Անապահովությունը գնահատելիս պետությունն ընտանիքին ենթադրյալ եկամուտ է վերագրում.
նոր համակարգի նորամուծությունները

Պատկերացրեք՝ Դուք Կոտայքի կամ Սյունիքի մարզում ապրող անապահով ընտանիքի չափահաս, բայց գործազուրկ անդամ եք։ Ձեր ընտանիքը տեւական ժամանակ պետությունից համապատասխան նպաստ է ստացել։ Այժմ նշանակված նպաստի ժամկետն ավարտվել է, եւ դուք պետք է նորից գնահատում անցնեք։ Պատկերացրեք՝ այս անգամ գնահատում անելիս պետությունը, ենթադրելով, որ Դուք գուցե ստվերային դաշտում ինչ-ինչ շահույթ ունեք կամ ասենք, արտերկրից գումար եք ստանում, որոշում է իր սահմանած կարգով Ձեզ որոշակի եկամուտ վերագրել։ Արդյունքում, Ձեր գնահատված եկամուտները դառնում են ավելին, քան իրականում են, եւ Ձեր ընտանիքը դուրս է մնում անապահովության գնահատման համակարգից։

Սա սոցիալական աջակցության ոլորտում վերջերս կատարված օրենսդրական փոփոխություններից է։ Այն գործարկվել է այս տարվա մարտ ամսից եւ որպես պիլոտային ծրագիր՝ առայժմ փորձարկվում է միայն երկու՝ Կոտայքի եւ Սյունիքի մարզերում։ Մյուս մարզերում եւ Երեւան քաղաքում այս համակարգը սկսելու է գործել 2026 թ․-ի հունվարի 1-ից։

Նյութում կարդացեք՝

    • Երբ եւ ինչու փոփոխվեց համակարգը․ հիմնական նորամուծությունները
    • Ինչ են պատմում պաշտոնական թվերը
    • Ինչ խնդիրներ են մատնանշում հասարակական ոլորտից
    • Ինչ են ասում բարեփոխման հեղինակները
    • Ինչ դիրքորոշում ունի Մարդու իրավունքների պաշտպանը

Նոր համակարգի գործարկումը․ երբ, ինչու եւ ինչպես

Համակարգային այս փոփոխությունը Կառավարության՝ 2021-2026 թվականների ծրագրից է, որի նպատակներից է մինչեւ 2026 թ․ Հայաստանում վերացնել ծայրահեղ աղքատությունը։ Այսինքն՝ նոր համակարգի առաջնահերթ թիրախը, ի տարբերություն հին համակարգի, ծայրահեղ անապահով բնակչությունն է։

Նախագծի հիմնավորումներում նշվում է, որ հին համակարգը գործում է «մեկ ընտանիքին ամեն ինչ, մյուսներին՝ ոչինչ» տրամաբանությամբ։ Ներդրված լինելով 1995 թ․-ին՝ այսօր այն ունի ժամանակավրեպ ճարտարապետություն եւ ֆունկցիոնալության զարգացման խիստ սահմանափակ հնարավորություններ։ Բացի այդ, ըստ նախագծի հեղինակների, հին համակարգում գնահատումը հիմնված է միջոցների մոտարկված ստուգման մեթոդի վրա, ինչի արդյունքում շատ ցուցանիշներ սահմանվում են ինտուիտիվ կերպով, եւ ընտանիքները անապահովության շատ ավելի մեծ միավոր են ստանում՝ ելնելով անդամների զուտ սոցիալական կարգավիճակից։ 

Միջոցների մոտարկված ստուգման մեթոդը բնորոշ է այն երկրներին, որտեղ եկամուտների համատարած հայտարարագրում ներդրված չէ, ստվերային տնտեսությունն ու զբաղվածությունը մեծ են, ուստի տվյալները չեն կարող հավաքագրվել ինքնաշխատ եղանակով։ Հակառակ սրան՝ զարգացած երկրներում, որոնցում ստվերային տնտեսությունն ու ոչ ֆորմալ զբաղվածությունն ունեն փոքր ծավալ, եւ ներդրված է եկամուտների և սպառողական ծախսերի համատարած հայտարարագրման համակարգ, հիմնականում կիրառվում է փաստագրված ստուգման մեթոդը (Verified Means Testing՝ VMT): Այս մեթոդը հիմնվում է վարչարարական տվյալների շտեմարանների համապարփակ և փոխկապակցված համակարգի օգտագործմամբ ընտանիքի բոլոր անդամների ֆորմալ եկամուտների և ակտիվների ստուգման վրա։ Այժմ Հայաստանը անցում է կատարում այս երկուսի, այսպես ասած, մեջտեղում գտնվող հիբրիդային մեթոդին, որը, ըստ նախագծի, կիրառելի է այն երկրներում, որտեղ բնակչության միջոցների՝ եկամուտների և ակտիվների վերաբերյալ վստահելի գրանցումներ կատարվում են և դրանք հասանելի են, սակայն դա վերաբերում է ոչ բոլոր տեսակի եկամուտներին, իսկ հավաքագրված տվյալներն էլ ամբողջական չեն: 

Համակարգում հաշվառված և ընտանեկան կամ սոցիալական նպաստ ստանալու իրավունք ունեցող ընտանիքների նպաստի վճարումները շարունակվելու են մինչև ընտանիքի սոցիալական գնահատման համակարգում հաջորդ հաշվառման (փաստագրման) ամիսը ներառյալ։

Հիմնական նորամուծությունները

Հիմնական նորամուծությունները, որ կատարված փոփոխությունների արդյունքում քաղաքացիները գործնականում զգալու են, հետեւյալն են՝

Ինչպես արդեն նշեցինք, ներդրվել է ամբողջովին նոր ինստիտուտ՝ եկամուտների վերագրում, որի համաձայն՝ ընտանիքի աշխատունակ, բայց չաշխատող անդամներին կվերագրվի եկամուտ՝ Կառավարության նախատեսած դեպքերում, չափով ու ժամկետներում։ 

Նախագծի հիմնավորումներում նշված է միայն, որ սա պայմանավորված է երկրում ոչ ֆորմալ զբաղվածության ծավալներով․ հիշյալ հիբրիդային մեթոդը տարբերակում է ընտանիքների երկու՝ հեշտ և դժվար ստուգելի եկամուտներ․ «Հեշտ ստուգելի եկամուտների մասին տեղեկատվությունը ստացվում է համապատասխան վարչական շտեմարաններից։ Դժվար ստուգելի եկամուտների որոշ տեսակների մոտարկումը հնարավոր է տեղեկատվական հատուկ շտեմարաններից տվյալների ստացման միջոցով, սակայն այս խմբում կան նաեւ այնպիսիք, որոնք կվերագրվեն ընտանիքին՝ որոշակի սկզբունքների կիրառման հիման վրա»,- նշել են նախագծի հեղինակները։

Ընդ որում, եկամուտի վերագրումից հետո 6 ամսվա ընթացքում աշխատանք ձեռք չբերելու կամ զբաղվածության ծրագրերի կամ միջոցառումների շահառու չդառնալու դեպքում հաջորդող ամիսների ընթացքում ընտանիքի 18 տարեկանից մինչև 54 տարեկանը ներառյալ աշխատունակ, բայց չաշխատող անդամների համար կիրականացվի վերագրված եկամտի չափի բարձրացում՝ ամսական 10.000 ՀՀ դրամի չափով, բայց ոչ ավելի, քան «Նվազագույն ամսական աշխատավարձի մասին» օրենքի 1-ին հոդվածով սահմանված չափը (ներկայումս 75000 ՀՀ դրամ)։

Եթե նախկինում գնահատման համակարգում հաշվառվելու նպատակով իրեն անապահով համարող ընտանիքի չափահաս անդամներից մեկը պետք է դիմեր իր բնակության վայրը սպասարկող տարածքային կենտրոն, ապա այժմ գործընթացը թվայնացվել է, եւ դիմում-հայտը պետք է ներկայացվի e-social էլեկտրոնային հարթակով։

 

Նախկին ընտանեկան նպաստը, որը վերաբերում էր մինչեւ 18 տարեկան անդամ ունեցող այն ընտանիքներին, որոնց անապահովության միավորը բարձր է Կառավարության՝ տվյալ տարվա համար սահմանած սահմանային միավորից, եւ սոցիալական նպաստը, որը վերաբերում էր մինչև 18 տարեկան անդամ չունեցող այն ընտանիքներին, որոնց անապահովության միավորը բարձր է նույն՝ սահմանային միավորից, փոխարինվում են անապահովության նպաստով։ Սրա իրավունքն այժմ ունեն սոցիալապես անապահով ճանաչված այն ընտանիքները, որոնց մեկ հաշվարկային անդամի ամսական եկամտի չափը ցածր է անապահովության սահմանային շեմից: Վերջինս յուրաքանչյուր տարի կսահմանի Կառավարությունը՝ հաշվի առնելով 1 չափահաս անձի համար հաշվարկված նվազագույն պարենային զամբյուղի չափը, այսինքն՝ ծայրահեղ աղքատության շեմը։ 2025 թվականի համար այդ շեմը սահմանվել է 34,581 դրամ։

 

Նախկինում գնահատում անցնելիս անձին վերագրվում էր «գործազուրկ» կամ «անմրցունակ գործազուրկ» լինելու բնութագրիչը, որը ինքնին չէր պայմանավորում անապահովության գնահատումը։ Մինչդեռ այսուհետ անապահովության գնահատման հայտը միաժամանակ դիտարկվում է աշխատանքի որոնման հայտ։ Անձին չի նշանակվում անապահովության նպաստ, եթե վերջինս աշխատունակ է և չի ներկայացնում դիմում, որպեսզի Միասնական սոցիալական ծառայության կողմից հաշվառվի որպես «աշխատանք փնտրող»։ Կառավարության որոշմամբ սահմանված են աշխատանք փնտրող գործազուրկ անձին հարմար աշխատանքը բնութագրող չափանիշները։

 

Եթե նախորդ համակարգով նյութական աջակցությունը անվճար ծառայություններին զուգահեռ տրամադրվում էր անապահով բոլոր ընտանիքներին, այժմ այդ երկուսը տարանջատվել են․ նախատեսվել են անապահովության աստիճաններ՝ «ծայրահեղ», «չափավոր», «միջին» եւ «անապահով» շեմերով, որոնք էլ պայմանավորելու են սոցիալական աջակցության տեսակը։ Ըստ այդմ, ծայրահեղ, որոշ դեպքերում՝ նաեւ չափավոր անապահով ընտանիքներին տրամադրվելու են  անապահովության նպաստ եւ օրենսդրությամբ սահմանված կրթական եւ առողջապահական արտոնյալ ծառայություններ, իսկ ստորին եւ միջին աստիճանի անապահով ընտանիքներին՝ միայն արտոնյալ ծառայություններ։

