Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտե

Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեն Հայաստանի Հանրապետության կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարության ենթակա մարմին է:

2023 թվականից մարմնի գործունեության ոլորտին է վերապահվել ՀՀ ԿԳՄՍՆ ենթակայության Գիտության կոմիտեի և ԲՈԿ-ի, ինչպես նաև ՀՀ ԿԳՄՍՆ բարձրագույն և հետբուհական մասնագիտական կրթության վարչության գործառույթները՝ ապահովելով երկու ոլորտների համագործակցությանը և ինտեգրմանն ուղղված պետական քաղաքականության իրականացումը:

Կոմիտեի նախագահը ներկայումս Սարգիս Հայոցյանն է։

Ակադեմիական քաղաքի ներկայիս քննարկումներն 90-95%-ով շինարարական նախագծի մասին են. ՀՊՏՀ ռեկտորի գլխավոր խորհրդական

Կառավարության «Ակադեմիական քաղաք» ծրագրի հայեցակարգը հանրության շրջանում ակտիվ քննարկումներ առաջացրեց։ Ըստ նախագծի՝ Երևանի 17-րդ թաղամասին կից կառուցվելու է 700 հա մակերեսով առանձին քաղաք, որտեղ միավորվելու են Հայաստանի բարձրագույն ուսումնական հաստատությունները և գիտական ինստիտուտները։ Նախատեսվում է նաև բնակելի թաղամասի կառուցապատում, որտեղ կապրեն այդ հաստատությունների աշխատակիցները։ Այսպիսով, Կառավարությունը նախատեսում է խոշորացնել Հայաստանի պետական բուհերն ու գիտահետազոտական ինստիտուտները՝ միավորելով դրանք հետևյալ կլաստերներում՝ Տեխնոլոգիական, Արվեստների, Կրթական, Սպայական, Դասական և Բժշկական։ Սրանցից չորսը տեղակայվելու են նոր կառուցվող Ակադեմիական քաղաքի տարածքում։ Դասական կլաստերը, որը ներառում է Երևանի պետական համալսարանը, ինչպես նաև Բժշական կլաստերը՝ ներառյալ Հերացու անվան բժշկական համալսարանը, այս պահին կմնան Երևանում։ Թե կոնկրետ ինչ բուհեր ու գիտահետազոտական ինստիտուտներ են միավորվելու և ձևավորելու կլաստերները, հայեցակարգում դեռևս չի նշվում։ Հայտնի է միայն, որ 2027-ից պետական ֆինանսավորում և աջակցություն կստանան բացառապես խոշորացված բուհերն ու դրանց հետ միավորված գիտական կազմակերպությունները։ Կառավարությունը մինչև փետրվարի 15-ը բուհերից ու ինստիտուտներից հայեցակարգային առաջարկների է սպասում, «որոնց հիման վրա կմշակվի խոշորացման ընդհանուր դրույթային բազան»: «Ինֆոքոմը» հարցազրույցների շարք է սկսել գիտական ինստիտուտների ու բուհերի ղեկավարների, պատասխանատու գերատեսչությունների ներկայացուցիչների հետ։ Նպատակն է հասկանալ, թե ինչ դիրքորոշում ունեն տարբեր կողմերն այս նախագծի վերաբերյալ, և ինչ առաջարկներ են պատրաստվում ներկայացնել Կառավարություն։ Զրուցել ենք Հայաստանի պետական տնտեսագիտական համալսարանի (ՀՊՏՀ) ռեկտորի գլխավոր խորհրդական Սամվել Կարաբեկյանի հետ։ Պարո՛ն Կարաբեկյան, երբ խոսում ենք բուհերում հետազոտական բաղադրիչից, գիտական ինստիտուտների տնօրեններն, օրինակ, նշում են դասախոսների ծանրաբեռնվածությունը՝ որպես առաջին խնդիր։ Մասնավորապես, ասում են, որ դասախոսներն արժանապատիվ աշխատավարձ ստանալու համար 600-700 դասաժամ են պարապում, խիստ ծանրաբեռնված են և հետազոտությամբ զբաղվելու ժամանակ չունեն։ ՀՊՏՀ-ում ի՞նչ իրավիճակ է այս համատեքստում, դասախոսների քանի՞ տոկոսն է բացառապես դասախոսությամբ զբաղվում։ Ես սովորաբար սաստիկ շեշտ չեմ կատարում թվերի վրա։ Մենք սիրում ենք թվերով ինչ-որ բան ներկայացնել․ երբեմն դա տպավորիչ է, երբեմն՝ ոչ։ Կարծում եմ՝ ճիշտ է ավելի շատ որակական գործընթացների մասին խոսել։ Ամեն դեպքում, վերին աստիճանի արդիական և կարևոր հարց բարձրացրիք։ Ես լիովին չէի համաձայնի, որ հետազոտական բաղադրիչի բացակայությունը կամ սակավությունը պայմանավորված է միայն ծանրաբեռնվածությամբ։ Ինչո՞ւ։ Եկեք հասկանանք՝ հետազոտությունն ինչ է։ Մենք շատ դեպքերում, երբ ասում ենք հետազոտական բաղադրիչ, նկատի ունենք բարձր գիտությունը։ Գիտություն, հետազոտություն տերմինները բավական ընդարձակ են. որոշ դեպքերում ծածկում են մեկը մյուսին, իսկ որոշ դեպքերում նշում են հետազոտական ստեղծագործական գործունեության բավական սպեցիֆիկ ոլորտներ։ Բանն այն է, որ եթե դու դասավանդում ես, ապա կամա թե ակամա պետք է հետազոտություն անես․ խոսքը պարտադիր միայն գիտական հետազոտության մասին չէ, որովհետև դասընթաց պատրաստելը, դասընթաց վարելը հետազոտական գործունեություն է։ Եթե ստույգ տերմիններով խոսենք, հետազոտական բաղադրիչ ոչ թե բուհը պետք է ունենա, այլ կրթական ծրագիրը։ Բուհը պետք է ունենա գիտության ոլորտում որոշակի ռազմավարություն, վարի այն, բայց այդ բոլորը, վերջիվերջո, կապված են կրթական ծրագրերի հետ։ Ինչ վերաբերում է Տնտեսագիտական համալսարանին և դասախոսների ընդհանուր ծանրաբեռնվածությանը, ապա այստեղ շատ ավելի բարվոք է վիճակը, որովհետև մեկ դրույքի հաշվարկը, արդեն մի քանի տարի է, մոտավորապես 350 ժամ է։ Այդ առումով, իհարկե, կա հնարավորություն, որ դասախոսների համար ապահովվեն ավելի բարենպաստ պայմաններ՝ նաև գիտահետազոտական գործունեությամբ զբաղվելու։ Ամենագլխավորը գիտության և կրթության ինտեգրումն է։ Այն, ինչը շատ դեպքերում մենք անվանում ենք հետազոտական բաղադրիչ, բայց, կարծում եմ, այդպիսով նեղացնում ենք շրջանը։ Գիտության և բարձրագույն կրթության ինտեգրումը բազմակողմ գործընթաց է։ Մի կողմից, ցանկալի է, որ մասնագիտական դասընթացներ վարող դասախոսները նաև այդ լորտում որոշակի հետազոտություններ իրականացնեն. ոչ միայն գիտամեթոդական բնույթի, որոնք կապված են դասընթացի պատրաստման և դասընթացի ընդհանուր որակի հետ։ Պետք է հասկանալ, որ այդ դասընթացի որակը մեծապես կախված է նաև այն բանից, թե որքանով է այն հիմնված տվյալ ոլորտում դասախոսի ինքնուրույն ներդրման վրա։ Երկրորդ ասպեկտն այն է, որ, միևնույն ժամանակ, դասախոսի դերակատարությունն է փոխվում ժամանակակից տեխնոլոգիաների, այդ թվում՝ տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացման պայմաններում․ որևէ անձ, անգամ լավագույն գիտնականը կամ դասախոսը, չի կարող տիրապետել ամբողջական ինֆորմացիայի այս կամ այն ոլորտում։ Բաց աղբյուրներ կան, ինֆորմացիան տարածվում է այնպիսի արագությամբ, որ դու չես կարող ամեն ինչից տեղյակ լինել։ Հետևապես՝ դասախոսի դերակատարությունը ժամանակակից կրթական պրոցեսում ուսանողների ուսումնառության գործընթացը կազմակերպելն է, իրենց իսկ ուսանողների հետազոտական (ուսումնառությունը նույնպես հետազոտություն է, իմացաբանական գործընթաց է) աշխատանքը կազմակերպելը և այդ հետազոտական աշխատանքի միջոցով նրանց պատրաստելը որպես մասնագետներ։ ՀՊՏՀ պրոռեկտորն «Ինֆոքոմի» իմ գործընկերոջ հետ հարցազրույցում մի քանի ամիս առաջ պատմել էր համալսարանում իրականացվելիք երկու ծրագրի մասին․ առաջինը դասախոսների հրապարակած գիտական հոդվածների համար լրավճարների տրամադրման կարգի ներդրումն էր, երկրորդը՝ գիտական ամսագրերում հրապարակումների ներառումը դասախոսական անհատական ծանրաբեռնվածության մեջ։ Այս ծրագրերն ի վերջո կյանքի կոչվեցի՞ն, այժմ գործարկվա՞ծ են։ Այդ գործընթացը սկսված է։ Այն շատ ճիշտ ուղղությամբ տանող գործընթաց է: Ավելին ասեմ՝ ՀՊՏՀ-ի՝ դասախոսների գործունեության գնահատման համակարգը, որը բազմագործոն համակարգ է, ներառում է նաև դասախոսների, այսպես ասեմ, ինքնավերլուծական աշխատանքը։ Դասախոսի՝ հաջորդ տարվա պլանավորումը նույնպես հաշվի է անռվում այդ համակարգում, հաշվի է առնվում, թե որքանով է իր իսկ պլանավորածը նա կատարել։ Այսինքն դասախոսների համար կա՞ հնարավորություն ընտրելու, թե աշխատանքի որ մասն են տրամադրելու դասավանդմաը, որ մասը՝ գիտական գործունեությանը։ Հիմա պիլոտային փորձարկում է գնում, որովհետև, ամեն դեպքում, դա նաև մշակույթի փոփոխության հարց է։ Իսկ մշակույթի փոփոխությունը, հասկանում եք, որ բավական բարդ գործընթաց է։ Պիլոտային ծրագրի ընթացքը գոհացնո՞ւմ է, դասախոսների մոտ շահագրգռվածություն կա՞։ Դեռ, իհարկե, վաղ է խոսել, բայց, անշուշտ, շահագրգռվածություն կա․․․ Եթե դեռևս ոչ բոլորի մոտ, դա անխուսափելի է։ Գիտեք, մենք շատ անգամ, երբ խոսում ենք փոփոխությունների մասին, միշտ մոռանում ենք, որ ցանկացած ոլորտում, այդ թվում, բնականաբար, բարձրագույն կրթության մեջ մարդու շահագրգռվածությունն առաջանում է այն ժամանակ, երբ նա արդյունք է տեսնում։ Ներգրավվածության ծավալները որքան մեծ լինեն, որքան շատ մարդիկ մասնակցեն բուհի՝ տարբեր ոլորտներում գործունեությանը, այնքան, իհարկե, հաջողությունն ավելի մեծ կլինի։ Որպես բարձրագույն կրթության կազմակերպման ոլորտում որոշակի տարիների փորձ ունեցող մարդ՝ կարող եմ ասել, որ լավատեսորեն եմ մոտենում այս գործըթացների հաջողությանը, որովհետև տեսնում եմ, որ ՀՊՏՀ ղեկավար կազմը երիտասարդ և աշխատունակ, շատ բանիմաց թիմ է։ Գիտական հոդվածների համար լրավճարների տրամադրման համակարգն, ինչպես հասկացա, դեռ գործարկված չէ, բայց առաջիկայում կգործարկվի։ Այն ընթացքում է արդեն։ ՀՊՏՀ-ում գիտական տարբեր թեմաներով հետազոտություններ են իրականացվում, գործում է «Ամբերդ» հետազոտական կենտրոնը, որը ևս