Ինչպե՞ս է հիշվում 44-օրյա պատերազմը Հայաստանում ու Ադրբեջանում, Արցախյան հակամարտության մեջ ներգրավված կողմերը՝ Հայաստանը, Ադրբեջանն ու Թուրքիան, պետական նարատիվներ ձևակերպելիս ի՞նչ հիշողություններ են օգտագործում և ինչպե՞ս, արդյո՞ք այդ հիշողությունները խոսում են թշնամանքը հաղթահարելու և դեպի խաղաղ գոյակցություն գնալու մասին, թե՞ հակառակը՝ հող են նախապատրաստում նոր բռնությունների համար։ Այս տարի հեղինակավոր Brill հրատարակչությունը լույս ընծայեց «Ճանապարհ դեպի ագոնիզմ․ վիճարկվող տարածքներն ու հիշողությունը» գիրքը, որի գլուխներից մեկը պատմում է Արցախյան հակամարտության հիշողությունների մասին։
«Ճանապարհ դեպի ագոնիզմ․ վիճարկվող տարածքներն ու հիշողությունը» ժողովածուի գլուխներից մեկի հեղինակ, Գիտությունների ազգային ակադեմիայի Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի առաջատար գիտաշխատող Արսեն Հակոբյանն «Ինֆոքոմի» հետ զրույցում նշում է՝ գրքում քննարկվում է Արևելյան և Կենտրոնական Եվրոպայի, Կովկասի և Հարավային Ասիայի վիճահարույց և կոնֆլիկտային տարածքներում հիշողության խնդիրը, սակայն ոչ թե տեսական լայն սպեկտրում, այլ կոնկրետ կոնցեպտուալ շրջանակներում՝ կենտրոնանալով ագոնիստական տեսության վրա։
Այս համատեքստում վիճարկվող տարածքներում հիշողությունների մի քանի տեսակներ են նկարագրվում։
Դրանցից մեկը կոսմոպոլիտ հիշողությունն է, երբ հիշողությունն ընդունում է համամարդկային արժեք և հիմնվում է բարոյական արժեքների վրա։ Սրա վառ օրինակ է Հայոց ցեղասպանությունը․ ցեղասպանության հիշողությունը համամարդկային բնույթ է կրում՝ նպատակ ունենալով կանխարգելելու հետագա բռնությունները։ Մեկ այլ օրինակ կարող է դիտարկվել Եվրոպայում ֆաշիզմի դեմ հաղթանակի կամ Հոլոքոստի հիշողությունը, որը նպատակ ունի կանխարգելելու ռասայական բռնության հետագա դրսևորումները։
Մյուսն անտագոնիստական հիշողությունն է․ այս դեպքում հակամարտող կողմերը հիշողությունն օգտագործում են՝ կատարելով «մենք»-ի ու «նրանք»-ի հստակ բաժանում՝ հիմնված միագիծ պատումների վրա, որոնք հիմնականում պետականորեն վրահսկելի ու պարտադրվող են։
Եվ վերջապես ագոնիստական հիշողությունը, որը կենտրոնական տեղ է զբաղեցնում գրքում։ Այս դեպքում հակամարտությունների համատեքստում կարևորվում են ոչ թե հավաքական «մենք» ու «նրանք»-ը, այլ կոնֆլիկտների սոցիալ-քաղաքական բնույթը, անհատական ու խմբային պատմությունների վերակառուցումները, ինչպես նաև անցյալի բազամաձայնությունը, օրինակ՝ փոքրամասնությունների պատումներն՝ ընդդեմ տիրարպետող նարատիվների։ Ի հակադրություն անտագոնիստականի՝ ագոնիստական հիշողությունը կարող է ճանապարհ բացել քննարկումների ու երկխոսության համար։
Դժվար չէ կռահել, որ պատերազմող կողմերի միջև պետք է գերակշռեն անտագոնիստական հիշողությունները, սակայն գրքի հեղինակների խնդիրն էր նման տարածքներում գտնել հիշողության տարբեր ձևերի փոխհարաբերությունների առանձնահատկություններ ու դրսևորումներ։
