց մասնակից դարձնել, սա պետք է կատարվեր համալիր՝ Ընտրական օրենսգրքում փոփոխություններ, համայնքների կառավարման հարցում փոփոխություններ,  «Կուսակցությունների մասին»  օրենքում փոփոխություններ, որ կուսակցությունների ֆինանսական խնդիրները լուծվեն։ Սրանք պետք է դիտարկվեին որպես մեկ փաթեթ։    Աննա Սահակյան
20:21 - 09 հուլիսի, 2020
Միջհամայնքային միավորումները մեզ դուրս կբերեն ճիշտ մայրուղի, որից հետո պարզ կլինի, թե ինչպես սկսենք համայնքների խոշորացումը․ Նարինե Դիլբարյան

Միջհամայնքային միավորումները մեզ դուրս կբերեն ճիշտ մայրուղի, որից հետո պարզ կլինի, թե ինչպես սկսենք համայնքների խոշորացումը․ Նարինե Դիլբարյան

«Ժառանգություն» կուսակցության նախագահ Նարինե Դիլբարյանի հետ զրուցել ենք Հայաստանում համայնքների խոշորացման գործընթացի թեմայով։ - Տիկի՛ն Դիլբարյան, «Ժառանգություն» կուսակցությունը 2015-ին, երբ Հայաստանում նոր էր մեկնարկում համայնքների խոշորացման գարծընթացը, դեմ էր Լոռու, Տավուշի և Սյունիքի մարզերում ձևավորվող համայնքային երեք փնջերին։ Խոշորացման հետագա գործընթացի վերաբերյալ ինչիպիսի՞ն է «Ժառանգության» դիրքորոշումը։ - Համայնքների խոշորացման ծրագիրը երկու մակարդակ ունի։ Այն ունի տնտեսական նպատակահարմարություն, և ընդհանրապես աշխարհում գնահատված է, հիմնականում տնտեսական առումով ճիշտ է համարվում, իսկ տնտեսականը կապվում է նաև սոցիալական տարբեր խնդիրների հետ։ Այսինքն՝ ստանալով մեծ համայնքներ՝ մենք կարողանում ենք ձևավորել գործունակ, տնտեսապես առավել կայացած միավորներ՝ դրանով թեթևացնելով պետական բյուջեի խնդիրները, և տեղական ինքնակառավարման հարցերը ավելի արդյունավետ լուծել։ Սակայն կա մի շատ կարևոր խնդիր, որին «Ժառանգությունը» միշտ մեծ ուշադրություն է դարձրել․ դա ռազմավարական զարգացման խնդիրն է, և Հայաստանի պարագայում՝ նաև անվտանգության խնդիրը։ Մենք գիտենք, որ, ցավոք, Հայաստանը գտնվում է մի տարածաշրջանում, որտեղ հարևան Ադրբեջանի և Թուրքիայի հետ առկա են լրջագույն խնդիրներ․ Ադրբեջանի պարագայում իրավիճակը շատ ավելի վտանգավոր է, որովհետև մենք ունենք ընդամենը հրադադարի պայմանագիր, իսկ Թուրքիայի հետ չունենք դիվանագիտական հարաբերություններ։ Ելնելով անվտանգային համակագի այս մարտահրավերներից՝ մենք միշտ համոզված ենք եղել, որ համայնքների խոշորացմանը պետք է որոշակի վերապահումով մոտենալ։ Հատկապես սահմանային այն հատվածներում, որոնք հարևանակից են Ադրբեջանին և Թուրքիային, պետք է շատ ուշադիր լինենք և աշխատենք այնտեղ ոչ թե գնալ տնտեսական նպատակահարմարության ճանապարհով և մտածել, թե ինչպես համայնքներն ավելի լավ ինքնածախսածածկում կապահովեն, այլ գուցե հենց բյուջետային հատուկ քաղաքականությամբ պահպանել փոքր համայնքները և թույլ չտալ, որ փոխվի բնակչության տեղաբաշխման պատկերը։  Եթե անկեղծ լինենք, այսօր Հայաստանն ավելի շատ վիթխարի Երևան է, որը կլանել է իր շուրջը գտնվող մնացյալ միավորները։ Սահմանամերձ բնակավայրերում հիմնականում ավագ տարիքի մարդիկ են ապրում, այնտեղ զարգացած չեն սոցիալական ենթակառուցվածնքերը։ Մի ռեալ օրինակ բերեմ՝ այս համավարակի հետ կապված։ Առողջապահության նախարարությունը մեծ խանդավառությամբ բուժհիմնարկները խոշորացնելու ծրագրեր էր իրականացնում, բայց հենց համավարակի ամբողջ ընթացքն ապացուցեց, որ եթե դու փոքր հիվանդանոցը և փոքր ծննդատունը փակում ես, փակվում են նաև փոքր բանկերի մասնաճյուղերը և այլն, և, ի վերջո, այդ բնակավայրը մեռնում է, մարդիկ գնում են դեպի խոշոր բնակավայր, այսինքն՝ տեղի է ունենում, այսպես ասեմ, բնականոն խոշորացում, որը շատ վտանգավոր է։ - Ենթակառուցվածքները խոշորացնելով՝ բնակիչներին  մատուցվող ծառայությունների որակը չի՞ բարձրանա։ - Փորձը ցույց է տալիս, որ դրանք միանշանակ կախման մեջ չեն։ Նախ, լրջագույն խնդիր է ճանապարհների կառուցումը։ Ճանապարհները մեզ մոտ այնքան էլ բարվոք չեն։ Ճիշտ է, պետք է արձանագրել, որ վերջին շրջանում սուբվենցիոն ծրագրերով բավականին միջհամայնքային ճանապարհներ կառուցվեցին, բայց, միևնույն է, մենք չենք հասել այն մակարդակին, որ մտածենք, թե այդ բնակիչը կարող է իր ավտոմեքենայով (կան մարդիկ, որոնք չունեն ավտոմեքենա) ուղևորափոխադրման նորմալ հոսքի պարագայում հասնել շրջկենտրոն, որտեղ, բնականաբար, կա և՛ հարկային տեսչություն, և՛ ոստիկանության բաժին, և՛ մաքսակետ, և՛ բժշկական կենտրոն։  Էլ չեմ ասում դպրոցների մասին, որովհետև համայնքների խոշորացման առումով մեծ խնդիր էր նաև ուսումնական հաստատությունների կենտրոնացումը։  Գտնում էին, որ այն դպրոցներում, որտեղ շատ քիչ աշակերտներ կան, լավ մասնագետները չեն մնում, հետևաբար, նրանց տրամադրած կրթական ծառայությունները ևս բավարար մակարդակ չունեին։  Միևնույն է, խնդիրն այստեղ, ինչպես ասացի, երկսայրի է։ Փորձը ցույց է տալիս, որ պետությունը պետք է կարողանա հատուկ խթանիչ ծրագրերով մասնագետների, թեկուզ բուհերը նոր ավարտածների համար գրավիչ դարձնել փոքր բնակավայրերում աշխատելը։ Հեռավոր խորհրդային ժամանակներում կար այդպիսի ծրագիր, երբ երիտասարդ մանագետները գնում էին շրջաններ, այնտեղ նրանց հատկացվում էր բնակարան, որոշակի ժամանակ նրանք աշխատում էին, դրանից հետո կարող էին վերադառնալ։ Մենք իրավունք չունենք ենթակառուցվածքները մեր փոքր բնակավայրերից հեռացնելով՝ դրանք ենթարկել փակման։  - Սահմանամերձ համայնքների խոշորացման դեպքում Դուք վտանգ տեսնո՞ւմ եք, որ եթե ենթակառուցածքները այնտեղից հեռանան, բնակչության ներքին արտագաղթ կլինի դեպի համայնքային կենտրոններ։  - Այո՛։ Ցավոք, մեր ամբողջ պատմությունը եղել է այդպիսին։ Բնակավայրից հեռացվում է կրթական օջախը, հեռացվում է առողջապահականը, բնականաբար, հարկային և այլ ծառայությունները ևս «արտագաղթում են», և այդ ծառայությունների հետևից արտագաղթում է մարդը նաև, որովհետև ինքը մենակ է մնում, ենթադրենք, կուսական, գուցե շատ գեղեցիկ բնության հետ, բայց ընդունենք, որ մարդը ոչ միայն բնական արարած է, այլև սոցիալական։  - 2015-ին «Ժառանգությունը» մարզերում բնակիչների հետ հանդիպումներ էր ունեցել, և կուսակցության տարածած հայտարարության համաձայն՝ բնակիչների մեծամասնությունը դեմ էր համայնքների խոշորացմանը։ Ձեր պատկերացմամբ՝ այժմ համայնքների բնակիչներն ինչպե՞ս են վերաբերում խոշորացման գործընթացին։ - Մինչև արտակարգ դրությունը՝ փետրվարին, մենք կուսակցության սկզբնական կազմակերպությունների հետ մարզային այցելություններ նախաձեռնեցինք։ Շիրակում ոչինչ չէր փոխվել։ Ավելին՝ կար հստակ արտահայտված տագնապ, որ խոշորացումը աշխատուժի համար պայմանների վատթարացման է բերելու, նոր գործազրկության, և այդ պարագայում դարձյալ մեծանալու է Հայաստանից արտագաղթողների թիվը, որը մի պահ կարծես կանգ էր առել։  Փաստորեն, 2020 թ․ փետրվարին արդեն կար նաև այդ վտանգը։ Ճիշտ է, դեռ չկար համավարակը, որի պատճառով երկիրը փավեց, բայց այդ ժամանակ դարձյալ սկսել էին խոսել այն մասին, որ խոշորացման պատճառով ծագում է գործազրկություն, իսկ գործազրկությունն իր հերթին բերում է արտագաղթ, և մարդիկ գնում են արտագնա աշխատանքի։ Հեղափոխությունից հետո ձևավորված իրավիճակը, որը, համենայն դեպս, ներգաղթի հույսեր էր ձևավորել, երկու տարվա ընթացքում կառավարության նոր ծրագրերի պատճառով նորից առաջացրել էր մտավախություններ։  Այս համավարակը հենց ճակատագրի նետած մարտահրավեր էր՝ հասկանալու համար, որ տնտեսական նպատակահարմարությունն ընդհանրապես շատ ճիշտ գաղափար է, բայց միշտ չէ, որ գործում է։ Միշտ առաջանում են ֆորսմաժորային պայմաններ, որոնց ընթացքում պետք է հաշվի առնել, թե քեզ համար ինչն է կարևոր՝ մի քանի խոշոր, լավ զարգացած, կայուն ենթակառուցվածքներով քաղա՞ք, որի շուրջ ոչինչ չկա, թե՞ համաչափ զարգացում։ Խոշորացման գործընթացը, նորից նշեմ, ինքնին դրական հատկանիշեր ևս ունի, բայց խոշորացումից առաջ պետք է ապահովել համաչափ զարգացում։ - Դեռևս խոշորացման մեկնարկից առաջ կառավարությունն ասում էր, որ այդ գործընթացի նպատակներից է համայնքների համաչափ զարգացումն ապահովելը։ Դուք մտածում եք, որ խոշորացումը չի՞ նպաստում համաչափ զարգացմանը։ - Փորձը ցույց տվեց, որ չի նպաստում, ընդհակառակը՝ այդ համամասնությունն ավելի է աղավաղում։ Ընդ որում՝ եթե այդ համայնքից դուրս են գալիս այնպիսի հիմնարկություններ, որոնք կապված են տնտեսական, կրթական, բանկային գործունեության հետ, շենքերն ու շինություններն էլ են դատարկվում, գույքահարկ չի մուծվում, իսկ տեղական բյուջեները ձևավորվում են հիմնականում գույքահարկից և պետության հաստատած գումարներից։  Հենց տեղի է ունենում տարբեր ծառայություններ մատուցող հիմնարկների արտահոսք տվյալ բնակավայրից, ենթադրենք, դեպի մոտակայոոմ գտնվող համայնքային կենտրոն, համայնքը հայտնվում է աղքատության և թշվառության շեմին։ Չի կարող լինել գյուղ, որտեղ ապրում է 7-8 ընտանիք, որտեղ միջին տարիքը 70-ն է կամ 80-ը։ Բայց մենք այդպիսի շատ գյուղեր ունենք։  - Եթե ոչ համայնքների խոշորացմամբ, ապա ինչպե՞ս է պետք ապահովել համայնքների համաչափ զարգացումը։ - Համայնքների համաչափ զարգացման համար այս փուլում շատ կարևոր է պետության գործունեությունը։ Պետությունն այս պարագայում, հակառակ գնալով տնտեսական նպատակահարմարությանը, պետք է լուծի անվտանգության ապահովման ռազմավարական խնդիրը։ Պետք է ամեն ինչ անել, որ ձեռնտու լինի ծայրամասերում, ինչ-որ տեղ, լքված բնակավայրերում բնակիչների հաստատվելը։ Այդպիսի լավ ծրագրեր ժամանակին իրականացվեցին Արցախում՝ պետության, տարբեր հիմնադրամների օժանդակությամբ։ Տարբեր մարզերից, համայնքներից հեռացած հայրենակիցներ ունենք, որոնք հաստատվել են արտերկրում, և նրանցից շատերը միշտ ունենում են ցանկություն՝ իրենց բնակավայրերի համար ինչ-որ բան անելու, այնտեղ մանկապարտեզ կառուցելու կամ ինչ-որ ձեռնարկություն հիմնելու։ Համոզված եմ, որ դեսպանատների, արտգործնախարարության, և ինչու չէ, ներդրումային կազմակերպությունների ուժերով կարելի է համախմբել այդ մարդկանց ներուժը, ստեղծել հիմանադրամներ, բաժանել հանրապետությունը խոշոր տարածքների և այդ հիմնադրամների միջոցով ստեղծել գայթակղիչ պայմաններ, որ երիտասարդությունը գնա, հաստատվի այնտեղ։  Եթե երիտասարդ մասնագետները, լինեն դրանք բժիշկներ, հաշվապահներ, տնտեսագետներ, անասնաբույժներ, գյուղատնտեսներ, կարողանան գնալ այնտեղ, մի քանի տարի հաստատվել, կստեղծվեն երիտասարդ ընտանիքներ, և կփոխվի նաև դեմոգրաֆիկ իրավիճակը։ Դա պահանջում է ծրագրերի մշակում, ընդ որում՝ կարելի է 6-7 ամսում այդ ծրագրերի մշակումը կատարել, ճշտել, թե այդ ծրագրերից յուրաքանչյուրն ինչպիսի արժողությամբ գումար և բյուջե է պահանջում։ Պետությունը պետք է շատ կարևոր դերակատարում ունենա մարզերի համաչափ զարգացման ընթացքում, որպեսզի տեղական ինքնակառավարման մարմինները կայանան։ Մենք հասկանում ենք, որ տեղական ինքնակառավարումը տարբերվում է պետական կառավարումից, բայց մեր պարագայում, ցավոք, անցած քաղաքականությունն էլ ցուց է տվել, որ համայնքների զարգացմանը միշտ ինչ-որ փշրանքներ են հասել։ - Պետությունն ասում է՝ մեզ պետք են խոշոր, ուժեղ համայնքներ, որոնք նաև սուբվենցիոն ծրագրերից օգտվելու ավելի մեծ հնարավորություններ կունենան։ Համաձայն չե՞ք, որ խոշորացումն այս առումով դրական է լինելու համայնքների համար։  - Վերադառնում եմ իմ ասած ելակետին, որ պետության համար գուցե շատ ավելի հեշտ է գործ ունենալ մեկ խոշոր հիվանդանոցի և դպրոցի հետ, բայց իրականությունը խիստ տարբերվում է մեր ցանկություններից։ Հայաստանն ունի անվտանգ զարգացման և իր սահմանները բնակչությամբ ամրացնելու խնդիր։ Եկե՛ք ամրացնենք համայնքները, և տեսնենք՝ գուցե այդ պարագայում շրջկենտրոնների կառո՞ւյցն էլ կփոխվի, և խոշորացումը չի կատարվի հենց այսօրվա կանխագծված ուղիով։ Գուցե