հրապարակումներ է անում․․․ Եվ նաև տարբեր ծրագրեր է իրականացնում պետական կառույցների պատվերով, այդ թվում՝ Բարձր տեխնոլոգիական արդյունաբերության նախարարության։ Թեմայից դուրս մի հարց․ պատվերի մեխանիզմը լա՞վ է աշխատում։ Երբեմն խոսակցություններ են լինում, որ գերատեսչություններն այնքան էլ լավ չեն կարողանում պատվերներ ձևակերպել։ Իմ տպավորությամբ այստեղ այդ առումով շատ դինամիկ համագործակցություն է։ Նախ, գերատեսչություններում ներգրավված մասնագետները մեծ մասամբ դասավանդում են ՀՊՏՀ-ում: Եթե կապը կա առօրեական գործունեության մեջ, ապա դա լուրջ հիմք է երկխոսության համար։ Եվ նրանք էլ գիտեն՝ ում են պատվեր ձևակերպում և ինչ ակնկալիքներ կարող են ունենալ։ Ընդհանրապես, երբ մենք խոսում ենք պահանջարկ և առաջարկ հարաբերության մասին, չպետք է մոռանալ, որ դրանք առանձին վերցված և բոլորովին մեկը մյուսի նկատմամբ դոմինանտ բաներ չեն, որովհետև, մի կողմից, ասում են՝ պահանջարկն է ձևավորում առաջարկը, բայց, մյուս կողմից, շատ դեպքերում հենց առաջարկն է ձևավորում պահանջարկի որոշակի դաշտ։ ՀՊՏՀ-ի դեպքում կարծես հատվել են առաջարկն ու պահանջարկը։ Բալանսավորված է, և դա, բնականաբար, կոլեգիալ մթնոլորտ է ապահովում, որտեղ այդ բոլոր գործընթացները շատ սահուն են։ «Ամբերդ»-ի գործունեությունից բացի՝ մեկ այլ հարցի անդրադառնանք։ Վերջերս «Ինֆոքոմը» ծավալուն հոդված էր հրապարակել, որտեղ ներկայացվել էր, թե ինչիպին է գիտությունը հայաստանյան բուհերում։ Մենք վերցրել էինք Web of Science շտեմարանում ինտեքսավորված ամսագրերում բուհերի հրապարակումները, և ՀՊՏՀ-ն 2021-2022 թթ․ տվյաներով 7-րդն էր 20 հրապարակմամբ։ Բացի այդ, երբ նայում ենք Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի (ԲԿԳԿ) տարբեր դրամաշնորհային մրցույթների արդյունքները, տեսնում ենք, որ այլ բուհերի և գիտական կազմակերպությունների հետ համեմատած՝ Տնտեսագիտական համալսարանն ամենաակտիվներից չէ։ Միջազգային հրապարակումների թիվն ավելացնելու և ԲԿԳԿ-ի մրցույթներին ավելի ակտիվորեն մասնակցելու ուղղութամբ ՀՊՏՀ-ում ի՞նչ քայլեր են իրականացվում։ Եկեք էլի ոչ բացարձակ թվերով խոսեմ։ Հայաստանի բուհական և ընդհանրապես ակադեմիական համակարգի համար հիմա կարևոր է նաև գործընթացի դինամիկան․ կա՞ աճ, թե՞ չկա աճ, և որչա՞փ է այդ աճը։ Օրինակ՝ միջազգային պարբերականների մասով, Scopus կամ Web of Science շտեմարաններում եղած հրապարակումների մասով ինձ համար շատ կարևոր ցուցանիշ է ոչ թե բացարձակ թիվը, այլ այն հանգամանքը, որ նախորդ տարվա համեմատությամբ 30%-ով տոկոսով աճել են [ՀՊՏՀ–ի հրապարակումները]։ Գուցե, եթե մենք վերցնենք շատ կոնկրետ թիվ կամ եթե համեմատենք, օրինակ, Ալիխանյանի անվան ազգային գիտական լաբորատորիայի կամ Երևանի պետական համալսարանի (ԵՊՀ) ֆիզիկայի ֆակուլտետի հետ, դա, ինչպես Դուք եք ասում, ոչ ամենաակտիվը կլինի, որովհետև դրանք թվեր են, որոնք տարբեր մասնագիտությունների համար էլ տարբեր են։ Կարևորը դինամիկան է, որովհետև այդ 30%-ի աճը պայմանավորված է թե՛ այն հանգամանքով, որ դասախոսների համար ավելի բարենպաստ պայմաններ են ստեղծվել, թե՛ երիտասարդ դասախոսների ակտիվացմամբ և ներգրավմամբ։ Բազմաթիվ գործոններ կան․ միջավայրը փոխում ես, շահագրգռվածությունը բարձրացնում ես, և սկսվում է գործընթաց։ Հասկանալի է, որ դու չես կարող մեկ, երկու, նույնիսկ երեք տարվա ընթացքում բացարձակ թվերով միջազգային մրցակցություն ունենալ, բայց եթե ապահովում ես տևակայուն աճ, դա նշանակում է, որ դու ճիշտ ճանապարհի վրա ես և վաղ թե ուշ կհասնես այդ հաջողություններին։ Իսկ ի՞նչ կասեք դրամաշնորհային ծրագրերին մասնակցության մասին։ Հոկտեմբերին ավարտվել է Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի դրամաշնորհային ֆինանսավորմամբ մի ծրագիր, մեկնարկել է դրամաշնորհային մեկ այլ ծրագիր։ Վերջերս շատ է խոսվում նաև բարձրագույն կրթություն-գիտություն տարանջատվածության մասին: ՀՊՏՀ-ն փորձե՞լ է համագործակցել գիտական կազմակերպությունների հետ։ Հայաստանում գործում է, օրինակ, Գիտությունների ագային ակադեմիայի (ԳԱԱ)՝ Մ. Քոթանյանի անվան տնտեսագիտության ինստիտուտը։ Բնականաբար: Երբեմն մենք մոռանում ենք, որ Հայաստանը փոքր երկիր է, և մասնագիտական շրջանակներն էլ այդքան մեծ չեն։ Անգամ տնտեսագիտության կամ կառավարման ոլորտում, որը շատ մեծ համայնք է մեր մասշտաբներով, այնուամենայնիվ, այնքան մեծ չէ, որ դու կարողանաս ունենալ երկու կամ երեք ոչ համագործակցող կառույց։ Չմոռանանք նաև, որ բացի գիտական կազմակերպությունից, տվյալ դեպքում՝ ԳԱԱ Տնտեսագիտության ինստիտուտից՝ նաև տարբեր այլ բուհերում կան տնտեսագիտության գծով մասնագիտություններ, բաժիններ, ֆակուլտետներ։ Այսինքն, սա հստակ, որոշակիորեն սահմանափակված համայնք է, և անշուշտ, Տնտեսագիտության ինստիտուտի գիտական կազմը դուրս չէ այդ համագործակցությունից։ Կենտրոնական, ակտիվ դերակատարությունը տվյալ ոլորտում պատկանում է հենց Տնտեսագիտական համալսարանին, որտեղ, քիչ առաջ Ձեզ ասացի, ներգրավված են ոլորտի գործնական մասնագետներ և հետազոտողներ։ Կարո՞ղ եք համագործակցության կոնկրետ օրինակներ հիշել։ Ես հիմա կդժվարանամ որևէ կոնկրետ օրինակ բերել։ Ներկա վիճակում, ընդհանրապես, դժվար թե ճիշտ կլինի, որ շատ կոնկրետ օրինակների մասին խոսենք, որովհետև համակարգը հիմա կտրուկ փոփոխությունների առաջ է կանգնած։ Այդ ժամանակ պետք է հաշվի առնեք, որ ինչ-որ մի բան, որը համակարգի գոյության մեկ փուլում կարող է գնահատվել որպես դրական կամ բացասական, կարող է բացարձակապես նշանակություն չունենալ վաղվա գործընթացների տեսանկյունից, երբեմն կարող է նաև հաշվի էլ չառնվել։ Գանք այն թեմային, որի համար սկսել ենք այս զրույցը։ Ո՞րն է ՀՊՏՀ դիրքորոշումը մի կողմից՝ բուհերի խոշորացման, Ակադեմիական քաղաքի կառուցման, մյուս կողմից՝ գիտական կազմակերպությունների՝ բուհերին ինտեգրվելու վերաբերյալ։ Շատ կարևոր, բայց նաև հակասական գործընթաց է։ Խոշորացումից սկսենք։ Նախ, Ձեզ անկեղծորեն ասեմ, որ խոշորացումը կարևոր գործընթաց է, որը տեղի է ունենում բազմաթիվ երկրներում, կան բազմաթիվ օրինակներ, և որը անհրաժեշտություն է մեր բուհական համակարգի համար։ Մենք այս պահին ունենք, եթե կոպիտ հաշվարկ անեմ, մոտ 80 հազար ուսանող ամբողջ Հանրապետությունում։ Խոսքը Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարության (ԿԳՄՍՆ) տիրույթում գործող բուհերի մասին է։ Դա մոտավորապես եվրոպական երկու-երեք միջին մեծության համալսարանների ուսանողների թիվ է։ ԿԳՄՍ նախարարության տիրույթում գործող բուհերի թիվը 23 է։ Դրան գումարած՝ այդ բուհերն ունեն մասնաճյուղեր, և այդ թիվն էապես աճում է։ Մենք գործ ունենք այդպիսի մի քանակի հետ, որի բաղադրիչները կազմված են այնպիսի բուհերից, որոնք կարող են ունենալ 700, 800, 1000 ուսանող։ Ես կարող եմ ասել, որ, օրինակ, 2020 թվականից մինչև 2023 թվականը ավելի քան 1400-ով աճել է Տնտեսագիտական համալսարանի ուսանողների թիվը։ Այս պահին քանի՞ ուսանող ունեք։ 8915, իսկ 2020 թ․ եղել է 7442։ Ես ինչո՞ւ հիմա բերեցի այդ թիվը, որովհետև միայն կոնկրետ տարվա ընդունված ուսանողների թիվը կարող է համադրելի լինել ինչ-որ մի բուհի ուսանողների ընդհանուր քանակին։ Ե՛վ ռեսուրսների կառավարման, և՛ միջազգային մրցունակության բարձրացման համար, բնականաբար, խոշորացումը կարևորագույն գործընթաց է։ Մյուս կողմից, խոսում են Ակադեմիական քաղաքի մասին, ընդ որում՝ շատ ակտիվ են խոսում, և կարծես թե խոշորացումը, դրա մեխանիզմները շատ քիչ են քննարկում։ Իրականում դրանք, թեկուզ և փոխկապակցված, բայց տարբեր գործընթացներ են։ Բուհերի խոշորացումը ոչ միշտ և ոչ պարտադիր է նշանակում, որ դրանք պիտի ֆիզիկապես որևէ տեղ տեղափոխվեն։ Ֆիզիկապես տեխափոխելը բացատրվում է նրանով, որ ավելի լավ միջավայր է ստեղծվում բուհերի համար։ Ես գիտեմ այդ բոլոր փաստարկները։ Ուզում եմ պարզապես ֆիքսել, որ մենք հասկանանք՝ դրանք տարբեր գործընթացներ են։ Եվ եթե մենք ինչ-որ տեղ դա արհեստականորեն մեկը մյուսով ենք պայմանավորում, կարող են առաջանալ որոշակի թյուրիմացություններ, որոնք, ի վերջո, կարող են վատ անդրադարձ ունենալ համակարգի զարգացման վրա։ Շատ կարևոր է ոչ միայն «ինչը» («ինչի» կարևորության մասին ես ասացի` բուհերի խոշորացումը), այլև «ինչպեսը». ինչպե՞ս դա անել, ինչպե՞ս գնահատել տարբեր բուհերի ռեսուրսների բնույթը, որակական և քանակական բնութագրերը, մասնագիտական ուղղվածությունները։ Սա՝ մի կողմից։ Մյուս կողմից՝ ինչպիսի՞ նպատակ դնել, ի՞նչ ուղով շարժվել, համալսարանակա՞ն մոդելներով, որտեղ կարող են լինել տարբեր բնույթի կրթական ծրագրեր և ֆակուլտետներ, թե՞ պրոֆիլային բուհերի։ Եվրոպական բարձրագույն կրթության ընդհանուր տարածքում, որի մաս ենք մենք կազմում, դոմինանտը կամ, ինչպես հիմա ընդունված է ասել, թրենդն այն է, որ մենք գործ ունենք պարզապես համալսարանների հետ։ Անշուշտ, կան նաև որոշ պրոֆիլային բուհեր, բայց դրանք փոքրամասնություն են կազմում։ Օրինակ, Դանիայում խոշորացման գործընթացի արդյունքում առաջացան մի քանի համալսարաններ, որոնց մեջ կան տարբեր տեսակի կրթական ծրագրեր, մասնագիտություններ, և որոնք տեղակայված են կոնկրետ քաղաքներում (ինչպես հիմա մենք ունենք, օրինակ, Շիրակի պետական համալսարան, Երևանի պետական համալսարան)։ Այդ թվում և գիտական կազմակերպությունների խոշորացման տեսանկյունից այսպես է կազմակերպված։ Դա երկու դրական կողմ ունի․ համենայն դեպս, պահպանվում է մրցակցությունը, մրցունակությունը: Եվ բացի դրանից՝ համալսարանի կամ բուհի առկայությունը այս կամ այն վայրում միջավայրատեղծ հանգամանք է: Իսկ ի՞նչն է խանգարում, որ բոլոր համալսարանները լինեն մի միջավայրում։ Ես նկատի ունեմ տվյալ համայնքի, տվյալ քաղաքի զարգացման համար միջավայրաստեղծ հանգամանք։ Եթե պրոյեկտենք Հայաստանի վրա, արդյո՞ք նկատի ունեք, որ մի համալսարանը լիներ, օրինակ, Գյումրիում, մյուսը՝ Կապանում։ Մեկը լիներ Գյումրիում, մեկը կամ երկուսը լիներ Երևանում, մեկը լիներ անպայման հարավում, որտեղ կա հիմա Գորիսի պետական համալսարանը։ Խոշոր քաղաքներում, ամեն դեպքում, պետք է լինեին։ Ի վերջո, եթե մենք գնայինք, այսպես ասած, աշխարհագրորեն տեղակայված համալսարանների ուղով, ապա մենք կունենայինք 4-5 համալսարան։ Այնուամենայնիվ, այս տարբերակը չընտրվեց։ Շատ համալսարաններ արտասահմանում ունեն իրենց կամպուսները, ունեն և քաղաքում տարբեր շենքեր, բայց նաև կառուցում են իրենց կապմուսները, որտեղ ուսանողները սովորում և ապրում են։ Հիմա [Հայաստանում] ընտրվել է «ազգային կամպուսի» գաղափարը, այսինքն՝ բոլորը պետք է լինեն մի տեղում։ Կարևորն այն է, որ մենք դեռևս չգիտենք՝ դա ինչ կառուցվածք է ունենալու։ Մենք գործընթացին հետևում ենք զուտ լրատվության միջոցով։ Դա, ցավոք, երևի թե չի նպաստում այդ գաղափարի իրական քննարկմանը կամ բոլոր տեսակի ռիսկերի և հնարավորությունների բացահայտմանը, վերլուծմանը։ Դա մասնակցության լուրջ պակասն է, որովհետև այն, ինչ քննարկվում է, ինչին մենք ականատես ենք, 90-95%-ով շինարարական նախագիծ է։ Ոչ միայն բուհերն են խոշորացվում, այլ նաև գիտական կազմակերպություններն են իրենց հերթին խոշորացվում և միացվում բուհերին։ Այս համակարգերի ինտեգրման համար պարտադի՞ր պայման է, որ երկուսը միասին գործեն, թե՞ կարող էին նաև առանձին գործել ու սերտ համագործակցել։ Ես համաձայն եմ, որ խոշորացման գործընթացը, բնականաբար, երկուսին էլ պետք է, բայց կարծում եմ՝ դա առնվազն նշանակում է, որ փուլերով այդ գործընթացը պետք է տեղի ունենա։ Նախ, պիտի խոշորացվեն գիտական կազմակերպությունները, զուգահեռաբար պետք է գնա բուհերի խոշորացման գործընթաց, որպեսզի մենք իմանանք՝ ինչը ինչի հետ է ինտեգրվում։ Երբ քիչ առաջ ասում էի, որ հիմա շատ դժվար է այս կամ այն օրինակի մասին խոսելը, հենց դրա համար էի ասում, որ մենք չգիտենք՝ այս մեկը և այն մյուսը ինչպիսի սխեմաներով պիտի ինտեգրվեն։ Երկրորդ հանգամանքը խոշորացման առումով, որի մասին ես մտմտում եմ․ հիմա ես և Դուք խոսում ենք, և ես նույն հարցերը կարող էի Ձեզ տալ, որովհետև, գուցե ինչ-որ մի այլ ռակուրսով, բայց գրեթե նույն քանակի ինֆորմացիա ունեմ, որքան Դուք, որովհետև չեմ մասնակցում այդ քննարկումներին։ Խոշորացրինք գիտական կազմակերպությունները և բուհերը, X գիտական կազմակերպությունը միավորեցինք Y բուհի հետ։ Արդյո՞ք դա նշանակում է բարձրագույն կրթության և գիտության ինտեգրում։ Կառավարությունն ասում է, որ մեխանիզմներ են մտածելու, բուհերի կառավարման համակարգն են լավացնելու։ Ինչպե՞ս, ո՞վ է դա անելու։ Ասում են՝ եկեք բոլորով անենք։ Եկե՛ք։ Ոչ մի հրավեր մենք դեռ չենք ստացել, և ոչ մի բուհ դեռ չի ստացել։ Բուհերին ասել են մինչև փետրվարի 15-ը ներկայացնել առաջարկներ։ Մեկ ամիս առաջ Տնտեսագիտական համալսարանը ներկայացրել է առաջարկներ, դրա մասին հավանաբար մենք դեռ կխոսենք։ Բայց ես կուզենայի ավարտել միտքս․ միավորումն ավտոմատ կերպով չի նշանակում բարձրագույն կրթության և գիտության ինտեգրում, որովհետև եթե գիտական կազմակերպությունը մտնի բուհի կազմ և գոյություն ունենա այնտեղ որոշակի ավտոնոմ կարգավիճակով (դրա մասին էլ են խոսում), խնդիրը չի լուծվի։ Դա կլինի ընդամենը ծածկի փոփոխություն։ Ի՞նչ տարբերություն՝ լինի ԳԱԱ ինստիտո՞ւտ, թե՞, օրինակ, ԵՊՀ։ Կարո՞ղ եք ասել։ Ճիշտ է, պետք է բուհերում, բացի կառավարման համակարգից, փոխվի կրթական ծրագրերի ամբողջ փիլիսոփայությունը։ Ուզում են փոխել։ Ո՞վ է ուզում։ Երբ Կառավարությունն ասում է՝ ներկայացրեք հայեցակարգային առաջարկներ, չի՞ նշանակում արդյոք, որ այդպիսով կրթական և գիտական հանրությանը հրավիրում է միասին բոլոր խնդիրների, հարցերի լուծումները գտնել։ Դուք չունե՞ք այդպիսի տպավորություն։ Ես դեռ չեմ կարող ունենալ այդպիսի տպավորություն, որովհետև ինֆորմացիայի պակաս ունեմ․ ես չգիտեմ՝ ինչ է լինելու հետո, ինչն է քննարկվելու: Երբ այդ նույն հարցերը տալիս եմ որոշում կայացնողներին, ասում են՝ իրենք սևով սպիտակին չեն գրել, որ պարտադիր այս կազմակերպությունը պիտի միանա այն մեկին, որ հենց այսպես պիտի լինի․ իրենք ասում են՝ ներկայացրեք ձեր առաջարկները, միասին քննարկենք։ Շատ ճիշտ մտադրություն է, այո՛։ Ես ինքս, մոտավորապես արդեն մեկ տարի է, սպասում եմ որևէ այդպիսի քննարկման այդ թեմայով և մեծ սիրով կմասնակցեմ, որովհետև ուզում եմ իմանալ այն բոլոր հարցադրումների պատասխանները, որոնց մասին խոսեցինք։ Իհարկե, այդ ամբողջ քաղաքաշինական նախագիծը շատ գրավիչ է (նկատի ունի «Ակադեմիական քաղաք» ծրագիրը), բայց, օրինակ, որևէ կլաստերում խոշորացված բուհերն ինչպիսի՞ն պիտի լինեն։ Կա, այսպես կոչված, Կրթական կլաստեր։ Ինձ համար մի քիչ անհասկանալի է, թե ինչ է նշանակում Կրթական կլաստեր։ Ենթադրվում է, որ Մանկավարժական համալսարանը պիտի լինի հիմքում։ Այո՛, ճիշտ ասացիք, «ենթադրվում է»․․․ Բազմաթիվ ուղղություններ են մնում, որոնք, հայտնի չէ, որ կլաստերում կհայտնվեն։ Կլաստերն ի՞նչ է, համալսարա՞ն է, ինչպիսի՞ աֆիլյացիաներ կամ կապակցումներ պիտի ունենան նույն կլաստերում տեղակայված գիտական կազմակերպությունները։ Բազմաթիվ հարցեր կան, առանց որոնց պատասխաննների, ես էլ չեմ ասում` քննարկման, շատ դժվար է այս պահին որևէ գնահատական տալ։ Այս գործընթացը մոդելի փոփոխություն է: Հայաստանն ավանդաբար ունեցել է ակադեմիական գիտություն, հիմա լինելու են համալսարաններ, որոնցից դուրս գիտական անկախ կազմակերպություններ, մեկ-երկու բացառություններով, չեն գործելու։ Արդյո՞ք նպատակահարմար է գիտական ու կրթական բոլոր կառույցները մի հովանու տակ հավաքել (նկատի ունեմ Ակադեմիական քաղաքը): Շատ դժվար կացության մեջ ենք։ Մենք քննարկում ենք այն, ինչի մասին հստակ պատկերացում մեզ տրված չէ։ Որպես ակադեմիական կենսագրություն ունեցող մարդ եմ Ձեզ ասում․ մինչև չհասկանաս՝ սա ինչ է, չես կարող դրա վերաբերյալ կարծիք հայտնել կամ ասել՝ ավելի լավ է այսպես կամ այնպես: Եթե մենք խոսում ենք խոշորացման գործընթացի մասին, եկեք պատկերացնենք հետևյալը. մենք ուզում ենք գիտությունը բերել բուհեր, մենք մոդել ենք փոխում, այդ մոդելը պարզ միավորմամբ չի փոխվի։ Դու պիտի ուժեղացնես և փոխես բուհն առաջին հերթին, որովհետև այդ գիտական կազմակերպությունը գալու է այդտեղ, ունենաս համապատասխան կրթական ծրագրեր, որպեսզի այդ միավորվող գիտական կազմակերպության մասնագետները ներգրավվեն այդ ծրագրում։ Որոշ դեպքերում գուցե և չդասավանդեն․ դասավանդումն էլ տարբեր մակարդակի կարող է լինել։ Եթե խոսքը հետազոտության մասին է, ուրեմն ուսանողը կարող է ներգրավվել հետազոտության մեջ։ Հենց այդպես էլ լինելու է։ Այդպես լինելո՞ւ է։ Կառավարությունն ասում է, որ լինելու է։ (Ժպտում է) Երբ Դուք ասում եք՝ «այդպես լինելու է», չի նշանակում, որ ես չեմ ուզում՝ ադպես լինի։ (Շարունակում է նախորդ միտքը) Այսինքն՝ դու պիտի ապահովես նախադրյալներ, մեխանիզմներ, որ գործընթացը չլինի մեխանիկական։ Դրա համար առաջին հերթին պիտի փոխես բուհի ներքին գործունեության մեխանիզմը։ Ի՞նչ է նշանակում ինտեգրվել, եթե մենք այս պահին նույնիսկ չունենք դասական իմաստով կրթական ծրագրեր։ Ունենք որոշակի ուսումնական պլաններով աշխատող [ծրագրեր], որոնք կոշտ են, չեն ապահովում բավարար ճկունություն, չեն ապահվում ուսանողների համար որոշակի անհատական հետագծեր ստեղծելու հնարավորություն, այդ թվում՝ հետազոտական։ Կրեդիտային համակարգը դեռևս կիսատ է աշխատում, միայն կուտակային ուղղությամբ, շա՜տ քիչ, համարյա աննշան աշխատում է, այսպես ասած, կրեդիտների փոխանցման իր ֆունկցիայով և բացարձակապես չի աշխատում ներքին շարժունության ֆունկցիայով: Պիտի խոշորացվեն նաև կրթական ծրագրերը, բայց դրա հետ մեկտեղ այդ խոշորացվածների մեջ պիտի ապահովվի ուսանողների՝ տարբեր մասնագիտացումների հնարավորությունը։ Բազմաթիվ խնդիրներ կան, որոշ տեղեր ինչ-որ քայլեր են անում դրանց լուծման ուղղությամբ, որոշ դեպքերում դրանց խանգարում է մեր նորմատիվ դաշտը։ Մոտավորապես 7-8 (եթե ոչ ավելի) տարի