aravot.am Լեմկինի անվան Ցեղասպանության կանխարգելման ինստիտուտը խորը մտահոգություն է հայտնում Հայաստանում Հայ Առաքելական Եկեղեցու դեմ շարունակվող պետական ճնշումների առնչությամբ, այդ թվում՝ հոգևորականների ձերբակալությունների և ահաբեկման, եկեղեցական հաստատությունների թիրախավորման, ինչպես նաև կրոնական ղեկավարությանը լռեցնելու նպատակով իրավական համակարգի օգտագործման կապակցությամբ։ Այս զարգացումները վտանգավոր մարտահրավեր են Հայաստանի ժողովրդավարական ինստիտուտների համար, ինչպես նաև ոտնձգություն են հայկական ինքնության հիմնական ինստիտուտների նկատմամբ: Դրանք ցավալի օրինակ են այն բանի, թե ինչպես կարող են ցեղասպանական գործընթացները տեղի ունենալ ներսում՝ սպառնալիքի ժամանակաշրջաններում:
Հայաստանի կառավարության և Հայ Առաքելական Եկեղեցու միջև լարվածությունն առավել սրվեց 2023 թվականին իրականացված կրթական բարեփոխումներից հետո, որոնց արդյունքում «Հայոց եկեղեցու պատմությունը» վերացվեց որպես առանձին պարտադիր առարկա և ներառվեց ավելի ընդհանրացված ուսումնական ծրագրերի մեջ։ Ավելի ուշ, պետության վերջին հարձակումները Հայ Առաքելական Եկեղեցու դեմ համընկել են Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի կողմից Համաշխարհային եկեղեցիների խորհրդի և Շվեյցարիայի բողոքական եկեղեցու հետ համատեղ կազմակերպված միջազգային համաժողովի հետ։ Համաժողովը տեղի է ունեցել Շվեյցարիայի Բեռն քաղաքում՝ 2025 թվականի մայիսի 26–28-ը, և նպատակ ուներ անդրադառնալ տարածաշրջանում պատմականորեն հայկական Արցախի մշակութային ժառանգության պահպանման խնդրին, որը 2023 թվականի սեպտեմբերին ներխուժման և ամբողջական հայաթափման է ենթարկվել Ադրբեջանի կողմից։
Այս համաժողովը քննադատության է ենթարկվել Ադրբեջանի հոգևոր առաջնորդ շեյխ ուլ-իսլամ Ալլահշուքյուր Փաշազադեի կողմից, որը մոտ է կանգնած ադրբեջանական իշխանություններին։ Նա համաժողովը մեղադրել է այն բանում, որ իբր կոչ է անում հայերին «մինչև մահ պայքարել»՝ պաշտպանելով հայկական մշակութային ժառանգության ամբողջականությունը։
Մի քանի շաբաթ անց՝ հունիսի վերջին, Հայաստանի իշխանությունները ձերբակալեցին Հայ Առաքելական Եկեղեցու երկու արքեպիսկոպոսների՝ Բագրատ Գալստանյանին և Միքայել Աջապահյանին՝ նրանց մեղադրելով կառավարության տապալման փորձի և պետության ապակայունացման մեջ։ Այս ձերբակալություններին հաջորդեցին մի շարք քահանաների կալանավորումներ՝ հոգևորականների նկատմամբ քաղաքական միջամտության և կոռուպցիայի մեղադրանքներով հարուցված ընդլայնվող քննության շրջանակում։
2025 թվականի հոկտեմբերին Հայաստանի իշխանությունները ձերբակալեցին Արագածոտնի թեմի առաջնորդ, եպիսկոպոս Մկրտիչ Պռոշյանին։ Դեկտեմբերի 4-ին կալանավորվեց երրորդ հայ արքեպիսկոպոսը՝ Արշակ Խաչատրյանը։ Երկու շաբաթ անց՝ դեկտեմբերի 18-ին, Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնում նախաձեռնվեց բողոքի ակցիա մի խումբ արքեպիսկոպոսների և եպիսկոպոսների կողմից՝ կոչ անելով հեռացնել Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս Գարեգին Երկրորդին։ Չնայած վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը ֆիզիկապես չի մասնակցել այդ բողոքին, նա իր հավանությունն է հայտնել առավոտյան ճեպազրույցի ընթացքում՝ հայտարարելով, թե Կաթողիկոսը կապեր ունի օտարերկրյա հատուկ ծառայությունների հետ։ Վարչապետի հրապարակված ծրագրերի հետ միասին՝ Կաթողիկոս Գարեգին Երկրորդին հեռացնելու վերաբերյալ, այս բողոքը դիտվում է որպես Փաշինյանի վարչակազմի կողմից կիրառված մարտավարություն՝ Հայ Առաքելական հոգևորականության անկախությունը խաթարելու և նրա իշխանությունը յուրացնելու նպատակով։