Արսեն Հակոբյանը հիշում է՝ գրքի իր գլխի գաղափարն առաջացել էր դեռ 2020-ի Արցախյան պատերազմից առաջ։ Պատերազմին զուգահեռ մի քանի երկրների գիտնականներ (Հայաստան, Մեծ Բրիտանիա, Լեհաստան, Պակիստան) Եվրամիության «Հորիզոն-2020» գիտահետազոտական ծրագրի շրջանակում սկսեցին ժողովածուի ստեղծման աշխատանքները, սակայն պատերազմն իր խմբագրումները մտցրեց հեղինակների ընտրած թեմատիկ ուղղություններում, ինչպես նաև մարտահրվեր նետեց հիշողության հետ կապված կոնկրետ տեսական հարցադրումներին ու մոտեցումներին։
Ինքը՝ Արսեն Հակոբյանն, օրինակ, մի քանի գաղափարներ ուներ։ Դրանցից մեկն էր ուսումնասիրել թուրք-սիրիական սահմանագոտում գտնվող հայաբնակ Քեսաբն ու այնտեղի հայկական հիշողությունները։ Մեկ այլ թեմա էին Արցախյան առաջին պատերազմի հաղթանակին վերաբերող մշակութային իմաստավորման դրսևորումները, ինչպիսիք են հուշարձանները կամ Մայիսի 9-ի տոնակատարությունները։ Արցախյան երկրորդ պատերազմի մեկնարկը, սակայն, գիտնականին ստիպեց կենտրոնանալ հենց այս թեմայի վրա։
Արսեն Հակոբյանը գրքի՝ իր հեղինակած գլխում ներկայացնում է Արցախյան երկրորդ պատերազմում նեգրավված կողմերի՝ Հայաստանի, Ադրբեջանի ու Թուրքիայի նարատիվները:
Գիտնականը գրում է, որ հիշողության քաղաքականությունը Արցախյան երկրորդ պատերազմի անբաժանելի մասն էր, և այնտեղ կենտրոնական դեր էր զբաղեցնում Հայոց ցեղասպանության հիշողությունը։ Հեղինակը սա պայմանավորում է այն հանգամանքով, որ դեռևս Արցախյան շարժման մեկնարկին՝ 1988-ին, Խորհրդային Միությունում Ադրբեջանը հայերի նկատմամբ գործադրում էր լայնածավալ հավաքական բռնություններ, որոնք հայերի ազգային գիտակցության մեջ անմիջապես կապվեցին Հայոց ցեղասպանության հետ։
Արցախյան երկրորդ պատերազմի համատեքստում Հայոց ցեղասպանության մասին հիշողությունները նոր թափ հավաքեցին՝ հաշվի առնելով նաև պատերազմին Թուրքիայի ակտիվ ներգրավվածությունն ու նրա ժխտողական քաղաքականությունը։ Թուրքիան պատերազմի ժամանակ ոչ միայն քաղաքական և ռազմական օժանդակության էր ցուցաբերում Ադրբեջանին, այլ նաև նպաստում էր Արցախի դեմ բռնության կիրառմանը՝ Սիրիայից վարձկաններ տեղափոխելով պատերազմի գոտի։
Հայաստանում 44-օրյա պատերազմը ցեղասպանության հիշողությունների հետ կապելը վառ դրսևորվում է Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի՝ 2020-ի հոկտեմբերի ելույթներից մեկում, որտեղ նա հիշատակեց ցեղասպանության գլխավոր խորհրդանիշերից մեկը՝ Դեր Զորը։ «Հիմա այլևս Հայաստանի Հանրապետության քաղաքացին, Արցախի Հանրապետության քաղաքացին Դեր Զորի ճամփորդը չէ»։
Սակայն հետաքրքիր է, որ 44-օրյա պատերազմի ընթացքում ցեղասպանության հիշողությունները տեղ էին գտնում ոչ միայն հայկական, այլ նաև թուրքական նարատիվում։