է` աշխատանք է տարվում «Բարձրագույն կրթության», իսկ հետո՝ արդեն «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի ուղղությամբ։ Հիմա այս գործընթացը, որը սկսվել է՝ խոշորացումը, բուհերի և գիտական կազմակերպությունների միավորումը, մնացած բոլոր խնդիրները երբեք չեն կարող լուծվել, եթե զուգահեռաբար և որպես նախադրյալ նաև չընդունվի այդ օրենքը։ «Կրթության մինչև 2030 թ․ զարգացման պետական ծրագրի» շրջանակներում հստակ դրված է բուհերի և գիտական կազմակերպությունների կազմակերպաիրավական նոր ձևի ստեղծումը։ Դա նշված է որպես խնդիր, որպես նպատակ, և շատ ճիշտ նպատակ է, որովհետև «պետական ոչ առևտրային կազմակերպություն (ՊՈԱԿ)» կամ «հիմնադրամ» ձևերը չեն համապատասխանում ակադեմիական հաստատության նպատակներին և գործունեության հիմնական կերպին (Հայաստանում բուհերն ու գիտական կազմակեպրությունները կա՛մ ՊՈԱԿ-ներ են, կա՛մ հիմնադրամներ,- խմբ․)։ Արդյո՞ք այդ խնդիրը պիտի լուծվի հետո։ Ո՛չ, ես կարծում եմ, որ այդ խնդիրը պետք է առաջնահերթ լինի կամ գոնե գնա խոշորացված համալսարանների կամ կլաստերների ստեղծմանը զուգահեռ։ Ճի՞շտ եմ հասկանում, որ առաջարկում եք բարձրագույն կրթության և գիտութան համակարգերում եղած խնդիրները փուլ առ փուլ լուծել, հետո մտածել խոշորացման կամ միավորման մասին։ Այդ փուլերն այդ աստիճան տարանջատված չեն։ Կարելի է երկու խոշոր փուլ առանձնացնել։ Առաջին փուլում՝ մինչև 2027 թվականը, մշակել և ընդունել գիտակրթական հաստատությունների կազմակերպաիրավական նոր ձևերը, խոշորացման մեթոդաբանությունը որոշել և մինչև 2026 թ․ ավարտը կազմակերպել այդ գործընթացը։ Երկրորդ փուլում (նկատի ունի՝ 2027-ից հետո,- խմբ․) արդեն խթանել խոշորացված բուհերի և գիտական կազմակերպությունների տարբեր տեսակի, տարբեր աստիճանի համագործակցություններ, ալյանսներ, ապա նախաձեռնել ինտեգրումը բուհերին և ստանալ երկրի գիտակրթական լանդշաֆտը։ Այս վերջին հայտարարությունները ես լավ չեմ ընկալում՝ կապված այն բանի հետ, որ միջանկյալ հեռանկարում մենք ոչ մի տեղ ոչ մի բուհ չենք ունենալու՝ բացի Ակադեմիական քաղաքից։ Այս ամենը Տնտեսագիտական համալսարանի հայեցակարգային առաջարկներում ներկայացվե՞լ է։ Այս փուլայինն իմ անձնական առաջարկն է, որը, որպես մասնագետ, դեռևս գարնանն ուղարկել եմ պարոն Հայոցյանին և տիկին Անդրեասյանին (ԲԿԳԿ նախագահին և ԿԳՄՍ նախարարին,- խմբ․)։ Որպես փորձագե՞տ եք ուղարկել։ Նաև որպես մարդ, որը «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի համակարգողն է եղել և մինչև հիմա փորձում է ինչ-որ ձևով ջատագովություն անել այս օրենքին։ Նրանցից արձագանք եղե՞լ է։ Ընդհանուր բնույթի։ Իսկ Տնտեսագիտական համալսարանի առաջարկը խոր վերլուծած, 40 էջանոց փաստաթուղթ է։ Վերջերս ՀՊՏՀ գիտական խորհրդի նիստի ընթացքում հայտարարվեց, որ ԿԳՄՍՆ-ին «Տնտեսագիտություն և բիզնես վարչարարություն» ուղղությամբ համալսարան ունենալու հայեցակարգ է ներկայացվելու։ Ճի՞շտ եմ հասկանում, որ սա հենց ՀՊՏՀ հայեցակարգային առաջարկի մի մասն է։ Դրա մի մասն է․ փաստաթուղթը մի քանի հատված ունի։ Նախևառաջ, վերլուծության է ենթարկվում համալսարանական պատկերը, այդ թվում՝ տարբեր տեսակի ուղղությունների հիման վրա ստեղծվող կամ խոշորացված բուհերի։ Երկրորդ հատվածն ինչ-որ տեղ բխում է այն բանից, ինչի մասին մենք արդեն խոսեցինք․ հայտնի չէ ոչ միայն այն, թե որ կլաստերի մեջ պիտի մտնի Տնտեսագիտական համալսարանը, այլև այն, թե, ընդհանրապես, ինչպես է խոշորացվելու․ [տնտեսագիտության և կառավարման ուղղությունն] արդյո՞ք գնալու է Տեխնոլոգիական կլաստեր Ագրարային համալսարանի համապատասխան կրթական ծրագրի հետ, թե՞ լինելու է որևէ կլաստերում առանձին ուղղություն։ Եթե ԵՊՀ-ն ունի կլաստերի կարգավիճակ, արդյո՞ք այդ ուղղությունը պիտի միավորվի դեռևս այստեղ մնացող կլաստերին (ԵՊՀ հիմքի վրա ստեղծվող Դասական կլաստերը մնալու է Երևանում և ավելի ուշ է տեղափոխվելու Ակադեմիական քաղաք,- խմբ․)։ [ՀՊՏՀ առաջարկներում] շատ տրամաբանված հիմնավորումներ են բերվում, որոնք վերաբերում են անպայման «Տնտեսագիտություն և բիզնես վարչարարություն» ուղղություն ունենալուն, որովհետև այն՝ որպես ուղղություն, նշված չէ (նկատի ունի՝ այդ ուղղությունը չկա «Ակադեմիական քաղաք» ծրագրի հայեցակարգում)։ Ասում էին մինչև 8, հիմա մենք ունենք ընդամենը 6 (նկատի ունի, որ Ակադեմիական քաղաքում կարող է տեղավորվել մինչև 8 համալսարան, բայց Կառվարությունը հայտարարել է 6-ի մասին,- խմբ․)։ ՀՊՏՀ-ն առաջարկում է, որ «Տնտեսագիտություն և բիզնես վարչարարություն» ուղղությամբ մի առաձին համալսարա՞ն լինի։ Կառույց, որը, հավանաբար, կլինի որևէ կլաստերում։ Բայց մյուս խնդիրն այն է, որ երբ կլաստերների նկարագրությունը նայում ես, նրանք արդեն իսկ սահմանափակ են։ Օրինակ՝ Կրթական կլաստերից խոսեցինք, դրա մի մասը հասկանալի է: Իսկ ինչ վերաբերում է, օրինակ, բազմաթիվ այլ ուղղությունների, որոնք կապված են, հասարակագիտության կամ հումանիտար ուղղության հետ․․․ Գուցե հումանիտար ուղղությունը գնալու է Արվեստի՞ կլաստեր։ Այսինքն՝ մի շարք անորոշություններ կան, և այդ անորոշություններն, ինչպես հիմա ընդունված է ասել, հասցեավորելու շատ պատճառաբանված առաջարկություններ են արվում ՀՊՏՀ փաստաթղթում։ Ես կարծում եմ, որ հավանաբար կլինեն էլի առաջարկություններ տարբեր բուհերից, և շատ կարևոր է, թե ինչ հարթակում դրանք կքննարկվեն։ Պատկերացրեք, որ բոլոր տնտեսագիտական ուղղությունները (նկատի ունի՝ տարբեր բուհերի բաժիններն ու ֆակուլտետները,- խմբ․) պետք է միավորվեն, ենթադրենք, որևէ համալսարանում, օրինակ՝ ԵՊՀ-ում։ Պատկերացնո՞ւմ եք՝ [ուսանողների թվի] ինչպիսի կտրուկ աճ է լինելու, եթե այսպես խոշորացնենք։ Իսկ կա՞ անհրաժեշտություն այդ բոլորն ուղիղ ձևով խոշորացնելու, կա՞ անհրաժեշտություն, որ բոլորը մի տեղ միավորվեն, եթե միավորվեն, ո՞րն է այդ կլաստերը։ Տնտեսագիտություն կամ տնտեսություն ասվածն անմիջականորեն կապված է ամեն ինչի հետ. չեք կարող Տեխնոլոգիական համալսարանում, եթե ցանկանում եք այնտեղ առևտրայնացման որոշակի գործողություններ կատարել, չունենալ այդ ուղղությունը։ Այսինքն, անհրաժեշտություն կա, որ ոչ թե կրթական նույնատիպ ծրագրերը մի համալսարանում լինեն, այլ ամեն համալսարանն իրե՞նն ունենա։ Մրցունակության հարցն է այդպես բարձրացվում։ Հիմա ես ասում եմ այն պատկերացումները, որոնց վերաբերյալ կան վերլուծություն և որոշակի առաջարկներ ՀՊՏՀ փաստաթղթում։ Բայց նաև ես ինքս եմ հարցադրումներ անում։ Ես և Դուք միասին հիմա մտածում ենք, որ կարող է լինել այսպես, կարող է լինել այնպես, ոչ թե՝ այսպես և վերջ։ Որովհետև եթե դու առանց նախապես գնահատելու ասում ես՝ այսպես ենք որոշել, այսպես սիրուն է, ճիշտ է, հարմար է կամ հեշտ է, բայց հետո ի՞նչ է լինելու, դա խնդիր չի՞ առաջացնելու։ Օրինակ, երբ Վրաստանում միավորվեցին գիտական կազմակերպությունները և համալսարանները՝ առանց համալսարանները նախապատրաստելու այդ միավորմանը, մեծ խնդիրներ առաջացան։ Թբիլիսիի նախկին Մանկավարժական ինստիտուտին, որը վերածվել էր համալսարանի, միացրին Վրաստանի Ակադեմիայի՝ Ուզնաձեի անվան հոգեբանության ինստիտուտը, որը հայտնի հոգեբանական դպրոց էր նույնիսկ նախկին Խորհրդային միության տարածքում։ Այնպես ստացվեց, որ այդ համալսարանը պարզապես պատրաստ չէր դրան նույնիսկ ֆինանսապես․ մարդիկ 6 ամիս աշխատավարձ չէին ստանում։ Ինստիտուտի՞ աշխատակիցները։ Այո՛։ Շատերը գնացին։ Բնականաբար, հետո հասկացան, որ այդ ձևով միացնելը ճիշտ չէր, առանձնացրին, բայց արդեն կոտրված էր։ Սա վատ փորձ է, ընդ որում՝ ասեմ Ձեզ, որ ի պատիվ վրացի մասնագետների՝ [քննարկումներից մեկի ժամանակ] նրանք պատմում էին այդ փորձից և շեշտում էին, որ ուղղությունը ճիշտ է, բայց դրա իրականացման ձևը շատ կարևոր է․ «Արե՛ք այդպես, բայց մե՛զ պես չանեք»։ Ես, իհարկե, հույս ունեմ, որ այդ նույն ուղղությամբ չի գնա գործընթացը, բայց դա նաև քննարկման ընդհանուր բովանդակային մակարդակի հետ է կապված։ Շատ մեծ հույս ունեմ, որ խոշորացման գործընթացը կիրականանա թեկուզ այն փուլային տարբերակով, որի մասին ես Ձեզ ասացի։ Որպես 15 տարի բարձրագույն կրթության կազմակերպման խնդիրներով զբաղվող և որոշակի փորձ ունեցող մարդ՝ ասեմ՝ ինչու եմ գնահատում ՀՊՏՀ փաստաթուղթը, որին ծանոթացել եմ, նաև մի երկու առաջարկություն էլ ես եմ արել։ Որովհետև այնտեղ կա վերլուծություն, այնտեղ կա գնահատական, այսինքն՝ դա ակադեմիական բնույթի առաջարկ է։ Եթե ամբողջացնենք ՀՊՏՀ առաջարկները, արդյո՞ք ՀՊՏՀ-ն ուզում է գոյություն ունենալ որպես մի առանձին կառույց՝ «Տնտեսագիտություն և բիզնես վարչարարություն» ուղղությամբ։ Կառավարությունն առանձնացրել է 6 ուղղություն, հայտարարել է մինչև 8 ուղղության կամ բուհի մասին։ Մենք հիմնավորում ենք, որ «Տնտեսագիտություն և բիզնես վարչարարություն» ուղղությունը նույնպես պետք է ընդգրկվի դրա մեջ։ Մնացած հարցերն արդեն քննարկելի են։ Ես, իհարկե, որևէ վտանգ չեմ տեսնում այն բանում, որ արդեն մեկ ամիս է՝ ոչ մի առանձնահատուկ արձագանք չկա (նկատի ունի՝ Կառավարությունից,- խմբ․)։ Հավանաբար դա կապված է նրա հետ, որ սպասում են [այլ առաջարկների], որ շրջանակ լինի։ Չնայած, ըստ իս, որոշակի արձագանքները միշտ կարևոր են հենց այն նկատառումով, որ ակադեմիական մարդկանց յուրահատկությունը պիտի կարողանաս օգտագործել։ Բացի այդ՝ այսպիսի մի կարևոր, շատ պարզ հոգեբանական բան էլ կա․ եթե դու ուզում ես հաջողությունների հասնել քո բռնած գործում, և, միևնույն ժամանակ, կանխել ոչ հիմնավորված, բայց շատ բնական դիմադրությունը, խոսի՛ր մարդկանց հետ, բե՛ր քո կողմը, դարձրո՛ւ մասնակից գործընթացին, քանի որ եթե նա առարկի կամ դիմադրի, կդիմադրի արդեն ինքն իրեն։ Եվ ես կարծում եմ, որ դա պետք է լինի մեր թե՛ բոլոր բուհական կառույցների, թե՛ գիտական կազմակերպությունների, թե՛, առավել ևս, այդ գործընթացը տանող գերատեսչությունների հիմնական մտահոգությունը՝ գործը գլուխ բերելու հարցում։ Գլխավոր լուսանկարը՝ ՀՊՏՀ Մարքեթինգի և հասարակայնության հետ կապերի բաժնի Աննա Սահակյան

