Սեւան

Սեւանա լիճ, բարձրլեռնային քաղցրահամ խոշոր լիճ Հայաստանի Գեղարքունիքի մարզում` ծովի մակարդակից մոտ 1900 մետր բարձրության վրա։ Հայտնի ձկնատեսակը իշխանն է։ Սեւանա լճի ջրերը Հրազդան գետի միջոցով ոռոգում են Արարատյան դաշտը։

Հրազդան գետի վրա կառուցված 6 էլեկտրակայանները ձեւավորում են հանրապետության ամենամեծ՝ Սեւան-Հրազդան կասկադը։1978 թվականին ստեղծվել է Սեւան ազգային պարկը։ Ջրի մակարդակը վերականգնելու համար կառուցվել է Արփա-Սեւան ջրատարը։

Տարիներ շարունակ Սևանի սիգով բիզնեսներ են արել՝ ձկնորսներին օգտագործելով. պետք է վերջակետ դնել. Թագուհի Թովմասյան

Տարիներ շարունակ մեր ազգային հարստությունը անխնա որսացել են, իսկ շատ մարդիկ, այդ թվում եւ պաշտոնյաներ, ձկնորսներին օգտագործելով, մեծ բիզնեսներ են արել, իսկ ձկնորսն էլ ակամայից դարձել է որսագող: Եվ որսագողությունը եղել է բոլորիս աչքի առջեւ, բոլորս օգտվել ենք ավարից, սիգ ենք համտեսել, հյուրասիրել եւ այլն: Այս մասին ֆեյսբուքյան իր էջում անդրադառնալով Սեւանա լճից սիգի որսի արգելման որոշմանն ու Գեղարքունիքի մարզի բնակիչների բողոքին՝ գրել է ԱԺ պատգամավոր Թագուհի Թովմասյանը: Գրառումն ամբողջությամբ ներկայացնում ենք ստորեւ. «Ազգային ժողովի համար արձակուրդային այս օրերին աշխատանքային այցով Արցախում էի, որտեղ կարեւոր քննարկումներ ունեցա մի շարք հանդիպումների շրջանակներում (այդ մասին՝ առաջիկայում): Մինչ այդ, այստեղ՝ Հայաստանում, իմ սիրելի մարզի՝ Գեղարքունիքի ձկնորսներն էին զայրացել, ու այս օրերին բազմաթիվ հեռախոսազանգեր եմ ստանում այդ դժգոհությունների մասով: Ուզում եմ խնդիրը դիտարկել երկու կողմերից: Նախ անխուսափելի էր, որ մի օր Կառավարությունը պետք է սկսեր ձկնորսության ոլորտի կարգավորումը, եւ կարելի է ասել՝ նույնիսկ ուշացած քայլ է: Շատ ենք քննարկումներ արել, բայց գործնական քայլեր՝ ոչ: Մինչդեռ Հայաստանում տեղի ունեցած ոչ բռնի, թավշյա հեղափոխությունից հետո պետք է հեղափոխություն լիներ նաեւ այս ոլորտում, եւ իրավապայմանագրային հարաբերությունների հաստատումը այլընտրանք չունի: Ինչո՞ւ, որովհետեւ տարիներ շարունակ մեր ազգային հարստությունը անխնա որսացել են, իսկ շատ մարդիկ, այդ թվում եւ պաշտոնյաներ, ձկնորսներին օգտագործելով, մեծ բիզնեսներ են արել, իսկ ձկնորսն էլ ակամայից դարձել է որսագող: Եվ որսագողությունը եղել է բոլորիս աչքի առջեւ, բոլորս օգտվել ենք ավարից, սիգ ենք համտեսել, հյուրասիրել եւ այլն: Ընդ որում, կցանկանայի հատուկ ընդգծել, որ ձկնորսությունը այնքան էլ հեշտ կամ հաճելի զբաղմունք չէ, ինչպես կարող է թվալ. մարդիկ կեսգիշերից հետո քուն չունեն, մթնշաղին արդեն լճի վրա են, որպեսզի հնարավորություն ունենան ձուկ որսալ. աներևակայելի ցուրտ եղանակին (այո, այդ թվում եւ ամռան ամիսներին) կյանքի համար վտանգավոր այդ ճանապարհով նրանք իրենց եւ իրենց ընտանիքների կեցության հարցն են լուծում:Ուզում եմ նաեւ այս ձեւչափով տեղեկացնել, որ մի խումբ ձկնորսների հետ զրույցից հետո արձանագրեցի մի քանի խնդրահարույց հարցեր, որոնք պետք է տրամաբանական լուծում ստանան: • Ձկնորսները դժգոհում են, որ նոր պայմանագրով առաջարկվող ուռկանների չափերով ձկնորսություն իրականացնելիս անհնար է վերահսկել 500 գրամից քիչ քաշ ունեցող ձկների որսը: Հետեւաբար ձկնորսները ակամայից դառնում են ապօրինություն գործողներ եւ անխուսափելիորեն պետք է պատասխանատվության ենթարկվեն: Կարծում եմ՝ անհրաժեշտ է ուռկանների չափի եւ որսացած ձկների քաշի հարցը վերանայել, որպեսզի եւ՛ ձկնորսները անգործ չմնան, եւ՛ բնությունը չտուժի: • Ձկնորսները դժգոհում են, որ սահմանվել է կոնկրետ վայր, որտեղից պետք է իրականացվի ամենօրյա որսը: Բայց տեխնիկապես անհնար է նույն հատվածից հարյուրավոր նավակների մուտքը լիճ՝ սկսած տարբեր գյուղերից այդ վայր հասնելու տեխնիկական, ֆինանսական խնդրից, վերջացրած՝ լճի վրա միմյանց խանգարելու անխուսափելի իրավիճակով: Կարծում եմ՝ պետք է հնարավորություն տալ մի քանի մուտքերով ձկնորսները ներս մտնեն եւ վերահսկել նաեւ այդ բոլոր մուտքերը: • Ձկնորսները պատրաստ են հաստատագրված գումար վճարել եւ որս անել. Պետք է այնպիսի մեխանիզմներ մշակվեն, որոնք հնարավորություն կտան հեշտացնելու Սեւանի շուրջ գտնվող համայնքների բնակիչների համար օրինական ձկնորսությունը: • Ձկնորսները դժգոհ են, որ հոկտեմբերից պայմանագրերի ժամկետները ավարտվում են, եւ պայմանագրերը կվերակնքվեն 6 ամիս անց: Կարծում եմ՝ տեղեկության պակասն է այս հարցում դժգոհություն հարուցել, որը պետք է անհապաղ լրացվի: Քանի որ լճում ձկնորսության արգելքը պետք է գործի միայն ձվադրման փուլում, այլ ոչ՝ կամայական: Ինչ քայլեր էլ, որ իրականացվեն, պետք է նվազագույն դժգոհություններ հարուցելով հասնենք խնդրի կարգավորմանը: Ձկնորսներն իրենք էլ են գիտակցում, որ տարիներ շարունակ ոչ մի կոպեկ հարկ չվճարելով՝ մեր բնական հարստությունը հանել, վաճառել են եւ պատրաստ են Սևանա լճում սիգի արդյունագործական որսի փորձարարական ծրագրով աշխատելու: Բայց, մյուս կողմից, էկոլոգիապես մաքուր Սեւանի Սիգը այսօր բավականին մատչելի է եւ հասանելի սոցիալապես անապահով բոլոր խավերի համար: Ու եթե շատ կոշտ մեթոդներ կիրառվեն, Սիգի գինը կտրուկ կբարձրանա՝ հարուցելով հանրության առավել լայն շերտերի դժգոհությունը: Կարծում եմ՝ հնարավոր է գտնել միջին լուծումներ, որոնք հնարավորություն կտան անաշխատանք մնալու վտանգ զգացող ձկնորսներին՝ պահել իրենց ընտանիքները եւ միաժամանակ մեր ազգային հարստությունը կառավարելի օգտագործել, որ չունենանք տարիներ առաջ արձանագրված իրավիճակը, երբ Սիգը դարձել էր հազվագյուտ հանդիպող ձկնատեսակ: Հ. Գ. Արդեն նշված բովանդակությամբ առաջարկները ուղարկել եմ ՀՀ շրջակա միջավայրի նախարարին, որի արձագանքը ստանալուն պես կհրապարակեմ»:

15:27 - 24 օգոստոսի, 2020

Հայ գիտնականները տալիս են ծաղկող Սեւանի ախտորոշումն ու առողջացման դեղատոմսը |hetq.am|

