Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողով

Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովն իր գործունեությունը սկսեց 2019թ. նոյեմբերի 26-ին: Օրենքով նախատեսված էր, որ հանձնաժողովը պետք է գործի 2018-ին: Հանձնաժողովը փոխարինում է բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց էթիկայի հանձնաժողովին։ Կառույցի 5 անդամների եւ նախագահի թեկնածություններն առաջադրել էին կառավարությունը, Բարձրագույն դատական խորհուրդը եւ ԱԺ երեք խմբակցությունները։

Երկար քննարկումներից հետո 2019-ի նոյեմբերի 19-ին խորհրդարանը փակ գաղտնի քվեարկությամբ ընտրեց Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի առաջին կազմը։ Նախագահ ընտրվեց ընդդիմադիր «Լուսավոր Հայաստանի» կողմից առաջադրված Հայկուհի Հարությունյանը։ Վերջինս մասնագիտությամբ իրավագետ է, «Իրավունքների պաշտպանություն առանց սահմանների» ՀԿ-ի նախագահը։

«Ժողովրդավար» ընտրություններ՝ չվերահսկվող և ոչ թափանցիկ նախընտրական ֆինանսներով

Երևանի ավագանու ընտրություններից հետո Նիկոլ Փաշինյանն իր հարցազրույցներից մեկում ասաց, որ սեպտեմբերին տեղի ունեցած ավագանու ընտրություններն ի ցույց դրեցին իրենց քաղաքական ուժի «անսասանելի հավատարմությունը հեղափոխության արժեքեներին, ժողովրդավարությանը, օրենքի գերակայությանը և ժողովրդի կամքի նկատմամբ անառարկելի և անքննարկելի հարգանքին»։ Ընտրությունների ժողովրդավարական լինելը Փաշինյանը կապում է ընտրակեղծիքների բացակայության հետ, մինչդեռ բուն ընտրությունից բացի՝ ընտրական գործընթացի այլ օղակներում նվազեցվել են հանրային վերահսկողության մեխանիզմները, թափանցիկությունն ու հաշվետվողականությունը, ինչն առնվազն չի բխում ժողովրդավարական արժեքներից։ 2021 թվականին, ի թիվս Ընտրական օրենսգրքի և հարակից օրենքների մի շարք փոփոխությունների, փոխվեցին նաև նախընտրական հիմնադրամների վերահսկողության և տվյալների հրապարակայնության վերաբերյալ կետերը։ Մասնավորապես, նախընտրական հիմնադրամ նվիրատվություններ կատարած ֆիզիկական անձանց տվյալներն այլևս հրապարակման ենթակա չեն։ Իսկ այդ նվիրատվությունների վերահսկողության գործառույթը Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի փոխարեն պետք է իրականացնի Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովը։ Նախընտրական շրջանում ստացած նվիրատվություններով են թեկնածուներն ու կուսակցություններն իրականացնում քարոզարշավը։ Հետևաբար այդ ֆինանսների թափանցիկությունը կարևոր է, որ ընտրողը կարողանա գնահատել քարոզարշավի վրա ծախսվող գումարի օրինականությունը։ Օրենսգրքում կատարված փոփոխությունները, սակայն, սահմանափակել և նվազեցրել են նախընտրական ֆինանսների թափանցիկությունն ու հանրային վերահսկողությունը։ Նախընտրական հիմնադրամ. ի՞նչ և ինչո՞ւ Ընտրություններին մասնակցող կուսակցությունները (համամասնական) և թեկնածուները (մեծամասնական) ընտրական ցուցակը գրանցելու վերաբերյալ որոշումն ընդունելուց հետո՝ 5 օրվա ընթացքում, պարտավոր են ստեղծել նախընտրական հիմնադրամներ։ Այդ հիմնադրամների համար բանկերում բացվում են ժամանակավոր հատուկ հաշվեհամարներ, որոնց էլ ֆիզիկական անձինք, կուսակցություններն ու թեկնածուները փոխանցում են քարոզարշավի ծախսերն իրականացնելու համար նվիրատվություններ։ Քարոզարշավի ծախսերը ներառում են տարածքների վարձակալումը, բուկլետների տպագրությունը, գովազդային արշավները և այլն։ Նախընտրական հիմնադրամներ նվիրատվությունները կատարվում են բացառապես անկանխիկ եղանակով։ Արգելվում են անանուն նվիրատվությունները։ Նախընտրական հիմնադրամներ կատարվող նվիրատվությունները կարող են կոռուպցիոն ռիսկեր պարունակել, ուստի կարևոր է դրանց թափանցիկությունը և հետագծելիությունը։ Մինչև օրենքի այս փոփոխությունը լրագրողները հնարավորություն են ունեցել ստանալ նվիրատուների վերաբերյալ տվյալները և բացահայտել հետաքրքիր դրվագներ՝ նվիրատվությունների չափի, մոտիվացիայի, ինչպես նաև հնարավոր կոռուպցիոն ռիսկերի վերաբերյալ։ 2021 թվականից սկսած՝ ԸՕ փոփոխությունները շղարշել են գործընթացի թափանցիկությունը՝ անտեսելով հանրային վերահսկողության անհրաժեշտությունն ու կարևորությունը։ Կուսակցություններին նվիրատվություն արած անձանց տվյալները փակ են ԿԸՀ Վերահսկիչ-վերստուգիչ ծառայության լիազորությունները Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովին փոխանցելուց բացի օրենքում ավելացվեց ևս մեկ դրույթ. նախընտրական հիմնադրամ նվիրատվություններ կատարող ֆիզիկական անձանց տվյալներն այլևս հրապարակման ենթակա չեն։ Այսպիսով, նախընտրական շրջանում հանրությունն ու լրատվամիջոցները զրկվում են կուսակցություններին և թեկնածուներին հաշվետու դարձնելու հնարավորությունից։ Նվիրատվություն կատարող անձանց տվյալների հասանելության սահմանափակումը հիմնավորվում էր նրանց չկաշկանդելու և նրանց նկատմամբ հնարավոր բացասական ազդեցությունը բացառելու նպատակով։ Եթե նվիրատվություն անողների տվյալները փակելը նրանց պաշտպանելու միտում ունի, ապա «Կուսակցությունների մասին» օրենքը հակասում է այդ նպատակին։ Մասնավորապես, վերոնշյալ օրենքը սահմանում է, որ ամեն տարի կուսակցությունները պարտավոր են հրապարակել ֆինանսական միջոցների աղբյուրների, ծախսերի և գույքի վերաբերյալ հաշվետվություններ՝ հաշվետու տարվան հաջորդող մայիսի 31-ից ոչ ուշ։ Այս հաշվետվություններում կուսակցություններին նախընտրական շրջանում նվիրատվություններ արած անձանց տվյալները բաց հրապարակվում են, բայց ընտրություններից հետո՝ հաջորդ տարվա մայիսին։ Այսինքն՝ այս փոփոխությունը նպատակ ունի ոչ թե նվիրատուներին