20:23 - 21 դեկտեմբերի, 2023

Գիտությունը բուհերում. դասախոսները որքանո՞վ են ներգրավված հետազոտական աշխատանքներում

Կախված առաջարկվող կրթական ծրագրերից և գիտական աստիճաններից՝ համալսարանները լինում են տարբեր։ Բուհերը սովորաբար իրենց դիրքավորում են կա՛մ որպես հետազոտական համալսարաններ (research universities), կա՛մ որպես կրթական համալսարաններ (teaching universities)։ Լինում են նաև հիբրիդային՝ այսինքն՝ համալսարաններ, որոնք ներառում են երկու ուղղություններն էլ։ Գիտահետազոտական բաղադրիչը չափազանց կարևոր է բուհերի համար։ Այն նպաստում է գիտելիքների ընդլայնմանը, խթանում նորարարությունը և բարձրացնում կրթության որակը: Դասախոսների՝ դասավանդմանը զուգահեռ հետազոտություններում ներգրավվելը հնարավորություն է տալիս առաջատար լինել իրենց ոլորտներում և հարստացնել ուսումնական գործընթացը ժամանակակից գիտելիքներով: Հայաստանյան բուհերը, սակայն, իրենց հստակ չեն դիրքավորում որպես հետազոտական կամ ոչ հետազոտական համալսարաններ. այդ տեղեկությունը բուհերի կայքերում չգտանք։ Բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում գիտահետազոտական կարողությունների գնահատումը հատկապես կարևոր է գիտահետազոտական կազմակերպությունները ՀՀ պետական բուհերին միացնելու մասին խոսակցությունների ու քայլերի համատեքստում։ Տրամաբանությունը հուշում է, որ վարվող այս քաղաքականության և իրականացվող փոփոխությունների հիմքում պետք է լինեն նաև այս պահին բուհերի ունեցած հետազոտական ներուժն ու կարիքները արտահայտող ցուցանիշներ։ Մինչդեռ մեր ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ նման ցուցանիշներ առկա չեն, իսկ գոյություն ունեցող որոշակի տվյալներն էլ ոչ ամբողջական են։ Այս հոդվածում փորձել ենք ցույց տալ բուհերի գիտահետազոտական արդունքները վերջին երկու տարիների ընթացքում՝ հենվելով բարձր ազդեցության գործակից ունեցող ամսագրերում հրապարակված հոդվածների քանակական տվյալների վրա։ Մինչ դրան անցնելը, սակայն, պիտի փորձենք հասկանալ՝ ինչ է գիտությունը համալսարանների համար։ Դա հասկանալու համար զրուցել ենք Երևանի պետական համալսարանի (ԵՊՀ), Երևանի պետական բժշկական համալսարանի (ԵՊԲՀ), Հայաստանի ամերիկյան համալսարանի (ՀԱՀ), Հայաստանի ազգային պոլիտեխնիկական համալսարանի (ՀԱՊՀ), Հայաստանի ազգային ագրարային համալսարանի (ՀԱԱՀ), Հայկական պետական մանկավարժական համալսարանի (ՀՊՄՀ), Հայաստանի պետական տնտեսագիտական համալսարանի (ՀՊՏՀ) ներկայացուցիչների հետ։ Հայաստանյան բուհերը կարևորո՞ւմ են, որ դասախոսները զբաղվեն գիտությամբ Հարցազրույցների ընթացքում առաջին հարցը, որին անդրադառնում էինք, գիտության դերն է համալսարանների համար․ փորձում էինք հասկանալ, թե որքանով են բուհերը կարևորում դասախոսների՝ գիտությամբ, հետազոտական աշխատանքով զբաղվելը։ Նկարներում ամփոփել ենք բուհերի ներկայացուցիչների պատասխանները վերոնշյալ հարցին։ Բուհերի ներկայացուցիչների հետ զրուցելով՝ արձանագրեցինք, որ դասախոսների՝ գիտությամբ զբաղվելը և հետազոտական աշխատանքներում ներգրավվելը կարևորում են բոլորը։ Խոսենք թվերով Web of Science գիտատեղեկատվական շտեմարանից ապրիլին ներբեռնեցինք տվյալներ այն մասին, թե այնտեղ ինդեքսավորված ամսագրերում տպագրվելու ինչ ցուցանիշներ ունեն հայաստանյան բուհերը։ Web of Science-ը մեկն է ամենահայտնի ու կիրառելի շտեմարաններից, որտեղ ինդեքսավորված ամսագրերը համապատասխանում են գիտաչափության ստանդարտներին, իսկ տպագրված հոդվածներն ու հետազոտությունները վերաբերում են գիտության գրեթե բոլոր ոլորտներին։ Դիտարկել ենք Web of Science շտեմարանում 2021-2022 թվականներին հրապարակված գիտական հոդվածները։ Տվյալները ներբեռնելու պահին հարթակում դեռևս ամփոփված չէր 2022 թվականը, ուստի ներկայացվող տվյալները կարող են մի փոքր տատանվել վերջնական արդյունքից, բայց նախորդ տարիների փորձը դիտարկելով՝ նշենք, որ տվյալների տատանումը սովորաբար շատ մեծ չի լինում և ընդհանուր պատկերի օբյեկտիվ ըմբռնման վրա գրեթե ազդեցություն չի ունենա։ ԵՊՀ պրոռեկտոր Ռաֆայել Բարխուդարյանը նշեց, որ ԵՊՀ-ն տարեկան մոտ 300 հոդված է տպագրում Web of Science կամ Scopus միջազգային շտեմարաններում ինդեքսավորված ամսագրերում։ Web of Science շտեմարանից վերցված տվյալները հուշում են, որ ԵՊՀ-ն 2021-22 թվականներին հրապարակել է շուրջ 500 հոդված. հրապարակումների ամենամեծ կտորը՝ շուրջ 52%-ը, բաժին է ընկնում ֆիզիկայի, քիմիայի և մաթեմատիկայի ոլորտներում հետազոտություններին։ Հումանիտար և հասարակագիտական գիտությունների հոդվածները միջազգային ինդեքսավորված շտեմարաններում շատ քիչ են։ Մյուս բուհերի հետ համեմատած՝ ԵՊՀ-ն այս ցուցանիշով առաջատարն է, սակայն պետք է հաշվի առնել այն, որ ԵՊՀ-ն նաև ամենամեծ բուհն է թե՛ ենթակառուցվածքների և թե՛ անձնակազմի հաշվարկով։ Մոտավոր տվյալներով Երևանի պետական համալսարանում աշխատում է 1350 դասախոս։ Եթե վերցնենք 2021 թվականին հրապարակված 233 հոդվածները, կստացվի, որ 100 դասախոսին միջինում բաժին է ընկնում միջազգային գիտատեղեկատվական շտեմարաններում ինդեքսավորված ամսագրերում հրապարակված 17 հոդված։ Հրապարակումների թվով երկրորդը Երևանի պետական բժշկական համալսարանն է՝ շուրջ 300 հոդվածով։ ԵՊԲՀ պրոռեկտոր Կոնստանտին Ենկոյանը նշում է, որ բուհում փորձում են մեծացնել սեփական հոդվածների թիվը։ Այսինքն՝ այն հետազոտությունների, որոնք կատարվել են բուհում՝ դասախոսների կամ գիտաշխատողների կողմից․ «Եթե 2015-2016 թվականներին մենք խոսում էինք Web of Science-ի 16 հոդվածի մասին, 2022 թվականը փակել ենք Web of Science-ի 101 հոդվածով։ Այո՛, մենք հիմա երկրորդն ենք համալսարանների շարքում՝ տպագրություններով զիջելով ԵՊՀ-ին, որը մուլտիդիսցիպլինար է։ Մենք պրոֆիլային ենք»։ Պարոն Ենկոյանը նշում է, որ բուհի ցուցանիշները բարելավելու համար ընտրել են գերակա ուղղություններ։ Կարևորում են սեփական հոդվածները և կարծում, որ ավելի լավ է ունենալ քիչ հոդվածներ, որոնք տպագրված կլինեն ազդեցության բարձր գործոն ունեցող ամսագրերում և հասանելի կլինեն միջազգային գիտական հանրությանը․ «Դու կարող է քանակը քիչ էլ տաս, կարող ես տպագրել, օրինակ, տասը հոդված, մեկ ուրիշ հաստատություն ունենա երկու հարյուր, բայց քո էդ 10-15-ով քեզ ավելի շատ ճանաչեն։ Որովհետև դրանք կլինեն այստեղի կատարած արդյունքը, իրենք շատ հղումներ կունենան, դաշտում ճանաչելի կդարձնեն քեզ։ Մենք ընտրեցինք գերակա ուղղություններ և սկսեցինք զարգացնել դրանք»։ ԵՊԲՀ կայքում հրապարակված տվյալների համաձայն՝ բուհում աշխատում է 1100 դասախոս։ Համադրելով 2021 թվականին հրապարակված 150 հոդվածների թվի հետ՝ 100 դասախոսին միջինում բաժին է ընկնում միջազգային գիտատեղեկատվական շտեմարաններում ինդեքսավորված ամսագրերում հրապարակված 14 հոդված։ Տպագրությունների թվով երրորդ բուհը Հայ-ռուսական համալսարանն է` շուրջ 160 հոդվածով։ Հոդվածների շուրջ 82%-ը տպագրվել է բնագիտության ոլորտում։ Բուհի ներկայացուցչից մեկնաբանություն չունենք, քանի որ բուհից հրաժարվեցին հարցազրույց տալ և մեկնաբանել ինչպես տվյալները, այնպես էլ իրենց ռազմավարությունը։ Չորրոդ տեղում Հայաստանի ամերիկյան համալսարանն է՝ շուրջ 50 հոդվածով։ Հոդվածների 39%-ը տպագրվել է բժշկագիտության ոլորտում։ «Այժմ մենք անգամ մոտ չենք այն արդյունքին, որին ձգտում ենք հասնել։ Դասախոսներին աշխատանքի ընդունելիս մենք շեշտը դնում ենք հետազոտական կարողությունների վրա։ Մենք ուզում ենք վստահ լինել, որ այն մարդիկ, որոնց աշխատանքի ենք ընդունում կարող են հետազոտական աշխատանքներ կատարել, ունեն տպագրվելու կարողություն և հետաքրքրություն։ Այսպիսով, մենք գոհ չենք ներկայիս արդյունքից, բայց դրա համար նաև օբյեկտիվ պատճառներ կան. առաջինը՝ մենք չունենք ասպիրանտական ծրագրեր, երկրորդը՝ մեզ մոտ մեծ է դասավանդման ծանրաբեռնվածությունը։ Բայց