կան բնակավայրեր, որտեղ այսօր ընդամենը մի քանի հարյուր մարդ է ապրում, կամ այդքան էլ չի ապրում, բայց նրանք ներուժ ունեն ապահովելու։  Խորենացին ասում էր, որ մենք փոքր ածու ենք։ Եվ այդ փոքր ածուի մեջ այն մնացած փոքրիկ վտակները չորացնելով՝ մեր գետն էլ կչորանա։ Դա զարկերակային մի մեծ համակարգ է,։ Եթե մարդու կերպարը պատկերացնենք՝ իր զարկերակային ամբողջ կառուցվածքով, այդ զարկերակների մեջ դեպի սիրտ գնացող արյունն ինչի՞ց է գալիս․ փոքր մազանոթներից, այսինքն՝ փոքր բնակավայրերից։ Բնակավայրերի կենսունակությունը միանշանակ արտահայտվում է նրանով, որ այդ բնակավայրում պետք է լինի կրթական հիմնարկ, առողջապահական հիմնարկ․․․ - Բոլո՞ր փոքր համայնքներում պետք է լինեն ենթակառուցվածքները։ - Գոնե դրանց մասնաճյուղերը։ Այնտեղ պետք է լինի գոնե պոլիկլինիկայի մասնաճյուղ, և պետք է լինի գոնե մեկ բժիշկ։ Ընտանեկան բժիշկների վերապատրաստման ծրագրեր կան, որի շնորհիվ այդ բժիշկը ձեռք է բերում առավել համակողմ գիտելիքներ, որպեսզի հենց առաջին պահին ինքը կարողանա օգնություն ցուց տալ, ուղղորդել։ Պետք է կայացնենք համայնքը, հետո գնանք ազատականության։ Գիտեք ազատականության սկզբունքը․  քեզ նետում են ծովը, կարող ես լողալ՝ լողում ես, ուրեմն դու կենսունակ ես։ - Եթե ոչ, այդ դեպքում պետք է խոշորացնե՞լ համայնքը։ - Այո՛։ Դրանից հետո նոր կարելի է մտածել իսկապես արդյունավետ խոշորացման մասին։  - Դուք խոսեցիք աշխատավայրերի կրճատման մասին։ Դեռևս խոշորացման գործընթացի մեկնարկից առաջ կառավարությունն ասում էր, որ առանց այն էլ փոքր բյուջե ունեցող համայնքներում բյուջեի հիմնական մասը ուղղվում էր համայքնապետարանների աշխատակազմերի աշխատավարձերի վճարմանը։ Երբ նախկին համայնքապետարանների աշխատակազմերը կրճատվում են, խնայվում են դրամական միջոցներ, որոնք ուղղվում են համայնքների զարգացմանը։ Այս տեսակետին համաձայն չե՞ք։  - Ուռճացված հաստիքացուցակներին ցանկացած պարագայում դեմ եմ։ Իրոք, այնտեղ թերևս պետք էր ստուգում անցկացնել և պարզել, թե քանի աշխատակցից է բաղկացած համայնքապետարանը, աշխատանքի բաժանումն ինչպես է արված, և, ընդհանրապես, նրանց գործունեության ՕԳԳ-ն որն է։ Այո՛, այդպիսի աշխատատեղերն իրականում չափազանց ցածր արդյունավետություն ունեն։  Այստեղ կարևորը ոչ այնքան կամ ոչ միայն համայնքների խոշորացումն է, որքան արտադրական հզորությունների խոշորացումը։ Եկե՛ք տաբերակենք երկու բան՝ համայնքների խոշորացումը և արտադրական հզորությունների միավորումը։ Արտադրական տնտեսությունների միավորումը՝ թեկուզ գյուղատնտեսության մակարդակում, միակ ճիշտ հեռանկարն է։ Եթե դու, ենթադրենք, ունես փոքր հողատարածք, պարզ է, որ այն չես կարող մեծ տրակտորով մշակել, քո մշակածն էլ արդյունավետ չի լինի։ Իսկ եթե միանում են մի քանի գյուղացիական տնտեսություններ, օրինակ, անասնապահության կամ մշակաբույսերի ոլորտում, ապա նրանց աշխատանքի արդյունավետությունը կարող է շատ ավելի բարձր լինել։ - Ձեր ասածը մոտ է միջհամայնքային միավորումների ստեղծման գաղափարին, որի հնարավորության մասին կառավարությունը խոսում էր խոշորացման գաղափարին զուգահեռ։ Այսինքն՝ Դուք նախընտրում եք միջհամայնքային միավորումների ստեղծո՞ւմը։  - Միանշանակ։ Միջհամայնքային միավորումներն այս պարագայում մեզ դուրս կբերեն ճիշտ մայրուղի, որից հետո նոր պարզ կլինի, թե ինչպես սկսենք համայնքների խոշորացումը։ Պետք է գնալ քայլ առ քայլ ու համակշռված։ Արտադրական հզորությունների միջհամայնքային միավորումը կարող է շատ լուրջ արդյունքներ տալ։ Արդեն անհրաժեշտ էլ չի լինի համայնքապետարանում այդքան մարդ ունենալ, որովհետև մարդիկ ուրիշ տեղում  շատ ավելի արդյունավետ, հետաքրքիր և եկամտաբեր աշխատանք կունենան։ - «Ժառանգությունը» նաև մտահոգություն էր հայտնում, որ համայնքների խոշորացմամբ կխախտվի հասանելի իշխանության սկբունքը։ Արդյոք խոսքն այն մասին է, որ խոշորացված համայնքների տեղական ինքնակառավարման մարմինները հասանելի՞ չեն այդ համայնքում ներառված բոլոր բնակավայրերին։  -Այո՛։ Մենք ստանում ենք նամակներ և զանգեր, որտեղ մարդը բողոքում է, որ ինքը, ենթադրենք, ունի կրթական խնդիրներ՝ կապված աշակերտների և դպրոցի հետ, և չի կարողանում կապ հաստատել համապատասխան մարզկենտրոնի առողջապահական կամ կրթական պատասխանատուների հետ։ Անգամ ամիսներ են անցնում, մինչև նրանց հարցը տեղ է հասնում, և դրանից հետո՝ ևս մեկ ամիս մինչև այդ հարցի հանգուցալուծումը։  Բոլոր պետություններում կա բյուրոկրատիա, և կան ապարատներ, որոնք աշխատում են շատ դանդաղ, բայց այս պարագայում, երբ մեծանում է տարածությունը փոքր համայնքի և մարզկենտրոնի միջև, այդ բյուրոկրատիան հաճախ հասնում է հուսահատության աստիճանի, և անգամ սովորական խնդիրները, որոնք այլ պարագայում շատ արագ կհանգուցալուծվեին, մնում են առկախված։  Դրա համար էի ասում՝ միշտ պետք է այնպես անել, որ լինեն համապատասխան ներկայացուցիչներ, որոնց մոտ մարդը կարող է գնալ բողոքելու։  - Չէ՞ որ դրա համար խոշորացված համայնքների բնակավայրերն ունեն վարչական ղեկավարներ։  - Այդ ուղղակի կապն էլ շատ տարօրինակ է։ Քանի որ մեր համայնքները փոքր են, նրանք կարող են նաև ազգակցական կապերով կապված լինել իրար հետ, բայց ազգակցական կապն էլ հաճախ խանգարում է աշխատանքային կապի իրագործմանը։ Ամեն ինչ մի տեսակ ընտանեավարական մակարդակում է։ Ընտանեավարական մակարդակում խնդիրներն ավելի դանդաղ են լուծվում և ավելի ցածր արդյունավետությամբ, քան երբ ամեն ինչ դրված է զուտ պաշտոնական մակարդակում։ Իշխանությունը և անգամ տեղական ինքնակառավարումը հեռացել են բուն  բնակչից։ - Ինչպե՞ս ՏԻՄ-երն ավելի հասանելի դարձնել բոլոր բնակավայրերի համար։ - Նախ պետք է, որ մի քիչ էլ քաղաքացիական դիրքորոշում ձևավորվի։ Քաղաքացիական հանրությունը նաև պահանջատեր հանրություն է։ Եկե՛ք ելնենք այն իրողությունից, որ մարզերում մեր բնակիչները շատ ավելի խեղճ են, նրանք տեղեկացված էլ չեն, թե ինչ իրավունքներ ունեն։ Այսօր գործող օրենքներով՝ բնակչները բավականին իրավունքներ ունեն, բայց եթե դու չգիտես այդ իրավունքների մասին, չես էլ օգտվում։ Պետք է բարձրացնել համայնքների բնակիչների իրավագիտակցության մակարդակը։ Արձանագրենք, որ շատ համայնքապետարանների աշխատակիցների էլ պետք է բացատրել իրենց պարտականությունները։  - Գուցե պետք է խոշորացված համայնքի ավագանու կազմում բոլոր բնակավայրերից ներկակացուցիչներ ունենալու մեխանիզմնե՞ր ներդնել և բնակիչների խնդիրներն այդպե՞ս լսելի դարձնել։ - Ավագանու ինստիտուտն այս պարագայում իսկապես կարող է գործուն լինել․ ի վերջո, ավագանու անդամներն իրոք պատվիրակներ են, որոնք պետք է իրենց համայնքների խնդիրները լուծեն, բայց այս պահին մենք գործող համակարգ չունենք։ Երբ համակարգը ձևավորվի, արդեն հաջորդ եկողն այդ խնդիրը կլուծի։  Ընտրություններից հետո, երբ բնակիչների կյանքում դժվարություններ են ծագում, նրանք սկսում են տարբեր պետական մարմինների բողոք հղել՝ չկենտրոնանալով այն մարդկանց ուղղությամբ, որոնց իրենք ընտրել են։ Պետք է փոխել տեղական ինքնակառավարման մարմիններում ընտրություններից ակնկալիքների ամբողջ գաղափարաբանությունը։ Մարդկանց պետք է ասել՝ դու ավագանու անդամ ընտրիր ա՛յն մարդուն, որի ուժերին վստահ ես, որը կգնա և քո ձայնը կբարձրացնի, քո խնդիրների մասին կխոսի։ Մարդիկ պետք է ունենան բարձր որակավորում ունեցող հարթակներ, որտեղ իրենց պատասխան կտան։  - Այսինքն՝ տեղական ինքնակառավարման մարմիննե՞րը պետք է կայանան։ - Միանշանակ։ Եվ պետք է ասել, որ այդ ընտրությունը ոչ թե սեփական բարեկամին կամ քեզ համար հաճելի մարդուն այնտեղ տեսնելն է, այլ այնպիսի մարդկանց առաջ մղելը, որոնք իսկապես գործունակ կլինեն։  - Համայնքների խոշորացումը ՏԻՄ-երի զարգացմանը չի՞ նպաստում այս դեպքում։ - Համաձայն եմ, տեսականորեն նպաստում է։ Դա երկսայրի սուր է․ իրոք, հեծանիվ պետք չէ հայտնագործել՝ ասելու համար, որ համայնքների խոշորացումը արդյունավետ է դարձնում տեղական ինքնակառավարումը, բայց, ինչպես նշեցի, ամեն արդյունավետություն ունի իր բովանդակային տարբեր բաղադրիչները։ Ես գտնում եմ, որ մեր պարագայում պետք է զգույշ լինել։ Փորձենք համայնքային ներուժը խոշորացնել։ Ինչպես ասում են՝ դանդաղ ես գնում, առավել վստահելի հանգրվանի ես հասնում։    Աննա Սահակյան
20:33 - 30 հունիսի, 2020
Վարչատարածքային բարեփոխումների գործընթացը Վրաստանում և Էստոնիայում․ զուգահեռներ Հայաստանի հետ

Վարչատարածքային բարեփոխումների գործընթացը Վրաստանում և Էստոնիայում․ զուգահեռներ Հայաստանի հետ

Վարչատարածքային բարեփոխումները Վրաստանում 1991 թ․ Վրաստանում գործում էր հանրային կառավարման եռաստիճան համակարգ․ առաջին մակարդակում գյուղերը և քաղաքներն էին, երկրորդ մակարդակում շրջաններն էին, երրորդ մակարդակում՝ ինքնավար հանրապետությունները։ 1994-ին Վրաստանի նախագահ Էդուարդ Շևարդնաձեն երկիրը բաժանեց 9 մարզերի, որոնք ունեին նշանակովի մարզպետներ։ Վրաստանում այդ ժամանակ կային 65 շրջաններ, որոնց կազմում էին 48 քաղաքներ և մոտ 1000 գյուղեր ու բնակավայրեր։ Մայրաքաղաք Թբիլիսին ուներ հատուկ կարգավիճակ։  Վրաստանի խորհրդարանը 1997 թ․ ընդունեց «Տեղական կառավարման և ինքնակառավարման մասին» օրենքը։ 2002-ին տեղի ունեցան փոփոխություններ, և մինչև 2003 թվականի Վարդերի հեղափոխությունը Վրաստանն ուներ հանրային կառավարման քառաստիճան համակարգ․ առաջին մակարդակում ինքնակառավարվող գյուղերը և քաղաքաներն էին, երկրորդ մակարդակում շրջաններն էին, երրորդ մակարդակում՝ մարզերը և մայրաքաղաքը, չորրոդ մակարդակում՝ ինքնավար հանրապետությունները։ 2004-ին մեկնարկեցին վարչատարածքային բարեփոխումներ։ Վրաստանի նոր նախագահ Միխեիլ Սաակաշվիլին հանձաժողով ստեղծեց, որը կազմված էր կառավարության և խորհրդարանի ներկայացուցիչներից, հրավիրված էին նաև ոչ պետական կառույցների ներկայացուցիչներ։ Բայց հանձնաժողովը շուտով պառակտվեց երկու հակադիր կողմերի․ յուրաքանչյուրն առաջարկում էր բարեփոխումների սեփական տարբերակը։  Հասարակական կազմակերպությունները ներկայացրին վարչատարածքային բարեփոխումների այլընտրանքային նախագիծ, որով առաջարկվում էր․  վերացնել շրջանները և փոքր գյուղերի ու քաղաքների միավորմամբ ստեղծել տեղական ինքնակառավարման ավելի մեծ միավորներ, մարզային կառավարման համակարգը փոխարինել մարզային ինքնավարությամբ։ Այն նախատեսում էր յուրաքանչյուր շրջանի տարածքում ստեղծել տեղական ինքնակառավարում ունեցող երկու և ավելի միավորումներ, իսկ մարզային ինքնավարությունը պետք է գործեր Վրաստանի պատմական 11 նահանգներում, որտեղ պետք է լինեին ուղիղ ընտրված մարզային խորհուրդներ և մարզպետներ, որոնց ընտրելու էին խորհուրդները։  Վրաց խորհրդարանի ընդդիմադիր «Ժողովրդավարական ճակատ» (Democratic Front) խմբակցությունը համաձայնեց առանց որևէ փոփոխության խորհրդարանական լսումների ժամանակ ներկայացնել այս նախագիծը։ Ընդդիմադիր մեկ այլ խմբակցություն՝ «Նոր պահպանողականները» (New Conservatives), դեմ էր ՀԿ-ների ներկայացրած օրինագծի այն դրույթին, որով առաջարկվում էր վերացնել շրջանները։ Այս խմբակցությունը ներկայացրեց երկրորդ այլընտրանքային նախագիծը, որով առաջարկվում էր պահպանել շրջանները, բայց այնտեղ պետք է գործեր տեղական ինքնակառավարում, տեղական խորհուրդներն ու քաղաքապետերը պետք է ընտրվեին ուղիղ։ Ընդդիմադիր խմբակցությունների պառակտումը փոքրացրեց հնարավորությունը, որ խորհրդարանը կընդուներ այլընտրանքային նախագծերից որևէ մեկը։ Այս նախագծերը չընդունվեցին։ Փոխարենը 2005-ին ընդունվեց «Տեղական ինքնակառավարման մասին» նոր օրենքը, որին կողմնակից էր կառավարությունը։  Նոր օրենքն առաջարկում էր տեղական միավորումների երկու տիպ․ առաջինը համայնքներն էին, որոնք գյուղական և քաղաքային բնակավայրերի