պաշտպանելու, այլ նախընտրական շրջանում կուսակցությունների քարոզարշավի ֆինանսական աղբյուրները թաքցնելու։ Քարոզարշավի ֆինանսների իրական թափանցիկություն ապահովելու համար կարևոր է նվիրատուների տվյալների հրապարակման ժամկետները։ Դիտարկենք այս տարվա Երևանի ավագանու ընտրությունների` իշխող ուժի նախընտրական ֆինանսների հավաքագրման օրինակը։ Սեպտեմբերի 17-ին տեղի ունեցան Ավագանու ընտրությունները։ Դրանից առաջ՝ հուլիսի 31-ին, «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցությունը կազմակերպել էր դրամահավաք-երեկո։ Երեկոյի ընթացքում, ըստ ՔՊ հայտարարության, 987 անձանց նվիրատվությունների արդյունքում հավաքվել էր շուրջ 506 մլն դրամ։ Նվիրատուների ցանկին, սակայն, հանրությունը կարող է ծանոթանալ միայն ընտրություններից 8 ամիս անց։ ԱԺ ՔՊ պատգամավոր Վահագն Ալեքսանյանի խոսքով դրամահավաք-երեկոյի ընթացքում փոխանցումները կատարվել են անկանխիկ։ Նա հայտնեց, որ «Հայէկոնոմբանկի» հետ համագործակցությամբ տեղադրվել են վճարային տերմինալներ։ Բանկի աշխատակիցները վերցրել են կանխիկ գումարը և մուտքագրել կուսակցության հաշվեհամարին։ Այս միջոցառման ժամանակ նվիրաբերված գումարի մի մասը՝ մոտ 300 մլն դրամը, Քաղաքացիական պայմանագիր կուսակցությունն իր անունից նվիրաբերել է կուսակցության նախընտրական հիմնադրամի հաշվին։ Այսինքն՝ 987 անձանց նվիրատվությունները փաստացի ներկայացվել են որպես ՔՊ նվիրատվություն։ Նախընտրական շրջանում մենք հարցում ուղարկեցինք ՔՊ՝ ստանալու նվիրատուների ցանկը։ Մեզ պատասխանեցին, որ իրենք իրավունք ունեն այդ ցանկը հրապարակել մինչև 2024 թվականի մայիսի 31-ը, ուստի կծանոթանանք ցանկին, երբ այն հրապարակվի։ «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցության վարչության փոխնախագահ, հանրային կապերի համակարգող, պատգամավոր Վահագն Ալեքսանյանը հնգօրյա ժամկետում ցանկի տրամադրման մերժումը մեկնաբանեց՝ ասելով՝ «Տեղեկատվության ազատության» մասին օրենքը կուսակցություններին չի վերաբերում։ Ինֆորմացիայի ազատության կենտրոնի հայցով, սակայն, մեկ այլ իրավիճակում դատարանի վճիռը պարտավորեցրել է այն կուսակցություններին, որոնք ֆինանսավորվում են պետական բյուջեից, ենթարկվել «Տեղեկատվության ազատության» մասին օրենքին։ «Քաղաքացիական պայմանագիրը» նույնպես պետբյուջեից ֆինանսավորվող կուսակցություն է։ Հետաքրքիր է, որ Քաղաքացիական պայմանագիր կուսակցությունը դրամահավաք-երեկոյի մասին նախապես չի իրազեկել հանրությանը։ Դրամահավաքից օրեր անց կուսակցությունը միայն հրապարակել է արդյունքները։ Իրավագետ Հասմիկ Սարդարյանը կարծում է, որ թեև նման մոտեցումը նվազեցնում է հանրային վերահսկողության հնարավորությունները, սակայն այն հետապնդում է իրավաչափ նպատակ, այն է՝ ապահովելու քաղաքացիների անխոչընդոտ մասնակցությունը քաղաքական գործընթացներին։ «Սակայն նվիրատուների իրավունքների և հանրային վերահսկողության շահերի միջև հավասարակշռություն ապահովելու նպատակով օրենսդրական փոփոխությունների մակարդակում կարող է դիտարկվել հանրային վերահսկողություն իրականացնող որոշ սուբյեկտներին նվիրատուների տվյալների նկատմամբ որոշակի պայմաններով հասանելիություն տրամադրելու հնարավորությունը»,- նշում է իրավագետը։ Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի նախագահ, ՔՊ նախկին պատգամավոր Վահագն Հովակիմյանը, որը նաև համահեղինակել է ԸՕ փոփոխությունները, մեզ հետ զրույցում նշեց, որ կուսակցություններն օրենքին հակասող ոչինչ չեն արել, երբ նախընտրական հիմնադրամ մուտքերը կատարել են միայն կուսակցության անունից։ Իսկ հարցին՝ արդյո՞ք դա չի նվազեցնում գործընթացի թափանցիկությունը՝ հաշվի առնելով նախորդ տարիների լրագրողական հրապարակումներն ու բացահայտումները, Վահագն Հովակիմյանը պատասխանեց. «Դե այդպես ասեք, որ մենք ուզում ենք, որպեսզի ընտրությունների արդյունքների վրա ազդենք։ Ձեր ցանկությունն է, որ երբ դուք որևէ հրապարակում կունենաք, որևէ բան կբացահայտեք որևէ կուսակցության հետ կապված, դա ազդի այդ կուսակցության ընտրության արդյունքների վրա։ Դուք քաղաքական ուժերին վերաբերվում եք որպես պոտենցիալ հանցագործների»։ Նա նաև հավելեց, որ որպես ԿԸՀ նախագահ կարծում է, որ ընտրական գործընթացը պետք է լինի թափանցիկ, միևնույն ժամանակ, ընտրության ընթացքի վրա արհեստական խոչընդոտ կամ ազդեցություն չպետք է լինի։ Հովակիմյանը կարծում է, որ եթե լրագրողների նպատակն է թափանցիկ գործընթաց ապահովելը, ապա իրենց համար մեծ տարբերություն պիտի չլինի՝ նվիրատուների ցանկը ուսումնասիրել ընտրությունների ընթացքու՞մ, թե՞ դրա ավարտից շուրջ 8 ամիս անց։ Նախընտրական ֆինանսների հանրային վերահսկողություն չկա, իսկ կա՞ պետական վերահսկողություն Քանի որ ԿԸՀ նախագահը լրատվամիջոցների՝ ռիսկային նվիրատվությունների վերաբերյալ հրապարակումները համարում է ընտրական գործընթացի վրա ազդեցություն կամ արհեստական խոչընդոտ, հարց է առաջանում, թե արդյո՞ք նախընտրական ֆինանսների պետական վերահսկողությունն անխոչընդոտ իրականացվում է։ Նախկինում նախընտրական հիմնադրամների նվիրատվություններն ու ծախսերը վերահսկում էր Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի (ԿԸՀ) Վերահսկիչ-վերստուգիչ ծառայությունը (ՎՎԾ)։ Ընտրական ցուցակների գրանցումից հետո` 3 աշխատանքային օրը մեկ, բանկերը նախընտրական հիմնադրամների ֆինանսական մուտքերի և ելքերի վերաբերյալ տեղեկանք էին ներկայացնում ՎՎԾ, իսկ վերջինս ամփոփում էր այդ տվյալները, կազմում ամփոփ տեղեկանք և այն տեղադրում ԿԸՀ կայքում: Օրենքի փոփոխությամբ ԿԸՀ Վերահսկիչ-վերստուգիչ ծառայության վերահսկողական որոշ լիազորություններ փոխանցվեցին Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովին (ԿԿՀ)։ Նշենք, որ սրան նախորդած «Կուսակցությունների մասին» օրենքի փոփոխություններով արդեն ԿԿՀ-ին էր փոխանցվել կուսակցությունների ֆինանսական գործունեության վերահսկողությունը։ Իսկ նախընտրական հիմնադրամների մուտքերի ու ելքերի վերահսկողության փոխանցումը ԿԿՀ-ին պայմանավորված էր նրանով, որ վերջինս օրենքով օժտված է ինստիտուցիոնալ անկախությամբ, մասնագիտացված է կոռուպցիոն ռիսկերի գնահատման հարցերում, ունի կոռուպցիայի դեմ պայքարի համար օրենքով վերապահված անհրաժեշտ գործիքակազմ, այդ թվում՝ բանկային գաղտնիքի հասանելիություն։ Այսպիսով, գնահատվել էր, որ վերոնշյալ կարողությունները ԿԿՀ-ին հնարավորություն են տալիս պատշաճորեն իրականացնել նախընտրական քարոզարշավի ֆինանսների վերահսկողական գործառույթը։ Այս փոփոխության պատճառաբանություններից մեկն էլ այն էր, որ ԿԸՀ ենթակայությամբ գործող Վերահսկիչ-վերստուգիչ ծառայությունն ամբողջովին անկախ չի կարող գործել։ Դեռ 2017 թվականի խորհրդարանական ընտրությունների արդյունքում հրապարակված զեկույցում ԵԱՀԿ ժողովրդավարական հաստատությունների և մարդու իրավունքների գրասենյակն (ԺՀՄԻԳ) անդրադարձել էր ՎՎԾ կարգավիճակին. «Ըստ Ընտրական օրենսգրքի՝ ՎՎԾ-ն պետք է գործի ԿԸՀ-ից անկախ, սակայն օրենքը հստակ չի սահմանում նրա ինստիտուցիոնալ կարգավիճակը կամ աշխատակարգը: ՎՎԾ-ն ԿԸՀ-ից ունի իրական անկախության պակաս, քանի որ վերջինս է նշանակում ու պաշտոնից ազատում ՎՎԾ ղեկավարին: Բացի այդ, ՎՎԾ-ն չի կարող իր նախաձեռնությամբ որևէ վարչական վարույթ սկսել կամ վիճարկել ԿԸՀ որոշումները»,- նշված է զեկույցում։ Թեև շուրջ 2.5 տարի առաջ ԿԸՀ որոշ լիազորություններ փոխանցվեցին Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովին, սակայն վերջինս այդպես էլ այդ լիազորությունները չիրացրեց։ Փոփոխությունները պիտի ուժի մեջ մտնեին 2023 թվականի հունվարի 1-ից, այսինքն՝ սեպտեմբերին անցկացված Երևանի ավագանու ընտրությունների նախընտրական ֆինանսների վերահսկողությունը պետք է իրականացներ ԿԿՀ-ն։ Սակայն հետագա փոփոխությամբ լիազորությունների ստանձնումը ևս մեկ տարով հետաձգվեց։ Մեզ հետ զրույցում Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի նախագահ Հայկուհի Հարությունյանը նշեց, որ «Կուսակցությունների մասին» օրենքի և ԸՕ փոփոխությունները համարում է «ոչ գրագետ»։ Հայկուհի Հարությունյանը Հանձնաժողովին նախընտրական վերահսկողության լիազորությունը հանձնելը ճիշտ չի համարում, քանի որ Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովը չի կարող ազդել որևէ քաղաքական ուժի՝ ընտրապայքարում լինելու կամ դրանից դուրս մնալու գործընթացի վրա. «Կանխարգելումն այդտեղ այն է, որ եթե կուսակցությունն անօրինական գործողություն է անում, իշխանություն չդառնա։ Իսկ այդ հարցում ԿԸՀ-ն է բացառապես իրավասություն ունեցող մարմին՝ որոշելու թեկնածուն կամ կուսակցությունը ընտրապայքարից դուրս գա՞, թե՞ շարունակի ընտրապայքարին մասնակցել։ Հիմա եթե կուսակցությունը խախտում է արել, ու իրեն շարունակում ենք հանդուրժել, այդ կանխարգելման ավելացված արժեքը ո՞րն է։ Իմաստը ո՞րն է մի ամբողջ մարմնի ռեսուրս ծախսել պետական բյուջեից, ասել ստուգի, որ այդ գումարը անօրինական է, եզրակացություն տուր, բայց ոչինչ, թող ինքը շարունակի մասնակցել ընտրություններին»,- բացատրում է Հանձնաժողովի նախագահը։ Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի նախագահ Վահագն Հովակիմյանը նշում է, որ ի սկզբանե կողմ չի եղել ԿԸՀ լիազորությունները ԿԿՀ-ին փոխանցելուն. «Եթե ընտրությունների ֆինանսավորումը վերահսկում է ԿԿՀ-ն, մենք Սահմանադրության խնդիր ենք ունենում։ Ես այն ժամանակ էլ էի ասում, որ ինչ անում է ԿԿՀ-ն, պիտի ընտրությունների արդյունքների վրա որևէ ազդեցություն չունենա։ Սահմանադրությունն ընտրությունների օրինականության վերահսկողությունը պատվիրակում է բացառապես Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովին»,- ասում է ԿԸՀ նախագահը։ Վահագն Հովակիմյանին հարցրինք՝ եթե ընդունված օրենքի դրույթներից մեկի սահմանադրականության վերաբերյալ մտահոգություններ կան, ինչու՞, օրինակ, նախագահը ստորագրելուց առաջ այն Սահմանադրական դատարան չի ուղարկել։ ԿԸՀ նախագահը պատասխանեց, որ 2021 թվականի մայիսին մոտենում էին արտահերթ ընտրությունները ու բարեփոխումը չէին կարող հետաձգել։ Այդ ժամանակ, ըստ նրա, եղել է ընդհանուր համաձայնություն՝ ընդունելու օրենքը, իսկ հետո՝ մինչև հաջորդ սպասվող ընտրությունները, շուրջ մեկ տարի ժամանակ կլինի ավելի մանրամասն քննարկումներ ծավալելու, և անհրաժեշտության դեպքում, փոփոխություններ անելու։ «2021-ի առաջին կեսը գնաց նախընտրական եռուզեռի վրա, երկրորդ կեսն էլ արդեն նոր խորհրդարան, նոր իրողություն, նոր քաղաքական պայմաններ։ 2022 հունվարին օրենքը, որ ուժի մեջ մտավ, ինչ խնդիրներ որ նախկինում տեսել էինք, քննարկման կարիք կար, բայց շտկելու հնարավորություն 2021-ին չեղավ»,- նշեց Վահագն Հովակիմյանը։ Նախընտրական և ընտրական բոլոր գործառույթները չի կարող ԿԸՀ-ն միայնակ իրականացնել. այս կարծիքին է քաղհասարակությունը, որը մասնակցել է օրենքի փոփոխությանը Ընտրական օրենսգրքի փոփոխություններում ակտիվ ներգրավված են եղել նաև քաղհասարկության ներկայացուցիչները։ Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի Վանաձորի գրասենյակի ժողովրդական ինստիտուտի մոնիթորինգի և զեկուցման համակարգող Վարդինե Գրիգորյանը, որը մասնակցություն է ունեցել օրենքի փոփոխության քննարկումներին, կարծում է, որ նախընտրական ֆինանսների հանրային