այս ամենի ուղղությամբ մենք աշխատում ենք»,- նշեց ՀԱՀ նախկին նախագահ Արմեն Տեր-Կյուրեղյանը (հարցազրույցի պահին նա դեռ պաշտոնավարում էր)։ Հինգերորդ տեղում Հայաստանի ազգային պոլիտեխնիկական համալսարանն է՝ Web of Science շտեմարանում ինդեքսավորված ամսագրերում շուրջ 45 հոդվածով։ «Մենք տարվա կտրվածքով ունեցել ենք հոդվածի տեսքով 450 հրապարակում, ևս 22-ը՝ պատենտի տեսքով։ Սա խոսում է այն մասին, որ մեր տեղական ամսագրերում, այսինքն՝ Պոլիտեխնիկի գիտական ամսագրերում, շատ անգամ ավելի ակտիվ է, և հրապարակումները շատ են»,- նշում է բուհի ռեկտորը։ Նշելով, որ տեղական ամսագրերում տպագրվելը շատ լավ է, Պոլիտեխնիկական համալսարանի ռեկտոր Գոռ Վարդանյանն ասում է, որ պետք է գնալ ոչ միայն միջազգային գիտական ամսագրերում հրապարակվելու ճանապարհով, այլ մեր գիտական ամսագրերը պետք է միջազգային վարկանիշավորում անցնեն, որպեսզի տեղական ամսագրերում հրապարակումը արդեն իսկ համարվի ազդեցության գործոն ունեցող միջազգային գիտական ամսագրում հրապարակված աշխատանք․ «Հակառակ դեպքում, եթե մենք միայն բռնենք ճանապարհը և խրախուսենք, որ ազդեցություն ունեցող գիտական ամսագրերում հրապարակումներ լինեն, ապա կգա մի պահ, որ տեղական գիտական ամսագրերում ուղղակի հրապարակումներ չեն լինի»։ Գիտաչափության մասնագետ Շուշանիկ Սարգսյանը նշում է, որ Հայաստանում հարյուրից ավելի գիտական ամսագրեր կան, բայց դրանցից մոտ վեցն են ինդեքսավորված համապատասխան միջազգային շտեմարաններում․ «Ինչի՞ համար է դա պետք։ Երբ գիտնականը նոր իդեա է գեներացնում, դա չի արվում իր սեփական լաբորատորիայի ներսում մնալու համար, պետք է տեսանելիությունը մեծացնել։ Եթե լավ գաղափար է, ինչո՞ւ չտարածել միջազգային շուկայում։ Այս շտեմարաններն այն միջավայրն են, որտեղ կարող ես ներկայացնել քո աշխատանքը»։ Որպեսզի ամսագիրը կարողանա ինդեքսավորվել միջազգային շտեմարաններում, պետք է համապատասխանի միջազգային ստանդարտների՝ տեխնիկական (օրինակ՝ կայքի համապատասխանություն), էթիկական (այսինքն՝ խմբագրության կողմից էթիկական նորմերը պահելը, որակական բովանդակություն ապահովելը)։ Այս երկուսի համապատասխանության դեպքում խմբագրությունը կարող է հայտ ուղարկել միջազգային շտեմարաններ, որտեղից միջինում վեց ամսվա ընթացքում կստանա պատասխան։ Շուշանիկ Սարգսյանը նշում է նաև, որ միջազգային ստանդարտներին համապատասխանելու համար ներդրումներ են պետք ու ռեսուրսներ՝ և՛ ֆինանսական, և՛ մարդկային։ Պոլիտեխնիկական համալսարանում դասավանդում է շուրջ 700 դասախոս։ Համադրելով 2021 թվականին հրապարակված 24 հոդվածների թվի հետ՝ 100 դասախոսին միջինում բաժին է ընկնում միջազգային գիտատեղեկատվական շտեմարաններում ինդեքսավորված ամսագրերում հրապարակված 3 հոդված։ Web of Science շտեմարանից վերցված տվյալների համաձայն՝ վեցերորդ տեղում Հայաստանի ազգային ագրարային համալսարանն է՝ շուրջ 30 հոդվածով։ ՀԱԱՀ գիտական աշխատանքների գծով պրոռեկտոր Հրաչյա Ծպնեցյանն ասում է, որ տարեկան հրապարակումների ընդհանուր թվի տեղաշարժ կա, աճի տենդենց կա, որը անդրադառնում է նաև միջազգային շտեմարաններում ինդեքսավորված ամսագրերում հրապարակումների վրա․ «Օրինակ՝ 2022 թվականին հրապարակվել է 281 գիտական աշխատանք, որից 118-ը՝ արտերկրի տարբեր պարբերականներում և գիտաժողովների նյութերում։ Նախորդ տարի եղել է 181։ Ընդհանուր թվի էական տեղաշարժ կա։ Բացի դրանից՝ էական տեղաշարժ կա նաև բարձր ազդեցության գործոն ունեցող պարբերականներում հրապարակման գործընթացում։ Եթե 2021 թվականին հրապարակվել է 25 հոդված, ապա 2022-ին այդ թիվը դարձել է 39»: Ագրարային համալսարանում դասավանդում է շուրջ 250 դասախոս։ Եթե վերցնենք 2021 թվականին հրապարակված 19 հոդվածները, կստացվի, որ 100 դասախոսին միջինում բաժին է ընկնում միջազգային գիտատեղեկատվական շտեմարաններում ինդեքսավորված ամսագրերում հրապարակված 8 հոդված։ Հաջորդը Հայաստանի պետական տնտեսագիտական համալսարանն է՝ շուրջ 20 հոդվածով։ ՀՊՏՀ պրոռեկտոր Թաթուլ Մկրտչյանը կարծում է, որ 20 հոդվածը, իհարկե, փոքր ցուցանիշ է, սակայն հաշվի առնելով, որ Տնտեսագիտական համալսարանը պրոֆիլային բուհ է հասարակագիտական գիտությունների ուղղությամբ՝ պատկերն այդքան էլ վատ չէ․ «Հասարակագիտական գիտությունների պարագայում բարդ է, որովհետև բնական գիտությունների պարագայում եթե արեցին փորձ, այն հաջողվեց, ապա ենթակա է հրապարակման․ հասարակագիտության մեջ այդպիսի ընթացակարգով հրապարակումը բարդ է»։ Պարոն Մկրտչյանը նշում է, որ հրապարակումների փոքր թիվը պայմանավորված է նաև նրանով, որ դասախոսների որոշ տոկոս համատեղությամբ է աշխատում բուհում, դասավանդելը նրանց հիմնական աշխատանքը չէ, ուստի հոդվածներում որպես պատկանելություն (affiliation) Տնտեսագիտական համալսարանը չեն նշում։ Նշենք, սակայն, որ հոդվածներում պատկանելությունը ցույց է տալիս այն տեղը, որտեղ հետազոտությունը կատարվել է։ Հեղինակներն իրենք են որոշում՝ որ հաստատությունը նշել որպես աֆիլյացիա։ Ընդ որում՝ որոշում են ոչ միայն հաստատության անվանումը, այլև քանակը։ Եթե հեղինակը հոդվածի վրա աշխատանք կատարել է մի քանի հաստատություններում, օրինակ՝ մի տեղ կատարել է գիտափորձեր, մեկ այլ տեղում կատարել է տվյալների հետ աշխատանք ու մի երրորդ հաստատությունում կատարել է տեսական ուսուսմնասիրություններ, ապա կարող է երեք հաստատություններն էլ նշել որպես աֆիլյացիա։ Պարոն Մկրտչյանը հետազոտական ցածր արդյունավետությունը մեկնաբանելիս նշեց նաև, որ երկար ժամանակ ազդեցության բարձր գործոն ունեցող ամսագրերում տպագրության որևէ պահանջ չի եղել․ «Երկար ժամանակ պահանջի բացակայությունը բերել է ոլորտային «ռազբռոսի»։ Անցյալ տարի մենք փորձեցինք ուսումնասիրել, թե մեզ հետ աֆիլացվող դասախոսները որքան հոդվածներ ունեն Scopus-ում կամ Web of Science-ում, պարզվեց, որ մարդիկ հրապարակվել են՝ առանց իմանալու, որ դա Scopus-ում կամ Web of Science-ում հրապարակում է։ Չի եղել պահանջ, իրենք պարզապես հրապարակվել են իքս ժուռնալում, հետո այդ ամսագիրը, պարզվել է, որ ինդեքսավորվել է Scopus-ում կամ Web of Science-ում, ու մարդիկ չգիտեն դրա մասին, ու դա նորմալ է»։ Բուհերի ցանկում նախավերջինը Ճարտարապետության և շինարարության Հայաստանի ազգային համալսարանն է՝ 11 հոդվածով։ Բուհից հրաժարվեցին հարցազրույց տալ և տվյալները մեկնաբանել։ Մեր ցանկի վերջին տեղում Հայկական պետական մանկավարժական համալսարանն է՝ 10 հոդվածով։ ՀՊՄՀ պրոռեկտոր Մարիամ Իսպիրյանին հարցրինք՝ ինչպես կգնահատի բուհի արդյունքը՝ 11 հոդված։ Նշեցինք նաև, որ մեր վերցրած տվյալները դեռ վերջնական չեն, ու հնարավոր է փոքր տատանում։ «Երևի հենց աֆիլյացիան հաշվի առնելով՝ իրական պատկերն այդ պահին ամփոփված չի եղել, ամփոփելով տվյալները՝ բավակին բարձր են և շատ գոհացնող են, նվազում չունենք, ակնկալում ենք, որ ավելի բարձր ցուցիչներ կունենանք ապագայում»,- պատասխանեց տիկին Իսպիրյանը։ Մանկավարժական համալսարանում դասավանդում է շուրջ 600 դասախոս։ Համադրելով 2021 թվականին հրապարակված 5 հոդվածների թվի հետ՝ 100 դասախոսին միջինում բաժին է ընկնում միջազգային գիտատեղեկատվական շտեմարաններում ինդեքսավորված ամսագրերում հրապարակված 1 հոդված։ * Այս ինֆոգրաֆիկայի ցուցանիշները հաշվարկել ենք 2021-ին յուրաքանչուր համալսարանի WOS-ում հրապարակած ընդհանուր հոդվածների քանակը բաժանելով դասախոսների թվին և բազմապատկելով 100-ի։ Իսկ ինչպե՞ս են բուհերը խրախուսում դասախոսների՝ գիտությամբ զբաղվելը Գրեթե բոլոր բուհերի դեպքում մեխանիզմը նույնն է՝ խրախուսման մեխանիզմներ՝ լրավճարների ու հավելավճարների տեսքով։ Տարբեր են միայն լրավճարների ու հավելավճարների չափերը։ Գիտատեղեկատվական շտեմարաններում գիտական ամսագրերը սովորաբար բաժանվում են չորս քառորդի՝ Q1, Q2, Q3, Q4: Այս բաժանումն իրականացվում է՝ ըստ ամսագրերի ազդեցության գործոնի՝ «գիտական վարկանիշի»։ Եթե բոլոր գիտական ամսագրերը դասավորենք՝ ըստ ազդեցության գործոնի նվազման, ցուցակի առաջին 25%-ը՝ ամենաբարձր ազդեցության գործակից ունեցողները, կհայտնվեն Q1 քառորդում։ Q2-ում կլինեն 26-50%-ի խմբում հայտնված ամսագրերը, Q3-ում՝ 51-75%, իսկ Q4-ում՝ մնացածը։ Համալսարանները լրավճարներ սահմանելիս առաջնորդվում են հենց այս բաժանմամբ։ ԵՊՀ-ն Q1 քառորդում տպագրված հոդվածի համար, եթե այն ունի մեկ հեղինակ ու մեկ աֆիլյացիա՝ ԵՊՀ, տրամադրում է 440 000 դրամ, Q2 քառորդի համար՝ 330 000 դրամ, Q3-ի համար՝ 220 000 դրամ, իսկ Q4-ի համար՝ 110 000 դրամ։ ԵՊՀ-ն լրավճարներ է սահմանել նաև տեղական ամսագրերում տպագրությունների, արտերկրում տպագրված գրքերի, մենագրությունների համար։ Իհարկե, այս լրավճարները զգալիորեն ավելի փոքր են։ Այժմ Հայաստանի պետական տնտեսագիտական համալսարանը փոխհատուցում է Web of Science և Scopus շտեմարաններում ինդեքսավորված ամսագրերում տպագրական ծախսերը, սակայն, պրոռեկտորի խոսքով փոխհատուցումից բացի նախատեսում են ներդնել նաև