Հեղինակը գրում է, որ Թուրքիայի պետական նարատիվում ցեղասպանության ժխտումն ու բռնության փառաբանումը միշտ են եղել, սակայն 2020-ի պատերազմի ժամանակ ու դրան հաջորդող շրջանում նոր թափ ստացան՝ դառնալով նաև բռնության լեգիտիմացման միջոց։ Սա հրաշալի արտահայտվում էր Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի՝ պատերազմին նախորդող և հաջորդող ելույթներում։
Հակամարտությունից ընդամենը երկու ամիս առաջ, օրինակ, Էրդողանը խոսում էր Կովկասյան տարածաշրջանում պատմական առաքելություն իրականացնելու հանձնառության մասին՝ բացահայտ հղում կատարելով իր քաղաքական նախորդների գործողություններին․ «Մենք կշարունակենք ի կատար ածել այն առաքելությունը, որը մեր պապերը դարեր շարունակ իրականացրել են Կովկասյան տարածաշրջանում»։
Ցեղասպանագետները նման հայտարարությունը մեկնաբանեցին որպես Հայոց ցեղասպանությունը շարունակելու ուղիղ սպառնալիք:
Իսկ պատերազմի ավարտից մեկ ամիս անց՝ Բաքվում հաղթանակի շքերթի ժամանակ, Էրդողանն իր ելույթում հիշատակեց ցեղասպանությունը համակարգած ու առաջնորդած գործիչներին․ «Այսօր Նուրի փաշայի, Էնվեր փաշայի, Կովկասի իսլամական բանակի քաջ զինվորների հոգիները կուրախանան ..․. Այսօր հաղթանակի և հպարտության օր է մեզ բոլորիս համար, ամբողջ թյուրքական աշխարհի համար»:
Հեղինակը հիշատակում է նաև պատերազմից հետո Լեռնային Ղարաբաղում փողոցների անվանափոխությունների դեպքերը։ Օրինակ, երբ ադրբեջանական բանակը գրավեց Շուշին, Հայաստանի Առաջին Հանրապետության հիմնադրիրներից Արամ Մանուկյանի անունը կրող փողոցը վերանվանվեց Քեմալ Մուստաֆա Աթաթուրքի անունով։ Վերջինս համարվում է Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադիր հայր։
Իսկ օկուպացված Ստեփանակերտի փողոցներից մեկն Էնվեր փաշայի անունով կոչելն արդեն ցեղասպանության հիշողությունը որպես բռնությունը փառաբանելու գործիք օգտագործելու ցայտուն օրինակ էր։
44-օրյա պատերազմի ընթացքում Հայոց ցեղասպանության ժխտման և բռնության արդարացման գործողությունները կրում էին նաև անդրազգային բնույթ։ Դրա վառ օրինակներից են թուրքական ծայրահեղ ազգայնական «Գորշ գայլեր» խմբավորման գործողությունները։ Խմբավորան անդամները Ֆրանսիայի Դեսին-Շարպյո քաղաքում պղծեցին Հայոց ցեղասպանությանը նվիված հուշարձանն ու հարձակումներ գործեցին տեղի հայ համայնքի վրա, ինչից հետո նրանց գործունեությունը Ֆրանսիայում արգելվեց։
Արցախյան երկրորդ պատերազմի ժամանակ ժխտողական քաղաքականության մասնակից դարձավ նաև Թուրքիայի հանրությունը․ Ստամբուլի հայ համայնքի դեմ բողոքի ցույցեր անցկացվեցին Բեշիկթաշի ադրբեջանական հյուպատոսարանի դիմաց և Բեյազիթ հրապարակում: Հեղինակը նշում է՝ հատկապես վերջինը խորհրդանշական է, քանի որ այստեղ են 1915-ի հունիսին կախաղան բարձրացվել 20 հայ նշանավոր գործիչներ։