միավորումներ էին, երկրորդը՝ հատուկ կարգավիճակ ունեցող քաղաքները․ այդպիսիք էին մեծ քաղաքային բնակավայրերը։ Հատուկ կարգավիճակ տրվեց 5 քաղաքների, որոնց թվում էր մայրաքաղաք Թբիլիսին։ Այսպիսով, կառավարությունը ստեղծեց տեղական ինքնակառավարում ունեցող 69 միավորումներ, որոնց կազմում էին հատուկ կարգավիճակ ունեցող 5 քաղաքներ և 64 գյուղական համայնքներ։ Նոր օրենքով սահմանվում էր, որ խոշորացված համայնքների սահմանները մնալու էին նույնը, ինչ նախկին շրջանների սահմաններն էին։ Հանրային կառավարման համակարգը Վրաստանում կրկին դառնում էր եռաստիճան, երկրի վարչատարածքային բաժանումը չէր փոփոխվում, ինքնավար հանրապետություններն ու մազերն էլ պահպանում էին իրենց կարգավիճակը։ 2004-ի բարեփոխումներն իրականացվեցին 2006-ին, երբ Վրաստանի 64 գյուղական համայնքներում և 5 խոշոր քաղաքաներում տեղի ունեցան տեղական ներկայացուցչական մարմինների ընտրություններ։  2013 թ․ Վրաստանի կառավարությունը կրկին նախաձեռնեց վարչատարածքային բարեփոխումներ, և մշակվեց Տեղական ինքնակառավարման նոր օրենսգիրք։ 2014-ի փետրվարին խորհրդարանը հավանության արժանացրեց օրենսգիրքը։ Բոլոր համայնքներում համայնքների ղեկավարների ընտրությունը դարձավ ուղիղ, իսկ 12 քաղաքներում ներդրվեց տեղական ինքնակառավարում, այստեղ ևս քաղաքապետերի ընտրությունը դարձավ ուղիղ։ 2017-ին Վրաստանի խորհրդարանը հավանության արժանացրեց Տեղական ինքնակառավարման օրենսգրքի բարեփոխումները, և ինքնակառավարվող քաղաքների թիվը 12-ից դարձավ 5։ Բացի այդ՝ 14 համայնքներ, որոնք ձևավորվել էին 2014-ի վարչատարածքաին բարեփոխումների արդյունքում, վերամիավորվեցին 7 համայնքներում։ Այսպիսով, Վրաստանի վարչատարածքային բաժանումը վերադարձավ մինչ 2014-ը եղող վիճակին, քանի որ 14 քաղաքների վերամիավորմամբ ինքնակառավարվող համայնքների թիվը կրկին կրճատվեց՝ 71-ից դառնալով 64։   Համեմատելով Հայաստանի վարչատարածքային բարեփոխումների հետ Հայաստանում վարչատարածքային միավորներն են մարզերը և համայնքները։ Ի տարբերություն Վրաստանի, որտեղ փոփոխություններ իրականացվեցին նաև շրջանային մակարդակում (2004-ին մեկնարկած բարեփոխումներից հետո համայնքերը միավորվեցին գործող շրջանների սահմաններում), Հայաստանում փոփոխություններ կատարվեցին միայն համայնքային մակարդակում, գյուղական և քաղաքային համայնքները միավորվեցին՝ դառնալով ավելի խոշոր համայնքներ։ Վրաստանում 2004-ին ընդդիմադիր խմբակցությունները և հասարակական կազմակերպությունները ևս առաջարկեցին վարչատարածքային բարեփոխումների այլընտրանքային նախագծեր, չնայած խորհրդարանը դրանք չընդունեց։ Հայաստանում խոշորացման գործընթացի բոլոր փուլերում վարչատարածքային բարեփոխումների նախագիծ մշակել է կառավարությունը։ Վրաստանում վարչատարածքային բարեփոխումների նախագիծն ընդունվելուց հետո միանգամից ստեղծվեցին 69 համայնքներ՝ նախկին 48 քաղաքների և մոտ 1000 գյուղերի ու բնակավայրերի փոխարեն։ Հայաստանում խոշորացման գործընթացը միանգամից չիրականացվեց։ 2015-ին առաջին պիլոտային ծրագրով ստեղծվեցին 3 համայնքային փնջեր։ Խոշորացման հաջորդ փուլերը եղան 2016-ին, 2017-ին և 2020-ին։ Մեր երկրում խոշորացման գործընթացը դեռ չի ավարտվել, կան  համայնքներ, որոնք նոր պիտի խոշորանան։   Վարչատարածքային բարեփոխումները Էստոնիայում Էստոնիայում մինչև վարչատարածքային բարեփոխումների մեկնարկը կառավարությունը խրախուսում էր համայնքների միավորման կամավոր գործընթացը՝ ավելի մեծ տարածքով և բնակիչների ավելի մեծ թվով համայնքներ ստեղծելու համար։ Էստոնիայի խորհրդարանը 2016-ի հունիսին հավանության արժանացրեց «Վարչատարածքային բարեփոխումների մասին» օրենքը։ Վարչատարածքային բարեփոխումների նպատակն այն էր, որ տեղական յուրաքանչյուր միավոր ունենար ամենաքիչը 5000 բնակիչ։ Կղզիների և շատ փոքր տարածք ունեցող գյուղական համայնքների համար կառավարությունը կարող էր բացառություն անել։ Այն համայնքները, որոնք չէին ապահովում բնակչության սահմանված նվազագույն քանակը, պետք է ներկայացնեին վարչատարածքային մարմնի խոշորացման առաջարկ օրենքով սահմանված ժամկետում։ Մինչև 2016-ի դեկտեմբերի 31-ը համայնքների կամավոր խոշորացման փուլն էր։ Տեղական իշխանություններն օրենքի ընդունումից հետո պետք է գտնեին համայնքներ, որոնց հետ ուզում էին միանալ, նրանց հետ միավորման համաձայնագրի մեջ մտնեին, համաձայնության գային նոր համայնքի անվանման և կենտրոնի շուրջ։  Եթե համայնքները կամավոր էին միանում, կառավարաությունը նրանց դրամաշնորհ էր տալիս՝ յուրաքանչյուր բնակչի համար 100 եվրոյի չափով (ընդհանուր դրամաշնորհը նվազագույնը լինելու էր 300 000 եվրո և առավելագույնը՝ 800 000 եվրո)։ Համայնքում 11 000 բնակիչ ապահովելու դեպքում նախատեսված էր լրացուցիչ 500 000 եվրո դրամաշնորհ։ Օրենքը թույլ էր տալիս կառավարությանը նախաձեռնել վարչատարածքային միավորի խոշորացում, եթե համայնքը չէր ապահովել բնակիչների սահմանված նվազագույն քանակը կամ ձախողել էր խոշորացման առաջարկ ներկայացնելու գործընթացը։ Այսպիսով, 2017-ի հունվարից հուլիս ընկած ժամանակահատվածում կառավարությունը խոշորացրեց կամավոր միավորման գործընթացը ձախողած համայնքները։  Խոշորացված համայնքների համայնքապետերն ու խորհուրդների նախագահները, որոնք միավորման գործընթացի արդյունքում աշխատանքից զրկվեցին, փոխհատուցում ստացան իրենց մեկ տարվա աշխատավարձի չափով։ Էստոնիայի կառավարության հասցեին քննադատություններ էին հնչում փոխհատուցումների առնչությամբ․ հիմնական բողոքն այն էր, որ փոխհատուցում չպետք է ստանան համայնքային այն պաշտոնյաները, որոնք վարչատարածքային բարեփոխումներից հետո խոշորացված համայնքների տեղական ինքնակառավարման համակարգում աշխատանք էին ստանում։ Վարչատարածքային բարեփոխումների արդյունքում Էստոնիայում համայնքների թիվը կրճատվեց՝ 213-ից դառնալով 79 (15 քաղաքներ և 64 գյուղեր)։ 163 համայնքում խոշորացման գործընթացը տեղի ունեցավ կամավոր։ Կամավոր խոշորացված համայնքներից միայն 10-ին թուլյատրվեց ունենալ 5000-ից պակաս բնակչություն։ Այն համայնքներում, որոնք ձախողեցին կամավոր խոշորացման գործընթացը, կառավարությունն ինքը նախաձեռնեց խոշորացում։ Բացառություն էին 4 ծովային կղզիներ, որոնք չմիավորվեցին՝ օրենքին համապատասխան։ Վարչատարածքային բարեփոխումներից հետո Էստոնիայում 5000-ից քիչ բնակիչ ունեցող համայնքների թիվը կրճատվեց՝ 169-ից դառնալով 15, իսկ 11000-ից ավելի բնակչություն ունեցող համայնքների թիվն աճեց՝ 16-ից դառնալով 28։ Եղան համայնքներ, որոնք դիմեցին Գերագույն դատարան՝ խոշորացումները վերանայելու պահանջով, բայց Գերագույն դատարանը գտավ, որ կառավարության իրականացրած խոշորացումները համապատասխանում են օրենսդրությանը։    Համեմատելով Հայաստանի վարչատարածքային բարեփոխումների հետ Հայաստանում, ի տարբերություն Էստոնիայի, չկա համայքների խոշորացման կամավոր սկզբունք։  Խոսելով այս սկզբունքի մասին՝ «Համայնքային համախմբման և աջակցության կենտրոն» հասարակական կազմակերպության նախագահ, համայնքային զարգացման և ՏԻՄ փորձագետ Օլեգ Դուլգարյանը նշում է, որ դա բավականաչափ ծանր գործընթաց էր լինելու Հայաստանում։  «Միգուցե այլ երկրներում, նույն Էստոնիայում, ավեի թույլ են միմյանց հետ փոխհարաբերությունները։ Մեզ մոտ մի քիչ այլ է․ գյուղերը տարբերվում են ծավալներով, մտածելակերպով, ծագումնաբանությամբ։ Յուրաքանչյուր բնակավայր մյուսի նկատմամբ ունի որոշակի վերապահում։ Բավականաչափ մեծ տարանջատում է։ 1995թ․ մենք ունեինք գյուղխորհուրդներ, որոնք բաղկացած էին 4-5 բնակավայրերից։ Այդ ժամանակաշրջանում Հայաստանում տեղի ունեցան, այսպես ասած, համայնքային անկախացման գործընթացներ։ Մարդիկ հիշեցին, որ իրենց պապերը միմյանց չեն սիրել, չեն հարգել, և գնացին մինչև Գերագույն խորհուրդ, հետո՝ Ազգային ժողով, ու հասան նրան, որ իրենց փոքր, նույնիսկ 50-60 տուն ունեցող բնակավայրերը առանձնացան»,- նշում է նա։  Հայաստանում, ի տարբերություն Էստոնիայի, որտեղ խոշորացված համայնքների նախկին համայնքապետերին ու խորհուրդների նախագահներին փոխհատուցում տրվեց, չի գործում փոխհատուցման նման համակարգ։ Օլեգ Դուլգարյանը չի կարծում, որ եթե մարդը բարեփոխումների պատճառով զրկվում է ընտրված պաշտոնից, ապա պարտադիր է, որ նա փոխհատուցում ստանա։  «Ի վերջո, դա ոչ թե մի աշխատանք է, որը նա ստացել է իր մասնագիտական կարողությունների շրջանակներում և հիմա կրճատվում է, այլ դա ընտրովի պաշտոն է եղել, և հիմա այդ պաշտոնն էլ գոյություն չունի»,- նշում է նա։  Օլեգ Դուլգարյանի խոսքով՝ Հայաստանում համայնքների գրեթե 98 տոկոսի դեպքում նախկին համայնքապետերը խոշորացումից հետո նշանակվել են բնակավայրերի վարչական ղեկավարներ։ «Եթե մենք պետք է, այնուամենայնիվ, ինչ-որ ձևով մտածեինք համայնքապետերին որոշակի փոխհատուցում տալու մասին, դա չպետք է լիներ քաղաքական որոշման շրջանակներում, այսինքն՝ արի՛, դու այօրվանից համայնքապետ չես, մենք քեզ վարչական պատասխանատու կնշանակենք»,- նկատում է Օլեգ Դուրգարյանը։  Աղբյուրներ Territorial Consolidatiom Reformes in Europe,  Swianiewicz P., 2010, How the Rose revolution happened, http://news.bbc.co.uk/2/hi/4532539.stm, 10.05.2005, Local and regional democracy in Georgia, Congress of Local and Regional Authorities, 2018, Administrative-Territorial Reform, Estonian Government,  Aаs A., Local Government Reform in Estonia, Puusta M., Severance pay gives rise to disagreement, https://arhiiv.saartehaal.ee/2017/01/14/lahkumishuvitis-tekitab-eriarvamusi/,14/01/2017, Ammas A., New map of Estonia: 15 cities, 64 municipalities, https://news.postimees.ee/4171319/new-map-of-estonia-15-cities-64-municipalities, 7.07.2017: Հայաստանի վարչատարածքային բարեփոխումների մասին առավել մանրամասն՝ այստեղ։ Աննա Սահակյան
20:39 - 29 հունիսի, 2020
Համայնքները խոշորացնելիս կարևոր է հաշվի առնել դրանց սոցիալական հարաբերություններն ու մշակութային ընդհանրությունները․ Եվգինե Վարդանյան

Համայնքները խոշորացնելիս կարևոր է հաշվի առնել դրանց սոցիալական հարաբերություններն ու մշակութային ընդհանրությունները․ Եվգինե Վարդանյան

