Գիտություն

Հետարդյունաբերական ծռմռված քաղաքները․ Տարածքային ուսումնասիրությունների ու զարգացման լաբորատորիայից ներս

Հետարդյունաբերական ծռմռված քաղաքները․ Տարածքային ուսումնասիրությունների ու զարգացման լաբորատորիայից ներս

Ջերմասիճանը՝ -1, ձյան հավանականությունը՝ մեծ։ Ստեփանավանում դեկտեմբերի 27-ի եղանակային կանխատեսումն այսպիսին է։ Դեպի Ստեփանավան տանող ճանապարհը տեղ-տեղ ձյունապատ է։ Քաղաքում, չնայած կանխատեսումներին, ձյուն չկա, ցուրտն էլ տանելի է։ Սոցիոլոգոների մոտ տասը հոգանոց խումբը, ինչպես և պայմանավորվել էր նախապես, առավոտյան հավաքվում է Ստեփանավանի հայտնի «ֆոտոյի» մոտ ու քայլում դեպի հրապարակ։   Դասական քաղաքային հրապարակ է․ անջուր շատրվան, տեղական ինքնակառավարման մարմինների մեծ շենքեր և տոնածառ, որն, ի տարբերություն նախորդների, այստեղ ժամանակավոր է։ Հրապարակից աջ՝ դեպի Թիֆլիս գնացող ճանապարհին է նայում Ստեփան Շահումյանի արձանը։ Այս գործչի անունն է կրում քաղաքը։ Երևանի պետական համալսարանի (ԵՊՀ) սոցիոլոգիայի ֆակուլտետի գիտնականները տարածական և տարածքային հետազոտություններով զբաղվում են դեռ 2011-ից։ Այս տարիների ընթացքում ֆակուլտետի Կիրառական սոցիոլոգիայի լաբորատորիան, ի թիվս այլ հետազոտությունների, ուշադրության կենտրոնում է պահել Հայաստանի ինչպես քաղաքային, այնպես էլ գյուղական համայնքները։ Հաշվի առնելով այս փորձը՝ ֆակուլտետի գիտնականները որոշեցին նոր լաբորատորիա հիմնել, որը կզբաղվի հենց տարածքների հետազոտություններով՝ շեշտադրելով տնտեսական կայուն զարգացումը, աղքատության հաղթահարումը, շրջակա միջավայրի պահպանությունն ու տարածքների զարգացմանը վերաբերող այլ կարևոր հարցեր։ Այսպիսով, 2024-ին Բարձրագույն կրթության և գիտութան կոմիտեի՝ Հայաստանում հեռավար լաբորատորիաների հիմնադրման ծրագրի շրջանակում ստեղծվեց Տարածքային ուսումնասիրությունների ու զարգացման լաբորատորիան, որը Վիեննայի համալսարանի աշխարհագրության և տարածաշրջանային հետազոտությունների ֆակուլտետի Քաղաքային ուսումնասիրությունների աշխատանքային խմբի ղեկավար պրոֆեսոր Քերսթին Քրելենբերգի և նույն խմբի ասիստենտ Իվոնե Ֆրանցի հետ համագործակցությամբ սկսեց իր հետազոտական առաջին ծրագիրը՝ հայկական հետարդյունաբերական քաղաքների մասին։  Գիտնականները քայլում են դեպի առևտրի կենտրոնի շենք Ստեփանավանի կենտրոնական հրապարակից խումբը թեքվում է աջ։ Տարածքային ուսումնասիրությունների ու զարգացման լաբորատորիայի ղեկավար Հարություն Վերմիշյանը, որ ծնունդով Ստեփանավանից է, ծանոթացնում է տեղանքին։ Խումբը հասնում է Ստեփան Շահումյանի արձանին։ Արձանից քիչ այն կողմ առևտրի հին կենտրոնն է, որ գործել է խորհրդային շրջանում, իսկ հիմա ամայի տեսքի ունի։ Առևտրի կենտրոնի շենքի դիմաց դեղին ավտոբուսներ են։    Սոցիոլոգիա՝ ինտուիտիվ - Մաթֆակ։  - Ֆիզֆակ։  - Մաթֆակ։ - Ֆիզֆակ։  - Սոցիոլոգիա․․․ Հարություն Վերմիշյանը սովորում էր ֆիզիկամաթեմատիկական թեքումով դպրոցում։ Ուսումնական վերջին տարվա ավարտին դպրոցի տնօրենը եկավ նրանց 30 հոգանոց դասարան՝ տեղեկանալու, թե աշակերտներից ով որ ֆակուլտետ է դիմելու։ Հարությունի սիրելի առարկան մաթեմատիկան էր, և տնօրենը նրանից ակնկալում էր լսել առնվազն «մաթֆակ»։ Վերջինիս հարցական հայացքի ներքո, սակայն, Հարություն Վերմիշյանը կրկնեց․ - Անկեղծ եմ ասում․ սոցիոլո՛գիա։  Հարություն Վերմիշյանը Մաթեմատիկայի մեջ Հարությունը կիրառականություն էր փնտրում, բայց թե ինչու ընտրեց հենց սոցիոլոգիան, կամ, ինչպես 90-ականներին էին ասում, ընկերաբանությունը, այդքան էլ պարզ չէ։ «Չգիտեի՝ դա ինչ է, ինձ ինչ է սպասվում։ Բայց հաստատ գիտեի, որ դա՛ եմ ուզում, որովհետև ինտուիտիվ պատկերացնում էի»,- հիշում է նա։  Դե իսկ ժամանակը ցույց տվեց, որ ինտուիցիան չէր խաբում։  Բակալավրում սովորելու տարիները Հարությունին ոչ մի կերպ չէին հուշում, որ ինքն ակադեմիական ուղի կընտրի։ Համալսարան ընդունվելու սկզբնական ոգևորությունը մի պահ կորավ ու վերադարձավ 4-րդ կուրսի վերջում միայն։ Իսկ մագիստրատուրայում արդեն գործերն այնքան լավ էին, որ ֆակուլտետը նրան երաշխավորեց ասպիրանտուրայում սովորելու։  Բակալավրի սկզբնական տարիներին բաց թողածը լրացնել էր պետք, և ասպիրանտական տարիներն անցան գրադարանում։ Մի տարի միայն Հարությունը ծախսեց կարդալու համար բնօրինակներ, որոնց մասին բակալավրում դասագրքերով էին անցնում։ Մինչև հիմա հիշում է, թե ինչպես մի օր գրադարանում լուրջ դեմքով խնդրեց Կարլ Մարքսի «Կապիտալը», ու գրադարանի աշխատակիցը թերահավատորեն ծանր հատորները դրեց սեղանին․․․  Հարությունի ասպիրանտական թեզը վերաբերում էր հայ սոցիոլոգիայի պատմությանը, տեսությանն ու մեթոդաբանությանը։ Իսկ այդ թեման այնքան քիչ էր ուսումնասիրված, որ պետք էր գրադարանում շարունակ գրականություն փնտրել ու տեղեկություններ հավաքել։ Սոցիոլոգը հիշում է, թե ինչպես մի օր Ազգային գրադարանի գիտական ընթերցասրահի տարեց աշխատակիցներից մեկը մոտեցավ ու հետաքրքրվեց, թե ով է, ինչ է անում։  «Ասացի, որ դիսերտացիա եմ  գրում։ Նայեց [տեքստին], ասաց՝ այստե՞ղ ես հասել, տո՛ւր․․․ Վերջակետ դրեց, ասաց՝ տար հանձնի՛ր։ Ինչքան գրես, դեռ կգրվի․․․ Պաշտպանի՛ր, հետո շարունակիր գրելը»,- պատմում է Հարությունը։ Սոցիոլոգիայի տեսության