վերահսկողությունը կարևոր է. «Եթե կուսակցությունը մի մարդու կուսակցություն է, դրա մասին պետք է խոսել, որովհետև դա նշանակում է, որ ընտրողը տեղեկացված է, իրազեկված է ու իրազեկված որոշում է կայացնում։ Ինձ համար, որպես քաղաքացի, շատ կարևոր է իմանալ, որ ինչ-որ կուսակցություն, օրինակ, մենակ դրսից է ֆինանսավորվում։ Ու դրա իմանալը շատ ավելի լավ ազդեցություն կունենա ընտրությունների վրա, քան այդ ֆինանսավորումը»,- մանրամասնում է Գրիգորյանը։ Նա նշում է, որ Ավագանու ընտրությունների ժամանակ իրենք տեղեկություն ունեին, որ որոշ մարդիկ պարտադրված են եղել մասնակցելու ՔՊ կազմակերպած դրամահավաքին և նվազագույնը 20 000 դրամ նվիրատվություն անելու։ Վարդինե Գրիգորյանը նշում է, որ դեռևս 2011 թվականից քաղհասարակության ներկայացուցիչները, հետագայում նաև Վենետիկի հանձնաժողովը հայտնել են այն կարծիքը, որ քաղաքական ֆինանսավորման վերահսկողությունը չպետք է լինի ԿԸՀ ենթակայության տակ։ Անդրադառնալով օրենքի սահմանադրականության վերաբերյալ մտահոգություններին՝ քաղհասարակության ներկայացուցիչը՝ նշում է. «Դա սուտ փաստարկ է իրականում, որովհետև դա կնշանակեր, որ ընտրական հանցագործություններ, ամեն ինչ ԿԸՀ-ն պետք է քննի։ Ու ընդհանրապես, ընտրությունների հետ կապված՝ ուրիշ ոչ մեկը ոչ մի գործ չպետք է ունենա»,- ասում է Վարդինե Գրիգորյանը։ Օրենքի սկզբնական քննարկումների ժամանակ Վարդինե Գրիգորյանն առաջարկել է նաև, որ ԿԸՀ Վերահսկիչ-վերստուգիչ ծառայությունը, որպես կառույց, տեղափոխվի Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի ենթակայության տակ։ Այդ տարբերակը, սակայն, չի դիտարկվել։ Մեկ տարի անց՝ կրկին փոփոխություններ ընտրական օրենսգրքում. ո՞վ է ի վերջո վերահսկողը 2022 թվականի նոյեմբերին Ազգային ժողովն ընդունեց պատգամավորներ Արփինե Դավոյանի և Ալխաս Ղազարյանի հեղինակած «Ընտրական օրենսգրքում լրացում կատարելու մասին» օրենքը։ Այս օրենքով ևս մեկ տարով՝ մինչև 2024 թվականի հունավարի 1-ը, նախընտրական հիմնադրամների ֆինանսական վերահսկողությունն իրականացնելու է ԿԸՀ վերահսկիչ-վերստուգիչ ծառայությունը։ Օրենքի նախագծում լրացումը հիմնավորվում էր կիրառվելիք օրենսդրական կարգավորումների սահմանադրականության վերաբերյալ մտահոգություններով։ ՔՊ պատգամավոր Արփինե Դավոյանը հրաժարվեց հարցազրույց տալ՝ մեկնաբանելու օրենքի իր հեղինակած փոփոխությունը։ Մեզ պատասխանեց նրա օգնականը՝ նշելով, որ առաջիկա ամսվա ընթացքում Դավոյանը զբաղված է լինելու բժշկական հարցերով։ 2022 թվականի նոյեմբերի փոփոխությունը փաստացի ազատեց ԿԿՀ-ին Երևանի ավագանու ընտրությունների նախընտրական հիմնադրամների միջոցների վերահսկողությունից։ Իսկ ԿԸՀ-ն հրապարակեց միայն նվիրատվությունների և ծախսերի ընդհանրական հայտարարագրեր՝ առանց իրական նվիրատուների բացվածքի։ Վահագն Հովակիմյանին հարցրինք՝ ինչ նպատակ ուներ այդ փոփոխությունը, արդյո՞ք ավելի նպատակահարմար չէր լինի ԿԿՀ-ին հնարավորություն տալ Ավագանու ընտրությունների ընթացքում իրագործել վերահսկողության լիազորությունները։ ԿԸՀ նախագահը պատասխանեց, որ գործնականում դրա կիրառությունը չափելու էր միայն վնասի աստիճանը։ Ներկայիս կարգավորումներով՝ 2024 թվականի հունվարի 1-ից ԿԿՀ-ն պիտի ստանձնի այդ լիազորությունները։ Հայաստանում հաջորդ ընտրությունները սպասվում են 2026 թվականին։ Այժմ շրջանառվում է Ընտրական օրենսգրքի փոփոխությունների նոր փաթեթ, որը դեռ Խորհրդարան չի մտել, գտնվում է լրամշակումների փուլում։ Սպասվող այս փոփոխություններով նախընտրական հիմնադրամների ֆինանսական վերահսկողությունը կվերադարձվի ԿԸՀ Վերահսկիչ-վերստուգիչ ծառայությանը։ Ի դեպ՝ մտցվել է ևս մեկ սահմանափակում. կուսակցությունների նախընտրական հիմնադրամներ փոխանցումներ կկարողանան կատարել միայն կուսակցությունները։ Թեկնածուները, ընտրելու իրավունք ունեցող անձինք իրենց նվիրատվությունները պիտի կատարեն կուսակցությանը, իսկ կուսակցությունն իր անունից՝ նախընտրական հիմնադրամին։ ԿԸՀ նախագահ Վահագն Հովակիմյանի խոսքով փոփոխությունների նոր փաթեթի շուրջ քննարկումների արդյունքում հանգեցին այն եզրակացությանը, որ խնդիրն ունի շատ պարզ լուծում. համամասնական ընտրությունների դեպքում նախընտրական հիմնադրամ փոխանցում կատարելու իրավունք կունենա բացառապես կուսակցությունը։ Կուսակցություններ կատարված նվիրատվությունները «Կուսակցությունների մասին» օրենքով ամբողջովին կմնան Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի ենթակայությանը։ Կուսակցության մուտքերը կվերահսկի ԿԿՀ-ն, իսկ նախընտրական հիմնադրամից կատարված ծախսերը՝ Վերահսկիչ-վերստուգիչ ծառայությունը։ Պարոն Հովակիմյանի պնդմամբ թափանցիկության հետ կապված խնդիրն ամբողջովին կլուծվի, երբ անցնենք համընդհանուր հայտարարագրման համակարգին. «Եթե նայենք այն հեռանկարը, որ սպասվում է, որ 2024 թվականից Հայաստանում բոլորը հայտարարագրեր են ներկայացնելու, թեման փակվում է»,- ասում է ԿԸՀ նախագահը։ Միջազգայիններն առաջարկում են վերանայել ֆիզիկական անձանց նվիրատվությունները չթույլատրող «պարզ լուծումը» 2023 թվականի հոկտեմբերի 9-ին հրապարակված Վենետիկի հանձնաժողովի և ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ-ի համատեղ կարծիքում նշվում է, որ պարզ չէ, թե քաղաքական կուսակցությունների ընտրական հիմնադրամներին ֆիզիկական անձանց կողմից կատարված նվիրատվությունները ինչու այլևս չպետք է թույլատրվեն: Հաշվի առնելով, որ քաղաքական կուսակցությունների ֆինանսավորումը քաղաքական մասնակցայնության ձև է, և որ կուսակցությունների համար նպատակահարմար է սահմանված պայմաններով դիմել մասնավոր ֆինանսական