Երևանի պետական համալսարանի սոցիոլոգիայի ֆակուլտետի սոցիալական աշխատանքի և սոցիալական տեխնոլոգիաների ամբիոնի դասախոս Եվիգնե Վարդանյանի հետ զրուցել ենք Հայաստանում համայնքների խոշորացման գործընթացի թեմայով։ - Երբ Հայաստանում սկսվեց համայնքների խոշորացման գործընթացը, բնակիչները բավականաչափ իրազեկվեցի՞ն, թե ինչու են խոշորացվում համայնքները, և այդ գործընթացն ինչ հետևանքներ է ունենալու իրենց համար։ - Մի հետազոտություն կարողացանք անցկացնել 2014 թվականին։ Խոշորացումը դեռ չէր մեկնարկել, և դա բավականին հարմար ժամանակահատված էր հետազոտություն անցկացնելու համար։ Հանդիպումներ ունեցանք խոշորացման ենթակա համայնքների ներկայացուցիչների և բնակիչների հետ։ Ձեր բարձրաձայնած հարցի պատասխանն այն էր, որ բնակչությունը և նույնիսկ համայնքների ղեկավարները լիարժեք ու բավականաչափ իրազեկված չէին համայնքների խոշորացման մասին։ Ավելին, նրանք ունեին շատ կարծրատիպային ընկալումներ, բացարձակապես չէին ցանկանում, որ խոշորացման գործընթացը մեկնարկեր, և կարծում էին, որ իրենց համայնքը տուժելու է դրանից։ Առկա էր իրազեկման պակաս։ Անհրաժեշտ էր օբյետիվ իրազեկում ինչպես համայնքների խոշորացման գործընթացի, փնջերի ձևավորման, այնպես էլ հնարավոր արդյունքների մասին։ Դրա պակասը կար դեռ այն ժամանակ, ու ինձ թվում է՝ այդ խնդիրն առկա է նաև այսօր։ Նոր կառավարությունը պարբերաբար բարձրաձայնում է խոշորացման գործընթացի մասին, և նույն խնդիրը կարծես նկատվում է նաև այսօր․ մենք իրազեկմանը բավականաչափ կարևորություն չենք հատկացնում, այնինչ դա անհրաժեշտ է խոշորացման գործընթացի և դրա արդյունքների վերաբերյալ օբյեկտիվ պատկերացումներ ձևավորելու համար։  -Ի՞նչն է պատճառը, որ մարդիկ լավ իրազեկված չեն։ - Համալիր տեղեկություններ չեն տրամադրում բնակչությանը, կամ դա արվում է հատվածային։ Երբ խոսակցությունների ալիք է բարձրանում, որ կարող է լինել խոշորացում, մի փոքր քննարկում է գնում, շահագրգիռ տարբեր կողմեր, փորձագետներ ներգրավվում են քննարկման մեջ, բայց երբ այդ ալիքը մարում է, որովհետև, օրինակ, կառավարությունը դեռևս չի նախաձեռնում որևէ քայլ, դրան զուգահեռ մարդիկ զրկվում են օբյեկտիվ տեղեկություններ ստանալու հնարավորությունից ու մնում են իրենց ունեցած պատկերացումների շրջանակներում։ Իսկ փոխել այդ պատկերացումները, ձերբազատվել կարծրատիպերից կամ սուբյեկտիվ մոտեցումներից բավականին դժվար է, եթե գործընթացն իրականացվում է հատվածային, մասնակի։ Ըստ այդմ՝ անհրաժեշտ է ոչ միայն պարբերաբար անդրադառնալ այս խնդրին, այլև հաճախակի հանդիպել բնակչությանը, լսել նրանց հարցերը, որոնք շատ են, եթե մենք իսկապես որոշել ենք հասնել խոշորացման տրամաբանական ավարտին։ Կարևորում եմ նաև փորձագիտական հանրույթի ներգրավումը գործընթացում։ Փորձագետները կարող են ներկայացնել օգյեկտիվ և վերլուծությունների վրա հիմնված տեղեկություններ, որոնք անհրաժեշտ են մեկ այլ կողմի կարծիք լսելու համար: Ես գտնում եմ, որ խոշորացումն այս պահի դրությամբ ունի դրական արդյունքներ, բայց այդ մասին շատ քիչ է խոսվում, քիչ է ներկայացվում։  - Ըստ Ձեզ՝ որո՞նք են խոշորացման գործընթացի դրական արդյունքները։ - Հաճախ եմ լինում համայնքներում, շփվում եմ շահագրգիռ կողմերի՝ խոշորացված համայնքների բնակավայրերի վարչական ղեկավարների, համայնքային ծառայողների, համայնքների ղեկավարների, բնակչության հետ։ Ձեռքբերումներ իսպակես առկա են, և ես դրանք կարող եմ մեկնաբանել մի քանի ուղղություններով։ Կա ֆինանսական խնդիների որոշակի կարգավորում․ եթե առաջ ֆինանսական ռեսուրսները, որոնք համայնքներին տրամադրվում էր պետությունը դոտացիաների տեսքով, հիմնականում մասնատված էին հասնում շատ փոքր միավորների և փոշիացվում էին, այս պահի դրությամբ հնարավոր է դրանք մեկտեղել մի տեղական ինքնակառավարման միավորման մեջ և ինչ-որ չափով արձագանքել որոշակի խնդիրների, որոնք կապված են համայնքի զարգացման հետ։  Երկրորդն այն է, որ  խոշորացված համայնքները դոտացիոն միջոցների առումով բավականին լուրջ աջակցություն են ստանում պետությունից, որովհետև նրանց բնակչության թիվը զգալիորեն աճել է խոշորացման արդյունքում։ Էլի ֆինանսական մեծ ռեսուրսների հոսք է ստացվում դեպի համայնք։  Բացի դրանից՝ սուբվենցիոն ծրագրերին համայնքները կարողանում են ավելի ակտիվորեն մասնակցել, որովհետև այդ առումով ունենում են արդեն որոշակի բյուջե, որը կարող են հատկացնել այդ ծրագրերին, և, ինչու ոչ, մարդկային ռեսուրսներ, որոնք համայնքապետարանում հիմա ավելի ակտիվորեն են ներգրավված և կարողանում են աջակցել սուբվենցիոն ծրագրերի մշակմանը, իրականացմանը։ Երբ խոշորացումը մեկնարկեց՝ հենց 2015 թվականին, անցումային փուլի ընթացքն ավելի մեղմ հաղթահարելու համար խոշորացված համայնքներին տրամադրվեցին ոչ միայն նյութական, այլև տեխնիկական, գյուղատնտեսական միջոցներ։ Նաև այդ առումով համալրվեցին համայնքների ռեսուրսները, և այս պահի դրությամբ շատերն օգտագործում են գյուղատնտեսական կոմունալ տեխնիկան՝ իրենց համայնքների կարիքները հոգալու նպատակով։  Մյուս կարևոր հանգամանքն այն է, որ մենք ինչ-որ չափով նկատում ենք համայնքների ենթակառուցվածքների զարգացում։ Շատ բնակավայրերում, որտեղ երբևէ լուսավորություն չի եղել, խոշորացումից հետո արդեն կա, ճանապարհների վերանորոգում որոշակի չափով իրականացվում է, որովհետև ռեսուրսները մեկտեղված են, ու արդեն հնարավոր է հասկանալ, թե ուր կարելի է դա ուղղել, որ կարողանանք որևէ բնակավայրի այս կամ այն խնդիրը լուծել։ Բացի դրանից՝ հիմա ավելի ակտիվորեն է իրականացվում նախակրթարանների հարցի կարգավորումը։ Առաջ փոքրիկ համայնքներն իրենց տեղական ինքնակառավարման մարմինների միջոցով դժվարանում էին որևէ հարց լուծել մանկապարտեզի, նախակրթարանի առումով։  Իհարկե, խնդիրներ էլ շարունակում են լինել։ - Խնդիրներից մեկն այն է, որ խոշորացված համայնքների բնակավայրերն ունեն վարչական ղեկավարներ, բայց բնակավայրերից ոչ բոլորն են ներկայացված ավագանում։ Ի՞նչ անել, որ բոլոր բնակավայրերը տեղական ինքնակառավարմանը հավասարաչափ մասնակցություն ունենան։  - Այդ իրավական կարգավորման բացակայությունն այս պահին իսկապես խնդիր է, որովհետև մենք ուղղակի պետք է հուսանք, որ տեղերում որոշումները կայացվում են այնպես, որ բոլոր բնակավայրերն էլ կարողանան օգտվել խոշորացման արդյունքներից ու հնարավորություններից։ Իսկ որպեսզի դա պարզապես  չթողնենք համայնքների ավագանու անդամների հայեցողությանը, մեզ իսկապես պետք են իրավական կարգավորումներ այդ հարցում, որ քվոտաներ սահմանվեն ավագանու անդամների թվի համար, որոնք կներկայացնեն խոշորացված համայնքում ներառված բնակավայրերը։ Որովհետև եթե բնակավայրը խոշոր  է, պետք է համապատասխան քվոտա ունենա, որ ավագանու այսքան  ներկայացուցիչ կարող է ունենալ, եթե բնակավայրը փոքր է՝ առնվազն այսքան պետք է ունենա։ Հակառակ դեպքում մենք այդ անհամամասնության արդյունքում չենք կարողանա պահպանել ավագանու հակակշիռ լինելը համայնքի ղեկավարին։ Ավելին, մենք այստեղ խնդիր ունենք ապահովելու բնակավայրերի բնակչների իրավունքների պաշտպանությունը, որպեսզի հնարավոր ռեսուրսներից օգտվեն նաև  բոլոր բնակավայրերը, եթե ոչ հավասարաչափ, ապա ըստ իրենց կարիքների։  - Նախկին Տարածքային կառավարման նախարարությունը խոսում էր համայնքների խոշորացման երկու սցենարի մասին՝ փնջային և շրջանային։ Ի վերջո, համայնքների մի մասի խոշորացման դեպքում կիրառվեց փնջային սցենարը, մի մասի դեպքում՝ շրջանայինը։ Այս մոտեցումը ճի՞շտ է, թե՞ բոլոր համայնքներում միասնական մոտեցում է պետք։  - Ես կասեմ՝ մեզ անհատական մոտեցում է պետք, որովհետև միանշանակ ասել՝ այս մոդելով ենք առաջ գնում կամ այն՝ դժվար է։ Միևնույն ժամանակ, պետք է սահմանված լինեն որոշակի չափանիշներ, որոնց միջոցով համայնքների խոշորացման հետագա գործընթացը և փնջերի ձևավորումը պիտի կազմավորվի։ Ինչո՞ւ եմ ասում անհատականացված մոտեցում, որովհետև շատ կարևոր է, որ մենք հաշվի առնենք համայնքների բնակիչների կարծիքը, նրանց տարբերակները, այն, թե ինչպես են նրանք պատկերացնում խոշորացման գործընթացը։ Երրորդ փուլում, երբ խոշորացումը տեղի ունեցավ, մենք այդ հարցում ոչ մի չափանիշ չունեինք և չպահպանեցինք։ Եթե առաջին երկու փուլերում՝ 2015 թ․ և 2016 թ․, որոշակի չափանիշներ կային, և ինչպես Դուք նշեցիք, մի դեպքում դա շրջանային տարբերակն էր, մյուս դեպքում՝ փնջերի ձևավորման տարբերակը, երրորդ փուլում որևէ չափանիշ, համենայն դեպս, փորձագետները դժվարանում են առանձնացնել։  Ես կարևորում եմ երկու չափանիշ․ մեկը ծառայությունների հասանելիության հնարավորությունն է։ Պետք է այնպես կազմակերպենք, որ խոշորացված համայնքների բոլոր բնակավայրերի բնակիչները կարողանան օգտվել այդ ծառայություններից։ Իհարկե, հնարավոր չի լինի ամեն ծառայություն բերել, հասցնել մինչև բնակավայր (ընդ որում՝ մենք սրանից փորձեցինք հրաժարվել, որ կարողանանք մարդկային ռեսուրսներ խնայել և ունենալ մի տեղից կառավարման ընդհանուր մոտեցում), բայց գոնե պետք է հաշվի առնենք՝ որքանով է հնարավոր  ապահովել ծառայությունների հասանելիությունը։  Նաև շատ կարևոր է սոցիալական հարաբերություններն ու մշակութային ընդհանրությունները հաշվի առնելը։ Ռազմավարության մեջ, որի համաձայն՝ պետք է իրականացվեր խոշորացումը, ի սկզբանե այս մասին նշված է։ Բայց մենք երևի թե կիրառման ընթացքում մոռանում ենք սրա մասին, այն հնարավորության մասին, որ հետագայում բնակավայրերի բնակչությունը միմյանց վստահի, ՏԻՄ-ին վստահի։  Եթե ի սկզանե այդպիսի հարաբերություններ, մշակութային ընդհանրություններ եղել են, ապա շատ դեպքերում ավելի նպատակահարմար է լինում համայնքների փունջը ձևավորել հենց այդպիսի առանձնահատկություններ կամ բնութագրիչներ ունեցող համայնքներից, այլ ոչ թե այն համայնքներից, որոնք, օրինակ, տարիներ շարունակ միմյանց հետ կապ չեն պահպանել։ Այդ դեպքում բնակչության մոտ էլ է հարց առաջանալու, թե ինչու, ի վերջո, այս համայնքի հետ, այլ ոչ թե մեկ ուրիշ։  Աննա Սահակյան  
20:09 - 26 հունիսի, 2020
Ես կուզենայի, որ վերանայվեին արդեն խոշորացված համայնքները, որովհետև կան շատ նեղ կուսակցական շահերով ձևավորված համայնքներ․ Վարդինե Գրիգորյան

Ես կուզենայի, որ վերանայվեին արդեն խոշորացված համայնքները, որովհետև կան շատ նեղ կուսակցական շահերով ձևավորված համայնքներ․ Վարդինե Գրիգորյան

Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակի ժողովրդավարական ինստիտուտների մոնիտորինգի և զեկուցման համակարգող Վարդինե Գրիգորյանի հետ զրուցել ենք համայնքների խոշորացումից առաջ անցկացվող տեղական հանրաքվեների և խոշորացված համայնքներում տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրությունների թեմայով։ - 2015թ․ Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակն (ՀՔԱՎ) ահազանգում էր օրենսդրական անհամապատասխանության մասին․ այդ ժամանակ գործող Սահմանադրության 107-րդ հոդվածով սահմանվում  էր, որ համայնքի անդամները կարող են համայնքային նշանակության հարցերը տեղական հանրաքվեով լուծել, իսկ 110-րդ հոդվածով համայնքների խոշորացման ժամանակ իրականացվող տեղական հանրաքվեներին տրվում էր խորհրդատվական բնույթ։ Այսինքն՝ այդ հանրաքվեների արդյունքները պետք է պարտադիր կատարման ո՞ւժ ունենային։ - Վիճելի հարց է՝ բոլոր հանրաքվեներին պե՞տք է պարտադիր ուժ տալ, թե՞ ոչ։ Թերևս կարելի է ընդլայնել տեղական հանրաքվեով լուծելիք հարցերի շրջանակը, որը շատ սահմանափակ է։ Փաստացի, համայնքային նշանակության ամենակարևոր հարցերում համայնքը հնարավորություն չունի ինչ-որ բան ասելու, իսկ տեղական հանրաքվեներն ավելի շատ խորհրդատվական բնույթ ունեն, համարյա ձևական մասնակցություն են ապահովում, չնայած իրենց գործառույթը պետք է լինի շատ ավելի էական։  Այս տեսանկյունից հիմա կարևոր է, որ թեև օրենքը չի պարտադրում, բայց ասում են՝ խոշորացման գործընթացում կարևոր կլինի համայնքի բնակիչների կարծիքը։ - Հնարավոր համարո՞ւմ եք այն սցենարը, որ այդ հանրաքվեների արդյունքներին պարտադիր կատարման ուժ տրվի։ - Չգիտեմ՝ ինչքանով է ճիշտ այդպես ասելը, բայց հաշվի առնելով նախկին փորձը՝ վստահ չեմ, որ իրականում համայնքի բնակիչներն իրոք հնարավորություն են ունենում ամբողջությամբ գնահատելու բոլոր կողմ և դեմ փաստարկները։ - Ոչ բավարար տեղեկացված լինելու պատճառո՞վ։ - Այո՛։ Համայնքի ղեկավարն ուղղակի չի ցանկանում, որ այդ համայնքը միանա այլ համայնքի, որովհետև ոչ թե ինքն է լինելու համայնքի ղեկավարը, այլ մեկ ուրիշը, կամ տարբեր այլ պատճառներով, որոնք և՛ օբյեկտիվ են, և՛ սուբյեկտիվ, բայց չեն արտացոլում այն, թե ինչի համար է համայնքը միանում։ Վերջնական արդյունքն արդյոք համայնքների համար դրակա՞ն կլինի, թե ոչ՝ չի երևում անձնական ամբիցիաների պայքարի մեջ։  Եթե համայնքի բնակիչները, ուղղակի աջակցելով իրենց համայնքի ղեկավարին, շարունակում են նույն պնդումները՝ դարձնելով դա նաև իրենց խնդիրը, այս դեպքում ստացվում է, որ փաստացի հրաժարվում են ավելի լավի հնարավորությունից՝ հարմարվելով այն իրավիճակին, որում իրենք են։ Ասել, որ պետք է պարտադիր լինի, ես չէի ուզենա։ Կուզենայի, որ ավելի շատ ընդհանուր հանրային իրազեկվածություն լիներ։  Եթե համոզված լինեինք, որ համայնքի ղեկավարները բարեխիղճ կատարում են իրենց պարտականությունները, ու համայնքը կառավարումից