Ազգային ժողովի նախագահ Ալեն Սիմոնյանը սեպտեմբերի 11-ին լրագրողների հետ ճեպազրույցում, անդրադառնալով Ադրբեջանի զինված ուժերի Հայաստանի տարածքից դուրսբերման պահանջին, հայտարարել էր, թե հայկական զորքերն էլ Ադրբեջանի տարածքում են։
«Իսկ հայկական զորք չկա՞ Ադրբեջանի տարածքում։ Այն տարածքներում, որտեղ դելիմիտացված չի։ Տենց բան չկա՞։ Կան տեղեր, մի 100 անգամ ասել ենք՝ ես էլ, վարչապետն էլ։ […] Ինչի՞, միայն անկլավը չէ։ Շատ տեղերում իրենք են առաջ, շատ տեղերում մենք ենք առաջ։ Իրենք, ենթադրենք, 210 քառ. կմ, մենք, ենթադրենք, 110 քառ. կմ»,- ասել էր Սիմոնյանը՝ որպես օրինակ նշելով Տավուշի մարզը։
#CivilNetCheck-ը, հիմնվելով բաց աղբյուրների, արբանյակային լուսանկարների և խորհրդային քարտեզների վրա, ուսումնասիրել է, թե որքանով են Սիմոնյանի նշած թվերը համապատասխանում իրականությանը։
Ինչպես է որոշվում սահմանը. քարտեզներ և մեթոդաբանություն
Մեր ուսումնասիրության շրջանակում որպես իրավական (դե յուրե) սահման վերցրել ենք Խորհրդային Միության Զինված ուժերի Գլխավոր շտաբի 1:100,000 մասշտաբի 1970-80-ական թվականների տեղագրական քարտեզները, որոնք թվայնացրել և համադրել ենք արբանյակային պատկերների հետ։ Փաստացի վերահսկողության գիծը (դե ֆակտո) որոշվել է արդի արբանյակային լուսանկարների միջոցով՝ երկու երկրների զինված ուժերի առաջնագծի մարտական դիրքերի քարտեզագրմամբ։
Հենց այս՝ ԽՍՀՄ ԳՇ քարտեզներն են օգտագործվում Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև իրականացվող սահմանազատման գործընթացում։ Վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանն էլ 2024-ի մայիսի 22-ին խորհրդարանում պատգամավորներին ցուցադրել էր Տավուշի հատվածի 1։100,000 մասշտաբով ԽՍՀՄ ԳՇ 1976-ի տեղագրական քարտեզը՝ հայտարարելով, որ դրանք են կիրառվում սահմանազատման համար։ «… Ահա այս քարտեզների 19 էջերով վերարտադրել ենք ՀՀ սահմանի ամբողջ պարագիծը։ Ընդ որում, դե յուրե հիմնավորված թղթերով, սա շատ կարևոր է»,- ընդգծել էր վարչապետը։
Մեր հաշվարկը ցույց է տալիս այն տարածքների մակերեսը, որտեղ երկու կողմերի զինված ուժերը տեղակայել են իրենց մարտական դիրքերը` անցնելով խորհրդային քարտեզների վրա նշված իրավական սահմանից: Ընդ որում, հաշվարկում ներառված չեն կողմերի միջդիրքային չեզոք գոտիները, որոնք թեև բարձադիր տեղակայված հենակետերի դիտարկման ներքո են, սակայն ոչ մի կողմի ֆիզիկական վերահսկողության տակ չեն։ Չեն ընդգրկվել նաև այն դեպքերը, երբ որևէ կողմ միայն մեկ դիրքով է տեղակայված մյուսի տարածքում։
Բացի այդ, հաշվարկի մեջ ներառված չեն անկլավների տարածքները՝ հայկական Արծվաշենը (մոտ 38 քառ. կմ), որը Ադրբեջանի վերահսկողության տակ է, և հայկական տարածքով շրջապատված ադրբեջանական Յուխարի Ասկիպարան (մոտ 26 քառ. կմ), Բարխուդարլի-Սոֆուլուն (մոտ 10 քառ. կմ) և Քյարքի/Տիգրանաշենը (մոտ 8 քառ. կմ)։
Կարճ՝ ինչ ենք պարզել
Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև դե յուրե սահմանագծի ընդհանուր երկարությունը, ներառյալ՝ Նախիջևանի հետ հատվածը, մեր հաշվարկով կազմում է մոտ 925 կմ, որի երկայնքով քարտեզագրվել է շուրջ 750 ադրբեջանական և մոտավորապես նույնքան հայկական առաջնային մարտական դիրք։
Մեր ուսումնասիրության համաձայն՝ սահմանագծի որոշ հատվածներում հայկական ուժերի վերահսկողության ներքո է Ադրբեջանի դե յուրե տարածքի ընդհանուր շուրջ 21 քառ. կմ, որը չի չներառում անկլավների որևէ տարածք։ Սա մոտ հինգ անգամ պակաս է ԱԺ նախագահ Ալեն Սիմոնյանի հայտարարած «ենթադրաբար 110 քառ. կմից»։
Միաժամանակ, Ադրբեջանի զինված ուժերը վերահսկում են Հայաստանի դե յուրե տարածքի առնվազն 230 քառ. կմ. նրանք սահմանագծի շուրջ 20 հատվածներում ներխուժել են ՀՀ ինքնիշխան տարածք։ Ընդ որում, առավել մեծ տարածքները ադրբեջանական կողմը գրավել է 2021-2022 թվականներին Հայաստանի դեմ լայնածավալ հարձակումների ժամանակ։
Ստորև ներկայացված ինտերակտիվ քարտեզում կարող եք տեսնել Հայաստանի (կապույտով) և Ադրբեջանի (կարմիրով) կողմից վերահսկող տարածքները։ Ձախ հատվածում տեղակայված պատուհանից կարող եք միացնել նաև մարտական դիրքերի ցուցադրումը։ Քարտեզում սպիտակով նշված է ԽՍՀՄ ԳՇ քարտեզից վերարտադրված դե յուրե սահմանը, որը որոշ հատվածներում չի համապատասխանում Google Maps-ում առկա սահմանին։
Ոսումնասիրելով ամբողջ սահմանագիծը՝ մեզ հաջողվել է գտնել միայն ինը հատված, որտեղ հայկական զինված հենակետերը հստակ Ադրբեջանի տարածքում են, որից միայն չորսում է վերահսկվող ադրբեջանական տարածքը գերազանցում մեկ քառ. կմ-ն։ Այս տարածքների զգալի մասը հայկական ուժերի վերահսկողության տակ է դեռ Արցախյան առաջին պատերազմից (1991-1994 թթ.)։
Նախիջևանի հետ սահմանին՝ Վայոց ձորի մարզի Չիվա-Արենի գյուղերի մոտ, շուրջ 8 կմ-ոց հատվածում հայկական դիրքերը դեռ 1990-ականներից 1-1,5 կմ խորացել են ադրբեջանական կողմ՝ զբաղեցնելով մոտ 8,3 քառ. կմ տարածք։ Այս հատվածով է անցնում Երևան-Մեղրի «Մ-2» միջպետական նշանակության ճանապարհը։
Բացի այդ, այս սահմանագոտում հայկական ուժերն աննշան տարածքներ են վերահսկում նաև Երասխ և Զանգակատուն գյուղերի հատվածներում, համապատասխանաբար՝ մոտ 0,3 և 0,6 քառ. կմ։
Շարունակությունը՝ սկզբնաղբյուր կայքում։