 

Սոցհարցերի նախարարությունը խախտում է «Տեղեկատվության ազատության մասին» օրենքը

Կառավարության հունիսի 6-ի նիստին Աշխատանքի եւ սոցիալական հարցերի՝ այդ ժամանակվա նախարար Նարեկ Մկրտչյանը հայտնել էր՝ մարտ ամսին ստացվել է քաղաքացիների 304 դիմում, որոնցից անապահով է գնահատվել միայն 9-ը, ապրիլ ամսին՝ 765 դիմում, որոնցից անապահով է գնահատվել 35-ը։ Մերժման պատճառների մասին խոսելով՝ նախկին նախարարը մանրամասնել էր՝ 41 %-ը մերժվել է բարձր եկամուտների պատճառով, 27 %-ը՝ ոչ ամբողջական տեղեկություններ ներկայացնելու պատճառով, իսկ 17 %-ը եղել է աշխատունակ, բայց զբաղվածության դիմում չի ներկայացրել։

Այսպես․ գրավոր հարցմամբ խնդրել էինք հայտնել՝

  • մարտի 17-ից մինչ հարցմանը պատասխանելու օրվա դրությամբ Կոտայքի եւ Սյունիքի մարզերի քանի՞ բնակիչ է անապահովության գնահատման դիմում ներկայացրել,
  • դիմումներից քանի՞սն են բավարարվել, քանի՞սը՝ մերժվել եւ ի՞նչ հիմքերով,
  • քանի՞ անձ է մերժման որոշումները բողոքարկել վերադասության կարգով, եւ ի՞նչ որոշումներ են կայացվել վերանայման արդյունքում,
  • բավարարման արդյունքում քանի՞ անձ է ճանաչվել ծայրահեղ անապահով, քանի՞սը՝ չափավոր անապահով, քանի՞սը՝ միջին անապահով, քանի՞սը՝ անապահով։

 

Հարցման 5-րդ օրը նախարարությունը մեկամսյա ժամկետ էր խնդրել «Նորք» տեղեկատվական կենտրոնի միջոցով ամբողջական տվյալներ ստանալու համար։՝

Մեկամսյա ժամկետի ավարտից հետո պատասխան չստանալով՝ դիմել ենք Նախարարության լրատվական վարչություն, որտեղից տեղեկացրել են, որ հարցման պատասխանը պատրաստ է, հաջորդ օրը՝ սեպտեմբերի 5-ին, կստանանք։ Պատասխանը, սակայն, ստացել ենք սեպտեմբերի 9-ին՝ «Ֆեյսբուք» սոցիալական ցանցում գրառում անելուց եւ նախարարին, նախարարությանն ու կառավարությանը նշելու հաջորդ օրը միայն։

Ստացված պատասխանը, այնուհանդերձ, սպառիչ չէր, ինչի պատճառով ստիպված ենք եղել մի քան օր եւս սպասել։ Մասնավորապես, մեր հարցին ի պատասխան՝ Նախարարությունը նշել էր, որ դիմումները մերժվել են օրենքով սահմանված բոլոր հիմքերով՝ չմանրամասնելով դրանք։ Բացի այդ,  բավարարված դիմումների թվերը ներկայացված էին առանց բացվածքի։ Բանավոր կարգով խնդրել ենք տրամադրել այս երկու տվյալների բացվածքը՝ մերժման յուրաքանչյուր հիմքը՝ ըստ քանակի, եւ բավարարված դիմումների քանակը՝ ըստ ամիսների։

Առաջինը ստացել ենք 1 օր, իսկ երկրորդը՝ 9 օր անց՝ այն պատճառաբանությամբ, որ քանի որ ծրագիրը պիլոտային է, տվյալները ձեռքով են հավաքվում, եւ լրացուցիչ աշխատանքի անհրաժեշտություն կա։ Նկատենք՝ այդ տվյալների գումարային արժեքը Նախարարությունն արդեն ուղարկել էր, եւ պարզ չէ, թե այդ ինչ լրացուցիչ աշխատանք պիտի արվեր «գումարի» «գումարելիները» հաշվարկելու համար։

Այնուհանդերձ, այսքանից հետո պատասխանը դարձյալ սպառիչ չէր։ Նախարարությունը համառորեն խուսափում էր տրամադրել ամբողջական տվյալները՝ անտեսելով «Տեղեկատվության ազատության մասին» օրենքի պահանջները եւ արհեստական խոչընդոտներ ստեղծելով լրագրողական հոդվածի պատրաստման ընթացքում։

Բանն այն է, որ տրամադրված տվյալները վերաբերում էին միայն «ծայրահեղ անապահով» եւ «չափավոր անապահով» ճանաչված ընտանիքներին, իսկ «միջին անապահով» եւ «անապահով» ճանաչված ընտանիքների տվյալները բացակայում էինք։ Ճշգրտման համար դարձյալ կապ ենք հաստատել Նախարարության լրատվական ծառայության հետ՝ հետաքրքրվելով՝ «միջին անապահով» եւ «անապահով» աստիճան ստացած ընտանիքներ չե՞ն եղել թե՞ Նախարարությունը դրանք չի՞ ներառել գրության մեջ։ Ի պատասխան՝ փոխանցվել է հետեւյալը. «Եղել են, բայց քանի որ գնահատում ենք հետագայում նոր ծառայությունների ներդրումը դիտարկելու նպատակով, դրանք չենք հրապարակում»։ Ի պատասխան մեր դիտարկմանը, որ տեղեկության տրամադրումը մերժելու հիմքերը հստակ սահմանված են Օրենքով, իսկ դա Օրենքով սահմանված հիմք չէ, Նախարարությունից խոստացել են մինչ տվյալ օրվա՝ սեպտեմբերի 18-ի ավարտ, ուղարկել բացակայող տվյալները։