հնարավորինս ստանում է այն օգուտը, որը կարող էր ստանալ, այս դեպքում կասեինք, որ համայնքի կառավարման ձևը, շրջանակը փոխել պետք չէ։ Բայս ես հիշում եմ, որ կային շատ քաղաքական խաղեր․ դպրոցի տնօրենի կուսակցություն փոխելը, որ անպայման հենց այդ համայնքը դառնա շրջկենտրոն և այլն։ Այսինքն՝ տարբեր տեսակի մախինացիաներ, որոնք իրականում հուշում էին, որ անվստահությունն ամբողջական պրոցեսին փաստացի բերում է նրան, որ տեղական առանձին պաշտոնյաներ ամեն կերպ փորձում են հենց իրենց ապահովագրել, և համայնքի օգուտն այս դեպքում, բնականաբար, դառնում է երկրորդական։ - 2015-ի տեղական հանրաքվեների ժամանակ ՀՔԱՎ-ն արձանագրել էր վարչական ռեսուրսի կիրառման դեպքեր, ավագանու անդամն էր տեղամասային ընտրական հանձնաժողովի կազմում ընդգրկվել։ Փաստորեն, այդ հանրաքվեներն ուղեցկվում էին ընտրախախտումներո՞վ։ - 2018-ից առաջ բոլոր ընտրություններն ուղեկցվել են խախտումներով, վարչական ռեսուրսի չարաշահմամբ․ ասում են, որ բացառություն էր 1991 թվականը։  2015-ին մենք այդ խնդիրը տեսանք, որ ավագանու անդամներն էին հանձնաժողովական, և այն ժամանակ օրենքն արգելում էր դա։ Իրենց բերած փաստարկն այն էր, որ կոմպետենտ մարդիկ են համայնքներում, ու նրանց ստիպված են ներգրավել։ Երբ խնդիրը բարձրաձայնեցինք, օրինական դարձրին դա․ 2016-ին ընդունված Ընտրական օրենսգիրքն արդեն սահմանեց, որ ավագանու անդամները կարող են լինել հանձնաժողովի կազմում։ Հարցը միայն ֆորմալ խնդիրը չէր։ Փաստացի, եթե տեղական ինքնակառավարման մարմիններն ուղղակիորեն ներգրավված են ընտրական պրոցեսներում, բնականաբար, մարդիկ ընկալում են, որ կառավարությունը բերել է ինչ-որ բան, որն իրենք պետք է անեն։ Իսկ եթե տեղական ինքնակառավարման մարմինն է դա բերել, եթե ավագանու անդամներն են նստած հանձնաժողովում, բնականաբար, պետք է անել։ Գյուղական համայնքներում դպրոցի տնօրենը կամ մարդիկ, որոնք որոշակի իշխանություն ունեն համայնքի նկատմամբ, փաստացի վերահսկում են ընտրությունները՝ անկախ նրանից՝ իրենք ակտիվորեն ինչ-որ բան անո՞ւմ են դրա համար, թե՞ ուղղակի իրենց ներկայությունն արդեն իսկ պարտադրում է ինչ-որ մի վարքագիծ, որը պետք է լինի պրո-իշխանական։  - Այդ վտանգը հիմա՞ էլ կա։ Օրինակ, ինչ-որ համայնքապետ չի ուզենա, որ իր համայնքը խոշորացվի, համայնքի բնակիչներին կդրդի նախաձեռնել տեղական հանրաքվե և խոշորացմանը «ոչ» ասել։  - Հետաքրքիր է, հնարավոր կլինի՞, որ արդեն միացված համայնքներում նորից փորձեն հանրաքվե իրականացնել և բաժանում անել։ Եթե շատ ամբիցիոզ լինեինք, ես կուզենայի, որ վերանայվեին արդեն խոշորացված համայնքները, կամ գոնե ուղղակի հնարավորություն տային վերանայելու, որովհետև կան շատ նեղ կուսակցական շահերով ձևավորված համայնքներ, որտեղ համայնքապետերը կամ տարբեր մարդիկ իրենց շահերի հիման վրա կարողացել են ապահովել միավորումը, և բնակիչների մոտ անարդարության զգացումը, բնականաբար, գալիս է նաև այդտեղից։  Եթե հասկանալի լիներ իրենց համար, թե ինչու են իրենց համայնքները միավորվում այս կազմով, ինչու է հենց այս համայնքը կենտրոն համարվում, բնականաբար, շատ ավելի լավ կլիներ՝ այս անցումը կատարելու համար, հասկանալու համար, որ իրենք արդեն մի համայնք են։  Այստեղ շատ ավելի կարևոր կլիներ ընտրական համակարգի վերանայումը, որն այդ համայնքներին հնարավորություն կտար ներկայացված լինել և չմտածել, որ իրենց ներկայացվածությունը ավելի նվազ է կամ ոչ նպաստավոր է իրենց համար նոր կարգերի պատճառով։ - Մի քանի օր առաջ ԱԺ-ն երկրորդ ընթերցմամբ ընդունեց Ընտրական օրենսգրքում և «Կուսակցությունների մասին» օրենքում փոփոխություններ կատարելու նախագիծը։ Առաջարկվում է 4000 և ավելի բնակիչ ունեցող և բազմաբնակավայր համայքներում ընտրություններն անցկացնել համամասնական ընտրակարգով։ Բազմաբնակավայր համայնքների ավագանու կազմում բոլոր բնակավայրերի ներգրավվածությունն այս դեպքում ինչպե՞ս է ապահովվելու։ - Նախագծի վերաբերյալ մենք մի քանի հայտարարություն ենք արել, որովհետև, մեր կարծիքով, այն շատ թերի է։ Նախագծի հիմնավորման մեջ նշված են նպատակներ, որոնք նախագիծը հետապնդում է, օրինակ՝ ապահովել, որ վերջապես փոխվեն համայնքի ղեկավարները, որոնք 90-ականներից ղեկավարում են, ապահովել, որ համայնքները ներկայացված լինեն, լսելի լինեն, խոշորացված համայնքներն ունենան ավելի ներկայացուցչական ավագանի, լինի քաղաքական պատասխանատվություն։ Այս ամբողջ փնջից քիչ թե շատ մոտը քաղաքական պատասխանատվության մասն է, բայց համայնքների ներկայացվածության և համայնքի ղեկավարներին չվերընտրելու համար մեխանիզմներ չկան։  Եթե մենք խոսում ենք ազատ-արդար ընտրությունների մասին, միայն «Իմ քայլը», որն այս դեպքում ներկայացնում է նախագիծը, կարող է իր համար երաշխավորել, որ ինքը գործող համայնքապետին, որը խնդիրներ ունի օրենքի, լեգիտիմության հետ, չի ներգրավի որպես իր թեկնածու։ Բայց այդ օրենքում համայնքի գործող ղեկավարին ոչինչ չի արգելում իր ներկայիս թիմով առաջադրվել այլ կուսակցության անունից։ Մենք այս մասով առաջարկում էինք նայել ժամկետների սահմանափակման հնարավորությունները։ Իհարկե, դա հետադարձ ուժ չունի, ապագայի համար կլիներ, բայց ամեն դեպքում լավ սկզբունք կլիներ։ Միաժամանակ առաջարկում էինք, որ համայնքի ավագանու համամասնական ընտրակարգը չգործեր 4000-ից քիչ բնակիչ ունեցող համայնքներում, որովհետև մենք ունենք 660 ընտրող ունեցող համայնք, և այդ համայնքից ակնկալել, որ առաջադրվելու են մեկ կամ ավելի կուսակցություններ՝ 15 հոգանոց ցուցակներով, շատ անիրատեսական է ու շատ պարտադրող։ - Այսինքն՝ եթե նույնիսկ համայնքը բազմաբնակավայր է, բայց ունի 4000-ից պակաս բնակիչ, այնտեղ ավագանու ընտրություններն անցկացվեին մեծամասնական ընտրակարգո՞վ։ - Այո՛։ Եթե 600 հոգանոց համայնք է, 100 հոգանոց փոքր գյուղերի միավորում է, այնտեղ թեկուզ կարելի էր ընտրությունները կատարել տարբեր ձևերով, ասենք՝ ամեն համայնք իր ավագանին ընտրեր, որոնք միավորվեին մի տեղ։ Տարբեր ձևեր կարելի էր մտածել, բայց ոչ համամասնական ընտրակարգը, որովհետև նախատեսված համամասնական ընտրակարգը շատ պարզ է, ոչ մի քվոտա չի նախատեսում։ Մեր առաջարկների մեջ էր նաև քվոտավորումը։ Նախատեսել էինք, որ ամեն կուսակցություն կարող է առաջադրել առնվազն ցուցակի մեկ երրորդի չափով թեկնածուներ։ Ակնկալել, որ 600 հոգանոց համայնքում մի քանի կուսակցություն պետք է կարողանա բերել 15 հոգանոց ցուցակներ ուղղակի գրանցման համար, իրատեսական չէ։ Եթե տվյալ համայնքում ավագանու թիվը 15 է, և մենք թույլատրում ենք, որ կուսակցությունը կարող է գրանցվել 5 թեկնածուով, ու միջակայքը սահմանել 5-ից մինչև 45, փաստացի չենք արգելում նրա մասնակցությունը, որովհետև չի կարողացել այդքան մարդ ներկայացնել։ Մենք առաջարկում էինք, որ կուսակցություններն իրենց ցուցակներում կարողանան ներկայացնել ավելի քիչ թեկնածուներ և պարտավորվեն իրենց ցուցակում ներկայացնել համայնքների (խոշորացված համայնքներում ընդգրկված նախկին համայնքներ- խմբ․) առնվազն 50 տոկոսը։ Պատկերացրեք՝ 10 համայնք է միավորվել մի տեղում։ Եթե մենք ասեինք՝ բոլոր համայնքներից պետք է լինեն թեկնածուներ, էլի կստացվեր՝ կուսակցությանը զրկում ենք մասնակցելու հնարավորությունից։ Բայց եթե ասում ենք՝ առնվազն 50 տոկոս, կա որոշակի շանս, որ տարբեր կուսակցությունների ցուցակների  50 տոկոսները  արդյունքում կապահովեն բոլոր համայնքների ներկայացվածությունը որոշակի համամասնությամբ։  - Ձեր առաջարկում կայի՞ն մեխանիզմներ, որոնցով բնակավայրերից ընդգրկված մարդիկ ցուցակների առաջին համարներում լինեին, որ եթե կուսակցությունը ստանար մանդատներ, այդ մարդիկ ներկայացված լինեին ավագանու կազմում։ - Նախատեսել էինք մեխանիզմ, թե առաջին հնգյակի մեջ ինչպես պետք է բաժանվի։ Նաև նախատեսել էինք, որ եթե տվյալ համայնքի բնակիչն է ինքնաբացարկ հայտնում, ապա ավագանու կազմում ներգրավվում է նույն համայնքի մեկ այլ բնակիչ։ Կար նաև համայնքի ղեկավարի ուղիղ ընտրության առաջարկություն, ինչը դեռ երկար պետք է քննարկվի։ - Բազմաբնակավայր համայնքների համար ո՞րն ավելի ձեռնտու կլինի, որ նրանք ընտրեն ավագանի, ավագանին իր կազմից՝ համայնքապետի՞, թե՞ ավագանուն ընտրեն համամասնական ընտրակարգով, իսկ համայնքապետին՝ ուղիղ, մեծամասնական ընտրակարգով։ - Համայնքի ղեկավարին ուղիղ, մեծամասնականով ընտրելը շատ ավելի լավ կլիներ, որովհետև այստեղ մի քանի հարցեր կան․ նախ, եթե ավագանին ընտրվում է համամասնական ընտրակարգով, փաստացի ստացվում է, որ նա հետևում է համայնքի ղեկավարին․ համայնքի ղեկավարը ընտրվում է, և նրա ստացած ձայների շնորհիվ ընտրվում են մնացածը։ Զուտ այս սկզբունքը խանգարում է, որ ավագանին ինքն իրեն ընկալի վերահսկող մարմին։ Եթե ընտրության մեխանիզմն առանձին-առանձին լիներ, համայնքի ղեկավարն ընտրվեր առանձին, ավագանին՝ առանձին, այդ դեպքում իրենք կարող էին իրար բալանսավորել, ու համայնքի ավագանին լիարժեքորեն կարող էր ասել, որ ինքն իրենով ընտրված միավոր է և իրավասություն ունի համայնքի ղեկավարի նկատմամբ։  - Այս դեպքում խնդիր չի՞ առաջանա, որ խոշորացված համայնքում միշտ համայնքապետ կընտրվի այն թեկնածուն, որն ամենաշատ բնակիչ ունեցող բնակավայրն է ներկայացնում։  - Եթե այդպես նայենք, կստացվի, որ երբ ամենաշատ բնակիչներ ունեցող համայնքն ամեն դեպքում որոշի ինչ-որ մի կուսակցության ընտրել, այդ կուսակցությունը կընտրվի, նրա առաջին համարը կունենա ամենաշատ ձայները, և կստացվի, որ ամենամեծ համայնքի ներկայացուցիչն է։  - ՀՔԱՎ-ն այդ օրենսդրական նախաձեռնության մի խնդրի մասին էլ էր բարձրաձայնել։ Օրենքի անցումային դրույթներում ասվում է, որ եթե համայնքում ընտրություններն անցնում են համամասնական ընտրակարգով, և մինչև հաջորդ ընտրությունները բնակչության թիվը սահմանվածից պակասում է, ընտրակարգը չի փոխվում։ Բայց ոչինչ նշված չէ այն դեպքերի համար, երբ բազմաբնակավայր համայնքից մեկ կամ մի քանի բնակավայր դուրս են գալիս մինչև հաջորդ ընտրություններ։ Այս հարցը բա՞ց մնաց օրենքում։ - Այդ մասով պատասխանեցին, որ վարչատարածքային միավորների տրամաբանությամբ ստացվում է, որ եթե մի համայնքը դուրս եկավ, մնացածները դառնում են նոր համայնք, դիտվում են նորովի։ Փաստացի կստացվի, որ այդ պահին նոր համայնք է ձևավորվում։ - Հայաստանում կան խոշորացված համայնքներ, որտեղ, օրինակ, երեք բնակավայր է միավորված։ Եթե մեկը դուրս եկավ, մնաց փոքր թվով բնակիչներ ունեցող երկու բնակավայր, ընտրություններն այնտեղ էլի՞ համամասնական ընտրակարգով կանցկացվեն։ - Այդ երկու համայնքը միասին նոր համայնք են, բնակիչների թիվը 4000-ից ցածր է, սակայն էլի կմնա համամասնական, բայց այն փոքր համայնքում, որ դուրս եկավ, ընտրակարգը կդառնա մեծամասնական։  Եթե մեր մյուս առաջարկն ընդունվեր, որ բազմաբնակավայր համայնքներում համամասնական ընտրակարգ չլիներ, եթե բնակիչները 4000-ից քիչ էին, իմաստ կունենար այս առումով։ Բայց քանի որ նրանք շարունակում են մնալ բազմաբնակավայր, շարունակում են ունենալ համամասնական ընտրակարգ։  Աննա Սահակյան
21:09 - 25 հունիսի, 2020
Ավելի լավ է՝ վարչական պատասխանատուին ավելի մեծ լիազորություններ տային՝ դնելով մենեջերության ավելի բարձր մասնագիտական պահանջներ․ Օլեգ Դուլգարյան

Ավելի լավ է՝ վարչական պատասխանատուին ավելի մեծ լիազորություններ տային՝ դնելով մենեջերության ավելի բարձր մասնագիտական պահանջներ․ Օլեգ Դուլգարյան