նվիրատվություններ ստանալու՝ Վենետիկի հանձնաժողովը և ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ-ը առաջարկում են վերանայել այս փոփոխությունը։ Անդրադառալով ԿԿՀ-ին փոխանցված լիազորությունները ՎՎԾ-ին վերադարձնելուն՝ նշվում է, որ Վենետիկի հանձնաժողովը և ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ-ն ավելի վաղ ի գիտություն էին ընդունել քարոզարշավների վերահսկողության, ինչպես նաև կուսակցությունների ընդհանուր ֆինանսավորման վերահսկողության պատասխանատվությունն ապագայում ԿԿՀ-ում կենտրոնացման ծրագրերը: Փոփոխությունների ներկայիս նախագիծը չի իրականացնում այդ ծրագրերը։ Ըստ օրենքի նախագծի հիմնավորման՝ անհրաժեշտ է տարանջատել կուսակցությունների ամենօրյա ֆինանսական գործունեության վերահսկողությունը նախընտրական քարոզչության հիմնադրամներում կատարվող վճարների, ծախսերի և դրանց հաշվարկների վերահսկումից և միայն նախընտրական քարոզչության ֆինանսավորման վերահսկողությունը փոխանցել ՎՎԾ-ին։ Թեև հստակ միջազգային ստանդարտներ չկան, որոնք պահանջում են որոշակի ինստիտուցիոնալ կառուցվածք, Վենետիկի հանձնաժողովը և ԵԱՀԿ/ԺՀՄԻԳ-ն այն կարծիքին են, որ կուսակցությունների ընդհանուր ֆինանսների և նույն մարմնի (ԿԿՀ) կողմից ընտրարշավների ֆինանսավորման վերահսկումը որոշակի առավելություններ կունենար արդյունավետության և հետևողականության առումով: Առաջարկվում է փոփոխությունների այս հատվածը նույնպես վերանայել։ Համատեղ կարծիքով կառույցներն անդրադառնում են նաև նվիրատուների անունների ոչ հրապարակային լինելուն։ Մասնավորապես նշվում է, որ թեև նվիրատուների անձնական տվյալները հրապարակելու պահանջը կբարձրացնի թափանցիկությունը, օրենսդրությունը նաև պետք է հավասարակշռություն ապահովի այդ պահանջի և անհատ նվիրատուների գաղտնիության վերաբերյալ մտահոգությունների միջև այն դեպքերում, երբ սպառնալիքների, ոտնձգությունների կամ բռնաճնշումների ողջամիտ հավանականություն կա: Կառույցներն առաջարկում են նաև հնարավոր լուծման տարբերակ։ Կարող է սահմանվել շեմ, որից ցածր նվիրատվությունների տվյալները չեն հրապարակվի, որ պաշտպանվեն փոքր գումար նվիրաբերողների գաղտնիությունը։ Ավելի մեծ նվիրատվությունները հրապարակելը կբարձրացնի քարոզարշավների նվիրատվությունների թափանցիկությունը: ԿԸՀ նախագահին կրկին հարցրինք հանրային վերահսկողության խնդրի մասին՝ նշելով, որ ԿԿՀ-ն կուսակցությունների մուտքերի վերաբերյալ հաշվետվությունը հրապարակում է ընտրություններից ամիսներ անց։ Վահագն Հովակիմյանը նախ պատասխանեց. «Դուք էդ համոզմունքը ունե՞ք, որ եթե անունները հրապարակվի, տվյալ անձինք հետապնդման չեն ենթարկվելու»։ Հետո նաև ավելացրեց, որ իրենք մի միտք էլ ունեն, որ եթե նախընտրական շրջանում կուսակցության հաշվեհամարին ֆիզիկական անձից մուտքեր լինեն, դա կարող է հրապարակվել, ինչպես նախընտրական հիմնադրամի մուտքերը. «Դա կարող է տրվել ՎՎԾ-ին, ՎՎԾ-ն հրապարակի՝ անուն-ազգանուն, գումարի չափ»։ Հասկանալի չէ՝ ի վերջո, Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի կարծիքով տվյալները պե՞տք է հրապարակվեն, թե՞ ոչ, և ո՞ր մարմինը պիտի իրականացնի նախընտրական հիմնադրամներ կատարվող նվիրատվությունների վերահսկողությունը։ Ակնհայտ է, որ Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովը մեծ ցանկություն չունի դրանով զբաղվելու, Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովը ցանկանում է զբաղվել վերահսկողությամբ, իսկ քաղհասարակությունն ու միջազգային կառույցները կարծում են, որ Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի Վերահսկիչ-վերստուգիչ ծառայությունը չունի բավարար անկախություն և գործիքակազմ՝ վերահսկողությունն իրականացնելու համար։ Լյուսի Մանվելյան

17:16 - 29 նոյեմբերի, 2023

Պաշտոնյաների հայտարարագրերի հրապարակային նոր ռեեստր․ սպասումներ և իրականություն

2020 թվականից Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովը մեկնարկել է հայտարարագրման նոր էլեկտրոնային համակարգի նախագծման և ստեղծման գործընթաց, որի արդյունքում ենթադրվում էր նաև համակարգի հանրային հատվածի, մասնավորապես՝ հայտարարագրերի հրապարակային ռեեստրի բարելավում, հայտարարագրերի ուսումնասիրության գործիքների ընդլայնում։ 2023 թվականին գործարկված նոր ռեեստրում, սակայն, որևէ էական փոփոխություն տեղի չի ունեցել: Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովը Հայաստանում կոռուպցիայի կանխարգելման կարևորագույն ինստիտուցիոնալ դերակատարներից է։ Հանձնաժողովի հիմնական գործառույթներից է հայտարարագրման գործընթացը կանոնակարգելը, հայտարարագրերը ստանալը, ստուգելն ու վերլուծելը։ Հանձնաժողովն է հրապարակում հայտարարագրերը և վարում հայտարարատու պաշտոնատար անձանց հայտարարագրերի ռեեստրը, սահմանում գույքի, եկամուտների, շահերի և ծախսերի հայտարարագրերի ներկայացման կարգը, դրանց վերլուծության մեթոդաբանությունը և ռիսկային չափորոշիչները, ինչպես նաև քննում և լուծում հայտարարագրմանն առնչվող խախտումների վերաբերյալ գործերը։ Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովը ձևավորվեց 2019-ի նոյեմբերին՝ հայտարարագրման գործընթացի կանոնակարգման մասով, ըստ էության, փոխարինելով նախկինում գործող Բարձրաստիճան պաշտոնատար անձանց էթիկայի հանձնաժողովին։ Նոր կառույցի ձևավորումից հետո, սակայն, հայտարարագրերի ստացումը, ստուգումը, վերլուծությունը և հրապարակումը շարունակվեց իրականացվել հին համակարգով։ Հանձնաժողովի ձևավորումից միայն 2 տարի անց՝ 2021 թվականի դեկտեմբերին մեկնարկեցին հայտարարագրման էլեկտրոնային նոր համակարգի ստեղծման