Դարձյալ պատասխան չստանալով՝ սեպտեմբերի 23-ին ստիպված ենք եղել գրավոր հարցում ուղարկել նորանշանակ նախարար Արսեն Թորոսյանին՝ նկարագրելով այս ողջ ընթացքը եւ խնդրելով կամ նշել, թե Օրենքով սահմանված որ հիմքով են մերժում տեղեկության տրամադրումը, կամ Օրենքով սահմանված կարգով տրամադրել ամբողջական տեղեկություն՝ ներառելով անապահովության բոլոր աստիճանների վերաբերյալ տվյալները։ 

Ժամեր անց ստացել ենք հայցվող ամբողջական տվյալները։ 

Հավելենք, որ սա առաջին դեպքը չէ, երբ Աշխատանքի եւ սոցիալական հարցերի նախարարությունը խախտում է «Տեղեկատվության ազատության մասին» օրենքն ու անհարգալից եւ ոչ հաշվետվողական վարքագիծ դրսեւորում ընթացիկ բարեփոխումների մասին մեր հարցումների առնչությամբ։ 

Դիմումատու ընտանիքների միայն 27 %-ն է նպաստառու

Ըստ պաշտոնական պատասխանի՝ պիլոտային համակարգի մեկնարկից՝ մարտի 17-ից ի վեր մինչ սեպտեմբերի 1-ի դրությամբ նոր համակարգով անապահովության գնահատման դիմում է ներկայացրել 3946 ընտանիք, որից 2827-ը՝ Կոտայքի, 1119-ը՝ Սյունիքի մարզում։

3946 դիմումներից 1937-ը բավարարվել է, 2009-ը՝ մերժվել։ 

Անապահով ճանաչված ընտանիքները ամենաշատը ներառվել են միջին անապահով խմբում, այնուհետեւ՝ ծայրահեղ անապահով, որից հետո չափավոր անապահով եւ անապահով խմբերում։

Հարկ է նշել, որ թեեւ ընդհանուր դիմումների 49 տոկոսը բավարարվել է, դրանցից միայն 27 տոկոսին է նպաստ նշանակվել․ 22 տոկոսը անապահով ճանաչված, սակայն ոչ նպաստառու ընտանիքներն են, որոնց տրամադրվում են օրենսդրությամբ սահմանված այլ ծառայություններ։

Ըստ պաշտոնական վիճակագրության՝ մերժումների գերակշիռ մեծամասնության պատճառը բարձր եկամուտներն են։ Երկրորդ տեղում բացառող գործոններն են։ Կառավարության՝ 2025 թ․-ի հունվարի 9-ի N 27-Ն որոշման 39-րդ կետով սահմանված է այդպիսի 8 գործոն։

Դիտարկել ենք նաեւ անապահով գնահատված ընտանիքների վերաբերյալ Վիճակագրական կոմիտեի՝ վերջին 5 տարիների տվյալները (2019 թ․ նախորդած տարիների տվյալները համատեղելի չեն դրանց հետ, քանի որ մեթոդաբանությունը փոխվել է):

Մուշեղ Հովսեփյանի կարծիքով՝ պետությունը օրինականացնում է մեղավորության կանխավարկածը

«Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների օրակարգ» հասարակական կազմակերպության նախագահ Մուշեղ Հովսեփյանը մեր զրույցում չի հերքում՝ կա մարդկանց որոշակի տոկոս, որը, ենթադրաբար, կեղծ փաստաթղթերով է հայտնվում այս կամ այն համակարգում, բայց դա այն ծավալների չէ, որը կառավարությունները փորձում են ներկայացնել։ Բացի այդ, մարդկանց այդ տոկոսը կա միշտ եւ բոլոր համակարգերում, եւ պետությունը, ըստ նրա, չի կարող իր վարչական ակտերը պայմանավորել այն ենթադրությամբ, որ իրեն խաբում են․ «Այո, պետությունը պետք է զգույշ լինի, զգայուն լինի, որ իրեն չխաբեն, բայց եւ պիտի կարողանա սահման դնել այդ ենթադրության եւ իր գործողությունների միջեւ։ Բացի այդ, պետության տեսանկյունից պետք է հասկանալ` ինչքա՞ն ռեսուրս արժե ներդնել այդ ուղղությամբ, որպեսզի դա բացառես։ Եթե ծախսելու ես, օրինակ, 1․000․000 դրամ, վերադարձնելու ես 2000 դրամ, ապա չարժե դա անել, ու կարելի է աչք փակել դրա վրա, որովհետեւ հանրային ռեսուրսների կառավարման տեսանկյունից դա արդյունավետ չէ։ Կարծում եմ` մեր դեպքում հենց այդպես է»։