«Համայնքային համախմբման և աջակցության կենտրոն» հասարակական կազմակերպության նախագահ, համայնքային զարգացման և ՏԻՄ փորձագետ Օլեգ Դուլգարյանի հետ զրուցել ենք Հայաստանում համայնքների խոշորացման թեմայով։   - Պարո՛ն Դուլգարյան, 2011-ին ՀՀ կառավարությունը հայեցակարգ մշակեց, որտեղ համայնքների խնդիրների լուծման երկու տարբերակ էր առաջարկում՝ համայնքների խոշորացում և միջհամայնքային միավորումների ստեղծում։ Այս տարբերակներից ո՞րն էր ավելի հարմար Հայաստանին։ - Միջհամայնքային միավորումները չեն հակասում խոշորացմանը։ Այսինքն՝ խոշորացված համայնքները ևս կարող են միավորվել ինչ-որ ծրագրերի շուրջ։  Ես սկզբունքորեն միշտ կողմնակից եմ եղել համայնքների խոշորացմանը, բայց ներկա պահին վերապահումներ ունեմ խոշորացման գործընթացի վերաբերյալ։ Այն, ինչ կատարվել է մինչև հիմա, սկզբունքորեն ամենը ճիշտ է, բայց եթե մենք գործնականում տեսնենք, թե ինչ է կատարվել այս ընթացքում, և արդյո՞ք արդյունավետ էր համայնքների խոշորացումը այս փուլում, ապա միանշանակ չեմ կարող ասել՝ այո։ Դրա համար այս պահին զերծ կմնամ ասելուց, թե որը ավելի լավ կլիներ՝ համայնքների խոշորացո՞ւմը, թե՞ միջհամայնքային միավորումները, որովհետև նույն կերպ էլ միջհամայնքային միավորումները ներկա պահին կարող էին լավ չգործել, եթե Հայաստանը գնար այդ ուղղությամբ։ - Այսինքն՝ իրականացման ձև՞ն է կարևոր, ոչ թե այն, թե որ տարբերակն է ընտրվել։ - Այո՛։ Այսինքն՝ նախ սկզբունքորեն լինել այդ քաղաքականության կրողը, ոչ թե իրականացնել նրա համար, որ այդպիսի հայեցակարգ ենք ընդունել։ Նախ լինել այդ գաղափարախոսության կրողը ոչ թե անհատների մակարդակով, այլ՝ հասարակության և ընկալումների, և լինել շատ դինամիկ, որ արագ հասկանանք, թե որտեղ ունենք թերացումներ, և փորձենք այդ թերացումները շտկել թե՛ տեղային մակարդակում և թե՛ ազգային մակարդակում համապատասխան քաղաքականությունների փոփոխման շրջանակներում։  - 2013-ին Տարածքային կառավարման նախարարությունը համայնքների խոշորացման երկու սցենար առաջարկեց՝ խոշորացում՝ ըստ փնջերի և ըստ շրջանների։ Առաջին դեպքում խոշորացումների հիմքում ընկնելու էին կառավարության հայեցակարգը և ուսումնասիրությունները, երկրորդ դեպքում վերականգնվելու էին Խորհրդային Հայստանի շրջանները՝  գումարած մեծ բնակչությամբ քաղաքները և զարգացման մեծ ներուժ ունեցող համայնքները։ Այս սցենարներից որի՞ն եք կողմնակից։ - Այս պահին ես ավելի կողմնակից կլինեի  շրջանային սկզբունքին, որովհետև հատկապես մինչհեղափոխական ժամանակաշրջանի Հայաստանում (միգուցե նաև դրանից հետո, քանի որ շատ փնջեր արդեն ուրվագծվել էին հեղափոխությունից առաջ) մենք գնացինք մի ճանապարհով, որ ունենք կողք կողքի համայնքներ, մի համայնքում 7 բնակավայր է ընդգրկված, մյուսում՝ 3։  Ձևավորվել են անտրամաբանական փնջեր՝ ավելի շատ ըստ ցանկությունների։ Նախապես որոշված է եղել, որ պետք է ձևավորվի համայնք, օրինակ, 10 բնակավայրից, հետո եղել են ուժեղ մարդիկ, որոնք հանդիպել են կառավարության համապատասխան մարդկանց հետ և պայմանավորվել են, համայնքները ձևավորել են այլ սկզբունքով, որպեսզի մեկը մյուսին չխանգարի։  Շատ լավ կլիներ, որ լիներ կոնկրետ՝ բացի փնջերի ձևավորման որգեգրված հիմնական սկզբունքներից (ընդհանուր ճանապարհներ և այլն), որպեսզի նաև խոշորացման ժամանակ թույլ չտրվեին որոշակի սուբյեկտիվ մոտեցումներ։ Այն, ինչ հիմա կատարվել է, այդքան արդյունավետ չէ, և ես համոզված եմ, որ նախկին շրջանները, որոնք ունեին 30-40-50-60 բնակավայրեր, կարող էին մի համայնք լինել՝ ուժեղ համայնքապետի և ուժեղ օրենսդրական հենքի պարագայում։ Այնպես  չէ, որ այն համայնքները, որտեղ բնակավայրերի թիվն ավելի շատ է, ավելի դժվար և վատ են աշխատում, քան այն համայնքները, որտեղ բնակավայրերի թիվը փոքր է։ Քանակի մեջ չէ խնդիրը, այլ կատարված աշխատանքի, քաղաքականությունների, կարողունակ համայնքապետերի, համայնքապետերի աշխատակազմի, պետական քաղաքականության։  Մենք ունենք հարևան՝ Վրաստանի Հանրապետությունը, որտեղ խոշորացումը հենց այդպես էլ կատարվել է․ համայնքները գործում են նախկին Սովետական միության շրջանների թվով։ Իհարկե, Վրաստանում ևս քննադատությունները շատ են, այնտեղ ևս անընդհատ առաջարկում են բարեփոխումներ իրականացնել, բայց դա որևէ ձև չի անդրադառնում կառավարման որակի վրա։  Ես ավելի շատ կողմնակից եմ այնպիսի մոտեցման, որը չարաշահումների տեղիք, հնարավորություն չէր տա, իսկ փնջային տարբերակը մեզ թույլ տվեց այն, որ նաև ըստ ցանկությունների կազմեցինք այդ փնջերը։  - Նաև հստակություն չկա բնակիչների, համայնքների թվի առումով։ Չպիտի՞ լինեին չափանիշներ՝ խոշորացված համայնքի տարածքի մեծություն, բնակչության կամ համայնքների առավելագույն թվաքանակ, և այդ չափաշիններին համապատասխան իրականացվեր խոշորացումը։  - Ինչ-որ չափանիշներ պետք է դրվեին։ Այդ չափանիշները պետք է լինեին նաև խոշորացումից հետո, որովհետև մենք ունենք շատ բացեր։ Օրինակ, ունենք շատ բնակավայրեր, որոնք խոշորացված համայնքի մեջ են, բայց ավագանու կազմում չունեն ներկայացուցիչներ։ Այդ չափորոշիչները պետք է հանրային լայն քննարկումների շրջանակներում նախապես մշակված լինեին, այնինչ խոշորացման հայեցակարգը շատ վաղուց էր շրջանառվում, բայց այնքան էլ չի կարելի ասել, որ շատ մասնակցային տեղի ունեցավ այդ գործընթացը, որովհետև համայնքներն անմասն մնացին քննարկումների մեծամասնությունից։  Ինչպե՞ս էր տեղի ունենում․ գալիս էին համայնք, օրինակ, Տարածքային կառավարման նախարարության կամ մարզպետարանի ներկայացուցիչները, գյուղապետարանում հանդիպում էին գյուղապետի, նրա աշխատակազմի կամ ավագանու անդամների և փոքր թվով բնակիչների հետ ու ներկայացնում էին հայեցակարգը, միգուցե նաև ինչ-որ առաջարկություններ էին հավաքում։ Բայց մասնակցայինն այն չէ, երբ մասնակցում են համայնքի պատասխանատու մարմինները, հաստատությունների ներկայացուցիչները, մասնակցայինը նախևառաջ տեղական քաղհասարակության,  համայնքի բնակիչների ակտիվ մասնակցությունն է այդ ամենին։ Իսկ մենք հայեցակարգը բերեցինք, կիրառեցինք և հետո ասում ենք՝ համայնքները չեն ցանկանում միանալ։ Շատ համայնքներ կան, որոնց բնակիչները մի շաբաթվա ընթացքում իմացան, որ իրենց համայնքը պետք է խոշորանա, և դա բերեց բունտերի։  Այո՛, ես համաձայն եմ Ձեզ հետ, որ պետք է չափանիշներ լինեին։ Բայց համայնքների խոշորացման արդյունավետությունը բնակչության և աշխարհագրական թվի մեջ չէ։ Մենք ունենք փոքր գյուղ կամ շատ փոքր քաղաք, գյուղապետ, քաղաքապետ․․․ Խոշորացրինք համայնքը, և շատ դժվար է կարճ ժամանակում լայն մտածել, հատկապես երբ այդ փնջի գյուղերից ինչ-որ մի համայնքապետ հիմա էլ խոշորացված փնջի համայքապետ է ընտրվել։ Այսինքն՝ դու միշտ աշխատել ես, գործել ես մեկ գյուղի շրջանակներում, իսկ հիմա պետք է յոթ գյուղ կառավարես։ Այդ տեղային մտածելակերպից կտրվելն էլ մի ահագին երկար պրոցես է։ Խոշորացման արդարացումներից մեկն այն էր, որ համայնքներում պետք է ավելի քիչ մարդիկ աշխատեն։ Բայց մեր հայկական սովորության համաձայն՝ համայնքապետերից շատերը գտել են միջոցները, որոնցով կարելի է համայնքում շատ աշխատողներ պահել։ Թվաքանակն այնքան էլ չի քչացել։ Քչացել է ինչ-որ չափով, բայց ոչ այն արդյունավետությամբ, բնականաբար, որով նախատեսվում էր։ Մենք ունենք նաև այլ խնդիր․ մեր իշխանությունները հիմնականում խոշորացված համայնքների  նախկին գյուղապետերին նշանակեցին խոշորացված համայնքի մեջ մտած բնակավայրերի վարչական պատասխանատուներ։  - Սխա՞լ էր նրանց նշանակելը։ - Իհա՛րկե, սխալ է։ Դա ինչ-որ ձև փոխհատուցում էր․ մարդը՝ որպես ընտրված գյուղապետ, զրկվում էր իր պաշտոնից, և նրան փոխհատուցման նման առաջարկում էին ինչ-որ գյուղում լինել վարչական ղեկավար։ Նախևառաջ, այստեղ ի հայտ եկավ շատ վարչական պատասխանատուների անգործությունը, որը մի քիչ նման էր սաբոտաժի, որովհետև ինքը զրկվել էր ինքնակառավարվող սեփական բյուջեի հնարավորություն ունենալուց և սկզբունքորեն դեմ էր խոշորացմանը, բայց մի օր խոշորացվեց, իրեն նշանակեցին վարչական պատասխանատու, և ինքը լավ աշխատելու մոտիվացիա չուներ։  Երկրորդ խնդիրն այն է, որ մենք ունենք շատ փոքր գյուղական համայնքներ, այնտեղ 10-15-20 տարի միևնույն անձը եղել է համայնքապետ ու այդքան տարի իր գյուղում որևէ էական ծրագիր չի իրականացվել։ Եթե այդ մարդն արդյունավետ չի աշխատել որպես համայնքապետ, ինչպե՞ս կարող է արդյունավետ աշխատել որպես վարչական պատասխանատու։ Դա ևս խոշորացման ամբողջ տրամաբանության ձախողումն էր, այդ ամենը պետք է լիներ մրցութային․ գային, մրցույթներին մասնակցեին մասնագետներ և ընտրվեին բարձր մրցակցության արդյունքում։ Օրենքով նախատեսված է, որ վարչական պատասխանատուն պետք է լինի տվյալ բնակավայրի մշտական բնակիչ։ Ես համարում եմ, որ դա այնքան էլ ճիշտ չէ։ - Նա ավելի լավ չի՞ հասկանա իր համայնքի խնդիրները, քան դրսից եկած որևէ մեկը։  - Խնդիրը հասկանալու մեջ չէ։ Եթե Ձեզ հրավիրենք ինչ-որ գյուղ, Դուք՝ որպես լրագրող, անմիջապես այդ գյուղի խնդիրները կհասկանաք։ Մենք ունենք մասնագետների խնդիր։ Ավելի լավ է՝ մի քիչ ավելի մեծ լիազորություններ տային վարչական պատասխանատուին, բայց մենեջերության ավելի բարձր մասնագիտական պահանջներ դրվեին։  - Խոշորացված համայնքի համայնքապետի թեկնածո՞ւն էլ պիտի այդ համայնքի բնակավայրերից չլիներ։ - Համայնքապետը քաղաքական պաշտոն է, պետք է տվյալ համայնքից լինի։ Դա մի քիչ քաղաքական պատասխանատվության խնդիր է։ Մենք ունենք այդպիսի օրինակներ․ դա կախված է երկրից, տեղական ինքնակառավարման քաղաքականությունից։ Կան այնպիսի երկրներ, որտեղ համայնքում, այդ թվում՝ խոշորացված համայնքում, ձևավորվում է համայնքային ավագանի՝ կուսակցական քվոտաներով (ինչպես մենք հիմա Հայաստանում գնում ենք դեպի համամասնական), և ավագանին անցկացնում է մրցույթ՝ ընտրելու համայնքի մենեջեր։ Մեր օրենքի տեսանկյունից դա քաղաքական պաշտոն է, և մեր օրենսդրությունը դրան համապատասխանեցված չէ։  Բայց բնակավայրերի պարագայում մեզ պետք են լավ մասնագետներ։ Մենք պետք է ունենանք վարչական պատասխանատու, որը ոչ միայն տվյալ բնակավայրում հետևում է համայնքի ղեկավարի հրահանգների կամ որոշումների կատարմանը, այլ նաև զբաղվում է բնակավայրի խնդիրների վերհանմամբ, առաջնայնությունների սահմանմամբ։  Բայց այսօրվա դրությամբ մեր վարչական պատասխանատուները տալիս են տեղեկանք և տվյալ բնակավայրում իրականացնում են համայնքի ղեկավարի կամ ընդհանուր համայնքի քաղաքականությունը։  Շատ դեպքերում նաև չեն կարողանում բարձրաձայնել ինչ-որ խնդիրների մասին, որովհետև դա կարող է համայնքի ղեկավարի կողմից ընկալվել, թե ինքը տվյալ համայնքի ղեկավարի դեմ է խոսում։ Դրա համար պետք է օրենքով ավելի շատ պաշտպանված լինեին։ - Երբ Էստոնիայում տեղի ունեցան վարչատարածքային բարեփոխումներ, համայնքներին կամավոր խոշորանալու հնարավորություն տրվեց, և կառավարությունը խոշորացրեց միայն այն համայնքները, որոնք ձախողել էին կամավոր խոշորացման գործընթացը։ Արդյո՞ք մեր երկրում չպետք է համայնքներին կամավոր խոշորանալու հնարավորություն տրվեր։ - Եթե խոսքը կամավոր միավորման մասին լիներ, հավատացե՛ք, դա բավականաչափ ծանր գործընթաց էր լինելու Հայաստանում։ Միգուցե այլ երկրներում, նույն Էստոնիայում, փոխհարաբերություններն ավեի թույլ են միմյանց հետ։ Մեզ մոտ մի քիչ այլ է․ գյուղերը տարբերվում են ծավալներով, մտածելակերպով, ծագումնաբանությամբ։ Յուրաքանչյուր բնակավայր մյուսի նկատմամբ ունի որոշակի վերապահում։ Բավականաչափ մեծ տարանջատում է։ 1995թ․ մենք ունեինք գյուղխորհուրդներ, որոնք բաղկացած էին 4-5 բնակավայրերից։ Այդ ժամանակաշրջանում Հայաստանում տեղի ունեցան, այսպես ասած, համայնքային անկախացման գործընթացներ։ Մարդիկ հիշեցին, որ իրենց պապերը միմյանց չեն սիրել, չեն հարգել, և գնացին մինչև Գերագույն խորհուրդ, հետո՝ Ազգային ժողով, ու հասան նրան, որ իրենց փոքր, նույնիսկ 50-60 տուն ունեցող բնակավայրերն առանձնացան։  - 2019-ին մեր երկրում վերականգնվեց համայնքների միավորման և բաժանման ժամանակ տեղական հանրաքվեներ անցկացնելու հնարավորությունը։ Չնայած հանրաքվեների