աշխատանքները, որը, ինչպես նշված է Հանձնաժողովի 2023-2025 թվականների միջնաժամկետ ծախսային ծրագրում, Հանձնաժողովը նախագծել էր 2020-ին։ 2023-2025 թվականների միջնաժամկետ ծախսային ծրագրում նշվում է. «2020 թվականի ընթացքում, ելնելով հայտարարագրերի վերլուծության արդյունավետությունն ու օգտակարությունը մեծացնելու անհրաժեշտությունից, Հանձնաժողովը մշակել է ամբողջությամբ ավտոմատացված, արհեստական բանականության հիմքով ռիսկային ցուցիչների վերլուծություններ իրականցնող էլեկտրոնային համակարգի նախագիծ, որն օբյեկտիվորեն հավակնում է կոռուպցիայի դեմ պայքարում թվային տեխնոլոգիաների ներդրման լավագույն փորձերից մեկը հանդիսանալ։ Այն ներառում է ոչ միայն հայտարարգրերի վելուծության, այլ նաև բարեվարքության գնահատման բաղադրիչները, հայտարարատուների կողմից համակարգի օգտագործման և հանրային մատչելիության ապահովման արդյունավետ գործիքներ»։ Հանձնաժողովի ձևավորումից ավելի քան երեք տարի անց, 2023-ի փետրվարի 1-ից Հանձնաժողովը գործարկեց հայտարարագրերի ներկայացման նոր էլեկտրոնային համակարգը, որից 4 ամիս անց՝ հունիսի 9-ին գործարկվեց նաև հայտարարագրերի հրապարակային նոր ռեեստրի նախնական տարբերակը։ Խնդիրներ հին և նոր ռեեստրներումՆոր ռեեստրում հայտարարատուների ընտանիքի անդամների հայտարարագրերը գտնելն ավելի է բարդացել Հին հայտարարագրերի հրապարակային ռեեստրում հայտարարատուի վերաբերյալ բոլոր տվյալները ներկայացված էին նրա անվանական էջում։ Այդ էջը ներառում էր հայտարարատուի լուսանկարը, ընթացիկ պաշտոնի և ընտանիքի անդամների վերաբերյալ տեղեկություններ։ Պաշտոնյայի էջում, բացի իր հայտարարագրերից, տեղադրված էին նաև նրա ընտանիքի անդամների՝ բոլոր տարիներին ներկայացրած հայտարարագրերը։ Այսպիսով, հեշտությամբ հնարավոր էր մի կետից ուղիղ հասանելիություն ստանալ թե պաշտոնյայի, թե նրա ընտանիքի անդամների ներկայացրած հայտարարագրերին, միաժամանակ վերլուծել դրանք և ստուգել՝ արդյո՞ք նրանք ներկայացրել են օրենքով պահանջվող բոլոր հայտարարագրերը։ ։ Վերոնշյալը կարևոր հնարավորություն էր լրագրողների, քաղհասարակության և հանրության անդամների համար, քանի որ հայտարարատու պաշտոնատար անձի բարեվարքության, նվերներ ընդունելու սահմանափակումների պահպանման, շահերի բախման իրավիճակի առկայության, գույքային վիճակի բարելավման կամ ծախսի՝ օրինական եկամուտներով հիմնավորվածության, հայտարարագրերում ներկայացված տվյալների արժանահավատության և ամբողջականության ստուգումը ենթադրում է հայտարարատուի և նրա ընտանիքի անդամների հայտարարագրերի համալիր վերլուծություն։ Ձախից՝ հին ռեեստրում հայտարարատուի անվանական էջը, աջից՝ նոր ռեեստրում հայտարարատուի տվյալներով որոնման արդյունքները Հայտարարագրերի հրապարակային նոր ռեեստրը որոշակիորեն բարդացնում է այս վերլուծության իրականացումը․ հայտարարատու պաշտոնական անձանց համար առկա չեն առանձնացված անվանական էջեր։ Նոր ռեեստրում նախ պետք է փնտրել պաշտոնատար անձի հայտարարագիրը, այնուհետև դրանում գտնել ընտանիքի անդամների տվյալները, որից հետո կրկին հատ առ հատ փնտրել ու գտնել ընտանիքի անդամների հայտարարագրերը։ «Հետք» ինտերնետային պարբերականի լրագրող Գրիշա Բալասանյանը կարծում է, որ ռեեստրի բարեփոխումն ավելի շատ ձևական բնույթ է կրում. ֆունկցիոնալ բարելավում տեղի չի ունեցել։ «Ռեեստրի ամենամեծ խնդիրն այն է, որ եթե նախկինում պաշտոնյայի հայտարարագրի ներքևում երևում էին նաև նրա հետ փոխկապակցված անձանց հայտարարագրերը, հեշտ էր դա գտնելը։ Հիմա մեկ առ մեկ պետք է որոնման դաշտում գրես իր անունը, որ բերի»,- «Ինֆոքոմի» հետ զրույցում ասաց Բալասանյանը։Հին ռեեստրից պետական մարմինների և այդ մարմինների հայտարարատու անձանց ցանկը անհետացել էր, նորում՝ խնդիրը լուծվել Հին ռեեստրում ժամանակին առկա էր պետական մարմինների և այդ մարմիններում աշխատող հայտարարատու անձանց ցանկը, որը վերջին տարվա ընթացքում անհետացել էր։ Սա էապես բարդացնում էր լրագրողների աշխատանքը։ Պետական մարմինների ցանկը հին ռեեստրում Առանց այս ցանկի դժվար է կողմնորոշվել, թե քանի հայտարարատու անձ կա պայմանական պետական մարմնում և ովքեր են նրանք։ Այսինքն, առանց պետական կառույցի հայտարարատու անձանց ցանկն ունենալու՝ հայտարարագրերի ուսումնասիրությամբ զբաղվողը չի կարողանա գտնել տվյալ կառույցի բոլոր հայտարարատու պաշտոնյաների և նրանց փոխկապակցված անձանց հայտարարագրերը։ Այս խնդրի մասին բազմիցս բարձրաձայնվել է, այդ թվում՝ Հանձնաժողովի հետ բաց և փակ հանդիպումների ժամանակ, բանավոր հարցումների միջոցով։ Պարբերաբար հավաստիացնում էին, որ խնդիրը կկարգավորվի։ Հետագայում Հանձնաժողովը, ի պատասխան այս հարցերի, հորդորեց սպասել նոր ռեեստրի գործարկմանը, որտեղ նման ֆունկցիոնալ առկա կլինի։ Նոր ռեեստրի գործարկմամբ այս խնդիրը լուծվեց, բայց ոչ ամբողջովին․ նոր ռեեստրում արտացոլված են միայն 2021 և 2022 թվականների հայտարարագրերը, իսկ 2011-2020 թվականների հայտարարագրերը շարունակում են մնալ միայն հայտարարագրերի հին ռեեստրում, հետևապես նշված տարիների հայտարարագրերի ուսումնասիրության համար այս խնդիրը դեռևս արդիական է։ Հայտարարագրերի լրացման անճշտություններ Եվ հին, և նոր ռեեստրներում հրապարակված հայտարարագրերում հաճախ հանդիպում են անճշտություններ, վրիպակներ կամ բացակայող տվյալներ։ Սա ևս բարդացնում է հրապարակային ռեեստրներից օգտվողների աշխատանքը, քանի որ ամեն մի վրիպակ և անճշտություն անհրաժեշտ է լինում ստուգել լրացուցիչ հարցումների միջոցով։ Թվարկենք մի քանի օրինակ. Հին ռեստրում հրապարակված հայտարարագրերում երբեմն կարող էին բացակայել պարտադիր