«Փող չկա, ու կյանք չկա»․ խորհրդային «բանն» ու հետխորհրդային «բան չկան» | Հանրագիտ
- Ուրեմն, Ձեր հետազոտությունը պատմության շո՞ւրջ է։ Ձեզ հետաքրքի՞ր է վանքը։
- Չէ, ես հետազոտում եմ ժամանակակից պատմությունը, հենց Աջիձորի խորհրդային և հետխորհրդային շրջանների պատմությունը, և այն, թե ինչպես են մարդիկ այստեղ ապրում։
- Ոչ մի հետաքրքիր բան չկա ստեղ։ Ձեզ ուղիղ կասեմ․․․ Բան չկա. փող չկա, ու կյանք չկա։
***
Երբ մարդաբան Մարիա Գունկոն այցելեց հայկական փոքր քաղաքներից մեկը, նա ակնկալում էր լսել «դատարկություն» բառը՝ մի եզրույթ, որով հաճախ են իրենց առօրյա կյանքը նկարագրում հետխորհրդային տարածքների փոքր քաղաքների բնակիչները: Իսկ հետխորհրդային և, առհասարակ, փոքր քաղաքների կյանքը հասկանալը Մարիայի հետազոտությունների հիմնական թեման է։
Մարիա Գունկոն
Փոխարենը, նա լսեց «լքված», «ավերակ» բառերը: Սակայն գիտնականի ուշադրությունն ամենից շատ գրավեց տիպիկ հայկական մի արտահայտություն՝ «բան չկա»:
«Երբեմն ինչ-որ բան տպավորվում է մոտդ, ու սկսում ես այն ամենուր տեսնել: Սկզբում չես նկատում, իսկ հետո անկարող ես անտեսել»,- պատմում է ինձ Մարիան մի փոքրիկ սրճարանում երևանյան արևոտ մի առավոտ։
Երբ Մարիան սկսեց իր դաշտային աշխատանքը, նա արագ յուրացրեց հայերենում լայնորեն տարածված «ի՞նչ կա, չկա» արտահայտությունը, որին ամենահաճախ տրվող պատասխանն էր՝ «բան չկա», որ նշանակում է «առանձնապես ոչինչ չկա» կամ «ամեն ինչ կարգին է»: Բայց շուտով նա հայտնաբերեց, որ «բան չկան» ունի իմաստային շատ ավելի երանգներ:
«Դա այնքան ընդգրկուն էր: Մարդիկ այդպես նկարագրում էին վայրերը, կյանքը, հետաքրքիր բաների բացակայությանը»,- ասում է Մարիան:
Այսպիսով, «բան չկա»-ն դարձավ հետխորհրդային այս քաղաքի մասին նրա հետազոտության կենտրոնական գաղափարը։
Անձայն դիտարկումները
Մարիան «Դատարկություն. ապրելով կապիտալիզմը և ժողովրդավարությունը հետխորհրդային շրջանից հետո» նախագծի շրջանակում իր հետազոտությունը սկսեց 2022-ին: Ռուսաստանից Հայաստան տեղափոխվելուց հետո նա որպես իր ուսումնասիրության վայր ընտրեց Աջիձորը (քաղաքի անունը մտածացին է, մարդկանց դեպքում նշված են կեղծանուններ, որպեսզի զրուցակիցները չնույնականացվեն)։ Այս որոշումն իր հետ բերեց բազում մարտահրավերներ․ լինելով օտարերկրյա գիտնական՝ նա անծանոթ էր տեղական համատեքստին և դեռ հայերենին չէր տիրապետում։
Չնայած այս ամենին՝ նա միայնակ գնաց Աջիձոր և սկսեց իր դաշտային աշխատանքը: Սկզբում հանդիպեց տեղական ինքնակառավարման մարմինների հետ՝ հավաքելու նախնական տեղեկություններ: Բայց ինչպես Մարիան է նշում, «ազգագրությունը միայն այդքանը չէ, և ինչ-որ տարածք հասկանալու համար այնտեղ ապրել է պետք»: Գիտնականի հետազոտությունը տևեց մեկուկես տարի՝ 2022-ի օգոստոսից մինչև 2024-ի դեկտեմբեր: Եվ այժմ «Social & Cultural Geography» ամսագրում հրապարակված հոդվածում նա ընթերցողներին իր հետ տանում է Աջիձոր՝ բացահայտելով, թե ինչու այնտեղ «բան չկա»:
Սկզբում, երբ Մարիան նոր էր սկսել հայերեն սովորել և դժվարանում էր հասկանալ մարդկանց խոսակցությունները, նա կենտրոնացավ դիտարկումների վրա: Գիտնականը նկարում էր խորհրդային շրջանի գործարանի ավերակները, հին ռադիատորներից պատրաստված ցանկապատերը, վառարանների ծխնելույզների համար պատուհանների վերևում բացված անցքերը, դատարկ խանութը, լքված դպրոցը․․․ Ամեն ինչ: Այս դիտարկումները նրան նախնական պատկերացումներ տվեցին քաղաքի և հետխորհրդային շրջանում դրա նյութական փոխակերպումների մասին:
Աջիձորում, նկարը՝ Մարիայի
Ավելի ուշ, երբ նա հայերենին տիրապետում էր այնքան, որ կարողանում էր հասկանալ հանրային վայրերի զրույցները, գիտնականը սկսեց ոչ միայն դիտարկել, այլ նաև լսել: Հենց այդ ժամանակ էր, որ «բան չկան» հայտնեց նրա կյանքում, և ինչպես ինքն է ասում, դարձավ «իր մեծ սերը»։
Բայց մինչ այս հասկացությանն ավելի մանրամասն ծանոթանալը մի փոքր խոսենք խորհրդային շրջանում ենթակառուցվածքների ստեղծման կարևորության և Խորհրդային Միության փլուզմանը հաջորդած «մութ ու ցուրտ» իրականության մասին։
Ոչ մի բանից դեպի ինչ-որ բան ու հետո նորից ոչ մի բան
Հեղինակը պատմում է` Աջիձորը հիմնադրվեց 1940-ականների վերջին և զարգացավ արդյունաբերության շուրջ, ինչպես բազմաթիվ այլ խորհրդային քաղաքներ: Խորհրդային իշխանություններն այստեղ կառուցեցին մետալուրգիական գործարան, որը բարձր վարձատրությամբ աշխատատեղեր ապահովեց տղամարդկանց համար: Ավելի ուշ բացվեց սպառողական ապրանքների արտադրամաս՝ կանանց ևս աշխատանքով ապահովելու համար:
Աջիձորի բնակիչների հետ զրույցների ժամանակ Մարիան հաճախ էր լսում, որ մինչև գործարանն այս վայրում բան չկար: Շատերը գործարանի հիմնադրումից հետո այստեղ էին տեղափոխվել մոտակա բնակավայրերից: Զրույցներից մեկի ժամանակ Մարիայի հյուրընկալի ծնողները՝ Լևոնն ու Հայկուշը, պատմեցին, որ իրենց ընտանիքը մինչև գործարանն ապրում էր մոտակա քաղաքում, քանի որ «այստեղ բան չկար»: Լսելով դա՝ Մարիան հարցրեց.
- Բայց հաստատ մի բան կար, չէ՞։
Հետևեց Լևոնի պատասխանը։
- Չգիտեմ... Գուցե անասունների և ոչխարների համար նախատեսված գոմեր: [Ձորի] մյուս կողմում՝ վանքի տակ, գյուղ կար, ինչպես հիմա: Բայց այստեղ՝ իրոք ոչ մի բան... Միայն գոմաղբ ու խոտ:
Աջիձորում, նկարը՝ Մարիայի
Ենթակառուցվածքների ստեղծումը նշանակալի դեր էր խաղում խորհրդային իշխանությունների համար: Նրանք այդպիսով նպատակ ունեին ցուցադրելու իրենց ուժն ու ամենուր ներկայություն հաստատելու: Հեղինակը գրում է, որ 1920-ականների սկզբից խորհրդային ռեժիմը ցանկանում էր մեծամասամբ գյուղական բնակավայրեր ունեցող Հայաստանը վերափոխել մի տարածության, որն այն ժամանակ ընկալվում էր որպես «մեծապես արդյունաբերականացված և տեխնոլոգիապես մոդերնիզացված»: Մայրաքաղաք Երևանն ու այլ քաղաքներ վերապլանավորվում էին, և այնտեղ ընթանում էին շինարարական աշխատանքներ։
«Խորհրդային պետությունը եկավ և հայտարարեց՝ այստեղ բան չկա, հետևաբար՝ մենք պատրաստվում ենք կառուցել ինչ-որ մի բան, արդիականացնել և քաղաքակրթել: Տիպիկ գաղութային խոսույթ terra nullius-ի մասին (հայ․՝ «ոչ մեկի հողը»,- խմբ․), որը սպասում է նվաճման»,- նկատում է Մարիան:
Նույնը տեղի ունեցավ Աջիձորում. մինչև գործարանի կառուցումն այստեղ գյուղ կար, բայց «խորհրդային իշխանություններն այն ընկալեցին որպես ոչ մի բան՝ բռնելով նյութական վերակառուցման և սոցիալական ճարտարագիտության ուղին», ինչպես նշում է գիտնականը:
Զրույցների ընթացքում Աջիձորի բնակիչներից շատերը խորհրդային ժամանակաշրջանը նկարագրում էին որպես «սոցիալիստական դրախտ, կյանքով լի և ծաղկող քաղաք, որտեղ մարդիկ առավոտյան շտապում էին աշխատանքի, երեխաները վազում էին դպրոց, սիրահար զույգերը երեկոյան պարում էին կենտրոնական հրապարակում, խանութներն առաջարկում էին ապրանքների բազմազանություն, հանրային ավտոբուսները կապում էին Աջիձորը երկրի այլ հատվածների հետ, և փոստային ծառայությունը լուրեր էր բերում հեռուներից»:
Խորհրդային կարգերի տապալումից հետո հետխորհրդային երկրներում ենթակառուցվածքները խաթարվեցին, գործարաններ և այլ կառույցներ փակվեցին, ավերումներ տեղի ունեցան: Ինչպես նշում է հոդվածի հեղինակը, այսպիսի լուրջ հետևանքների պատճառներից մեկն այն էր, որ տնտեսական մի համակարգից մյուսին անցումն արմատական և անկանոն էր:
Տարածաշրջանում ենթակառուցվածքների «ամենակտրուկ և արմատական» խափանումներից մեկը տեղի ունեցավ Հայաստանում։ Դրան նպաստեցին մի քանի գործոններ, այդ թվում՝ Ադրբեջանի հետ պատերազմը, գազի մատակարարման ուղիների շրջափակումը և 1988-ին Սպիտակի ավերիչ երկրաշարժը: Այս իրադարձությունները սկիզբ դրեցին, այսպես կոչված «մութ ու ցուրտ տարիներին, որոնք ձգվեցին մինչև 1995 թվականը:
Էներգետիկ ճգնաժամի արդյունքում Աջիձորի գործարանը և արտադրամասը փակվեցին: 1990-ականների սկզբին դրանք մասնավորեցվեցին, այնուհետև մաս առ մաս վաճառվեցին: Աջիձորում գործազրկություն սկսվեց, էլեկտրականության և ջրի մատակարարումները խաթարվեցին, քաղաքն ամբողջովին զրկվեց կենտրոնական ջեռուցումից և հանրային տրանսպորտից: Այս պատկերն, ինչպես նկատում է հոդվածի հեղինակը, «կտրուկ հակադրվում էր խորհրդային շրջանում քաղաքի բարգավաճմանը»:
Կենտրոնացված ջեռուցման համակարգի բացակայության պայմաններում քաղաքի բնակիչները ստիպված էին վերադառնալ փայտի վառարաններին, որոնք նրանք օգտագործում էին մինչև 1970-ականները: Ինչ-որ առումով նրանք «բախտավոր» էին՝ հաշվի առնելով, որ քաղաքը շրջապատված է անտառներով: Մարիայի տարեց զրուցակիցներից մեկը մի անգամ նկատեց․
- Մութ էր, այո՛: Բայց գոնե այնքան ցուրտ չէր, ինչքան Երևանում: Մենք հնարավորություն ունեինք փայտ հավաքելու։
Փայտի վառարանը Աջիձորի տներից մեկում, նկարը՝ Մարիայի
Հեղինակն այնքան պատկերավոր է նկարագրում մութ ու ցուրտ տարիների հետքերը, որ թվում է, թե հայտնվել ես Աջիձորի տներից մեկում ու նայում ես պատուհաններին․ «Փայտե վառարանների (վերա)տեղադրումը պահանջում էր վերադասավորել կահույքն ու հեռացնել պատուհանների վերին ապակիները` փոխարինելով դրանք տախտակներով, որոնց վրա բացված շրջանաձև անցքերով վառարանների խողովակներն էին անցկացվում: Մինչ օրս տները կրում են այս փոփոխությունների հետքերը՝ մրոտ, սև բծեր` պատուհանների մեջ բացված անհարթ ծխնելույզների շուրջ: Մութ ու ցուրտ տարիները խոր հետքեր են թողել բոլորի նրանց վրա, ովքեր ապրել են այդ ժամանակներում: Իմ զրուցակիցներից ամեն մեկն ունի դժվարությունների իր պատմությունը, որ մթության ու կարիքի մասին է»:
Մարիայի հարևան Սեդան, օրինակ, հիշում է, թե ինչպես իր ամուսինը, սկեսուրը և երեք երեխաները կուչ էին գալիս խոհանոցում՝ միակ սենյակում, որտեղ «գրեթե նորմալ ջերմաստիճան» էր, քանի որ փայտի վառարանն այնտեղ էր դրված․
- Խոհանոցը դարձել էր մեր ննջասենյակը, ճաշասենյակը, հյուրասենյակը և գրասենյակը... Խոհանոցի սեղանը բազմաֆունկցիոնալ էր․ մոմերի լույսի ներքո մենք կարդում էինք, գրում և անում տնային բոլոր գործերը:
Հեղինակը նշում է, որ հատկապես ծանր էր մանկահասակ երեխաներ ունեցող ընտանիքների վիճակը: Հեղինեն՝ Մարիայի հյուրընկալի մորաքույրը, պատմում էր․
- Երեխաների հետ կապված բոլոր գործերից մեջքդ ջարդվում էր: Պատկերացրեք՝ ձմեռվա ցրտին երեխային բարուրեր, շորերը լվանալ ու չորացնել... Ահավոր տարիներ էին։
Վերարտադրելով ոչ մի բանը
Քանի որ հետխորհրդային շրջանում քաղաքային ենթակառուցվածքները փլուզվեցին, դրանց փոխարինելու եկան տնային ինքնաշեն լուծումները (DIY): Աջիձորում ինքնաշեն պրակտիկաները հաճախ արտահայտվում էին, ինչպես հեղինակն է գրում, «ջեռուցման անհատականացման» միջոցով. «Խճճված և անգամ վտանգավոր տեսք ունեցող ջեռուցման ինքնաշեն համակարգերը՝ խողովակներով, լարերով և ծխնելույզներով, գալարվում են պատերի և առաստաղների շուրջ՝ կախվելով բնակելի շենքերի պատուհաններից»:
Խճճված լարեր Աջիձորում, նկարը՝ Մարիայի
Մարիայի զրուցակիցներից մեկը՝ Զարուհին, որ հինգ երեխաների երիտասարդ մայր է, ապրում է իր գործազուրկ ամուսնու հետ։ Վերջինս շարունակ վերանորոգում և վերակառուցում է իրենց տունը: Զարուհին մի անգամ նկատեց․
- Սա կյա՞նք է: Նայե՛ք այս տանը, նայե՛ք այս փայտի վառարանին․․․ Ամուսինս ինքն է այն սարքել աղբից, ոչնչից բան է ստեղծել… Ջեռուցման կայանում մնացած անպետք մետաղական թիթեղներից։ …. Այսպես ենք մենք այստեղ գոյատևում՝ առանց որևէ բանի, մնացորդներով:
Մեկ այլ բնակիչ՝ ինժեներ Միքայելը, որ ժամանակին աշխատելիս է եղել գործարանում, իր այգում շվաքարան (բիսեդկա) է սարքել գործարանից և բնակարաններից «փրկված» խողովակներով:
- Ես այն հավաքեցի այն ամենից, ինչ հասանելի էր․․․ Իրականում՝ ոչնչից,- մի անգամ նշեց Միքայելը:
Հեղինակի զրուցակիցները մետաղական թիթեղները նկարագրում էին որպես «ոչ մի բան» կամ «ոչինչ», քանի որ դրանք փակված գործարանի անպետք մնացորդներ են: Սակայն դրանք դառնում են «ինչ-որ բան»՝ ձեռք բերելով նոր արժեք որպես ինքնաշեն կառույցների մասեր, ինչպես օրինակ փայտի վառարանը կամ այգու շվաքարանը։
«Բան չկայի» նշանակությունները
«Բան չկայի» ամենաառաջին իմաստը, որ Մարիան սովորեց դաշտային աշխատանքի սկզբում, շատ պարզ էր՝ «առանձնապես ոչինչ չկա» կամ «ամեն ինչ կարգին է»: Բայց ժամանակի ընթացքում նա հայտնաբերեց այս արտահայտության առնվազն երեք նոր իմաստներ:
«Քանի գնում, այնքան ավելի մռայլ է դառնում»,- ասում է Մարիան:
Երբ գիտնականը նոր էր տեղափոխվել Աջիձոր, նա հանդիպեց Երանուհուն՝ Մշակույթի տան տնօրենին: Երբ Երանուհին իմացավ, որ Մարիայի հետազոտությունն առնչվում է պատմությանը, հիշատակման արժանի միակ բանը, որ եկավ նրա մտքին, հին վանքն էր: Մարիան բացատրեց, որ ինքը հետաքրքրված է ժամանակակից պատմությամբ, և Երանուհին պատասխանեց՝ ոչ մի հետաքրքիր բան չկա ստեղ:
Նրա պատասխանում Մարիան բացահայտեց «բան չկայի» երկրորդ իմաստը․ այս քաղաքում օտարականի համար հետաքրքիր բան չկա: Հեղինակը գրում է. «Նրա (Երանուհու,- խմբ․) խոսքից բխում է, որ միայն գրավիչ ու սովորականից անդին մի բան կարող է հետաքրքիր լինել ինձ նման օտարական մեկին: Օրինակ՝ հնագույն վանքը, որ բազմաթիվ պատմագիտական և հնագիտական հետազոտությունների թեմա է, համարվում է հետաքրքրության առարկա: Իսկ Աջիձորը, հակառակը, թերագնահատվում և նսեմացվում է, քանի որ ծանոթ է և չի ընկալվում որպես առանձնահատուկ մի բան»:
Մարիան դաշտային աշխատանքներից առանց նկարների չի վերադառնում
Ուսումնասիրելով Աջիձորի պատմությունը՝ Մարիան պարզեց, որ Աջիձորն, ինչպես շատ այլ քաղաքային կենտրոններ, ի սկզբանե որպես «ոչ մի բան» էր ընկալվում խորհրդային իշխանությունների կողմից, որոնք եկան այն արդիականացնելու՝ կառուցելով գործարանը, արտադրամասը, նոր բնակարաններ և կենտրոնական ջեռուցման համակարգը: Նույնիսկ այսօր շատ բնակիչներ մտածում են, որ «այստեղ բան չկար մինչև գործարանը»: Հեղինակն արտահայտության այս իմաստին տալիս է «գաղութային բան չկա / ոչինչ» անվանումը։
«Բան չկայի» չորրորդ իմաստն էլ ծագեց Երանուհու խոսքի երկրորդ մասից.
- Ուղիղ կասեմ Ձեզ… Բան չկա․ փող չկա, ու կյանք չկա...
Մարիան սա կոչում է «հարաբերական բան չկա / ոչինչ»:
«Աջիձորը, որ ժամանակին ստեղծվեց ընկալվող ոչ մի բանից, այժմ վերադարձել է ոչ մի բանի: ․․․․ Եթե խորհրդային ժամանակների ոչ մի բանն ասոցացվում էր մոդերնիզմի ու նորը կառուցելու պատկերացումների հետ, ապա ի՞նչ է հետխորհրդային ոչ մի բանը: Դատարկ բնակարաններում դեռ կան իրեր, բայց չկան մարդիկ, որոնք դրանք տուն են դարձնում: Գործարանում դեռ կան սարքավորումներ, բայց արտադրությունը կանգ է առել: Նախկին դպրոցի շենքում հատակին ցրված են նստարանների մնացորդներ և ուսումնական նյութեր, բայց բացակայում են ուսուցիչներն ու աշակերտները»,- գրում է հեղինակը:
Այս մի «բան չկան» Մարիայի զրուցակիցների խոսքում նշանակում է կարևոր իրերի և երևույթների բացակայություն:
Մարիան այնքան տարվեց «բան չկայի» տարբեր իմաստներով, որ նույնիսկ առանձին հոդված նվիրեց այս արտահայտությանը: Նա ասում է, որ լրագրողական հոդվածներ գրելն ու երևույթները լայն հանրությանը բացատրելն օգնում է իրեն գլխում մշակել այն տեղեկությունները, որոնք հավաքում է դաշտային աշխատանքի ընթացքում, և դրանք ավելի լավ հասկանալ:
Նրանք եկան ու քանդեցին
Մարիայի զրուցակիցները հավատում էին, որ 1990-ականները «միտումնավոր ավերման» տարիներ էին: Մի անգամ՝ Աշա անունով տարեց բնակիչներից մեկի հետ զբոսնելիս, Մարիան նրան հարցրեց, թե բլրի վրա ինչ ավերված շենք է երևում: Պարզվեց, որ դա ջեռուցման կայանն է: Երբ նա հարցրեց, թե ինչ է պատահել դրան, Աշան պատասխանեց.
- Նրանք ավիրեցին։
- Ովքե՞ր են նրանք։
- Իշխող էլիտաները՝ Տեր-Պետրոսյանը, Քոչարյանը և նրանց ընկերները... Նրանք ավիրեցին ու վաճառեցին ամեն բան...
Հեղինակը նշում է, որ Աշան ավիրումը վերագրում էր «նրանց» (Հայաստանի ներսում գործող կապիտալիստ-պետական դաշինքին) ոչ միայն ավիրման պատասխանատուներ գտնելու, այլ նաև այդ գործընթացից իրեն հեռացնելու համար։
«Երբ դու չես հասկանում, թե ով է ինչ-որ բան արել, սովորաբար ասում ես «նրանք»: ... Տեսականորեն, այս «նրանքն» այն ուժն է, որն ինչ-որ տեղ՝ հեռվում է, հասանելի չէ և սովորաբար կոռումպացված է: Եվ դու չունես իշխանություն դրա դեմ պայքարելու: Այստեղից էլ ծագում են դավադրության տեսություններ. նրանք փորձում են մեզ սպանել, նրանք փորձում են մեզ ոչնչացնել: Բայց դա պարզապես հարմար միջոց է` խոսելու այդ ուժի մասին, որ քո վերահսկողությունից դուրս է: Դա նաև խուսափելու միջոց է. ես դրա հետ կապ չունեմ, այդ նրանք են, ես ոչինչ չեմ արել»,- բացատրում է գիտնականը:
Երբ Մարիան և Աշան մտան ջեռուցման կայան, այն լիովին դատարկ գտան․ սարքավրումներ չկային, բոլոր խողովակները կտրված էին։
«Մերկ պատերին դեռ մնացել են պոկված պղնձե լարերի և բացակայող ռադիատորների հետքերը: Պատուհանների տակ մնացել են միայն կեռերը, որոնցից մի ժամանակ ռադիատորներ էին կախված»,- ասվում է հոդվածում:
Ցանկապատ դարձած ռադիատորները, նկարը՝ Մարիայի
Ըստ հեղինակի՝ Հայաստանի Հանրապետությունն, ըստ երևույթին, չուներ բավարար միջոցներ կամ քաղաքական կամք՝ պահպանելու խորհրդային շրջանի կենտրոնացված ջեռուցման համակարգը կամ աջակցելու արդյունաբերությանը, բայց հենց Աջիձորի և հարակից տարածքների սովորական բնակիչներն էին, որ ֆիզիկապես քանդեցին ենթակառուցվածքը:
Երբ Մարիան հարցրեց Աշային, թե ինչ են եղել սարքավորումներն ու խողովակները, վերջինս պարզապես ասաց` տարել են: Ինչպես նշում է հեղինակը, այս դեպքում Աշան դերանուն չգործածեց բայի հետ և չցանկացավ մանրամասնել. «Սակայն պարզ էր, որ Աշան «տանողներին» ավելի քիչ էր դատապարտում, քան «ավիրողներին»»:
Հեղինակը նշում է՝ մարդաբան Քսենիա Չերկաևն օգտագործում է «հունձից հետո հասկերը հավաքել» փոխաբերությունը՝ նկարագրելու այն մանր գողությունները, որոնք հետևեցին հետխորհրդային շրջանի ավերմանը: Մեկ այլ մարդաբան՝ Մարտին Սաքսերը, նշում է, որ «այս ռազմավարությունը շատ չի տարբերվում վայրի խոտաբույսեր, հատապտուղներ կամ սնկեր հավաքելուց»:
Հեղինակը բացարում է, որ նույնը տեղի ունեցավ Աջիձորում: Խորհրդային ժամանակներում այս իրերը հանրային սեփականություն էին, և պետության հեռանալուց հետո մարդիկ գտան դրանք վերօգտագործելու եղանակներ. «Արժեքավոր մետաղները վաճառվում էին որպես ջարդոն, իսկ ինչ հնարավոր չէր լինում վաճառել, վերաօգտագործում էին: Այսօր էլ Աջիձորով քայլելիս կարելի է ամենուր տեսնել այս քանդման և (վերա)կառուցման հետքերը: Կտրված խողովակները, մետաղական լարերը և ռադիատորները դարձել են մասնավոր տները և հողակտորները շրջապատող ցանկապատներ: Մետաղական թիթեղներն օգտագործվում են տանիքներ ծածկելու, շվաքարաններ, պահեստներ, արտաքին զուգարաններ և այլն սարքելու համար»:
Որպեսզի հասկանայի «բան չկան», պետք է ինքս դառնայի «բան չկա»
Աջիձորի պատմությունը բացահայտելն այնքան էլ հեշտ գործ չէր: 2022-ին Մարիան դեռ նոր սկսել էր հայերեն սովորել: Դաշտային աշխատանքների ավարտին արդեն նա բավականաչափ տիրապետում էր լեզվին՝ օգտագործելու համար, ինչպես ինքն է անվանում, զրույցների «ռուսերեն-հայերեն խառնուրդը»:
«Ես սկսում էի հայերենով, մարդիկ պատասխանում էին: Ես չէի հասկանում, խնդրում էի թարգմանել, կամ մենք խոսում էինք ռուսերեն, ու ես հարցնում էի` ինչպե՞ս դա կասեք հայերեն: Այսպիսով, դա մի փոքր խճճված իրավիճակ էր: Բայց մյուս կողմից էլ ես շատ հետաքրքիր և, իրականում, բավականին օգտակար դիրքերում էի հայտնվում, քանի որ մարդիկ ստիպված էին լինում ինձ բացատրել շատ տարրական բաներ»,- ասում է Մարիան:
Գիտնականին հանդիպած ամենամեծ դժվարություններից մեկն Աջիձորում բնակվելու ընթացքում տղամարդ բնակիչների մասնակցությամբ տհաճ միջադեպերն էին: Նա նշում է, որ որպես կին հետազոտող դաշտային աշխատանք կատարելը հեշտ չէ, իսկ սլավոնացի կին լինելը ստեղծում է լրացուցիչ մարտահրավերներ:
«Ոչ միայն Հայաստանում է այդպես: Նախկին Խորհրդային Միության ամբողջ տարածքում կա այդ երևույթը, երբ սլավոնացի կանայք ընկալվում էին և դեռևս ընկալվում են որպես նվազ համեստ: Մենք մի փոքր այլ մշակույթ ունենք, որտեղ կանայք, կարող ենք ասել, ավելի ազատ են: Բայց տեղացի զրուցակիցների աչքերում դա ոչ թե ազատություն էր, այլ թեթևաբարո վարք», - բացատրում է նա:
Մարիան ընդունում է, որ երբ որոշեց տեղափոխվել Հայաստան և սկսել իր հետազոտությունը, լիովին նախպատրաստված չէր այս կարծրատիպերին, և այդ է պատճառը, որ սկզբում նման բարդ փորձառություն ունեցավ: Գիտնականն ասում է, որ հիմա շատ զգուշավոր է ամեն հարցում:
Մարիան նաև հիշում է, որ հենց եկավ Աջիձոր, դարձավ այնտեղի միակ «բանը» բնակիչների աչքերում:
«Ինձնից ակնկալում էին պատմել հեռավոր երկրների, իմ, ընտանիքիս մասին: Երկար ժամանակ ես էի նորությունը, ես էի բանը», - հիշում է նա:
Ի պատասխան՝ ես ժպտում եմ ու ասում․
- Մինչև որ դարձաք «բան չկա»:
Հետևում է Մարիայի պատասխանը.
- Ճիշտ այդպես: Դուք հիմա ծիծաղում եք, բայց դա իմ ռազմավարությունն էր՝ դառնալ «բան չկա»:
- Հաջողվե՞ց։
- Այո՜, հաջողվեց: Ինչ-որ իմաստով, որպեսզի հասկանայի «բան չկան», պետք է ինքս դառնայի «բան չկա»։
Առաջին բանը, որ Մարիան արեց, իր արտաքինը փոխելն էր։ Նա սկսեց մազերը դեպի հետ ձիգ հյուսել, գունավոր հագուստը սև ու փակ հագուստով փոխարինել․ ո՛չ մի բաց կամ նեղ հագուստ: Այնուհետև նա սկսեց մտերիմ կապեր հաստատել իրեն հյուրընկալող ընտանիքի հետ, որպեսզի այն դառնար իրեն աջակցող և պաշտպանող մարդկանց ցանց: Մարիան ու նրա հյուրընկալի մայրը մտերիմ ընկերներ դարձան։
«Մենք սուրճ էինք խմում, միասին ինչ-որ բան էինք թխում, ես խնդրում էի նրան ինձ ճաշ եփել սովորեցնել, թողնել, որ այգու գործերում օգնեմ»,- հիշում է նա:
Երբ ես հարցրի, թե ինչ հայկական ուտեստներ սովորեց պատրաստել, Մարիան հայերենով պատասխանեց.