hetq.am: Սկսած 2018 թվականից՝ ականատես ենք լինում, թե ինչպես է Հայաստանի քաղցրահամ ջրի խոշորագույն պահեստարանն ու Կովկասի ամենամեծ լիճը՝ Սեւանը, ծաղկում: Գիտնականները գիտեն, թե որոնք են լճի ծաղկման խորքային պատճառներն, ու ինչպես է հնարավոր դրանք վերացնել: Սակայն կրկին առողջ ու չծաղկող Սեւան տեսնելու համար 1-2 տարին բավարար չէ, եւ անհրաժեշտ է գործուն քայլեր ձեռնարկել հենց հիմա: Ականատես ենք Սեւանի երրորդ մասսայական ծաղկմանը Միանգամից ասենք, որ այն, ինչ տեսնում ենք 2018-ից ի վեր, այսինքն՝ ջրի ծաղկած, կապտականաչ մակերեսը, միայն այսբերգի գագաթն է: ԳԱԱ Կենդանաբանության եւ հիդրոէկոլոգիայի գիտական կենտրոնի Հիդրոէկոլոգիայի եւ ձկնաբանության ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող, ջրակենսաբան, կ.գ.թ. Գոռ Գեւորգյանն ասում է, որ Սեւանի ծաղկումը նորություն չէ, առաջին անգամ նման բան դիտարկվել է 1960-ականներին, ինչը շարունակվել է մինչեւ 1970-ականների կեսերը: Սեւանը՝ ծաղկման փուլում. 2020 թ. հուլիս Ընդ որում՝ այն ժամանակ, ինչպես եւ այս վերջին տարիներին, ծաղկման պատճառը եղել են ցիանոբակտերիաները, որոնք հայտնի են նաեւ որպես կապտականաչ ջրիմուռներ: Հետաքրքիր է, որ գիտությունը մինչ օրս չի կողմնորոշվել, թե, ի վերջո, ինչ են այդ օրգանիզմները՝ բակտերիա՞, թե՞ ջրիմուռ, քանի որ երկուսի հատկություններից էլ ունեն, մասնավորապես՝ ջրիմուռների նման ունակ են ֆոտոսինթեզ կատարել: Սեւանում ծաղկումներ գրանցվել են նաեւ 1990-ականների երկրորդ կեսին, բայց ջրակենսաբանը նշում է, որ այդ տարիներին պատճառն այլ ջրիմուռներ էին եւ ոչ ցիանոբակտերիաները: Հերթական մասսայական ծաղկումն սկսվել է 2018-ից: Ինչու՞ է լիճը ծաղկում Խորհրդային տարիներին էական է եղել ջրի մակարդակի իջեցումը, ինչը բերել է ջրիմուռների ծաղկման համար բարենպաստ պայմանների ստեղծման, օրինակ՝ ջրի տաքացում, լույսի թափանցում մինչեւ հատակը: Հիշենք, որ 1930-ականներից ոռոգման եւ էներգետիկ նպատակներով լճի մակարդակն արագ տեմպերով իջեցվում էր, եւ միայն 1960-ականներին գործնական քայլեր ձեռնարկվեցին (Արփա-Սեւան թունելի նախագծմամբ ու կառուցմամբ)՝ այն փրկելու համար: Պակաս կարեւոր չէ նաեւ ջրհավաք ավազանի ազդեցությունը լճի վրա. Սեւանի ավազանի բնակավայրերի կենցաղային, տնտեսական կեղտաջրերը, որոնք հարուստ են օրգանական ու անօրգանական տարբեր նյութերով, առանց որեւէ մաքրման լցվում են լիճ: Գոռ Գեւորգյան «Ինչպես գիտեք, 2000-ականներից ի վեր տեղի է ունենում ջրի մակարդակի բարձրացում եւ էկոլոգիական վիճակի թվացյալ բարելավում, սակայն զուգահեռ ունեցել ենք ջրհավաք ավազանի բացասական ազդեցություն լճի վրա»,- ասում է Գ. Գեւորգյանը՝ հավելելով, որ մինչեւ 2018 թ. թվում էր, թե Սեւանի էկոլոգիական վիճակն ունի բարելավման միտում, ջրում կենսանյութի քանակը, կարծես, նվազում էր, բայց պատկերը փոխվեց, ու հիմա լճում ակտիվացել են էվտրոֆացման (ճահճացման) գործընթացները: Իրականում պատկերը միանգամից չի փոխվել: «Կարող ենք ասել, որ սա վերջին 10-20 տարիներին լճում կենսանյութի բարձրացման արդյունք է, այլ ոչ թե 2018-ին ինչ-որ նոր գործոն է հայտնվել ու նպաստել ծաղկմանը: Դա եղել է բավականին երկար ժամանակահատվածում»,- նկատում է «Հետքի» զրուցակիցը։ Փաստորեն, կենսածին նյութերի կուտակումը որոշակի սահմանի հասնելուց հետո հանգեցնում է