և պատմության ամբիոնի արևկող սենյակի գրապահարանից գիտնականը մի գիրք է հանում, դնում սեղանին։ Ասում է՝ իր դիսերտացիայի «կողմնակի հետևանքն է»։ Թեման նա այնքան խորությամբ էր ուսումնասիրել, որ դիսերտացիան ի վերջո Հայ սոցիոլոգիայի պատմության ձեռնարկ դարձավ, ինքն էլ մնաց ակադեմիայում։    Սոցիոլոգիան՝ իր ծանրագույն բարդությամբ Ստեփանավանի հին շուկայից խումբը քայլում է դեպի կամուրջ, որի ներքևում հոսում է հանքարդյունաբերությունից աղտոտված Ձորագետը՝ քաղաքը բաժանելով երկու մասի։ Արամ Վարտիկյանը հանում է թուղթն ու մատիտը և գծում՝ փորձելով քաղաքի «տարածությունների հիերարխիան հասկանալ»։ Ձորագետը Խումբն առաջ է գնում, իսկ նա շարունակ հետ է մնում․ մերընդմերթ կանգնում է, զննում շուրջը, ինչ-որ բաներ թղթին հանձնում, գործընկերներին խնդրում լուսանկարներ անել այս կամ այն անկյունից։ Հարությունը շրջվում է, նայում իրենցից հետ մնացածներին․ - Անջատողականնե՜ր։ Արամ Վարտիկյանը գծում է տարածությունը Արամ Վարտիկյանը սոցիոլոգիա եկավ պատահաբար, իսկ գիտություն՝ ոչ մի դեպքում պատահաբար, ինչպես ինքն է ասում։ Նա մեծացել է գիտնականների ընտանիքում․ հայրը ֆիզիկոս էր, մայրը՝ կենսաբան։ Պայմանավորված մոր մասնագիտությամբ՝ Արամի համար սպիտակուցների անունները ֆետիշներ դարձան․ նա սիրում էր կանգնել ու բարձր բղավել մայրիկի սինթեզած սպիտակուցների երկար անունները։ Մեծ գրադարան՝ կազմված մոտ 2000 անուն գրքից, խորհրդային ինտելիգենցիայի մասնակցությամբ զրույցներ․ այսպիսի մանկությունը պիտի նրան տրամաբանորեն տաներ դեպի գիտություն, իսկ ավելի կոնկրետ՝ ֆիզիկա։ «Երբ մտա ֆիզֆակ, սիրահարվեցի․ պատերին էի ձեռք տալիս, հոտն էի շնչում։ Մինչև հիմա 4-րդ հարկում զգացվում է ֆիզիկայի յուրահատուկ հոտը»,- հիշում է Արամ Վարտիկյանը։ Արամ Վարտիկյանը Ստեփանավանի այգում Սակայն ֆակուլտետն այնքան էլ չէր համապատասխանում այն «բյուրեղյա իրականությանը», որն Արամը պատկերացնում էր։ Այն ամենը, ինչ նա տեսավ, գնահատականների մրցավազք էր լավագույն ուսանողի կոչմանն արժանանալու համար։ Գերազանց գնահատականների շարքում մի 4-ը կամ 3-ը կարող էր ճակատագրական լինել․ հաղթում էին նրանք, ովքեր միայն 5-եր ունեին։ «Իսկ ես ռոմանտիկ էի, պոետիկ էի, ես երկար պիտի թերթեի, մինչև հրապուրվեի, մինչև ոգևորվեի, մինչև գտնեի զրուցակից»,- պատմում է նա։ Արամի ուսանողական տարիներին համացանցը նորություն էր, և այնտեղ նա պատահաբար մի գիրք գտավ մթնոլորտի ֆիզիկայի մասին։ Մթնոլորտի ֆիզիկան դարձավ նրա նոր տարերքը։ «Մեկն ականջիս փչփչաց, որ դրանով զբաղվում են աշխարհագրության ֆակուլտետում։ Իմ միավորները