արդյուքներն ունեն խորհրդատվական բնույթ, կառավարությունը վստահեցնում է, որ չի գնա խոշորացման, եթե որևէ համայնքի բնակիչների մեծամասնությունը «ոչ» ասի։ Այսպես ավելի չի՞ դժվարանա խոշորացման գործընթացը։ - Դժվարանալու է։ Ամեն ինչ կախված է լինելու համայնքապետերի դիրքորոշումից հատկապես այնտեղ, որտեղ դեռևս հին համայնքապետերն են, որոնք 10 և ավելի տարի ղեկավարում են համայնքը։ Անտեղ նույնիսկ հանրաքվեն չի կարելի հետագայում դիտարկել որպես օբյեկտիվ կարծիքի դրսևորում։ Շատ հնարավոր է՝ տվյալ համայնքապետերն աշխատեն, որ ժողովուրդն ասի ոչ։ Ես Հայաստանում գիտեմ համայնքներ, որտեղ խոշորացման դեմ շատ խիստ արտահայտված ներքին պայքար է գնում, և դրանց հիմնական գաղափարախոսները տեղի համայնքների ղեկավարներն են։ Մենք խոշորացման գործընթացի ամբողջ տրամաբանությունը մարդկանց ճիշտ ներկայացնելու խնդիր ունենք և նրանց ցույց տալու, թե վաղը խոշորացման պարագայում իրենց կյանքն ինչով է բարելավվելու, իսկ մենք այսօր դա չենք կարող ցույց տալ։ Դրա համար ես կարծում եմ, որ նման հանրաքվեների դեպքում մարդիկ մեծամասամբ կասեն «ոչ», նախևառաջ, որովհետև մենք արդեն իսկ նախկինում խոշորացված  համայնքներում չունենք շատ մեծ առաջընթացներ, ձեռքբերումներ, որպեսզի ցույց տանք հանրությանը՝ տեսե՛ք, խոշորացումը լավ է, և երկրորդը՝ մենք համայնքներում, որոնք պետք է խոշորացվեն, ունենք փոքր իշխանիկներ, որոնք 10-15 տարուց ավելի եղել են այնպիսի համայնքապետ, որ նույնիսկ իրենց համայնքի բնակիչները տեղյակ չեն իրենց համայնքի բյուջեի չափի մասին։ Այդքան կարծրացած և փակ համայնքներ ունենք։ Տվյալ համայնքներում համայնքապետերը մեծ մանիպուլյատիվ գործիքներ ունեն և այդ գործիքը կիրառելու են, որ բնակչությունն ասի «ոչ»։  Երկրորդ պարագան այն է, որ պետք է գործարկվեն պետական իշխանության լծակները, որ մարդիկ հանրաքվեին ասեն «այո»․ դա էլ ամենավատ ճանապարհն է։ Ես չեմ մտածում, որ նման բան տեղի կունենա, բայց եթե տեղի ունենա, ավելի վատ․ մեզ այդպիսի խոշորացված համայնք պետք չէ։  Պիլոտային առաջին խոշորացված համայնքներից օրինակ բերեմ Թումանյանը, որի մեջ յոթ բնակավայր էր միավորվել։ Այդ յոթ բնակավայրերի համայնքապետերը տարբեր պատճառներով դեմ էին խոշորացմանը, դեմ էին նաև բնակիչները, բայց պետական խողովակներով՝ մարզպետարանով և այլն, այդ նույն համայնքապետերը դուրս եկած համայնքի բնակիչներին համոզում էին, որ անպայման  քվեարկեն «այո»։  - Եվ Լոռու մարզի 4 համայնքում մեծամասնությունն «այո» ասաց խոշորացմանը։ - Այո՛, դեմ գնալով իրենց սկզբունքներին։ Այստեղ քաղաքական պատվեր էր՝ ուղիղ մասնակցություն, վարչական լծակների օգտագործում։ Մեզ դա ևս պետք չէ։ Ավելի լավ է՝ ապագայում ամեն ինչ լինի այն տրամաբանության մեջ, որ ժողովրդի կամարտահայտումն իսկապես աշխատի, բայց դա հնարավոր չէ այն խոշորացվող համայնքներում, որտեղ համայնքապետերը 10 կամ ավելի տարի համայնքի ղեկավար են։ Ավելի լավ է՝ փոքր բնակավայրը շարունակի իր գոյակցությունը, քան բերեն այնտեղ մի օր հանրաքվե անցկացնեն, և համայնքի բնակիչներն ասեն՝ մենք դեմ ենք խոշորացմանը, բայց դա լինի այնտեղի ներկայիս համայնքի ղեկավարի ծանր, ուժեղ ձեռքի կամքը։  Աննա Սահակյան
20:46 - 24 հունիսի, 2020
Համայնքների խոշորացման գործընթացը Հայաստանում․ Տիգրան Սարգսյանից՝ Նիկոլ Փաշինյան

Համայնքների խոշորացման գործընթացը Հայաստանում․ Տիգրան Սարգսյանից՝ Նիկոլ Փաշինյան

Հայաստանի Հանրապետության վարչատարածքային բաժանումը Խորհրդային Միությունից անկախանալուց հետո Հայաստանի Հանրապետության առաջին Սահմանադրությունն ընդունվեց 1995 թվականին։ Սահմանադրության 7-րդ գլուխը սահմանում էր, որ ՀՀ վարչատարածքային միավորներն են մարզերը և համայնքները: Մարզերը կազմված են գյուղական և քաղաքային համայնքներից: Համայնքներում իրականացվում է տեղական ինքնակառավարում (ՀՀ Սահմանադրություն, 1995 թ, գլուխ 7, հոդված 104-105): 1995թ․ ընդունվեց «Հայաստանի Հանրապետության վարչատարածքային բաժանման մասին» ՀՀ օրենքը։ Հայաստանը բաժանվեց 10 մարզերի  («Հայաստանի Հանրապետության վարչատարածքային բաժանման մասին» ՀՀ օրենք, 1995 թ․, հոդված 2) և 931 համայնքների: Մայրաքաղաք Երևանը ևս ստացավ մարզի կարգավիճակ: 2005 թ․ սահմանադրական փոփոխություններից հետո Երևանին տրվեց համայնքի կարգավիճակ (ՀՀ Սահմանադրություն, 2005 թ․, գլուխ 7, հոդված 108)։ Համայնքների խոշորացո՞ւմ թե՞ միջհամայնքային միավորումների ստեղծում 2011թ․ Հայաստանի Հանրապետության՝ այն ժամանակվա վարչապետ Տիգրան Սարգսյանի կառավարությունը ներկայացրեց  «Համայնքների խոշորացման և միջհամայնքային միավորումների ձևավորման» հայեցակարգ։ Հայեցակարգում նշվում էր, որ Հայաստանի 915 համայնքներից 866-ը գյուղական են, որոնց մեծամասնությունում բնակչությանը տրամադրվող ծառայություններից շատերը կա՛մ իրականացվում են ցածր մակարդակով, կա՛մ էլ ընդհանրապես չեն իրականացվում: Ըստ փաստաթղթի՝ գյուղական համայնքներում հիմնական կենսապահովման ծառայությունների վիճակը գնալով վատանում էր, ինչն էլ բերում էր գյուղական բնակավայրերից բնակչության լրացուցիչ արտահոսքի:  «Մեր հանրապետությունում համայնքներից շատերի ֆինանսական հնարավորությունները բավարար չեն տեղական ինքնակառավարումն արդյունավետ իրականացնելու և բնակչությանը անհրաժեշտ ծառայությունները մատուցելու համար»,- նշվում էր հայեցակարգում:  Այսպիսով, առաջարկվում էր խնդիրների լուծման երկու հնարավոր տարբերակ․ վարչատարածքային համակարգի վերակազմակերպմամբ համայնքների խոշորացում, միջհամայնքային համագործակցության ինստիտուտի ներդրում։  Համայնքների խոշորացման դեպքում վարչատարածքային բարեփոխումներ էին տեղի ունենալու, և իրականացվելու էր համայնքների միավորման գործընթաց, ինչի արդյունքում հանրապետությունում համայնքների թիվը կրճատվելու էր։ «Ինչքան մեծանում են ծառայությունների մատուցման ծավալները, այնքան փոքրանում է միավոր ծառայության մատուցման ինքնարժեքը: Այս դրույթը միջազգային պրակտիկայում ընդունված է անվանել «մասշտաբի էֆեկտ», որը համայնքների խոշորացման տարբերակում նշանակում է՝ ինչքան մեծ են համայնքները, այնքան էժան կարող են լինել համայնքի մատուցած ծառայությունները»,- նշվում էր նախկին Տարածքային կառավարման նախարարության՝ 2013թ․ «Համայնքների խոշորացումը` որպես Հայաստանի վարչատարածքային բաժանման օպտիմալացման միջոց» աշխատանքային տեղեկանքում, որը հիմնված էր կառավարության ներկայացրած հայեցակարգի վրա:  Համայնքների խոշորացման դեպքում ակնկալվող դրական արդյունքներից մեկն էլ այն էր, որ նոր ստեղծված համայնքի աշխատակազմի թվաքանակը զգալիորեն ավելի քիչ էր լինելու, քան այդ համայնքի կազմի մեջ միավորված նախկին համայնքների աշխատակազմերի հանրագումարային թվաքանակը:  «Դա հնարավորություն կտա օրենքով սահմանված շրջանակներում տնտեսված միջոցների հաշվին ավելի բարձր աշխատավարձեր առաջարկել համայնքային ծառայողներին` խթանելով որակյալ ծառայողների մուտքը համայնքի աշխատակազմ: Բացի դրանից՝ զգալիորեն կկրճատվեն նաև ապարատի պահպանման ծախսերը, որի արդյունքում կավելանան բնակչությանը ծառայություններ մատուցելուն ուղղված ֆինանսական միջոցների չափերը»,- նշվում էր կառավարության հայեցակարգում:   Լուծման հաջորդ տարբերակը միջհամայնքային միավորումների ստեղծումն էր։ Միջհամայնքային համագործակցությունը վերաբերում է երկու կամ ավելի հարևան համայնքների կողմից համատեղ գործունեությանը՝ համայնքային վարչական խնդիրների, համայնքային ծառայությունների և տեղական զարգացման ոլորտներում, որը հնարավորություն է ընձեռում այդ գործընթացներն իրականացնել ավելի արդյունավետ, քան համայնքները դա կանեին առանձին: Այսինքն, եթե առաջին դեպքում համայնքները միանալու էին, երկրորդ դեպքում պահպանվելու էին, բայց որոշ ծառայություններ իրականացնելու էին միասին։ ՀՀ կառավարության հետագա գործողություններից պարզ դարձավ, որ Հայաստանում մեկնարկելու է համայնքների խոշորացման գործընթաց։ «Համայնքային համախմբման և աջակցության կենտրոն» հասարակական կազմակերպության նախագահ, համայնքային զարգացման և ՏԻՄ փորձագետ Օլեգ Դուլգարյանի խոսքով՝ միջհամայնքային միավորումները չեն հակասում խոշորացմանը, խոշորացված համայնքները ևս կարող են միավորվել ինչ-որ ծրագրերի շուրջ։ «Ես սկզբունքորեն միշտ կողմնակից եմ եղել համայնքների խոշորացմանը, բայց ներկա պահին վերապահումներ ունեմ խոշորացման գործընթացի վերաբերյալ։ Այն, ինչ կատարվել է մինչև հիմա, սկզբունքորեն ամենը ճիշտ է, բայց եթե մենք գործնականում տեսնենք, թե ինչ է կատարվել այս ընթացքում, և արդյո՞ք արդյունավետ էր համայնքների խոշորացումը այս փուլում, ապա ես միանշանակ չեմ կարող ասել՝ այո»,- նշում է նա։  Համայնքների խոշորացման սցենարները 2013-ին տարածքային կառավարման նախարարությունն իր աշխատանքային տեղեկանքում առաջարկում էր համայնքների խոշորացման երկու սցենար՝ խոշորացում՝ ըստ համայնքների փնջերի (1-ին սցենար), և խոշորացում՝ ըստ նախկին շրջանների տարածքների (2-րդ սցենար)։ 1-ին սցենարի հիմքում ընկած էր կառավարության՝ «Համայնքների խոշորացման և միջհամայնքային միավորումների ձևավորման» հայեցակարգը։ Որպես համայնքների խոշորացման կարևոր սկզբունքներ՝ հայեցակարգում ներառված էին տնտեսական նպատակահարմարությունը, բնակչությանը ծառայություններ մատուցելու հնարավորության ապահովումը, բնակչության համար հանրային ծառայություններից օգտվելու հասանելիությունը, ՏԻՄ-երի ինքնուրույնության ապահովումը և այլն: 2-րդ սցենարի դեպքում նախատեսվում էր ունենալ` քաղաքային բնակավայրում որոշ թվաքանակից ավելի բնակչություն ունեցող ինքնուրույն համայնքներ, շրջանային համայնքներ, որոնք ներառելու էին նախկին խորհրդային վարչական շրջանի տարածքում գտնվող բոլոր բնակավայրերը (մինչև 1995թ․ Հայաստանում գոյություն ունեին 37 վարչական շրջաններ), իսկ  այն դեպքում, երբ նախկին շրջանի բնակավայրերի բնակչության թվաքանակը մեծ էր սահմանված առավելագույն չափից, շրջանի տարածքում ներառված որոշ բնակավայրեր կարող էին ձևավորել նոր համայնք, զարգացման մեծ ներուժ ունեցող համայնքներ՝ Ջերմուկ, Դիլիջան և Ծաղկաձոր տուրիստական կենտրոնները՝ իրենց հարակից բնակավայերով:  Օլեգ Դուլգարյանը կողմ է խոշորացման շրջանային սցենարին։ Նրա խոսքով` համայնքների խոշորացման արդյունքում Հայաստանում ձևավորվել են անտրամաբանական փնջեր․ մի համայնքում 7 բնակավայր է ընդգրկված, մյուսում՝ 3։ «Ես ավելի շատ կողմնակից եմ այնպիսի մոտեցման, որը չարաշահումների տեղիք, հնարավորություն չէր տա, իսկ փնջային տարբերակը մեզ թույլ տվեց այն, որ մենք նաև ըստ ցանկությունների կազմեցինք այդ փնջերը»,- նշում է նա։ Տեղական հանրաքվեները՝ համայնքների խոշորացման ժամանակ Մինչև 2015թ․ սահմանադրական բարեփոխումները ՀՀ Սահմանադրության 7-րդ գլխի 110-րդ հոդվածում ասվում էր․ «Համայնքները, հանրության շահերից ելնելով, կարող են օրենքով միացվել միմյանց կամ առանձնացվել: Ազգային ժողովը համապատասխան օրենքն ընդունում է կառավարության առաջարկով: Մինչև օրենսդրական նախաձեռնության ներկայացումը կառավարությունը համապատասխան համայնքներում նշանակում է տեղական հանրաքվեներ: Տեղական հանրաքվեների արդյունքները կցվում են օրենսդրական նախաձեռնությանը։ Համայնքները կարող են միավորվել կամ բաժանվել` անկախ տեղական հանրաքվեների արդյունքից»։ Այն ժամանակվա Սահմանադրությամբ, փաստորեն, համայնքները միավորելիս կամ բաժանելիս դրանցում տեղական հանրքավեներ անցկացնելու միջոցով բնակիչների կարծիքը լսելը պարտադիր էր։ Բայց քանի որ այդ տեղական հանրաքվեներն ունեին խորհրդատվական բնույթ, անկախ դրանց արդյունքներից՝ համայնքները կարող էին միավորվել կամ բաժանվել։  2015թ․ մայիսի 17-ին տեղական հանրաքվեներ անցկացվեցին