լրացման ենթակա որոշ տվյալներ։ Ստորև ներկայացված հայտարարագրում, օրինակ, բացակայում է տարվա վերջում առկա փոխառության արժույթը, ինչը խառնաշփոթի և անճշտությունների հիմք է տալիս։ Մասնավորապես, տարվա ընթացքում պաշտոնյան հայտարարագրել է 1․7 մլն ՀՀ դրամի վերադարձված փոխառություն, իսկ տարվա վերջում առկա փոխառության դաշտում լրացված է միայն գումարի դաշտը՝ 3612, բայց անհայտ է՝ ՀՀ դրա՞մ, ԱՄՆ դոլա՞ր, Եվրո՞, թե մեկ այլ արժույթ։ Արժույթի դաշտում նշման բացակայությամբ հայտարարագրի օրինակ (հին ռեեստր) Նոր համակարգում արժույթները միացված են թվային արժեքներին և արժույթը նշելը դարձել է պարտադիր, սակայն այստեղ էլ են հանդիպում անճշտություններ։ Ստորև ներկայացված օրինակում որպես կանխիկ հայտարարագրվել է XXX անհայտ արժույթով գումար։ Անհայտ արժույթով կանխիկի նշմամբ հայտարարագրի օրինակ (նոր ռեեստր) Այս խնդիրը կարող էր չծագել, եթե որոշակի սահմանափակումներ դրվեին նշված դաշտերում։ Այդպիսով, հայտարարատու անձը, հերթական հայտարարագիրը լրացնելիս, չէր կարողանա համակարգ մուտքագրել այնպիսի տվյալներ, որոնք չեն համապատասխանում պահանջվող ձևաչափին։ Հայտարարագրման համակարգում առկա են սահմանված դաշտերին չհամապատասխանող տվյալների լրացման հնարավորություններ։ Հին համակարգում, օրինակ, հայտարարատուներից մեկին հաջողվել էր պաշտոնի դաշտում գրել «չեմ աշխատում»։Պաշտոնի դաշտում պաշտոն չարտահայտող այլ տեքստի լրացմամբ հայտարարագրի օրինակ (հին ռեեստր)Այստեղ հարց է առաջանում. ինչպե՞ս է համակարգը թույլ տվել պաշտոնի փոխարեն լրացնել որևէ պաշտոն չարտահայտող այլ տեքստ կամ, եթե տվյալ պաշտոնյան 2021 թվականին չի աշխատել, ապա ինչպե՞ս է ներկայացրել տարեկան հայտարարագիր։ Եվ հին, և նոր ռեեստրում որոշ հայտարարագրերի «Հայտարարատու պաշտոնատար անձի ընտանիքի անդամների մասին տվյալները» բաժնում, ընտանիքի անդամի գործատուի փոխարեն նշված է պաշտոնյայի գործատուի անունը։ Այս սխալները, հավանաբար, պաշտոնատար անձանց անուշադրության կամ հայտարարագրի լրացման ուղեցույցին չհետևելու արդյունք են։ Բայց նմանատիպ խնդիրներից կարելի է խուսափել, եթե համակարգը հայտարարատու պաշտոնատար անձի և ընտանիքի անդամի գործատուի տվյալների համընկնման պարագայում՝ լրացուցիչ ազդանշանային պատուհանում նախազգուշացնի այդ մասին հայտարարագիրը լրացնողին։ Ընտանիքի անդամի գործատուի փոխարեն պաշտոնյայի գործատուի նշման օրինակներ (վերևում՝ հին ռեեստր, ներքևում՝ նոր ռեեստր) Համակարգում տվյալների ներկայացման հստակ ձևաչափերի, դրանց սահմանափակումների, շփոթություն առաջացնելու հավանականություն ունեցող դաշտերի համար լրացուցիչ նախազգուշացումների/վերահաստատումների համակարգի առկայության դեպքում՝ հնարավոր կլինի խուսափել տվյալների ոչ լիարժեք կամ սխալ ներկայացնելու բարդություններից, որոնք կարող են ազդել և՛ Հանձնաժողովի, և՛ արտաքին դիտարկողների աշխատանքի արդյունավետության վրա։ Հայտարարագրերի հրապարակային նոր ռեեստր․ ի՞նչ ունենք այսօր Հայտարարագրման նոր էլեկտրոնային համակարգը դիտվում էր որպես նախորդ համակարգի խնդիրների լուծման հիմնական միջոց։ Հանձնաժողովի և լրագրողական համայնքի միջև քննարկումների ժամանակ նշվում էր, որ նոր համակարգը գալիս է լուծելու առկա տեխնիկական և ֆունկցիոնալ խնդիրները, ավելին՝ ստեղծվելու են հայտարարագրման ինստիտուտի հանրային վերահսկողության բազմաթիվ հնարավորություններ։ 2023-ի մարտին՝ նոր համակարգի գործարկմանը զուգահեռ, «Ժողովրդավարության աջակցության ազգային հիմնադրամը» հրապարակեց «Ժողովրդավարության թվայնացումը. ինչպես են տեխնոլոգիաները փոխում կառավարությունների հաշվետվողականությունը» էսսեների ժողովածուն, որում ներառված էր նաև Հանձնաժողովի նախագահ Հայկուհի Հարությունյանի՝ «Կոռուպցիայի հակազդումը Հայաստանում՝ կիրառելով արհեստական բանականությունը» էսսեն։ Էսսեում նշվում էր, որ Հանձնաժողովը 2020-ի մարտից մեկնարկել է մի թվային նախագիծ, որի նպատակն է դյուրացնել պաշտոնյաների հաշվետվողականության ապահովումը։ «Հանձնաժողովը որոշել է պետական պաշտոնյաների ունեցվածքի հայտարարագրերը հավաքելու, պահելու և վերլուծելու համար մշակել նոր թվային հարթակ՝ օգնելու հետաքննողներին, լրագրողներին և հանրությանը վերլուծել տվյալները և գտնել պաշտոնյաների չարաշահումների նշաններ։ Այս նախագծի շրջանակներում Հանձնաժողովը նախատեսում է կիրառել արհեստական բանականության/մեքենայական ուսուցման հնարավորություններով ալգորիթմական գործիք՝ հազարավոր էլեկտրոնային հայտարարագրերը մաղելու և «կարմիր դրոշներ» գտնելու համար»,- նշվում է հոդվածում։ Էսսեում Հարությունյանը թվարկում էր նախորդ համակարգի մի շարք թերություններ և նշում, որ գործնականում հայտարարագրերի նախորդ հարթակն ավելի շատ միտված էր ազգային հակակոռուպցիոն ռազմավարության պահանջները պաշտոնապես բավարարելուն, այլ ոչ թե պաշտոնյաներին հաշվետու դարձնելուն։ Նույնիսկ եթե հայտարարատու անձինք ընտրում էին հայտարարագիրը լրացնել էլեկտրոնային եղանակով, այդ հայտարարագրերը պահպանվում էին PDF ֆորմատով։ Նման թերությունների պատճառով բոլոր նրանք, ովքեր ցանկանում էին վերլուծել հայտարարագրերում առկա տվյալները, պետք է նախ դուրս բերեին դրանք, հետո նոր համեմատեին այլ աղբյուրներում առկա տվյալների հետ։ Հարությունյանը նաև հավելում էր, որ չնայած հայտարարագրերի հրապարակայնությանը, քաղաքացիական հասարակության կազմակերպություններին և զանգվածային լրատվության միջոցներին դժվար էր աշխատել այդ ձևաչափերով տվյալների հետ։ 7 ամիս առաջ հրապարակված այս էսսեում Հարությունյանը, ի թիվս սպասվող մի շարք նորարարությունների, նշում