լրավճարների տրամադրման կարգ, որը կկապվի ազդեցության գործոնի հետ։ Պարոն Մկրտչյանը նշում է, որ հնարավոր է նաև խրախուսման մեկ այլ տարբերակ, որ Q4 քառորդում ընդգրկված ամսագրերում տպագրվելու համար չվճարեն, սակայն Q1-ում վճարեն ավելի շատ։ Նրա խոսքով այս դեպքում մոտիվացիան ոչ միայն հրապարակվելը կլինի, այլ նաև հրապարակվելը ավելի բարձր ազդեցության գործոն ունեցող ամսագրում, որը նաև հետազոտական գործունեության խրախուսում է։ Հայաստանի ազգային ագրարային համալսարանը Q1 քառորդում ընդգրկված ամսագրերում հրապարակումների համար նախատեսում է 200 000 դրամ լրավճար, մյուս քառորդների դեպքում արդեն որոշակի նվազում կա։ Սահմանված են նաև լրավճարներ Բարձրագույն որակավորման կոմիտեում ինդեքսավորված ամսագրերում տպագրությունների համար։ Հայաստանի ամերիկյան համալսարանում ասիստենտից դոցենտ և դոցենտից պրոֆեսոր առաջխաղացումը պահանջում է հետազոտական արդյունավետություն: Իսկ առաջխաղացումը նաև ենթադրում է աշխատավարձի բարձրացում, նոր, ավելի բարձր կարգավիճակ։ Սրանից բացի դասախոսների խրախուսման համար կան ներդրված այլ մեխանիզմներ․ դրանցից է, օրինակ, այն, որ դասախոսները կարող են դիմել դասավանդման ժամերի կրճատման համար։ Նրանք առաջարկ են ուղարկում իրենց հետազոտական գաղափարով, որի վրա ուզում են աշխատել, իսկ համալսարանն ամեն տարի մրցութային հիմունքներով մի շարք դասախոսների տալիս է այդ հնարավորությունը։ Այդպիսով նրանք մեկ դասընթաց պակաս են դասավանդում, փոխարենը ավելի շատ ժամանակ են հատկացնում հետազոտական աշխատանքին։ Համալսարանը նաև տրամադրում է պրոֆեսորադասախոսական կազմի վերապատրաստման դրամաշնորհներ. այն է՝ որոշակի գումար գիտաժողովների, աշխատարանների մասնակցելու, հոդվածների հրատարակչական ծախսերը վճարելու կամ հետազոտության համար անհրաժեշտ սարքավորումներ ձեռք բերելու համար։ Մեկ այլ հնարավորություն, որը բուհը տրամադրում է, այն է, որ եթե դասախոսները կարողանում են ֆինանսավորում ստանալ հետազոտությունների համար, նրանք կարող են «գնել» դասավանդման գործընթացը։ Սա նշանակում է, որ դրամաշնորհից որոշ հատված ծածկում է նրանց աշխատավարձի մի մասը, և նրանք ավելի քիչ են դասավանդում, ուստի ավելի շատ ժամանակ են ծախսում հետազոտության վրա։ Հայկական պետական մանկավարժական համալսարանի պրոռեկտորը, անդրադառնալով դասախոսների՝ գիտությամբ զբաղվելը խրախուսելուն, նշեց. «Համալսարանը, խրախուսելով իր դասախոսների և ասպիրանտների՝ գիտությամբ զբաղվելու հանգամանքը, նրանց ֆինանսական աջակցություն է ցուցաբերում, ֆինանսավորում է նրանց վճարովի տպագրությունը այդ հեղինակավոր ամսագրերում, որպեսզի վճարման բեռը նրանց ուսերին չմնա»։ Հայաստանի ազգային պոլիտեխնիկական համալսարանը Q1, Q2, Q3, Q4 քառորդներում ընդգրկված ամսագրերում տպագրությունների համար տրամադրում է լրավճարներ 150 000 - 350 000 դրամի սահմաններում։ Ռեկտորի խոսքով նպատակ ունեն լրավճարների չափը բարձրացնել։ «Դրա շնորհիվ այսօր պրոֆեսորները, 720 - 1 080 ժամ ծանրաբեռնվածությամբ պայմանավորված, ստանում են 540 000 - 810 000 հազար դրամ աշխատավարձ», - նշեց Գոռ Վարդանյանը։ Երևանի պետական բժշկական համալսարանի՝ գիտության գծով պրոռեկտոր Կոնստանտին Ենկոյանը պատմեց, որ խրախուսման մեխանիզմներ ներդնելը բուհում սկսել են՝ պահանջ դնելով, որ բոլոր նախապաշտպանությունների ժամանակ մարդիկ ներկայացնեն աշխատություններ, որոնք ունեն տպագրություններ Web of Science-ում․ «Բերեցինք նրան, որ հիմա դոկտորական դիսերտացիայի մակարդակով թեմա չեն էլ կարող հաստատել, եթե առաջին կամ վերջին հեղինակ չեն։ Թեկնածուականները հիմա մեզ մոտ դուրս են գալիս նախապաշտպանության միայն այն դեպքում, երբ ատենախոսությունը պաշտպանող և ներկայացնող անհատը ունի տպագրություն Q1-Q4 քառորդում՝ առաջին հեղինակությամբ»։ Եթե ամսագրի ազդեցության գործոնը մեկ է, հեղինակը ստանում է 100 000 դրամ։ Եթե հետազոտությունն ամբողջությամբ արված է ԵՊԲՀ-ում, 100 000-ը բազմապատկվում է 1,5-ով (150 000 դրամ), այլ տոկոսադրույք է սահմանված, եթե հետազոտությունն արվել է արտասահմանցի համահեղինակների հետ, բայց պատասխանատու՝ առաջին կամ վերջին հեղինակը, բուհի դասախոսներն են։ Շատ բուհերի ներկայացուցիչներ նշեցին, որ փոխհատուցում են տպագրության ծախսերը, ու նաև ասացին, որ եղել են դեպքեր, որ դասախոսներն ազդեցության բարձր գործոն ունեցող ամսագրում չեն տպագրվել ոչ թե այն պատճառով, որ հոդված չեն ունեցել, այլ այն պատճառով, որ տպագրվելը բավականին թանկ է, և համապատասխան միջոցներ չեն ունեցել։ Գիտաչափության մասնագետ Շուշանիկ Սարգսյանը բացատրեց, որ կան միջազգային ամսագրեր, որտեղ տպագրվելու համար պետք է վճարել․ դա փոքր գումար չէ՝ 1000 և ավելի դոլար կամ եվրո։ Հիմնականում վճարովի են այն ամսագրերը, որոնք բաց հասանելիությամբ են տպագրվում․ այդ տարբերակը կոչվում է open access․ «Եթե ուզում ես քո հոդվածը բաց, հասանելի լինի միջազգային հանրությանը, դրա համար պետք է վճարես։ Կան մի շարք այլ ամսագրեր, որտեղ դու ոչինչ չես վճարում, ուղղակի այդ հարթակներում քո հոդվածի միայն մետատվյալներն են երևում, հոդվածի համար փոքրիկ գումար է՝ մոտավորապես 30 եվրո, որ պետք է վճարես հրատարակչությանը և էլ փոստին ստանաս տվյալ հոդվածը»։ Դասախոսների ո՞ր տոկոսն է միայն դասավանդում Բուհերի ներկայացուցիչներին հարցրինք՝ արդյո՞ք կա վիճակագրություն՝ դասախոսների որ տոկոսն է միայն դասավանդում, և որ տոկոսն է դասավանդմանը զուգահեռ զբաղվում նաև հետազոտական աշխատանքով։ Մեր հնչեցրած հարցին բուհերի ներկայացուցիչների ամբողջական պատասխաններերը կարող եք տեսնել տեսանյութում։ Գիտությամբ զբաղվելու հիմնական խոչընդոտները Մեր ուսումնասիրության արդյունքում եկանք այն եզրակացությանը, որ մեծ թվով դասախոսներ, այնուամենայնիվ, չեն զբաղվում հետազոտական աշխատանքով կամ հետազոտություններ անում են հազվադեպ։ Ուստի փորձեցինք պարզել նաև, թե ինչ խոչընդոտներ են հետ պահում դասախոսներին հետազոտական աշխատանքից։ Բուհերի ներկայացուցիչների, ինչպես նաև դասախոսների հետ զրույցներից առանձնացրինք երկու հիմնական խոչընդոտ՝ դասավանդման ժամերի ծանրաբեռնվածությունը և լեզվական խոչընդոտները։ Մեկ ուսումնական տարում դասախոսների լրիվ դրույքաչափով ծանրաբեռնվածությունը կազմում է 700-1080 ժամ, որը ներառում է ոչ միայն բուն դասավանդման գործընթացը, այլև դասին պատրաստվելու, հանձնարարություններ պատրաստելու-ստուգելու և դասընթացի հետ կապված այլ աշխատանքների կատարումը։ Չկա որևէ հստակ սահմանում՝ արդյո՞ք այս 700-1080 ժամը ներառում է կամ կարո՞ղ է ներառել հետազոտական աշխատանքով զբաղվելը, թե՞ ոչ։ Դասախոսները նշում են, որ այսպիսի գրաֆիկով դասավանդելու պարագայում հետազոտական աշխատանքին շատ քիչ ժամանակ է հնարավոր հատկացնել։ ԵՊՀ պրոռեկտոր Ռաֆայել Բարխուդարյանի խոսքով ԵՊՀ-ում դասախոսի մեկ դրույքաչափ ծանրաբեռնվածությունը կազմում է 700 ժամ․ «Մեկ դրույք ծանրաբեռնվածությամբ դասախոսները զգալի էներգիա են ծախսում, զգալի ժամանակ են ծախսում դասավանդման համար, բայց, միևնույն ժամանակ, չեմ կարծում, որ դա այդքան մեծ խնդիր է։ Կիսելով այդ խնդիրը, փորձելով դա նվազեցնել՝ չեմ կարծում, որ գլխավոր ազդող կետը հենց դա է»։ Պարոն Բարխուդարյանը նշում է, որ կան օրինակներ, երբ դասախոսները 1,5 դրույքաչափ են աշխատում, նույնիսկ երկու համալսարաններում՝ մեկական դրույքաչափ։ Ուստի նա ամբողջությամբ չի կիսում այն կարծիքը, որ ծանրաբեռնվածությունը մեծ խոչընդոտ է հետազոտական աշխատանքով զբաղվելու համար։ ՀՊՏՀ պրոռեկտոր Թաթուլ Մկրտչյանը նշեց, որ փորձում են մշակել մի նոր հնարավորություն, որի դեպքում հետազոտական աշխատանքով զբաղվելը կներառվի դասախոսների անհատական ծանրաբեռնվածության մեջ։ Դասախոսները կկարողանան մեկ կիսամյակի ընթացքում մեկ դասընթաց պակաս դասավանդել, փոխարենը կատարել որևէ հետազոտական աշխատանք։ ՀԱԱՀ պրոռեկտոր Հրաչյա Ծպնեցյանի խոսքով դասախոսները շաբաթվա ոչ բոլոր օրերին են դասավանդում։ Համալսարանում այդ ծանրաբեռնվածությունը հաշվի առնված է, լրացուցիչ դրույք չեն տրամադրում, և եղած պայմանները լրիվ հարմար են գիտական աշխատանքով զբաղվելու համար։ ՀԱՀ նախկին նախագահ Արմեն Տեր-Կյուրեղյանը նշեց, որ դասախոսների դասավանդման ժամերը հաշվարկելիս հաշվի են առնվում գիտահետազոտական այնպիսի աշխատանքներ, ինչպիսին է, օրինակ, ուսանողների հետազոտական աշխատանքների ղեկավարումը։ ՀԱՀ-ում ամբողջ դրույքաչափով աշխատող դասախոսներից ակնկալում են երեք գործողություն՝ դասավանդում, հետազոտական աշխատանք և ծառայություններ։ Դասախոսները յուրաքանչյուր կիսամյակի ընթացքում դասավանդում են երեքական առարկա։ ՀՊՄՀ պրոռեկտոր Մարիամ Իսպիրյանի խոսքով ծանրաբեռնվածության մեջ ներառված են գիտահետազոտական աշխատանքները, թեզերի ղեկավարումը, ավարտական աշխատանքների, մագիստրոսական, ասպիրանտական, դոկտորական խորհրդատվությունները։ ՀԱՊՀ ռեկտոր Գոռ Վարդանյանն ավելի քան վստահ է, որ պոլիտեխնիկական համալսարանում դասաժամերի ծանրաբեռնվածությունը խոչընդոտ չէ։ «Եթե այդ ժամաքանակը դասական տարբերակով վերցնենք՝ մեկ դրույքը՝ 720 ժամ, այս դեպքում շատ մեծ քանակությամբ ժամանակ է մնում գիտությամբ կամ այլ աշխատանքով զբաղվելու համար։ Գիտությամբ զբաղվող մարդու համար ժամանակի խնդիրը մի քիչ չափազանցված է, որովհետև գիտությամբ զբաղվող մարդկանց համար ցանկացած րոպեն կարելի է օգտագործել»։ Գիտաչափության մասնագետ Շուշանիկ Սարգսյանը, որ նաև դասավանդում է Երևանի պետական բժշկական համալսարանում, նշեց՝ իդեալական տարբերակն է, որ դասախոսը դասավանդմանը զուգահեռ նաև գիտության մեջ ներգրավված լինի, բայց դա կախված է նրանից, թե նա դասախոսական ինչպիսի ծանրաբեռնվածություն ունի․ «Եթե դասախոսը առավոտյան 9:30-ից մինչև 4-5-ը դասավանդում է, չեմ կարծում, որ հինգից հետո կարող է նոր իդեա գեներացնել, հոդվածի վրա աշխատել, նորարարական միտք զարգացնել և այլն։ Իմ փորձից կարող եմ ասել, որ դասախոսություններից, դասերից հետո ես սպառվում եմ։ Դրանից հետո ի վիճակի չեմ նորարարական ինչ-որ բանով զբաղվել, դրանից հետո ես անում եմ իմ հետազոտության տեխնիկական կտորը»։ Գիտական հոդվածները միջազգային ամսագրերում տպագրելու համար դրանք պետք է գրված լինեն մեծամասամբ անգլերենով։ Որոշ ամսագրերի դեպքում հոդվածի անգլերեն լինելը պահանջ է։ Իսկ մյուս կողմից էլ անգլերենը կարելի է համարել գիտության միջազգային լեզու, քանի որ հետազոտողների մեծ մասը հենց այդ լեզվով է հաղորդակցվում։ Ու եթե անգամ անգլերենով տպագրվելը պարտադիր չէ, խիստ ցանկալի է, քանի որ այդ կերպ հնարավոր է գիտական արդյունքը ներկայացնել հնարավորինս լայն լսարանի։ Հաշվի առնելով Հայաստանի խորհրդային անցյալը՝ դասախոսների որոշ մասը անգլերենին չի տիրապետում ընդհանրապես, մի մասն էլ չի տիրապետում հետազոտական աշխատանքները միջազգային ամսագրերում տպագրելու մակարդակի։ Բուհերի բոլոր ներկայացուցիչները (բացառությամբ Ամերկյան համալսարանի, քանի որ այնտեղ ուսուցումը մեծամասամբ անգլերեն է) համաձայն են, որ օտար լեզվին չտիրապետելը ինչ-որ չափով խոչընդոտում է հետազոտական արդյունավետությանը, սակայն նշում են նաև, որ շատ բան հենց դասախոսներից է կախված։ Բուհերի մեծ մասում կազմակերպվում են անգլերենի դասընթացներ, ներկայացուցիչների մի մասն էլ նշեց, որ պատրաստ են նմանատիպ դասընթացներ կազմակերպել, եթե դասախոսները ցանկություն հայտնեն բարելավելու իրենց՝ օտար լեզուների իմացությունը։ Ի՞նչ է ասում Գիտության կոմիտեն ՀՀ ԿԳՄՍ նախարարության համակարգում գործում է Գիտության կոմիտեն, որի միջոցով է ԿԳՄՍ նախարարությունը ֆինանսավորում գիտությունը պետական և ոչ պետական տարբեր հաստատություններում։ Գիտկոմի նախագահի տեղակալ Արթուր Մովսիսյանի խոսքով 2021 թվականին Կառավարության որոշմամբ դադարեցվել են որոշ բուհերում բազային ֆինանսավորումները, քանի որ այդ բուհերը վերջին հինգ տարիներին Scopus-ում առնվազն մեկ հոդված չունեին, կամ արդյունավետությունը շատ ցածր էր։ Գործող բազային ֆինանսավորում ստացող բուհերից են ԵՊՀ-ն, ԵՊԲՀ-ն, ՃՇՀԱՀ-ն, ՀԱՊՀ-ն, ՀՊՄՀ-ն, ՀՌՀ-ն։ Պարոն Մովսիսյանը նշում է, բուհի աշխատողների մեծ մասը դասախոսներ են, բայց նույնիսկ հիմա կան բազային ֆինանսավորման մեջ ներգրավված մասնագետներ, որոնք ուսումնական պրոցեսին մասնակից չեն։ Կան նաև դասախոսներ, որ ներգրավված չեն բազային ֆինանսավորման մեջ, բայց ակտիվ զբաղվում են գիտությամբ։ «Հեծանիվ հորինել պետք չի, պետք է նայել՝ մյուս տեղերում, աշխարհում ոնց է կառուցված համակարգը։ Կան դասախոսներ՝ այսպես ասած teaching professor-ներ, որոնց գործը միայն ուսումնական պրոցեսի մեջ ներգրավվելն է։ Կան դասախոսներ, որոնք և՛ գիտությամբ են զբաղվում, և՛ ներգրավված են ուսումնական պրոցեսում։ Բակալավրում սովորական գիտելիքներ տալիս շատ պարտադիր չէ, որ դասախոսը լինի նաև հետազոտող։ Ավելի բարձր կուրսերում, օրինակ՝ մագիստրատուրայում, երբ արդեն իսկ մագիստրատուրայի թեզը հետազոտական աշխատանք է, խիստ ցանկալի է, որ լսարան մտնեն հետազոտող դասախոսներ»,- ասաց Արթուր Մովսիսյանը։ Նա նաև նշեց, որ բուհերում կան հետազոտողներ, որոնք ներառված չեն ուսումնական գործընթացում, և դա, ըստ նրա, պետք է փոխել։ Այն հետազոտողները, որոնք զբաղվում են մրցունակ գիտությամբ և պատրաստ են մասնակցել նաև ուսումնական գործընթացին, պետք է հնարավորություն ունենան։ Խոսքը վերաբերում է նաև գիտական կազմակերպությունների այն հետազոտողներին, որոնք ցանկանում են ժամանակ տրամադրել, շփվել ուսանողների հետ, որոշակի կուրսեր կարդալ։ Պետք է նրանց հնարավորություն տալ՝ ներգրավվելու ուսումնական գործընթացում։ «Պետք է ցավով նշեմ, որ տարիներ շարունակ մեր տպագրված հոդվածների քանակը Web of Science, Scopus համակարգերում նվազում է։ Հուրախություն մեզ՝ 2022 թվականին նվազումը կարծես դադարել է, նույնիսկ աճ ունենք, բայց արդյունքը գոհացուցիչ չէ։ Որպեսզի մենք խրախուսենք, որ, օրինակ, դասախոսներն ավելի շատ տպագրվեն, մենք մրցույթով տրվող դրամաշնորհների քանակն ենք շատացրել, որը կախված չէ բազային ֆինանսավորումից։ Այն դասախոսների առջև, որոնք ունեն գիտությամբ զբաղվելու հակում, ունակություն, ձգտում, բացվել է առնվազն 5-6 անգամ ավելի շատ հնարավորություն, որպեսզի գիտությամբ զբաղվելուց բացի նաև գիտությունից մրցունակ գումար ստանան»,- նշեց պարոն Մովսիսյանը։ Ամփոփում Մեր հավաքած տվյալներն ամփոփելով՝ 2021-2022 թվականներին Web of Science շտեմարանում ինդեքսավորված ամսագրերում հայաստանյան բուհերը միասին հրապարակել են մոտ 1030 հոդված։ Ինչպես նշեցին մեր զրուցակիցները, գիտության ոլորտում ֆինանսավորման բարձրացումը, ինչպես նաև բուհերում խրախուսման մեխանիզմների ներդրումը, անշուշտ, դրական է ազդել ցուցանիշների վրա։ Սակայն դրական կողմին զուգահեռ կան նաև խոչընդոտներ, որոնք պատշաճ արձագանքի կարիք ունեն։ *Տվյալները ներբեռնելու պահին հարթակում դեռևս ամփոփված չէր 2022 թվականը, ուստի ներկայացվող տվյալները կարող են մի փոքր տատանվել վերջնական արդյունքից Բուհերի ներկայացուցիչները կարևորում են գիտության դերը, փորձում են խրախուսել դասախոսներին՝ զբաղվելու հետազոտական աշխատանքով։ Բայց ավելի բարձր հետազոտական արդյունավետություն ապահովելու համար բուհերի առջև պետք է դրվեն հստակ պահանջներ, որոնք, սակայն, պետք է լինեն հիմնավորված և ոլորտի կարիքներին համապատասխան։ Ինֆոգրաֆիկան պատկերում է հայաստանյան բուհերի հրապարակումների դինամիկան վերջին տասը տարիներին։ *Տվյալները ներբեռնելու պահին հարթակում դեռևս ամփոփված չէր 2022 թվականը, ուստի ներկայացվող տվյալները կարող են մի փոքր տատանվել վերջնական արդյունքից Ինչ էինք ուզում ու ինչ ստացվեց Ինչպես սկզբում նշեցինք, ի սկզբանե որոշել էինք հաշվել՝ բուհերում դասախոսների քանի տոկոսն է դասավանդմանը զուգահեռ զբաղվում հետազոտական աշխատանքով։ Թվում էր, թե այդ տոկոսը շատ հեշտ կլիներ հաշվել. պետք էր պարզապես մի քանի տվյալ ստանալ բուհերից։ Բուհերին հարցումներ ուղարկելու առաջին փորձից տեղափոխվեցինք իրականություն, երբ իմացանք, որ մեզ անհրաժեշտ տվյալները բուհերը կամ չունեն, կամ ունեն, բայց չեն ուզում տրամադել, կամ չունեն ու չեն էլ ուզում ունենալ։ Իհարկե, մեզ այդպես չեն պատասխանել, ամեն ինչ ավելի պարզ է, մեզ կամ թերի տվյալներ են ուղարկել, կամ շատ ավելի հեշտ ճանապարհով են գնացել՝ պարզապես չեն պատասխանել։ Իսկ մենք հայցել էինք այնպիսի տվյալներ, որ առաջին հայացքից բուհերը պիտի ունենային. ֆակուլտետներն ի՞նչ գիտական հոդվածներ են հրապարակել։ Խնդրել էինք տրամադրել ցանկն ըստ ամբիոնների՝ նշելով հեղինակի անունը, ազգանունը, հոդվածի ամբողջական վերնագիրը, հոդվածի հղումը, ամսագրի անվանումը, հրապարակման ամսաթիվը։ Որոշեցինք այլ տարբերակով հասնել մեր նպատակին. ինչպես նշել ենք՝ Web of Science գիտատեղեկատվական շտեմարանից ներբեռնեցինք այդ շտեմարանում ինդեքսավորված ամսագրերի բոլոր այն հրապարակումները, որոնք արվել են հայաստանյան բուհերի կողմից։ Շտեմարանից ստացած տվյալները հայաստանյան՝ վերը հիշատակված 9 բուհերի մասին էին՝ Երևանի պետական համալսարան, Երևանի պետական բժշկական համալսարան, Հայաստանի պետական տնտեսագիտական համալսարան, Հայաստանի Ամերիկյան համալսարան, Հայկական պետական մանկավարժական համալսարան, Հայաստանի ազգային ագրարային համալսարան, Հայաստանի ազգային պոլիտեխնիկական համալսարան, Ճարտարապետության և շինարարության Հայաստանի ազգային համալսարան, Հայ-ռուսական համալսարան։ Web of Science-ից վերցված տվյալները վերլուծելուց հետո փորձեցինք կապ հաստատել բուհերի հետ՝ զրուցելու ռեկտորների կամ գիտության գծով պրոռեկտորների հետ։ Զրուցեցինք 9 համալսարաններից 7-ի ներկայացուցիչների հետ։ Ճարտարապետության և շինարարության Հայաստանի ազգային համալսարանի և Հայ-ռուսական համալսարանի ներկայացուցիչները հրաժարվեցին հարցազրույցից։ Լյուսի ՄանվելյանԿատյա Մամյան

16:04 - 23 օգոստոսի, 2023