ցիանոբակտերիաների զանգվածային ծաղկման, որն, ի դեպ, տեւում է շուրջ 3-4 շաբաթ: Բնականաբար, դրան նպաստում է նաեւ տաք եղանակը: Գեւորգյանն ասում է, որ եթե, օրինակ, ձմռանը բարձր ջերմաստիճան լինի, նորից կտեսնենք ծաղկում։ Ընդ որում՝ քչերը գիտեն, բայց բարենպաստ պայմաններում սեպտեմբեր-նոյեմբեր ամիսներին եւս դիտվում է Սեւանի ծաղկում՝ ավելի մեղմ արտահայտված։ Այսպիսով՝ ծաղկումն ընդամենը մի փուլ է, որը ցույց է տալիս Սեւանա լճի էկոլոգիական վատ վիճակը, որն առկա է ամբողջ տարվա ընթացքում: Սեւանը՝ ծաղկման փուլում. 2020 թ. հուլիս Գիտնականը շեշտում է նաեւ, որ խորհրդային տարիներին լճի մակարդակն իջեցնելու պատճառով ջրի հատակային սառը շերտը՝ հիպոլիմնիոնը, Մեծ Սեւանում վերացել է ամբողջությամբ, իսկ Փոքր Սեւանում, որն ավելի խորն է՝ մասնակի։ Հիպոլիմնիոնը կատարում է պաշտպանիչ ֆունկցիա, թույլ չի տալիս, որ հատակում կուտակված կենսանյութերը նորից թափանցեն լիճ ու նպաստեն ջրիմուռի ծաղկմանը։ Այս պարագայում պատահական չէ, որ Մեծ Սեւանն ավելի շատ է ծաղկում, մյուս կողմից՝ Մեծ Սեւան թափվող գետերն ավելի շատ են, հետեւաբար այստեղ ավելի շատ կեղտաջուր ու տարբեր նյութեր են լցվում: Ծաղկմանը օգնում է նաեւ լճի մակարդակի բարձրացման ժամանակ չհեռացված ու ջրածածկ եղած բուսազանգվածի փտումը, ինչից կրկին առաջանում են կենսանյութեր: Բացի դրանից՝ բացասական հետեւանք ունի ձկան ու խեցգետնի պաշարների նվազումը: Վերջիններս սնվում են ֆիտոպլանկտոնով (ցիանոբակտերիաները ֆիտոպլանկտոն են), զոոպլանկտոնով, հատակային անողնաշարավորներով, այսինքն՝ նպաստում են լճում առկա կենսանյութի գեներացմանը, իսկ հետո, երբ իրենք են դառնում որսի հումք, այդ ամենը դուրս է բերվում լճից, եւ կենսանյութը, օրգանական զանգվածը նվազում է: Բայց ձկան ու խեցգետնի գերորսի պատճառով այս գործընթացը շեղվում է հավասարակշռությունից: Ցիանոբակտերիաների բացասական ազդեցությունը շրջակա միջավայրի վրա Գոռ Գեւորգյանը ցիանոբակտերիաների ազդեցությունը գնահատում է էկոլոգիական եւ առողջապահական տեսանկյունից: Առաջինի դեպքում դրանք իրենց կառուցվածքի շնորհիվ բարձրանում են ջրի մակերես ու ստեղծում մեծածավալ շերտեր, ինչը սահմանափակում է լույսի ներթափանցումը ջրի ստորին շերտեր՝ բացասական ազդեցություն թողնելով այլ օրգանիզմների վրա: Բացի դրանից՝ երբ ծաղկումից հետո բակտերիաներն անկում են ապրում ու քայքայվում են՝ իջնելով ջրի հատակ, հանգեցնում են թթվածնային անբավարարության առաջացման, ինչն իր բացասական ազդեցությունն է թողնում այլ օրգանիզմների վրա: Մյուս կողմից՝ քայքայման արդյունքում դրանք դառնում են կենսանյութ, այսինքն՝ լճում օրգանական զանգվածը կրկին շատանում է, ինչն էլ դրական գործոն է հետագա ծաղկումների համար: Այդուհանդերձ, ոչ բոլոր բակտերիաներն են քայքայվում, որոշները ջրի հատակին «քուն են մտնում», մնալով կենսունակ վիճակում, եւ բարենպաստ պայմաններում կրկին բարձրանում են լճի վերին շերտեր։ Ցիանոբակտերիաներ Առողջապահական տեսանկյունից ցիանոբակտերիաները լինում են տոքսիկ (թունավոր) եւ ոչ տոքսիկ: 1960-70-ական թթ. ծաղկած օրգանիզմները, ըստ ջրակենսաբանի, տոքսիկ չեն եղել, սակայն առկա է եղել էկոլոգիական խնդիր՝ պայմանավորված թթվածնի սպառմամբ եւ ջրի լուսաթափանցելիության սահմանափակմամբ։ Այլ պատկեր է գրանցվել 2018-ին: «2018 թ. մեր կատարած թունաբանական ուսումնասիրությունները ցույց տվեցին, որ լճում ծաղկող ցիանոբակտերիաները թունածին են, հայտնաբերեցինք նրանց կողմից արտադրված թունավոր նյութեր, մասնավորապես՝ միկրոցիստին, որը կարող է առաջացնել տարբեր առողջական խնդիրներ՝ լյարդի, երիկամների, նեյրոտոքսիկոլոգիական, ցիտոտոքսիկոլոգիական, մաշկային խնդիրներ,- նշում է Գ. Գեւորգյանը,- խնդիրն այն է, թե ինչ խտության դեպքում այն կարող է ազդեցություն թողնել: Տեսնում ենք, որ ծաղկումը բավական անհամաչափ է բաշխվում լճում. մի վայրում կարող է լինել մեծ կուտակում, մյուսում՝ ավելի թույլ, եւ այդ մեծ կուտակումներով վայրերում ռիսկային է դառնում նույնիսկ լողալը»։ Հուլիսի 25-ին առողջապահության նախարարությունը հայտարարել էր, որ իր կողմից Սեւանա լճում կատարվել են նախնական թունաբանական հետազոտություններ, որոնց արդյունքում սուր թունավոր ազդեցության մասին վկայող փոփոխություններ չեն նկատվել։ Այդուհանդերձ, ԱՆ-ն նշել էր, որ որոշ ջրիմուռներ արտադրում են կենդանիների եւ մարդկանց առողջության վրա բացասաբար անդրադարձող թույներ (տոքսիններ), որոնց ազդեցությանը մարդիկ կարող են ենթարկվել ծաղկած ջուրը խմելու, դրանում լողալու կամ անզգուշաբար կուլ տալու հետեւանքով։ Այս առումով Գ. Գեւորգյանը նկատում է, որ ոչ սուր թունային ազդեցությունն էլ է ռիսկային, մյուս կողմից՝ շեշտում է, որ Կովկասի ամենամեծ լճում գրեթե անհնար է կատարել ամբողջական թունաբանական ուսումնասիրություն. «Ենթադրենք, մի 5-10 կետում նմուշ վերցնես ու ասես, թե նորմալ է ամեն ինչ, դա դեռ ոչինչ չի նշանակում: Եթե հաստատված է, որ կա թույն արտադրող ծաղկում, պետք է զգուշանալ ամեն դեպքում»: Հաշվի առնելով, որ խնդիրը նաեւ առողջապահական է՝ գիտնականն առաջարկում է ԱՆ-ին ավելի կոշտ լինել: Ինչու՞ է ծաղկում հենց անաբենա ցեղի ցիանոբակտերիան Հիդրոէկոլոգիայի եւ ձկնաբանության ինստիտուտը 2018-ից գերմանական կողմի ֆինանսավորմամբ ամենամսյա նմուշառումներ է կատարում Սեւանում: Ուսումնասիրություններին մասնակցում են նաեւ գերմանացի գիտնականները: Գոռ Գեւորգյանն ասում է, որ մինչ այդ էլ է ինստիտուտը նման աշխատանքներ իրականացրել, բայց դրանք տարվա ընթացքում այնքան քիչ են եղել, որ հնարավոր չէր լճում ընթացող պրոցեսները ճշգրիտ գնահատել: Ջրակենսաբանը, սակայն, բավարար չի գնահատում նաեւ ներկայում կատարվող նմուշառումները հատկապես ծաղկման փուլում, քանի որ ամսվա մեջ մեկ անգամ նմուշ վերցնելով հնարավոր չէ խորքային ուսումնասիրել ընդամենը 3-4 շաբաթ տեւող ծաղկումը, աշխատանքները պետք է կատարել գոնե 5 օրը մեկ: Հենց սա է պատճառը, որ գիտնականը չի ցանկանում համեմատել 2018, 2019 եւ 2020 թթ. ծաղկումները՝ նշելով, որ դրա համար նախ պետք է համեմատել այդ տարիներին ծաղկման պիկերը: Շարունակությունը՝ hetq.am-ում

14:19 - 17 օգոստոսի, 2020