ֆիզիկայի ֆակուլտետի մագիստրատուրայի համար չհերիքեցին, բայց հերիքեցին աշխարհագրության ֆակուլտետի համար»,- հիշում է նա։  Աշխարհագրության ֆակուլտետը, սակայն, կրկին այն չէր, ինչ նա փնտրում էր․ ֆիզիկայի խնդիրներն այնտեղ առաջնահերթություն չէին։  Այդ ընթացքում Արամը հասցրել էր ծանոթանալ սոցիոլոգիայի ֆակուլտետին, չնայած որ ուսումն այնտեղ շարունակելու մտքեր չուներ։ Ասպիրանտուրա դիմելիս մտածում էր՝ մնալ աշխարհագրության ֆակուլտետո՞ւմ, թե՞ վերադառնալ ֆիզիկային։ Նրան մտափոխեց սոցիոլոգիայի ֆակուլտետի հիմնադիր Լյուդմիլա Հարությունյանը՝ առաջարկելով ընտրել սոցիոլոգիան, որտեղ «կային ավելի լայն հեռանկարներ»։  «Հայերեն ասած՝ ափալ-թափալ փորձեցի, զիջմամբ փորձեցի և վերցվեցի այստեղ․․․ Շատ քրտինք տարավ․ ես ուղնուծուծով բնագետ էի, սա շատ ծանր էր, սա շատ բարդ էր, սա շատ խորթ էր, սա շատ վիրավորական էր․․․ Բայց փրկությունն այն էր, որ պարզվեց՝ ես սիրում եմ ոչ թե խորթը, ոչ թե վիրավորականը, այլ ես սիրում եմ ամենածանրն ու ամենաբարդը։ Եվ ահա տարիներ անց (ոչ թե այն օրերին, որոնց մասին պատմում եմ) սոցիոլոգիան իմ առջև բացվեց իր մեծագույն բարդությամբ։ Ո՛չ մի ֆիզիկա, ո՛չ մի աշխարհագրություն նրա հետ չի համեմատվի իր ծանրագույն բարդությամբ։ Եվ ահա, այդ ծանրագույն բարդությունը դարձավ ամենագրավիչը»,- պատմում է գիտնականը։  Այդպես, նա դարձավ, ինչպես գործընկերներն են կատակում, այստեղի ամենածանր մտածողը․․․   Քաղաքները՝ ինդուստրիալությունից հետո Ձորի վերևի հատվածում՝ կամրջից քիչ հեռու, կիսաքանդ ու ժանգոտված ցուցանակով շենք է՝ դիմացը քարերի կույտեր։ Այն ժամանակին ռեստորան է եղել։ Մինչ Արամը կանգ է առնում նկարելու «մահացած ռեստորանը», խումբն առաջ է շարժվում՝ ստեփանավանցիներին հարցուփորձ անելով ածնանոթ տեղերի ու հուշարձանների մասին։ Մահացած ռեստորանը Անցնում են կայարանի կողքով։ Այն հիմա չի գործում․ դարձել է «Լեո» մանկական սրճարան։ Առյուծի նկարով գունավոր պաստառը տարօրինակ հակադրության մեջ է մտնում քաղաքի անձյուն ձմեռվա մռայլության հետ։ Որքան հեռանում են կենտրոնից, այնքան ավելի մռայլ է դառնում պատկերը․ ասֆալտապատ ճանապարհներին ու գեղեցիկ մայթերին հաջորդում են կիսաքանդ տներն ու ցեխոտ, անհարթ ճանապահները։ 1988-ի երկրաշարժի հետքերն ամենուր են․․․ Թափառող շները քաղաքում շատ են։ Նրանցից մեկը՝ սպիտակ մորթով ու փոքր, կարմրած աչքերով, ողջ օրը գիտնականներից չի հեռանում։ Արամը նրան Ջեմսիկ է կոչում։ Դե, իրականում, նա բոլոր շներին է այդպես կանչում․ մանկուց մնացած սովորություն։  Ջեմսիկը՝ Ստեփանավանի Կապի գործարանի փլատակների մոտ Խումբը հասնում է Ստեփանավանի այգի կամ, ինչպես բնակիչներն են ասում, սադ (ռուսերեն сад՝ այգի բառից)։ Նոր ու գունավոր կարուսելներ են այգում․ դրանք եկել են փոխարինելու խորհրդային կարուսելներին։ Իսկ թե ինչով են փոխարինվել խորհրդային գործարաններն ու արդյունաբերական կյանքը, հենց այս հետազոտությամբ են գիտնականները փորձում հասկանալ։ Հետինդուստրիալ քաղաքների մասին հետազոտությունն իրականացվում է մի քանի փուլով՝ արխիվային նյութերի ուսումնասիրություն, հարցազրույցներ առանցքային տեղեկատուների հետ (տեղական ինքնակառավարման մարմինների ներկայացուցիչներ, գործարանների նախկին տնօրեններ ու աշխատակիցներ)  և նարատիվ հարցազրույցներ բնակիչների հետ, որոնք հիշում են խորհրդային շրջանն ու արդյունաբերական կյանքը։ Հարություն Վերմիշյանը հիշում է՝ երբ նոր էին թեման ընտրել, իրենց առաջ մեթոդաբանական կարևոր հարց դրեցին՝ տարբեր քաղաքների համեմատությամբ ընդհանրական պատկե՞ր են ուզում ստանալ, թե՞ պիտի ամեն քաղաք որպես մի առանձին դեպք ուսումնասիրեն։ «Վիեննայի գործընկերների հետ քննարկմամբ եկանք այն եզրահանգման, որ սրանք դեպքի ուսումնասիրություններ են (case study,- խմբ․)»,- ասում է գիտնականը։ Ստեփանավանում Որպես հետազոտության օբյեկտ ընտրվեցին հետարդյունաբերական երեք քաղաքներ՝ Չարենցավանը, Ստեփանավանն ու Սիսիանը։ Այս ընտրությունը պատահական չէր։  Գիտնականները հետարդյունաբերական քաղաքների միջև ընտրություն կատարելիս մի շարք չափանիշներ սահմանեցին․ ե՞րբ է հիմնվել քաղաքը, ե՞րբ է քաղաքի կարգավիճակ ստացել, Երևանից ինչքա՞ն է հեռու, քանի՞ բնակավայր է ընդգրկում, միգրացիոն ի՞նչ ցուցանիշներ ունի, որքա՞ն է բնակչությունը, արդյո՞ք տուժել է երկրաշարժից, սահմանին ինչքա՞ն մոտ է։ Արդյունքում քաղաքների երեք խումբ ստացվեց, և ամեն խմբից մեկական քաղաք ընտրվեց՝ Չարենցավանը, որ մոտ է Երևանին, Սիսիանը, որ սահմանամերձ է, և  Ստեփանավանը, որ տուժել է 1988-ի երկրաշարժից։ «Սիսիանը փլուզումից հետո արդյունաբերական քաղաքից վերապրոֆիլավորվել է գյուղատնտեսականի, Չարենցավանի բոլոր գործարանները կան, ինչ-որ չափով, երբեմն՝ 100 տոկոսով, աշխատում են։ Ստեփանավանը փլուզվել է»,- ասում է Հարությունը։ Այն, ինչ մնացել է նախկին Կապի գործարանից  Գլխավոր հարցերից մեկը, որին պիտի պատասխանեն գիտնականներն այս քաղաքների ուսումնասիրությամբ, հետևյալն է․ ինչո՞ւ է մի քաղաքն այս ուղին բռնել, մյուսը՝ այն։  Հարությունը նշում է, որ այս նպատակով իրենք տարածական մի քանի հատվածներ պիտի ուսումնասիրեն՝ ինդուստրիալ տարածություն (գործարաններ/գործարանների փլատակներ), բնակտարածություն, հանրային