Արսեն Հակոբյանը բացատրում է՝ եթե Հայաստանը հակամարտության համատեքստում ցեղասպանության հիշողություններն օգտագործում էր որպես դիմադրության մշակույթ՝ նպատակ ունենալով կանխարգելելու նոր ցեղասպանությունը, ապա Թուրքիան այդ հիշողություններն օգտագործում էր ներկայի բռնություններն իմաստավորելու համար, և այդ առումով թուրքական գործոնը «նյութականացվեց» 2020 պատերազմի համատեքստում:
«Փառաբանելով Էնվեր փաշայի, Նուրի փաշայի կերպարները, որոնք ռազմական հանցագործներ էին, անցյալն օգտագործվում էր՝ հիմնավորելու համար ներկա բռնությունը»:
Ցեղասպանության հիշողության օգտագործման մեկ այլ օրինակ էր պատերազմից մի քանի տարի անց Երևանում «Նեմեսիս» գործողության մասնակիցներին նվիրված հուշարձան-շատրվանի բացումը։ Հուշարձանի բացումն, իհարկե, ինքնին կապ չուներ հակամարտության հետ․ գործողության մասնակիցների սերունդները քաղաքապետարանին դիմել էին դեռևս 2019-ին, և քաղաքապետարանը նախագիծը հաստատել էր 2021-ին։
Սակայն Արսեն Հակոբյանն այս համատեքստում ուշադրություն է հրավիրում այն փաստի վրա, թե ինչպես Էրդողանն ու Թուրքիայի այլ պաշտոնյաներ արձագանքեցին հուշարձանի բացմանը՝ կոշտ քննադատելով այդ իրադարձությունն ու անգամ Հայաստանի օդանավերի համար փակելով Թուրքիայի օդային տարածքը։
Գիտնականը նշում է՝ 1991-ից սկսած՝ Հայոց ցեղասպանությանը նվիրված տարբեր հուշարձաններ են կանգնեցվել, սակայն Հայաստանում ցեղասպանության հիշողության քաղաքականությանը միջամտություն Թուրքիայի կողմից երբևէ չի եղել։
Հեղինակը եզրահանգման է գալիս, որ 44-օրյա պատերազմը և դրա հետևանքով Հայաստանի դիրքի թուլացումը, փաստորեն, էական ազդեցություն ունեցան Անկարայի ընտրած ժխտողական քաղաքականության արմատականացման վրա:
«[Հուշարձանը] կարող էր մնալ որպես հիշողության երևանյան մի տարածք, եթե չլիներ դրա նկատմամբ Թուրքիայի կոշտ արձագանքը։ ․․․․ Այդ արձագանքը մատնում էր Թուրքիայի դերակատարումը Արցախյան պատերազմում և հետագա գործընթացներում»։
Արցախյան երկրորդ պատերազմի ընթացքում Ադրբեջանի պետական նարատիվում օգտագործված հիշողություններից մեկը Հայրենական պատերազմն էր։ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը 44-օրյա պատերազմը կոչեց «Հայրենական պատերազմ», իսկ այդ պատերազմում հաղթանակը՝ Ադրբեջանի պատմության ամենանշանակալի և հիշարժան պահ:
Հաղթանակից հետո Ադրբեջանում անգամ «Հայրենական պատերազմի հերոս» մեդալ սահմանվեց, որի նախատիպը խորհրդային շրջանի «Հայրենական պատերազմի շքանշանն» էր։ Պատերազմից հետո տեղի ունեցած ռազմական շքերթն էլ նմանություններ ուներ Մայիսի 9-ի տոնակատարությունների հետ։
«Այդ առումով պատերազմի ու իր հաղթանակի մշակույթը կառուցելու համար Ադրբեջանն օգտագործում է նաև խորհրդային մոդելներ»։
Հեղինակի դիտարկմամբ այս օրինակը ցույց է տալիս, թե ինչպես կարող է Հայրենական պատերազմի հիշողությունը վերամեկնաբանվել և վերապատմվել՝ դառնալով ադրբեջանական ազգային նարատիվի և ինքնության ձևավորման գործիք։