էր նաև API-ի ներդրման հնարավորության մասին, որը թույլ կտա լրագրողներին, ակտիվիստներին և քաղաքացիներին օգտագործել իրենց սեփական ծրագրային գործիքները հայտարարագրերում առկա տվյալների հետ աշխատելու համար։ Այս էսսեի հրապարակումից հետո՝ 2023 թվականի մայիսի 18-ին Հանձնաժողովը լրագրողների հետ կազմակերպեց աշխատանքային քննարկում, որի ընթացքում ներկայացվեց համակարգի հանրային հատվածի առաջարկվող տարբերակը։ Գործարկվող նոր համակարգը խոստանում էր լուծել հին համակարգում առկա բազմաթիվ խնդիրներ, լրագրողների և հանրության համար ստեղծել բազմաֆունկցիոնալ որոնման նոր գործիքներ, այդ թվում՝ հայտարարագրման պարտավորություն ունեցող, բայց հայտարարագիր չներկայացրած անձանց ֆիքսելու, excel ձևաչափով հայտարարագիրը ներբեռնելու, ռեեստրի հանրային հատվածի հետ աշխատելու համար API-ի օգտագործման հնարավորություններ։ Այս հանդիպումից օրեր անց գործարկվեց հայտարարագրերի նոր ռեեստրի նախնական տարբերակը։ Այդ մասին տարածված հաղորդագրությունում Հանձնաժողովը նշում էր, որ փորձարկման փուլում է հայտարարագրերը pdf և excel տարբերակներով արտահանելու հնարավորությունը։ Հայտարարագրերի հրապարակային ռեեստրի նախնական տարբերակի գործարկումից 5 ամիս անց, սակայն, հին և նոր համակարգերի ընձեռած հնարավորություններում դեռևս էական տարբերություններ չեն նշմարվում։ Ավելին, նախորդ տարիների հայտարարագրերի մեծ մասը (2011-2020թթ․) շարունակում են արտացոլվել հին ռեեստրում, և դրանց ուսումնասիրությունը ենթադրում է շարունակական առնչություն հին համակարգի խնդիրների հետ։ Ինչպես արդեն նշվեց, նոր համակարգում վերականգնվել է ըստ պետական մարմինների որոնման հնարավորությունը, որոշակի առաջընթաց է գրանցվել տվյալների՝ պահանջվող ձևաչափերին համապատասխան ներկայացման ուղղությամբ։ Բացի այդ՝ ավելացել է ըստ հայտարարատուի հայրանվան, հայտարարագրի տեսակի և հայտարարատուի տեսակի որոնման հնարավորություն։ Փոխարենը, սակայն, վերացվել է հայտարարատուի և նրա ընտանիքի անդամների հայտարարագրերին նույն էջից հասանելիություն ստանալու հնարավորությունը։ Լրագրող Գրիշա Բալասանյանը նշում է. «Հանձնաժողովը նախկինում ամպագորգոռ հայտարարում էր, թե ռեեստրով որոնելու համար գործիքներն ավելի շատ էին լինելու։ Այսինքն՝ նույնիսկ գումարի չափով, գույքի տեսակով, քանակով հնարավոր էր լինելու զտել պաշտոնյաներին ու հայտարարագրերը ստանալ։ Դա ևս չեղավ, բայց այս դարում դա տարրական աշխատանք է»։ Վերջինիս համար ևս անհասկանալի է՝ ինչու՞ այժմ կա երկու ռեեստր՝ 2021 թվականը ներառյալ, և դրանից հետո ինչու՞ չեն միացվել ու սինխրոնացվել այս երկու ռեեստրները. «Իրականում ոչ մի բարելավում չկա, նույնիսկ որոշ բաներ ավելի վատացել են։ Լրագրողները, քաղաքացիները եթե մի քիչ փորձ չունենան, այդ ռեեստրում ուղղակի կխճճվեն»։ Նոր ռեեստրի վերջնական տարբերակի գործարկման ժամկետների, այժմ գործող տարբերակում առկա խնդիրների ու բացակայող գործիքների, բոլոր տարիների հայտարարագրերի տվյալների՝ ամբողջությամբ նոր ռեեստր տեղափոխելու ժամկետների, այլ գործիքների ավելացման անհրաժեշտության և Հանձնաժողովի կողմից այս ուղղություններով իրականացվող աշխատանքների մասին փորձեցինք զրուցել Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովի հայտարարագրերի վերլուծություն վարչության պետ Կարեն Հակոբյանի հետ։ Զրույցը այս փուլում հնարավոր չեղավ կազմակերպել՝ պայմանավորված Հակոբյանի խիստ ծանրաբեռնվածությամբ։ Փոխարենը նա խնդրեց Հանձնաժողովին գրավոր ուղարկել մեր արձանագրած խնդիրները։ Սակայն բոլոր խնդիրների, բացակայող կամ առաջարկվող նոր գործիքների վերաբերյալ դետալային քննարկումն ու Հանձնաժողովի տեսակետների հստակեցումը իրատեսական չէ իրականացնել գրավոր ընթացակարգով։ Ի՞նչ լրացուցիչ գործիքների անհրաժեշտություն կա Ինչպես արդեն նշվեց, հայտարարագրերի հրապարակային նոր ռեեստրը, հնի հետ համեմատությամբ, էական փոփոխություններ չի կրել։ Ստորև ներկայացնում ենք մի շարք գործիքներ, որոնց առկայությունը էականորեն կարող է բարձրացնել լրագրողների, քաղհասարակության ներկայացուցիչների կողմից պաշտոնյաների հայտարարագրերի արդյունավետ ստուգման և այլ աղբյուրներից ստացվող տվյալների հետ համադրման հնարավորությունը, ինչպես նաև հայտարարագրման գործընթացի և Հանձնաժողովի աշխատանքի թափանցիկությունը․ API-ի առկայություն, որը հնարավորություն կտա լրատվամիջոցներին, քաղհասարակության ներկայացուցիչներին ստեղծել ռեեստրում առկա տվյալների վերլուծության լրացուցիչ գործիքներ, Հայտարարատու անձի և նրա ընտանիքի անդամների հայտարարագրերը որպես մեկ ընդհանուր հայտարարագիր դիտարկելու հնարավորություն։ Այսինքն՝ հաշվիչ, որը կմեկտեղի բոլորի հայտարարագրերի նույնական դաշտերում գտնվող տվյալները և հնարավորություն կտա համալիր պատկեր ունենալ ընտանիքի գույքի, եկամուտների, վարկերի և փոխառությունների մասին։ Հաշվիչը պետք է հաշվի առնի նաև համատեղ գույքի, միմյանց տրված գույքային և դրամական նվիրատվությունների, համատեղ փոխառությունների, վարկերի առկայությունը։ Ուսումնասիրողի կողմից համակարգում սեփական ռիսկային ցուցանիշների նկարագրման, դրանց համապատասխան տվյալների ֆիլտրացիայի ու արտածման հնարավորություն։ Նման մանրամասն ֆիլտրերի ստեղծման անհնարինության դեպքում առնվազն մի շարք հանրահայտ ռիսկային ցուցանիշներով կամ դրանց համադրությամբ հայտարարագրերի ֆիլտրման և արտածման հնարավորություն։ Օրինակ՝ ըստ ստացված եկամուտների, ըստ ձեռքբերված գույքի քանակի կամ արժեքի, ըստ կատարված ծախսերի և այլն։ Մկրտիչ Կարապետյան Կատյա Մամյան

18:19 - 11 նոյեմբերի, 2023