Ի՞նչ նկատի ունի Հովսեփյանը, երբ ասում է՝ վարչական ակտերը չպետք է պայմանավորել ենթադրությամբ, որ քաղաքացին խաբում է։ Ինչպես նշեցինք, Կառավարության՝ 2025 թվականի հունվարի 9-ի N 27-Ն որոշմամբ՝ որոշ ակտիվներ կամ սոցիալ-աշխատանքային կարգավիճակ կարող են գնահատվել որպես եկամտի աղբյուր՝ անկախ դրանց փաստացի եկամուտ ապահովելու հանգամանքից։ Այս մոտեցումը, ըստ Հովսեփյանի, փոխում է գործընթացի տրամաբանությունը՝ այն դարձնելով ոչ թե պետության կողմից ապացուցման վրա հիմնված, այլ քաղաքացու «ինքնապաշտպանության» վրա կառուցված մեխանիզմ․ 

«Անապահովության գնահատման համակարգը ձեւավորված է այնպես, որ վարչական մարմինը նախապես ենթադրում է որոշակի փաստ՝ եկամտի առկայություն։ Եվ ոչ թե այդ մարմինն է հիմնավորում իր գործողության օրինականությունը, այլ քաղաքացին է ստիպված հիմնավորել, որ տվյալ եկամուտը փաստացի գույություն չունի։ Կարծում եմ՝ սա ամենախնդրահարույց կետն է այս ողջ փոփոխությունների մեջ, քանի որ պետությունը այսպիսով օրինականացնում է մեղավորության կանխավարկածը, այնինչ անմեղության կանխավարկածն այստեղ գոյություն էլ չպետք է ունենար, որովհետեւ մենք գործ չունենք ենթադրյալ հանցագործների հետ»։

Մեր զրույցում Մուշեղ Հովսեփյանը մի համակարգային խնդիր է մատնանշում․ «Մեր օրենսդրության մեջ սահմանված չէ պիլոտային ծրագիր հասկացությունը, եւ ինձ մոտ մտահոգություններ են առաջանում պիլոտային ծրագրով անցնող մարդկանց եւ մյուս մարդկանց իրավահավասարության տեսանկյունից․ Կոտայքի մարզում ապրող աղքատ մարդու եւ մի քանի կիլոմետր այն կողմ ապրող մարդու նկատմամբ պետությունն այս պահին փաստացի տարբերակված վերաբերմունք է ցույց տալիս։ Այսինքն՝ նրանք կարող են համանման իրավիճակում լինել, բայց զուտ մարզով պայմանավորված՝ տարբեր պաշտպանվածության արժանանալ»,- ասում է նա ու շեշտում՝ այս հարցը կարեւոր է, որովհետեւ երբ ոլորտային որեւէ խնդիր են բարձրաձայնում, ծրագրի պիլոտային լինելու հանգամանքով կարծես ամեն բան արդարացվում է։

Հովսեփյանն այն կարծիքին է, որ օրենսդրական այս փոփոխության կարիքը, բնականաբար, վաղուց կար, սակայն այդ փոփոխության տրամաբանությունը պետք է լիներ ոչ թե արդեն իսկ ստեղծված վիճակին արձագանքելը, այլ աղքատացման նախականխումը։ Նա նշում է՝ հայ հասարակությունում աղքատությունը շատ նեղ է ընկալվում․ այն միշտ նույնականացվում է բնակարանային պայմանների հետ՝ լավագույն դեպքում, եկամուտների հետ՝ վատագույն դեպքում։ Մինչդեռ շատ այլ արգելքներ կան, որոնք, ըստ Հովսեփյանի, պիտի դիտարկվեն այս համատեքստում ու գնահատվեն, որպեսզի հասկանանք, թե ինչպես է աղքատությունը, որպես սոցիալական երևույթ, ազդեցություն ունենում մարդկանց կյանքի վրա, ինչպես են տարբեր մարդիկ տարբեր կերպ նույն միջավայրում բախվում աղքատության հիմնախնդրին, եւ այդ որ գործոններն են, որ աղքատացնում են մարդկանց․ 

«Այս համակարգը պետք է շատ սերտ քննարկվեր, օրինակ, առողջության համընդհանուր ապահովագրության համակարգի համատեքստում՝ հասկանալու համար, թե ոնց կարող են այդ երկուսը փոխազդել։ Հիմա փաստացի տեսնում ենք, որ տարբեր բարեփոխումների միջև կապ չկա ընդհանրապես, ամեն մեկն ընթանում է իր հունով, մեկուսի, առանց տեսնելու կամ չցանկանալով տեսնել, որ կողքին այլ բան էլ է կատարվում․․․ Համակարգը մեծ հաշվով կապված չէ նաեւ ֆիզիկակական անձանց հայտարարագրման ինստիտուտին։ Ես, օրինակ, տրամաբանական կհամարեի, եթե մարդիկ, որոնք դիմում են պետության աջակցությանը, պարտավոր լինեին հայտարարագիր ներկայացնել։ Հիմա նման պարտավորություն ունեն միայն գրանցված աշխատողները, չգրանցված աշխատողը հայտարարագիր չի լրացնում։ Եվ պետության տեսանկյունից էլ տրամաբանություն չկա․ տվյալ դեպքում հիմնական խնդիրը հենց չգրանցված աշխատողների հետ է, բայց պետությունը, մեկ է, գրանցված աշխատողից է հայտարարգրում պահանջում»։