Գիտնականը, սակայն, շեշտում է, որ Ադրբեջանը շեղվում է Հայրենական պատերազմի բուն նշանակությունից և ծայրահեղ այլատյաց ու ազգայնական նպատակներով Հայրենական պատերազմն օգտագործում է որպես անտագոնիստական հիշողություն՝ հայերին պիտակավորելով որպես ֆաշիստներ։ Վերջին տերմինի օգտագործումը հայերին ապամարդկայնացնելու և թշնամանք սերմանելու նպատակ է հետապնդում (առավել մանրամասն կարող եք կարդալ այստեղ)։
Արսեն Հակոբյանը նաև հիշեցնում է՝ չնայած Հայերնական պատերազմի հիշողություններն օգտագործելու փաստին՝ հենց Ադրբեջաննն է, որ ոչնչացրել է Հայրենական պատերազմի հայ հերոսներին՝ Հովհանես Բաղրամյանին, Նելսոն Ստեփանյանին նվիրված հուշարձանները։
Արցախյան երկրորդ պատերազմի համատեքստում Ադրբեջանի կողմից հիշողության ձևավորման ու օգագտործման հաջորդ օրինակը Ռազմավարի պուրակն է։ Ռազմավարի պուրակը բացվեց պատերազմի ավարտից շատ չանցած՝ 2021-ի հունվարին։ Պուրակում ցուցադրված են զոհված հայ զինվորներից վերցված սաղավարտներ, հայ զինվորների մոմե արձանիկներ, որոնք պատրաստված են հնարավորինս տգեղ ու ծաղրական։
Հայ զինվորները ցուցադրված են նվաստացած ու գերության մեջ, իսկ ադրբեջանցի երեխաները հնարավորություն ունեն խաղալու արձանիկների հետ՝ կրակելով նրանց վրա խաղալիք զենքերով։ Միջազգային տարբեր կառույցներ են արձանագրել նման գործելաոճի անընդունելությունը;
«Պուրակը դարձավ պետական հովանավորությամբ ադրբեջանական հայատյացության քաղաքականության ամենավերջին արտացոլումներից մեկը»,- գրում է հեղինակը։
Գիտնականը Ռազմավարի պուրակը բնորոշում է որպես «բռնության հիշողություն»։
«Սովորաբար հուշարձանները ստեղծվում են՝ փառաբանելու համար արժեքներ, որոնք համամարդկային են։ Բայց հիշողությունների ուսումնասիրության մեջ կա բռնության հիշողություն երևույթը, որի ուղերձը հետևյալն է՝ փառաբանել բռնությունը։ Դա կոչվում է նաև բռնություն հիշողության նկատմամբ, երբ հիշողության նկատմամբ բռնություն են կիրառում՝ անընդհատ մտածելու ատելության մասին»։
Հեղինակը գրում է, որ Ռազմավարի պուրակը ևս անտագոնիստական հիշողության օրինակ է, երբ հաղթանակը հիշվում և հավերժացվում է՝ հակառակորդ կողմին նվաստացնելով և գեներացնելով հավաքական ատելություն։
«Այդ հիշողությունը ոչ թե հաղթանակի փառաբանում էր, այլ հերթական էթնիկ ատելության գեներացման խորհրդանիշ և միջոց, և այդ գնահատականները տեղ են գտել նաև միջազգային զեկույցներում։ Պատերազմից հետո մենք նկատում ենք հայատյացության աստիճանի բարձրացում․ այն անկում չի ապրում կամ չի մնում նույն մակարդակի վրա։ Կոշտացման ընթացքը և դինամիկան ցույց են տալիս ապագայում խաղաղության գործընթացի ոչ համարժեք լինելն այն պրոցեսներին, որոնք տեղի են ունենում Ադրբեջանում»։
Հեղինակն այնուհետև ներկայացնում է, թե ինչպիսի հիշողություններ էին շրջանառվում Հայաստանում։ Պատերազմի ավարտից հետո Հայաստանի կառավարության առաջին քայլը 2020-ի պատերազմի ավարտից 40 օր անց Եռաբլուր պանթեոն այցելությունն էր։ Նույն օրը Հայաստանում և Արցախում, ի հիշատակ պատերազմի զոհերի, եռօրյա սուգ հայտարարվեց։