- Տոլմա, կլոր գաթա, ավելուկով աղցան։
Բայց ամենակարևոր քայլը, որ Մարիան ձեռնարկեց, իր ընտանիքին Աջիձոր բերելն էր:
«Հիմա Դուք կծիծաղեք (ամուսինս այնքա՜ն ծիծաղեց), բայց ես այնտեղ տարա նրան և իմ երկու տղաներին: Ամուսինս քայլում էր առջևից, ես փոքր քայլերով հետևում էի նրան, և նա հարցնում էր՝ ի՞նչ է կատարվում: Հետո ես նրան տարա բոլոր այն մարդկանց մոտ, որոնց հետ խոսել էի, բոլոր մարդկանց մոտ, որոնց ճանաչում էի, և ասացի նրանց՝ սա իմ ամուսի՜նն է: Ես պտտվում էի նրա շուրջը, սուրճ մատուցում և ինձ պահում այնքան (որ բառն է՞ր) համեստ, հանգիստ (վերջին բառերն ասում է հայերենով,- խմբ․)», - պատմում է նա:
Մարիան այսօրվա պես հիշում է 2023-ի հուլիսյան առավոտներից մեկը։ Նա իր որդիների հետ անցնում էր կենտրոնական հրապարակով, որտեղ տղամարդկանց մի խումբ հավաքված էր շվաքարանում (բիսեդկա):
«Տղամարդիկ նույնիսկ չշրջվեցին ինձ նայելու: Դա առաջին անգամն էր, որ նրանք չնայեցին: Ու ես հասկացա, որ դարձել եմ «ոչ մի հետաքրքիր բան»: Վերջապե՜ս», - ասում է նա:
***
2023-ի հունիսն էր: Մարիան նստած էր Աջիձորի կենտրոնական հրապարակում և դիտարկում էր շուրջը: Աշան անցնում էր իր երկնագույն Լադայով: Նա կանգնեցրեց մեքենան, իջեցրեց պատուհանն ու ձայն տվեց Մարիային.
- Էլի հրապարակո՞ւմ ես: Չձանձրացա՞ր: Ստեղ բան չկա․ ո՛չ մի հետաքրքիր բան: Սպասելու բան չկա: Բոլորը թողնում գնում են, ու դու էլ պետք է հեռանաս, աղջիկ ջան․․․
Մարիան, սակայն, նշում է՝ «բան չկան» այս պատմության միայն առաջին մասն է։
Չնայած ամեն ինչին՝ մարդիկ դեռ ապրում են Աջիձորում: Բնակիչները՝ հատկապես կանայք, վերօգտագործում են անսարք առարկաները, մինչ տղամարդիկ հաճախ են մեկնում արտագնա աշխատանքի ու դրամական փոխանցումներ անում: Սփյուռքի կապիտալը գալիս է քաղաք՝ փորձելով այստեղ ինչ-որ մի «բան» բերել:
Առաջիկայում լույս են տեսնելու Մարիայի գիտական նոր հոդվածները, որտեղ նկարագրված է, թե ինչպես են մարդիկ ապրում Աջիձորում՝ իրենց ընկալած «բան չկայի» հետ կողք կողքի։
«Ստեղծելով ինչ-որ բան ոչնչից, ինչպես Աստված ստեղծեց բանը դատարկությունից, որն ի սկզբանե էր»,- ասում է գիտնականը:
Հեղինակ՝ Աննա ՍահակյանԼուսանկարները՝ Ռոման ԱբովյանիԳլխավոր նկարը՝ Սուսինա Խաչատրյանի
Կարդացեք նաև «Հանրագիտ» շարքի նախորդ հոդվածը՝ «Պատերազմ և խաղաղություն․ հաղթանակի հակադիր նարատիվները Հայաստանում և Ադրբեջանում | Հանրագիտ»
«Հանրագիտ» շարքն իրականացվում է «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի» (ԵԳԱԾ) ֆինանսավորմամբ։
19:50 - 30 ապրիլի, 2025