Կատարված փոփոխությունների մեջ Հովսեփյանը խնդրահարույց է համարում նաեւ այն, որ գնահատում իրականացնելիս հաշմանդամության նպաստը եւ/կամ կենսաթոշակը այսուհետ դիտարկում են եկամուտ․ «Ֆինանսական տեսանկյունից, իհարկե, ոչ ոք չի հերքում, որ դա եկամուտ է, բայց սոցիալական պաշտպանության տեսանկյունից ինչքանո՞վ է ճիշտ դա եկամուտ համարելը, երբ դա եւս պետությունն է տալիս` պայմանավորված մարդու հաշմանդամությամբ»։ Հովսեփյանի կարծիքով՝ անապահովությունը գնահատելիս դա, որպես եկամուտ, չպետք է դիտարկվի, որովհետեւ հաշմանդամություն ունեցողը, իր այդ կարգավիճակով պայմանավորված, հավելյալ ծախսեր ունի, ինչի համար էլ ստանում է այդ նպաստը։

Անդրադառնալով անապահովության հայտը որպես աշխատանքի անցնելու հայտ դիտարկելուն՝ Մուշեղ Հովսեփյանն ասում է՝ թեեւ օրենքով սահմանված են հարմար աշխատանքի բնութագրիչները, այնուհանդերձ, աշխատանքը այնպիսի բան է, որի ընտրությունը մարդը կատարում է շատ անձնական գործոններով պայմանավորված․ մեկի համար դա կարող է լինել տանը մոտ լինելու տեղադիրքը, մյուսի համար՝ ժամային գրաֆիկը, երրորդի համար՝ աշխատանքային կոնկրետ միջավայրը եւ այլն․

«Ու երբ դու փորձում ես անտեսել այդ մարդկային գործոնը ու ամեն ինչ ֆորմալիզացնել, այսինքն` ասել` եթե դու չես ընդունում այսինչ աշխատանքը, ուրեմն՝ ես սա կհամարեմ մերժում, կարծում եմ՝  շատ հակամարդկային է։ Ընդ որում, իրավական տեսանկյունից հստակություն չկա, թե որ դեպքում քաղաքացու մերժումը կարող է  համարվել ընդունելի, որ դեպքում՝ չէ, թողնված է անհատի գնահատմանը, այսինքն՝ մի աշխատողի դեպքում դա կարող է գնահատվել որպես անընդունելի մերժում, մյուսի դեպքում՝ չէ, այնինչ այդ հայեցողությունն էլ ինչ-որ չափանիշներ պետք ա ունենա, որպեսզի միանման օգտագործվի բոլոր քաղաքացիների նկատմամբ»,- ասում է մեր զրուցակիցն ու ընդգծում՝ աշխատանք փնտրող անձանց զգալի մասը հարմար աշխատանքի առաջարկ երբեք չի ստանում, որովհետեւ այդպիսին փաստացի չի լինում։ 

Այս համատեքստում Հովսեփյանը նկատում է՝ աշխատանքի օնլայն հայտարարությունները նախ, տեղադրվում ու շատ երկար ժամանակ չեն թարմացվում, ինչը արհեստականորեն մեծացնում է այդ պահին երկրում առկա աշխատանքի առաջարկների իրական թիվը։

Օրինակ՝ այս լուսապատճենն արված է Աշխատանքի եւ սոցիալական հարցերի նախարարության միասնական սոցիալական ծառայության workforall հարթակից, որում երեւում է, որ առկա են ընդհուպ մինչեւ 2 տարվա վաղեմության հայտարարություններ, սակայն պարզ չէ՝ այդ հաստիքները առ այսօր թափուր են թե ոչ։

 

ՀԿ-ն Մարդու իրավունքների պաշտպանին խնդրում է դիմել Սահմանադրական դատարան

Վերոնշյալ մտահոգությունները հաշվի առնելով՝ «Հաշմանդամություն ունեցող անձանց իրավունքների օրակարգ» ՀԿ-ն դիմել է Մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակին՝ պնդումով, որ ենթադրյալ եկամուտների վերագրման դրույթները, որով եկամուտը կարող է հաշվարկվել որպես գոյություն ունեցող՝ առանց դրա փաստացի առկայության, հակասում են ՀՀ Սահմանադրության 50-րդ հոդվածով ամրագրված պատշաճ վարչարարության իրավունքին։

Ըստ այդմ, ՀԿ-ն ՄԻՊ-ին խնդրել է դիմել ՀՀ Սահմանադրական դատարան՝ վիճարկելով վերագրվող եկամուտներին առնչվող դրույթների սահմանադրականությունը։ Սահմանադրության համաձայն՝ ՀՀ ՄԻՊ-ն այդպիսի իրավասություն ունի։

ՀԿ-ի հիմնավորումները Սահմանադրության եւ «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» օրենքի շրջանակներում են։ Հովսեփյանը հիշեցնում է օրինականության սկզբունքը (Սահմանադրության 6-րդ հոդված)՝ պետական և տեղական ինքնակառավարման մարմիններն ու պաշտոնատար անձինք իրավասու են կատարելու միայն այնպիսի գործողություններ, որոնց համար լիազորված են Սահմանադրությամբ կամ օրենքներով, իսկ «լիազորող նորմերը պետք է համապատասխանեն իրավական որոշակիության սկզբունքին։

Ինչ վերաբերւմ է «Վարչարարության հիմունքների և վարչական վարույթի մասին» ՀՀ օրենքին, դրա 8-րդ հոդվածի համաձայն՝ «Վարչարարությունը պետք է ուղղված լինի Սահմանադրությամբ և օրենքներով հետապնդվող նպատակին, և դրան հասնելու միջոցները պետք է լինեն պիտանի, անհրաժեշտ և չափավոր»։ Նույն օրենքի 10-րդ հոդվածի համաձայն՝ «Վարչական մարմնի կողմից քննարկվող փաստական հանգամանքների վերաբերյալ անձի ներկայացրած տվյալները, տեղեկությունները համարվում են հավաստի բոլոր դեպքերում, քանի դեռ վարչական մարմինը հակառակը չի ապացուցել: Արգելվում է անձանցից պահանջել իրենց ներկայացրած տվյալները, տեղեկությունները հավաստող փաստաթղթեր կամ լրացուցիչ տեղեկություններ, եթե այդ պահանջը սահմանված չէ օրենքով․

«Տվյալ դեպքում՝ անձի եկամուտների մասին տվյալները չեն համարվում ամբողջությամբ հավաստի, իսկ վերադասությամբ բողոքարկման փուլում հակառակն ապացուցող փաստաթղթերի կամ լրացուցիչ տեղեկությունների ներկայացման պահանջը սահմանված չէ օրենքով»,- նշում է Մուշեղ Հովսեփյանն ու հավելում՝ նույնիսկ եթե սահմանված լինի, անհասկանալի է, թե անձը ինչպես պետք է դատարանում ապացուցի բացակայող փաստը։

Մարդու իրավունքների պաշտպանի աշխատակազմից մեր հարցին ի պատասխան հայտնեցին, որ դիմումը ստացվել է, ուսումնասիրության արդյունքների վերաբերյալ լրացուցիչ կտեղեկացնեն:

Ըստ ՄԻՊ-ի՝ մեծաթիվ են տարեցների բողոքները՝ կապված համակարգի ամբողջական թվայնացման հետ

«Ինֆոքոմը» գրավոր հարցմամբ դիմել է ՀՀ մարդու իրավունքների պաշտպանի գրասենյակին՝ հետաքրքրվելով՝ նախագիծը քննարկման փուլում ներկայացվե՞լ է Պաշտպանին՝ կարծիքի։ Խնդրել ենք կիսվել այդ կարծիքով, ինչպես նաեւ հայտնել, թե ինչ դիրքորոշում ունեն կատարված փոփոխությունների վերաբերյալ ընդհանրապես, եւ եկամուտների վերագրման ներդրման մասին մասնավորապես։

Ի պատասխան՝ ՄԻՊ-ը տրամադրել է իր գրավոր կարծիքը, որ ներկայացրել է նախագծի շրջանառության փուլում, ինչպես նաեւ կիսվել իրավակիրառ պրակտիկայում հաճախ պատահող խնդիրներով։

Ըստ այդմ, աշխատակազմ մուտքագրված դիմում-բողոքների, այդ թվում՝ թեժ գծին ստացված հեռախոսազանգերի միջոցով արձանագրվել են խնդիրներ՝ կապված անապահովության գնահատման նոր համակարգի ամբողջությամբ թվայնացման, ընտանիքի կազմի որոշման, եռամսյա հրատապ օգնության նշանակման, միայնակ կենսաթոշակառուների նպաստի դադարման, նպաստի դադարման կամ նպաստի նշանակման մերժման իրավական հիմքերի չմատնանշման հարցերի, ինչպես նաև Միասնական սոցիալական ծառայության տարածքային կենտրոնի աշխատակիցների՝ անձի ներկայացրած դիմումի ընթացքին հետեւելու հասանելիություն չունենալու հետ․

«Մեծաթիվ են բողոքները՝ կապված Համակարգի ամբողջությամբ թվայնացման հետ, որոնք մեմամասամբ վերաբերում են տարեցների կողմից իրենց անհատական օգտահաշվից օգտվելու՝ դիմում, պահանջվող տվյալներ և փաստաթղթեր ներկայացնելու, ներկայացված դիմումի ընթացքին հետևելու հարցում դժվարություններին: Առաջացած խնդիրները մեծապես կապված են նշված անձանց կողմից թվային ոլորտի բավարար գիտելիքներ, տեխնիկական անհրաժեշտ միջոցներ չունենալու հետ»,- ասված է պատասխանում:

Եկամուտների վերագրման դրույթների մասին մեր հարցին ՄԻՊ-ից չեն պատասխանել, այդ մասին հիշատակում չկա նաեւ գրավոր կարծիքում։ ՄԻՊ-ն անդրադարձել է բովանդակային եւ տեխնիկական այլ հարցերի։

Ըստ ՄԻՊ-ի՝ հաշմանդամության նպաստը չպետք է եկամտի կազմի մեջ ներառվեր

Նախքան օրենսդրական այս փոփոխությունը Կառավարության համապատասխան որոշմամբ սահմանված էր, որ տարածքային կենտրոնում հաշվառված աշխատանք փնտրող անձին տարածքային կենտրոնի կողմից առաջարկվող աշխատանքը հարմար է համարվում, եթե այդ աշխատանքի վայրը գտնվում է աշխատանք փնտրող անձի բնակության միևնույն բնակավայրի կամ տվյալ բնակավայրից մինչև 10 կիլոմետր հեռավորության վրա գտնվող այլ բնակավայրի տարածքում, որտեղ մեկնելու և վերադառնալու համար անձը կարող է օգտվել մեկ տրանսպորտային միջոցից (բացառությամբ տաքսի ծառայության)։