Հեղինակը գրում է՝ Եռաբլուրը մինչ այդ խորհրդանշում էր Արցախյան առաջին պատերազմը, իսկ այժմ խոհրդանշում է նաև 44-օրյա պատերազմը։
2021-ին՝ Հայաստանի Հանրապետության անկախության օրը, վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարեց Արցախյան պատերազմներում զոհերի հիշատակին նվիրված՝ Կյանքի պուրակի հիմնադրման մասին։ Որոշ հեղինակներ նկատեցին, որ այս գաղափարն, ամենայն հավանականաությամբ, ծագել էր՝ ի հակադրություն Ադրբեջանի Ռազմավարի պուրակի։
Հայաստանի հանրության շրջանում պատերազմի հիշողությունն արտահայտվում էր խաչքարերի, գրաֆիտների, հուշ-ցայտաղբյուրների, դպրոցական հիշատակի անկյունների տեսքով։
Հեղինակը գրում է՝ Հայաստանի հիշողության քաղաքականությունը հիմնականում ներառում է ներքևից եկող հիշողությունների բազմազանություն, ոչ թե պարտադրված է վերևից, ինչպես Ադրբեջանի դեպքում։ Գիտնականը նշում է՝ այնուամենայիվ այն դեռ ձևավորման ընթացքում է, և դրա վրա կարող են ազդել տարբեր գործոններ։
Այսպիսով, և՛ Թուրքան, և՛ Ադրբեջանը Արցախյան երկրորդ պատերազմի համատեքստում օգտագործում են անտագոնիստական հիշողություններ․ առաջինը ժխտում է ցեղասպանությունն ու արդարացնում ներկա բռնությունները, երկրորդը փառաբանում է բռնությունն ու ատելություն գեներացնում հայերի հանդեպ։
Արսեն Հակոբյանը նշում է՝ Թուրքիայի ժխտողական քաղաքականությունն ու հայատյացությունը նոր խթան են ձեռք բերցին պատերազմի ու հետպատերզամական իրողությունների համատեքստում, իսկ Ադրբեջանի դեպքում գնալով ուժգնացող հայատյացությունը նյութականացված ու պատումային նոր ձևեր ընդունեց։ Գիտնականի խոսքով Թուրքիայի դեպքում նկատվում է անգամ Հայաստանի հիշողության քաղաքականությանը միջամտություն, իսկ Ադրբեջանի դեպքում՝ հետագա կոնֆլիկտի հրահրման վտանգ։
«Եթե մենք դիտարկում ենք հաղթանակների պատմությունը, այսինքն՝ հաղթանակների մշակույթը ինչպե՞ս է ձևավորվում տարբեր պատերազմների ժամանակ, տրամաբանությունը ենթադրում է, որ էթնիկ կոլեկտիվ ատելությունը կամ կոլեկտիվ բռնության արդարացման աստիճանը պետք է իջնեն։ Օրինակ՝ Խորհրդային Միությունը կամ Եվրոպան [Երկրորդ համաշխարհային] պատերազմից հետո տերմինոլոգիական առանձնացումներ էին բերում, ասում էին՝ «Նացիստական Գերմանիա», «նացիստներ», «ֆաշիստներ»։ Եվ դա հնարավորություն տվեց, որ հետագայում, օրինակ, Խորհրդային Միություն-Գերմանիա հարաբերությունները բարելավվեն»:
Հեղինակը գրում է՝ Թուրքիայի ու Ադրբեջանի հիշողությունների ֆոնին Հայաստանի դեպքը կարող էր հույս ներշնչել, որ տարածաշրջանում հիշողության քաղաքականությունները «դատապարտված չլինեն հավիտենական անտագոնիզմի, սակայն դա չի կարող լինել միակողմանի գործընթաց»։
Միևնույն ժամանակ, Հայաստանի հիշողության քաղաքականությունը հեղինակը չի բնորոշում ո՛չ որպես կոսմոպոլիտական, ո՛չ էլ որպես ագոնիստական։