տարածքներ, բնություն (պոտենցիալ զբոսաշրջային վայրեր)։ Հենց այս տարածքների ուսումնասիրությունը ցույց կտա, թե ինչպես են փոխվել, կամ, Արամ Վարտիկյանի բնորոշմամբ, ծռմռվել քաղաքները։ Գիտնականներն արդեն հասցրել են ճանաչողական այցով շրջել Չարենցավանի փողոցներով։ Իսկ այժմ նրանք Ստեփանավանում են։   Միայն մի գիտակարգը բավարար չէ  Բնակիչների հետ նարատիվ հարցազրույցներ անցկացնողների թվում է Նարինե Աբգարյանը։ Աշխարհագրագետ Նարինեի՝ սոցիոլոգների շրջապատում, այնուհետև թիմում հայտնվելու մեղավորը նրա հետաքրքրասիրությունն էր։ Այն, որ տարածքների ուսումնասիրությունը և, առհասարակ, գիտական հետազոտությունները պետք չէ սահմանափակել միայն մի գիտակարգով, Նարինեն հասկացավ աշխարհագրության ֆակուլտետում սովորելու տարիներին։ Կենտրոնում Նարինեն է Ֆակուլտետ նա ընդունվել էր աշխարհագրության մասին միակողմանի պատկերացումներով։ Սակայն պարզվեց, որ աշխարհագրությունը միայն գետերի, մայրաքաղաքների ու ֆիզիկական տարածությունների մասին չէ․ ֆիզիկական աշխարհագրությունից բացի՝ կա նաև հասարակական աշխարհագրություն։ Որոշ ժամանակ անց էլ Նարինեն հանգեց այն մտքին, որ այս երկուսը տարանջատել պետք չէ։ «Գոյություն չունի հասարակական աշխարհագրություն առանց ֆիզիկական աշխարհագրության, և հակառակը, քանի որ փոխպայմանավորող գործոններ են․ տարածքը չես կարող ուսումնասիրել միակողմանի»,- ասում է նա։ Նարինեի մագիստրոսական թեզը վերաբերում էր Երևանում ծառայությունների բաշխման անհավասարությանը։ Թե ինչու են ծառայություններն անհավասար բաշխված, Նարինեն փորձեց հասկանալ աշխարհագրության դիտանկյունից, բայց զգաց, որ մի բան կիսատ է։ Հենց այդ կիսատը լրացնելու համար դիմեց սոցիոլոգների օգնությանը, սկսեց կարդալ դասական սոցիոլոգներին ու այդ դիտանկյունից ևս անդրադարձավ թեմային։ Երբ Նարինեն արդեն ասպիրանտուրայում էր, նրան սկսեցին դասավանդել Հարություն Վերմիշյանը, Արամ Վարտիկյանը, որոնք խորհուրդ էին տալիս՝ ինչ գրքեր կարդալ, պատասխանում նրա հարցերին։ Նարինեն՝ սոցիոլոգիայի ֆակուլտետում Եվ այժմ, ասպիրանտուրային, փորձառական զբոսաշրջության վերաբերյալ դիսերտացիային և աշխարհագրության ֆակուլտետում դասավանդամանը զուգահեռ, Նարինեն Տարածքային ուսումնասիրությունների ու զարգացման լաբորատորիայում ուսումնասիրում է հետարդյունաբերական քաղաքները։ «Այս դեպքում ունենք սոցիոլոգիայի լեզու, ունենք աշխարհագրագրության լեզու, ունենք մարդաբանության լեզու։ Մենք կփորձենք մեր գիտությունների լեզուներով պատմել քաղաքների ու դրանց տրանսֆորմացիաների մասին»,- ասում է գիտնականը։ Դե իհարկե, այն, ինչ պակասում էր այս բազմաշերտ հետազոտությանը, մարդաբանությունն է։  Մարդաբան Մարիա Գունկոն Հայաստան տեղափոխվեց 2022-ին։ Մարիան ծնվել ու մեծացել է ռուսական փոքր քաղաքում, որտեղ տղաներն ինժեներ էին դառնում, աղջիկները՝ բժիշկ կամ ուսուցիչ։ Իսկ Մարիան ընտրեց աշխարհագրությունը՝ մասնագիտանալով հասարակական աշխարհագրության ուղղությամբ։ Ասպիրանտական տարիներին նրա ուսումնասիրության թեման դարձան հենց փոքր քաղաքները, որոնք, ըստ գիտնականի, հետազոտություններում մեծ քաղաքների համեմատ պակաս են ներկայացված։ Մարիա Գունկոն 2022-ին նա Օքսֆորդի համալսարանում սկսեց իր ասպիրանտական երկրորդ կրթությունը՝ այս անգամ մարդաբանության ուղղությամբ։ «Դատարկություն. ապրելով կապիտալիզմը և ժողովրդավարությունը հետխորհրդային շրջանից հետո» ծրագրի շրջանակում նա պետք է ուսումնասիրեր հետխորհրդային քաղաքներն ու դրանց տրանսֆորմացիաները։ Մարիայի ասպիրանտական հետազոտությունը քաղաքական տարրեր էր պարունակում․ տեղական ինքնակառավարման մարմինների հետ զրույցներ, ենթակառուցվածքների մասին հարցեր։ Բացի այդ՝ նա սովորում էր արևմտյան համալսարանում։ Հենց այս հանգամանքներն անհնարին դարձրին, որ գիտնականն իր հետազոտությունն իրականացնի պատերազմական Ռուսաստանում։ Հետազոտության համար հետխորհրդային այլ երկրների փնտրտուքը նրան բերեց մեր տածաշրջան։ Ի վերջո, Մարիայի ցանկում մնացին երկու պետություններ՝ Հայաստանը և Վրաստանը, որոնցից էլ նա ընտրեց Հայաստանը՝ մտածելով, թե հայերեն սովորելն շատ ավելի հեշտ է լինելու։ Այստեղ, իհարկե, ինչպես Մարիան է նշում, ամեն բան շատ խճճված է։ Գիտնականը հիշում է Նյու Յորքի համալսարանի մարդաբան Բրյուս Գրանտի խոսքերը․ «Անհնար է ուսումնասիրել ողջ Կովկասը․ պետք է կենտրոնանաս կա՛մ որևէ դարաշրջանի, կա՛մ որևէ լեզվի, կա՛մ որևէ կրոնի, կա՛մ էլ որևէ գյուղի վրա: Որովհետև եթե փորձես ամեն ինչ ընդգրկել, պարզապես կխելագարվես»։ Այսպիսով, հայաստանյան փոքր քաղաքներից մեկում Մարիան սկսեց իր հետազոտությունը։ Այդ ընթացքում Սոցիոլոգիայի ֆակուլտետից հրավեր ստացավ միանալու նոր ստեղծվող Տարածքային ուսումնասիրությունների ու զարգացման լաբորատորիային։ Այդպես նա դարձավ թիմի անդամ։ Մարիան նշում է՝ հետարդյունաբերական քաղաքների ուսումնասիրության մեջ ինքն այն մարդն է, որն այս քաղաքներին նայելու է դրսի աչքերով։ «Իսկապես հետաքրքիր է մարմնավորել այդ օտարականին, գտնվել մի տեսակ լիմբոսում։ Մի կողմից՝ դու մեկն ես, ով ինչ-որ բան գիտի և մի փոքր տիրապետում է լեզվին՝ այդպիսով արժանանալով մարդկանց հարգանքին: Բայց մյուս կողմից՝ դու դեռևս օտարական ես, երբեք