Նախագծով առաջարկվում էր 10 կմ-ը դարձնել 30, ինչը ՄԻՊ-ը անհիմն է համարել․ 

«Նախագծային այդպիսի կարգավորման պարագայում տարածքային կենտրոնում հաշվառված աշխատանք փնտրող անձին տարածքային կենտրոնի կողմից առաջարկվող աշխատանքը հարմար համարվելու հեռավորության չափը երեք անգամ բազմապատկվել է, ընդ որում, որևէ կերպ հիմնավորված չէ նման փոփոխության նախատեսման արդարացվածությունն ու պատճառը։ Ուստի՝ անհրաժեշտ է ներկայացնել նախագծային նման փոփոխության նախատեսման հիմնավորումը կամ անփոփոխ թողնել Կառավարության 2014 թվականի ապրիլի 17-ի N 534-Ն որոշման գործող կարգավորումը»։

Կարգավորումը, ամեն դեպքում, փոփոխվել է․ այս պահին ուժի մեջ եղած որոշման համաձայն՝ առաջարկվող աշխատանքը համարվում է հարմար, եթե այդ աշխատանքի վայրը գտնվում է այն բնակավայրի տարածքում, որտեղ մեկնելու և վերադառնալու համար անձը կարող է օգտվել ոչ թե 1, այլ արդեն 3 տրանսպորտային միջոցից (բացառությամբ տաքսի ծառայության):

Հաջորդիվ ՄԻՊ-ն առաջարկել է հաշմանդամության նպաստը չներառել ընտանիքի եկամտի կազմի մեջ, քանի որ «Պետական նպաստների մասին» օրենքի 30-րդ հոդվածի համաձայն՝ հաշմանդամության նպաստը նշանակվում է կենսաթոշակ ստանալու իրավունք չունեցող հաշմանդամություն ունեցող անձին, ինչպես նաև «հաշմանդամություն ունեցող երեխա» ճանաչված անձին․

«Այսպիսով՝ հաշմանդամության նպաստի նշանակումը հատուկ միջոց է հաշմանդամություն ունեցող անձանց համար՝ ապահովելու մյուսների հետ համահավասար հնարավորություններ։ Այն ենթադրում է հաշմանդամություն ունեցող անձանց կողմից կատարված հավելյալ ծախսերի մասնակի հատուցում, որպիսի պայմաններում այն չի կարող ընդգրկվել ընտանիքի եկամտի կազմի մեջ։ Ուստի՝ նպատակահարմար չէ ընտանիքի անապահովության գնահատման համար եկամտի կազմի մեջ ներառել անձին նշանակված հաշմանդամության նպաստը»։

Այս առաջարկը Նախարարությունը չի ընդունել՝ նշելով, որ անապահովության գնահատման ընթացքում պետք է հաշվի առնվեն ընտանիքին վճարվող պարբերական բոլոր վճարումները՝ առանց բացառության։

Գրավոր կարծիքում ՄԻՊ-ը նաեւ նշել է՝ պարզ չէ, թե ինչի հիման վրա է խնամառությունը նախատեսվել միայն 75 եւ ավելի անձանց նկատմամբ՝ նկատի ունենալով, որ 63 տարին լրացած անձինք նույնպես կարող են ունենալ խնամքի կարիք։ Բացի այդ, պարզ չէ նաեւ, թե Նախագծով «աշխատունակ» սոցիալական խումբ ասելիս խոսքը մասնագիտակա՞ն, թե՞ առհասարակ աշխատունակության մասին է։ 

«Ընդ որում՝ աշխատունակությունը չպետք է պայմանավորել անձի հաշմանդամություն կամ ֆունկցիոնալիության որոշակի աստիճանի սահմանափակում ունենալու հետ․․․ Միևնույն ժամանակ, ֆունկցիոնալության միջին և թեթև աստիճանի սահմանափակում ունեցող անձինք ևս պետք է «խնամառու» սոցիալական խմբում ներառվեն՝ նկատի ունենալով այն հանգամանքը, որ նրանք ևս կարող են խնամքի կարիք ունենալ՝ իրենց ֆունկցիոնալության գնահատման հիման վրա»։

Այս առաջարկները նույնպես չեն ընդունվել․ ըստ գործող կարգի՝ 63 տարեկանը լրացած անձինք, ինչպես նաեւ ֆունկցիոնալության միջին եւ թեթեւ աստիճանի սահմանափակում ունեցող անձինք ներառված չեն «խնամառու» սոցիալական խմբում։ Նշենք, որ ըստ խնամառության խմբի՝ ընտանիքներին տրվում է խոցելիության տարբեր աստիճաններ, որոնք էլ, բնականաբար, ազդում են գնահատան վերջնարդյունքի վրա։

ՄԻՊ-ի ամբողջական կարծիքը կարող եք կարդալ այստեղ։

Այսպիսով, 30 տարի անց սոցիալական աջակցության համակարգը Հայաստանում արմատական փոփոխությունների է ենթարկվել։ Չնայած փոփոխությունները պիլոտային ծրագրի տարբերակով են եւ դեռեւս ամբողջությամբ չեն գործում, այնուհանդերձ մարդու իրավունքների պաշտպանության լույսի ներքո դրանց վերաբերյալ որոշակի խնդիրներ են մատնանշվում։ Առկա վիճակագրությունը ցույց է տալիս, որ նոր համակարգով գնահատվածների մեջ ամենից մեծ տեղը զբաղեցնում է միջին անապահով խումբը, սակայն այս տվյալները նախկին համակարգի տվյալների հետ լիարժեք համադրելի չեն, քանի որ փոխվել են թե՛ անապահովության շեմերը, թե՛ գնահատման մեթոդները։