Հարցին, թե արդյո՞ք վերջին շրջանում խաղաղության մասին խոսակցությունները չեն տանում դեպի կոսմոպոլիտական հիշողության քաղաքականության՝ հաշվի առնելով, որ խաղաղությունը համամարդկային արժեք է, գիտնականը բացասական պատասխան է տալիս։
«Խաղաղությունը համամարդկային է, բայց արդարությունը ևս համամարդկային է, չէ՞։ Հետևաբար, արդարությունը լռեցնելով, խաղաղության կառուցումը լինում է փուխր։ Արդարության բացակայությունը և շարունակական ազգային նվաստացումը խաղաղության երաշխիք չեն ապագայում»:
Ապա հիշողությունների համատեքստում իրավիճակն ավելի լավ հասկանալու համար գիտնականն առաջարկում է պատկերացնել ապագայում՝ խաղաղության հնարավոր հաստատումից հետո, այսպիսի սցենար․ Հայաստան-Ադրբեջան սահմանը բացվում է, Հայաստանից զբոսաշրջիկներ են մեկնում գրավված Արցախի տարածք, որտեղ Գանձասարն ու Դադիվանքը ադրբեջանցիները ներկայացնում են որպես «վերականգնված» աղվանական եկեղեցիներ։ Ապա նա հարց է տալիս՝ ադրյո՞ք դա ընդունելի կլինի հայերի համար․․․
Ինչ վերաբերում է ագոնիստական հիշողությանը, գիտնականը նշում է՝ այն չի կարող լինել միակողմնակի։
«Եթե մի կողմն անընդհատ անտագոնիստական հիշողություն է թելադրում, չի կարող մյուս կողմը դա մեղմել. մենք չենք կարող կառավարել, օրինակ, Ադրբեջանում և Թուրքիայում հիշողության քաղաքականությունը»։
Նա բացատրում է, որ տեսության մեջ ագոնիստական հիշողությունը քննարկում է մեկ պետության սահմաններում, օրինակ՝ պետության ներսում էթնիկ կամ սոցիալական տարբեր խմբերի միջև բախումների համատեքստում։ Հետևաբար, երբ դուրս ենք գալիս մեկ պետության սահմաններից, և առաջանում են պետական մակարդակի տարբեր դերակատարներ, այս տեսությունը ունենում է լուրջ սահմանափակումներ, այն էլ պատերազմական ու հետպատերազմական իրողությունների համատեքստում։
«Այդ դեպքում առաջադրվում է նոր տեսության հարցադրում՝ ինչպե՞ս դիտարկել նմանատիպ խնդիրները, երբ կա տրանսնացիոնալություն և տարբեր դերակատարների ներգրավվածություն հիշողության գործընթացների և հիշողության քաղաքականությունների մեջ, որոնք կախված չեն մեկ կենտրոնից։ Դա արդեն միջազգային հարաբերությունների ու անդրազգային չափումների խնդրի մեջ է մտնում»։
Առաջիկայում լույս տեսնելիք գրքում էլ գիտնականն անդրադառնում է Արցախյան հակամարտության անդրազգային բնույթին՝ խոսելով ներգրավված արտաքին դերակատարների մասին, որոնց թվում են Թուրքիան, Իսրայելը, հայկական սփյուռքը։
Լուսանկարները՝ Ռոման Աբովյանի
Կարդացեք նաև «Հանրագիտ» շարքի նախորդ հոդվածը՝ «Լոռվա հողերում արսենի պարունակությունն ու մարդու առողջությանն ուղղված պոտենցիալ ռիսկերը | Հանրագիտ»
«Հանրագիտ» շարքն իրականացվում է «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի» (ԵԳԱԾ) ֆինանսավորմամբ։
«Հանրագիտ» շարքն իրականացվում է «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի» (ԵԳԱԾ) ֆինանսավորմամբ։