Լոռու, Տավուշի և Սյունիքի մարզերի այն համայնքներում, որոնք կառավարությունը մտադիր էր խոշորացնել։  Լոռու մարզում պատկերը հետևյալն էր․ մասնակցայնության առումով ամենաակտիվն Աթան համայնքն էր, որտեղ տեղական հանրաքվեին մասնակցեց ընտրելու իրավունք ունեցող բնակիչների 47,14 %-ը, իսկ ամենապասիվը Լորուտն էր, որտեղ տեղական հանրքավեին մասնակցեց ընտրելու իրավունք ունեցող բնակիչների 34,12 %-ը։     Տեղական հանրաքվեների արդյունքում մարզի 7 համայնքներից 4-ում բնակչության մեծամասնությունը խոշորացմանն ասաց «այո», 3 համայնքում՝ «ոչ»։     Սյունիքի մարզում ունեինք այսպիսի պատկեր․ մասնակցայնության առումով ամենաակտիվը Քաշունին էր, որտեղ տեղական հանրաքվեին մասնակցեց ընտրելու իրավունք ունեցող բնակիչների 88,89 %-ը, իսկ ամենապասիվը Հալիձորն էր, որտեղ տեղական հանրաքվեին մասնակցեց ընտրելու իրավունք ունեցող բնակիչների 51,69 %-ը։     Մարզի բոլոր համայնքներում, որտեղ տեղական հանրաքվե էր անցկացվել, բնակչության մեծամասնությունն «այո» ասաց խոշորացմանը։     Տավուշի մարզում պատկերն այսպիսին էր․ մասնակցայնության առումով ամենաակտիվը Աղավնավանքն էր, որտեղ  տեղական հանրաքվեին մասնակեց  ընտրելու իրավունք ունեցող բնակիչների 59,55 %-ը, իսկ ամենապասիվը Հաղարծինն էր, որտեղ մասնակցեց ընտրելու իրավունք ունեցող բնակչների 24,41 %-ը։     Տեղական հանրաքվեների արդյունքում մարզի 7 համայնքից 4-ն «այո» ասաց խոշորացմանը, 3-ը՝ «ոչ»։     2015-ի դեկտեմբերի վարչատարածքային բարեփոխումներով համայնքները, որտեղ անցկացվել էին տեղական հանրաքվեներ, խոշորացվեցին․ Լոռու մարզում  ստեղծվեց Թումանյան խոշորացված համայնքը, Սյունիքի մարզում ստեղծվեց Տաթև խոշորացված համայնքը, Տավուշի մարզում  ստեղծվեց Դիլիջան խոշորացված համայնքը։ 2015-ի սահմանադրական փոփոխություններից հետո Սահմանադրությունից հանվեց այն դրույթը, համաձայն որի՝ համայնքները խոշորացնելիս տեղական հանրաքվեներ պետք է անցկացվեն։ Սահմանդրության 190-րդ հոդվածում նշվում է միայն հետևյալը․ «Հանրային շահերից ելնելով՝ համայնքները կարող են օրենքով միավորվել կամ բաժանվել։ Ազգային ժողովը համապատասխան օրենք ընդունելիս պարտավոր է լսել այդ համայնքների կարծիքը»։ Համայնքների խոշորացման հետագա գործընթացը 2016-ի հունիսի վարչատարածքային փոփոխություններից առաջ տեղական հանրաքվեներ չանցկացվեցին, քանի որ օրենքն այլևս դա չէր պահանջում։ Խոշորացումներ իրականացվեցին Արարատի, Շիրակի, Սյունիքի, Վայոց ձորի, Տավուշի մարզերում։ Վարչատարածքային հաջորդ բարեփոխումն իրականացվեց 2017-ի հունիսին։ Խոշորացումներ կատարվեցին Արագածոտնի, Գեղարքունիքի, Լոռու, Կոտայքի, Շիրակի, Սյունիքի, Վայոց ձորի, Տավուշի մարզերում։ Համայնքային փնջերում ներառված բնակավայրերի թիվը խոշորացված համայնքներում բավականին  տարբեր է․ օրինակ, Սյունիքի մարզի Կապան խոշորացված համայնքում ներառված է միանգամից 38 բնակավայր, Շիրակի մարզի Անի խոշորացված համայնքում՝ 19 բնակավայր, Լոռու մարզի Օձուն խոշորացված համայնքում՝  9 բնակավայր, իսկ ահա Կոտայքի մարզի Բյուրեղավան խոշորացված համայքնում՝ 3 բնակավայր։ Նոր կառավարության դիրքորոշումը 2018-ին Հայաստանում տեղի ունեցած իրադարձություններից հետո, որոնք ստացան Թավշյա հեղափոխություն անվանումը, Հայաստանում ձևավորվեց նոր կառավարություն, վարչապետ ընտրվեց Նիկոլ Փաշինյանը։ 2018-ին Սյունիքի մարզ աշխատանքային այցելության ժամանակ Նիկոլ Փաշինյանը, անդրադառնալով համայնքների խոշորացման հարցին, նշել էր․ «Մենք մի իրավիճակ ունենք, որ բազմաթիվ համայնքներ խոշորացվել են։ Պետք է մի պահ դադար առնել ու տեսնել՝ ինչ արդյունքներ են գրանցվել խոշորացված համայնքներում ու գրանցվո՞ւմ են արդյոք։ Մեր կառավարությունը պարտավորվում է առանց համայնքների համաձայնության՝ ՀՀ-ում խոշորացման որևէ գործընթաց չանել»։ 2019-ի մարտին նախկին Տարածքային կառավարման և զարգացման նախարար Սուրեն Պապիկյանը Ազգային ժողովի քննարկումներից մեկի ժամանակ ասել էր․ «Խոշորացմանը մենք վերաբերվում ենք դրական, քանի որ ունենք համայնքներ, որտեղ խոշորացումը իրավամբ տվել է այն արդյունքները, որ սպասելի էին։ Այդպիսին են այն համայնքները, որոնց հետ կառավարությունը ժամանակին հաշվի է նստել, եղել են քննարկումներ, եղել են տնտեսական հաշվարկներ։ Խոշորացման գործընթացը հաճախ տեղի է ունեցել՝ ելնելով մեկ քաղաքական ուժի նպատակահարմարություններից, այսինքն՝ դրանք երբեմն արհեստական բնույթ են կրել։ Միևնույն ժամանակ ուզում եմ կարևորել, որ երբ ուշադրություն ենք դարձնում տնտեսական հատվածին, այն է՝ համայնքների ունակությանը, նրանց պոտենցիալին, կարևոր է դառնում նրանց ունակությունների, նրանց տնտեսական պոտենցիալի համալրումը և ճիշտ կառավարումը»։  Նախարար Պապիկյանը  նշել էր, որ այդ աշնանը կարող էր տեղի ունենալ խոշորացման հաջորդ փուլը, եթե տվյալ համայնքների հանրությունը տար իր համաձայնությունը։  «Ընդհանուր տարածքային կառավարման մեր տեսլականում զարգացումը հետևյալն է․ մենք պետք է ունենանք ավելի պակաս թվով համայնքներ, որոնք տնտեսապես ունակ կլինեն լուծելու իրենց խնդիրները և կառավարության աջակցությամբ կկարողնան ավելի լավ արդյունքներ արձանագրել, քան այսօր։ Մեզ անհրաժեշտ են տնտեսապես կայուն, ունակ համայնքներ, որովհետև փոքր համայնքներն իրենց խնդիրները չեն կարողանում լուծել, և միակ հույսը կառավարության կողմից տրվող դոտացիաներն են»,- ասել էր նա։ Համայնքների խոշորացման ժամանակ տեղական հանրաքվե անցկացնելու պրակտիկայի վերականգնումը 2019-ի աշնանը ԱԺ «Իմ քայլը» խմբակցության պատգամավորներ, Տարածքային կառավարման, տեղական ինքնակառավարման, գյուղատնտեսության եւ բնապահպանության հարցերի մշտական հանձնաժողովի անդամներ Վարազդատ Կարապետյանը և Վահե Ղալումյանը հեղինակեցին ««Տեղական հանրաքվեի մասին» Հայաստանի Հանրապետության օրենքում լրացումներ կատարելու մասին» օրենքի նախագիծ։ Նախագծի հիմնավորման մեջ խոսվում էր 2015-ի սահմանադրական փոփոխությունների մասին, որոնցից հետո Սահմանադրությունից հանվեց համայնքների խոշորացման ժամանակ տեղական հանրաքվեներ անցկացնելու պահանջը։ «Փաստորեն, գործող Սահմանադրությունը համայնքների կարծիքը պարտադիր լսելու պարտավորությունը վերապահել է ոչ թե գործադիր իշխանությանը, այլ օրենսդիր մարմնին, սակայն առանց տեղական հանրաքվե անցկացնելու պայմանի: Տեղական հանրաքվե անցկացնելու վերաբերյալ սահմանադրական համապատասխան նորմի բացակայությունն ի սկզբանե կանխորոշում է համայնքների կարծիքը լսելու այլ ձևաչափեր սահմանելու անհրաժեշտությունը»,- նշվում էր հիմնավորման մեջ։ Ըստ դրա՝ նոր Սահմանադրությամբ համայնքների միավորման կամ բաժանման ժամանակ հանրության կարծիքը լսելու պարտավորությունը դրված է ԱԺ-ի վրա, իսկ ըստ օրենսդրական կարգավորումների՝ ԱԺ-ն, բացի խորհրդարանական լսումներ կազմակերպելուց, այլ եղանակով չի կարող լսել համայնքների կարծիքը։ Նախագծով առաջարկվում էր «Տեղական հանրաքվեի մասին» օրենքում լրացումներ եւ փոփոխություն կատարել և սահմանել, որ համայնքի բնակչության նախաձեռնությամբ տեղական հանրաքվեի կարող է դրվել համայնքի միավորման կամ բաժանման հարցը: Միաժամանակ առաջարկվում էր սահմանել, որ  միավորման կամ բաժանման հարցով անցկացված տեղական հանրաքվեի արդյունքները կրելու են  խորհրդատվական բնույթ: Փաստորեն, ինչպես 2015-ի սահմանադրական փոփոխություններից առաջ, համայնքների միավորման կամ բաժանման հարցով տեղական հանրաքվեների արդյունքները կրելու էին միայն խորհրդատվական բնույթ։ Բայց, ի տարբերություն մինչև 2015թ․ գործող կարգավորումների, համայնքները միավորելիս կամ բաժանելիս տեղական հանրաքվեների անցկացումը պարտադիր չէր լինելու։ «Նախագծի ընդունման արդյունքում Հայաստանի Հանրապետության տեղական ինքնակառավարման ոլորտը կարգավորող օրենսդրությունը ևս մեկ լրացուցիչ ինստիտուցիոնալ գործիքի միջոցով կհամապատասխանեցվի «Տեղական ինքնակառավարման եվրոպական խարտիայի» դրույթներին: Մասնավորապես՝ խարտիայի 5-րդ հոդվածը հստակ սահմանում է, որ համայնքների  տարածքային սահմանազատումների ցանկացած փոփոխություն չպետք է կատարվի առանց նախապես խորհրդակցելու տեղական շահագրգիռ համայնքների հետ, հնարավորության դեպքում՝ նաև հանրաքվե անցկացնելու միջոցով (եթե թույլատրված է օրենքով)»,- նշվում էր նախագծի հիմնավորման մեջ։ Վարազդատ Կարապետյանի և Վահե Ղալումյանի՝ ԱԺ-ում ընդունված նախագիծը ՀՀ նախագահը ստորագրեց 2019-ի դեկտեմբերի 26-ին։ 2020 թ․ փետրվարի 6-ի նիստին կառավարությունը հավանություն տվեց  «ՀՀ վարչատարածքային բաժանման մասին» ՀՀ օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» և «Տեղական ինքնակառավարման մասին» ՀՀ օրենքում լրացում և փոփոխություն կատարելու մասին» ՀՀ օրենքների նախագծերի փաթեթին: Փաթեթով առաջարկվում էր իրականացնել համայնքների միավորման 2 ծրագիր՝ Լոռու մարզի Լերմոնտովո և Տավուշի մարզի Իջևան համայնքային փնջերում: Նիստի ընթացում վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը, անդրադառնալով այն հարցին, թե ինչու է համայնքների խոշորացումից առաջ անցկացվող տեղական հանրաքվեն ոչ պարտադիր, նշեց․ «Քանի որ հանրաքվե անցկացնելը որոշակի բեռ է համայնքային բյուջեի վրա, հարց առաջացավ՝ իսկ ինչո՞ւ ենք մենք պարտադրում հանրաքվե, եթե կարող է լինել դեպք, երբ առարկություն չկա խոշորացման վերաբերյալ: Այսինքն՝ կստացվեր, որ նույնիսկ այն դեպքերում, երբ առարկություն չկա, մենք համայնքին պարտադրում ենք սեփական միջոցները ծախսել հարցի ակնհայտ պատասխան ստանալու վրա: Եվ, հետևաբար, մենք որոշեցինք չգնալ այս ճանապարհով, այլ գնալ մի փոքր այլ ճանապարհով: Երբ մենք հայտարարում ենք խոշորացման վերաբերյալ կառավարության մտադրության մասին, հայտարարում ենք համայնքների փունջը, այն համայնքում, որտեղ կա առարկություն, կարող են քաղաքացիներն իրենք նախաձեռնել հանրաքվե: Եվ երբ հանրաքվեն նախաձեռնվում  է, և դե յուրե արձանագրվում է, որ համայնքի մեծամասնությունը դեմ է խոշորացմանը, մենք այդ կարծիքը հաշվի ենք առնում, և, ինչպես ասել ենք, նման պարագայում ձեռնպահ կմնանք խոշորացումից»։ Օլեգ Դուլգարյանը կարծում է, որ համայնքների խոշորացումից առաջ տեղական հանրաքվե կազմակերպելու հնարավորությունը կդժվարացնի խոշորացման գործընթացը, քանի որ այդ դեպքում ամեն ինչ կախված կլինի խոշորացվելիք համայնքների ղեկավարների դիրքորոշումներից։ «Ես գիտեմ Հայաստանում համայնքներ, որտեղ խոշորացման դեմ շատ խիստ արտահայտված ներքին պայքար է գնում, և դրանց հիմնական գաղափարախոսները տեղի համայնքների ղեկավարներն են։ Կարծում եմ, որ մեծամասամբ նման հանրաքվեների դեպքում մարդիկ կասեն՝ ոչ, նախևառաջ, որովհետև մենք արդեն իսկ նախկինում խոշորացված  համայնքներում չունենք շատ մեծ առաջընթացներ, ձեռքբերումներ, որպեսզի ցույց տանք հանրությանը՝ «տեսե՛ք, խոշորացումը լավ է», և երկրորդը՝ մենք համայնքներում, որոնք պետք է խոշորացվեն, ունենք փոքր իշխանիկներ, որոնք 10-15 տարուց ավելի եղել են այնպիսի համայնքապետ, որ նույնիսկ իրենց համայնքի բնակիչները տեղյակ չեն իրենց համայնքի բյուջեի չափի մասին։ Այդքան կարծրացած և փակ համայնքներ ունենք։ Տվյալ համայնքներում ղեկավարները մեծ մանիպուլյատիվ գործիքներ ունեն և այդ գործիքը կիրառելու են, որ բնակչությունն ասի՝ ոչ։  ««Հայաստանի Հանրապետության վարչատարածքային բաժանման մասին» ՀՀ օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելու մասին» ՀՀ օերնքը ԱԺ-ում ընդունվելուց հետո ստորագրվեց այս տարվա ապրիլի 29-ին։ Իրականացվեցին հետևյալ փոփոխությունները․ Լուռու մարզի 2 համայնք միավորվեց Լերմոնտովո խոշորացված համայնքում, Տավուշի մարզի 20 համայնք միավորվեց Իջևան խոշորացված համայնքում։   Աննա Սահակյան
19:59 - 23 հունիսի, 2020