Թեև կառավարությունը պնդում է, որ իր գործողությունները հիմնված են քրեական իրավախախտումների ապացույցների վրա, եկեղեցական առաջնորդները ձերբակալությունները դատապարտել են որպես քաղաքականապես մոտիվացված՝ դրանք որակելով որպես կրոնական ազատության դեմ հարձակում և Եկեղեցին թուլացնելու միտումնավոր փորձ։
Այս զարգացումները, հատկապես բարձրագույն հոգևորականության առանձին ներկայացուցիչների կալանավորումները, լուրջ մտահոգություններ են առաջացնում իրավական պետության երաշխիքների թուլացման առնչությամբ։ Պետությունը որևէ ապացույց չի ներկայացրել հոգևորականների դեմ առաջադրված մեղադրանքները հիմնավորելու համար։ Միևնույն ժամանակ, պետական մարմինների փաստագրված գործողությունները, այդ թվում՝ կրոնական արարողությունների վրա ազդեցություն գործադրելու փորձերը, հոգևոր ղեկավարության նկատմամբ ճնշումները և Եկեղեցու ներքին կառավարման մեջ միջամտությունը, քաղաքացիական խմբերի և իրավապաշտպան կազմակերպությունների կողմից խիստ քննադատության են արժանացել՝ որպես օրենքով սահմանված պետական լիազորությունները գերազանցող և եկեղեցի–պետություն սահմանադրական տարանջատման սկզբունքները խախտող քայլեր։
Ընտրովի հետապնդումների, թափանցիկության պակասի և կրոնական գործերին ուղղակի պետական միջամտության համադրությունը լուրջ մտահոգություններ է առաջացնում այն մասին, որ իրավական մեխանիզմները կիրառվում են ոչ թե օրենքը պահպանելու, այլ Հայ Առաքելական Եկեղեցու ինքնավարությունը խաթարելու նպատակով։
Բացի այդ, Հայաստանի կառավարության վերջին որոշումը՝ «Շողակաթ» հեռուստաալիքը (որը հիմնադրվել է Հայ Առաքելական Եկեղեցու կողմից և պատմականորեն համաֆինանսավորվել նրա կողմից) ազգային թվային փաթեթից հանելու վերաբերյալ, ևս մեկ քայլ է Եկեղեցին մարգինալացնելու շարունակական ջանքերի շրջանակում։ «Շողակաթը» այլևս չունի հանրային հեռարձակողի կարգավիճակ։ Թեև կառավարությունը ներկայացնում է այս որոշումը որպես նոր օրենքով պայմանավորված տեխնիկական փոփոխություն, դրա իրական հետևանքը Եկեղեցու մշակութային և հոգևոր ինքնարտահայտման հիմնական հարթակի ընտրովի վերացումն է․ օրենքը չի ազդել որևէ այլ հեռուստաալիքի վրա։
Օրենսդրական փոփոխության ընտրովի բնույթը լուրջ հարցադրումներ է առաջացնում Սահմանադրության 18.1 հոդվածի առնչությամբ, որը ճանաչում է Հայ Առաքելական Եկեղեցին որպես ազգային եկեղեցի՝ հոգևոր կյանքի, ազգային մշակույթի զարգացման և ազգային ինքնության ձևավորման բացառիկ պատմական առաքելությամբ։ Եկեղեցուն իր հիմնական հանրային հարթակից զրկելով՝ որոշումը նաև խաթարում է 42.2 հոդվածը, որը երաշխավորում է խոսքի ազատությունը և պետությունից պահանջում ապահովել հանրային հեռարձակողների կողմից բազմազան տեղեկատվական, կրթական և մշակութային ծրագրեր։ Ավելի լայն առումով, այս առանձնահատուկ կրոնական և մշակութային ձայնի վերացումը վտանգում է Սահմանադրության 8-րդ հոդվածով պաշտպանված քաղաքական և գաղափարական բազմակարծության սկզբունքը՝ հարցականի տակ դնելով պետության հանձնառությունը ժողովրդավարական և բազմակարծիք հասարակության հանդեպ։ Այս ճնշումները տեղի են ունենում վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի՝ Ադրբեջանի և Թուրքիայի հետ հարաբերությունների վարման շուրջ սրված լարվածության պայմաններում, որը քննադատության է արժանացել եկեղեցական առաջնորդների կողմից։
Հայ Առաքելական Եկեղեցին դարեր շարունակ եղել է հայ ժողովրդի հոգևոր, մշակութային և պատմական հենասյունը։ Չորրորդ դարից սկսած, երբ Հայաստանը դարձավ առաջին պետությունը, որը քրիստոնեությունը ընդունեց որպես պետական կրոն, Եկեղեցին եղել է հայկական շարունակականության գլխավոր պահապանը՝ պահպանելով լեզուն, մշակույթը և հիշողությունը օտար տիրապետության դարերի ընթացքում։ Նրա գոյատևումը գաղութացման, ցեղասպանության և տարագրության ժամանակաշրջաններում վաղուց դարձել է հայ ժողովրդի տոկունության խորհրդանիշը։
Ճնշումների ներկայիս ալիքը հիշեցնում է հայ ժողովրդի հավաքական հիշողության մեջ խորապես արմատացած մի ծանոթ ու ողբերգական պատմական օրինաչափություն։ Հայոց ցեղասպանության ժամանակ (1915–1923 թթ.) Օսմանյան իշխանությունները նպատակ չունեին միայն ոչնչացնել կամ տեղահանել բնակչությանը․ նրանք ձգտում էին վերացնել ամբողջ մի քաղաքակրթություն՝ կտրելով նրա ինքնությունը բարոյական և հոգևոր միջուկից։ Ցեղասպանության առաջին փուլը սկսվեց հայ մտավորականների, հոգևորականների և համայնքային առաջնորդների համակարգված թիրախավորմամբ՝ որպես ազգի ղեկավարության գլխատման և դիմադրությունը կազմակերպելու կամ մշակութային համախմբվածությունը պահպանելու կարող ձայների լռեցման միտումնավոր ռազմավարություն։
Օսմանյան ղեկավարությունը հասկանում էր, որ հայկական քրիստոնեությունը պարզապես կրոն չէ, այլ ազգային ինքնության կրող, կրթության կենտրոն և հավաքական հիշողության փոխանցման միջոց։ Եկեղեցու դեմ հարձակումները կողմնակի վնաս չէին․ դրանք ժողովրդի հոգևոր ենթակառուցվածքի միտումնավոր ոչնչացում էին։ Եկեղեցին կործանելով՝ օսմանյան ղեկավարները ձգտում էին քանդել հենց այն մեխանիզմը, որը դարեր շարունակ հնարավորություն էր տվել հայկական ինքնությանը գոյատևել կայսերական տիրապետության և մշակութային ճնշման պայմաններում։
Այս հաշվարկված արշավը հայկական քրիստոնեության դեմ ցույց է տալիս, որ ցեղասպանությունը գործում է ոչ միայն ֆիզիկական ոչնչացման, այլև մշակութային ու հոգևոր ինքնության ջնջման միջոցով։ Եկեղեցու՝ որպես ազգի բարոյական կողմնացույցի և միավորող հաստատության վերացումը ցեղասպանական տրամաբանության առանցքային բաղադրիչ էր։ Այն նպատակ ուներ ստեղծել պատմական գիտակցությունից, սրբազան աշխարհագրությունից և համայնքային կապերից զրկված բնակչություն։ Այս կործանման սպիները մինչ օրս պահպանվում են՝ հազարավոր հայկական կրոնական հուշարձանների ավերակների կամ սպառնալիքի տակ գտնվելու տեսքով Թուրքիայում և Ադրբեջանում։
Գաղափարական շարունակականությունը ակնհայտ է։ Ե՛վ այն ժամանակ, և՛ այսօր Առաքելական Եկեղեցին՝ որպես մարդկանց քաղաքական գծերից վեր միավորելու ունակ բարոյական ու հասարակական հաստատություն, իշխանության համար ընկալվում է որպես հնարավոր սպառնալիք պետական վերահսկողությանը։
Պատմականորեն թուրքական պետությունը քրիստոնեությունը դիտարկել է որպես հայկական առանձնահատկության սիրտ և, հետևաբար, ազգային համասեռացման խոչընդոտ։ Այսօր Հայաստանում որոշ քաղաքական գործիչներ Հայ Առաքելական Եկեղեցին ներկայացնում են որպես մրցակցող ուժային կենտրոն, հին կարգի մնացորդ կամ ապակայունացնող գործոն։ Նման հռետորաբանությունը, զուգորդված իրավական գործիքների կիրառմամբ՝ հոգևորականությանը քանդելու կամ վախեցնելու նպատակով, արտացոլում է Եկեղեցու՝ որպես բարոյական հեղինակության և ազգային ինքնության պաշտպանի դերը թուլացնելու խորապես մտահոգիչ փորձ։
Շարունակությունը՝ սկզբնաղբյուր կայքում