չես դառնա մերոնցական, այնպես որ քեզ թույլատրված է «հիմար» հարցեր տալ։ Գուցե կա ինչ-որ բան, որ տեղացի գիտնականը չի հարցնի, ոչ միայն որովհետև դա ակնհայտ է, այլ նաև կարող է անհարմար զգալ նման հարց տալուց: Իսկ ես կարող եմ ասել՝ բացատրե՛ք ինձ պարզ բառերով, ես չեմ հասկանում, ես տեղացի չեմ: Եվ սա, իսկապես, հետաքրքիր է․ ինչ-որ առումով քեզ երեխա ես զգում»,- ասում է գիտնականը։ Մարիայի նոթատետրը Հարցին, թե ինչպես են ընթանում հայերենի դասերը՝ Մարիան պատասխանում է․ «Կամաց-կամաց»։ Հայերեն սովորելուն զուգահեռ նա իր ուսուցչի օգնությամբ հայկական պոեզիա է ընթերցում։ Հիշում է՝ ամեն բան սկսվեց Չարենցի ծննդյան օրը «Կապուտաչյա հայրենիք»-ը կարդալուց։ Դե իսկ հետո նա ծանոթացավ Տերյանին, որի «Մոռանալ» բանաստեղծությունն ու «Դինջիս» խմբի համանուն երգը դարձան ամենասիրելիներից։ Այժմ Մարիան ընթերցում է Թումանյանի հեքիաթները։ «Կարծում եմ՝ հայերենը ամենագեղեցիկ լեզուներից մեկն է աշխարհն ընկալելու մոտեցումների առումով: Օրինակ՝ «համբուրել» բառը՝ «համ» և «բույր»․ սա այնքա՜ն գեղեցիկ ձև է նկարագրելու համբույրը: Կամ «հուսալքվածություն»․ դու, կարծես, մնացել ես առանց հույսի․․․ Ես հայերենը սովորում եմ՝ բառերի ստուգաբանությունները հասկանալով»,- ասում է գիտնականը։ Ապա ցույց է տալիս իր նկարները, որ արել է դաշտային աշխատանքների ժամանակ՝ Ստեփանավանում ու այլ քաղաքներում շրջելիս։ Դրանց կողքին երբեմն նաև հայերեն գրություններ են հանդիպում։ Սովորաբար, հենց շրջապատն ուշադիր զննելով ու նկարելով և մարդկանց հետ առօրյա զրույցներով է Մարիան սիրում դաշտային աշխատանքների ժամանակ տեղեկություններ հավաքել։   *** Երեկո է։ Ձորի էն կռից վերադարձողների խումբը միանում է էս կուռը մնացածներին։ Ստեփանավանում դաշտային առաջին աշխատանքն ամփոփվում է։ Դաշտային աշխատանքները շարունակվելու են․ գիտնականները դեռ պիտի այցելեն Սիսիան, վերադառնան Չարենցավան ու Ստեփանավան։ Իսկ հավաքած տվյալների ամփոփումից հետո նրանք կանցնեն դրանց մշակմանն ու վերլուծությանը՝ փորձելով հասկանալ, թե արդյոք այս քաղաքները կարող են ունենալ կայուն զարգացում։   Հեղինակ՝ Աննա ՍահակյանԼուսանկարները և տեսանյութը՝ Սարգիս ԽարազյանիՄոնտաժը՝ Ռոման Աբովյանի   «Լաբորատորիայից ներս» շարքն իրականացվում է «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի» (ԵԳԱԾ) ֆինանսավորմամբ։      
18:42 - 12 մայիսի, 2025
«Փող չկա, ու կյանք չկա»․ խորհրդային «բանն» ու հետխորհրդային «բան չկան» | Հանրագիտ

«Փող չկա, ու կյանք չկա»․ խորհրդային «բանն» ու հետխորհրդային «բան չկան» | Հանրագիտ

-  Ուրեմն, Ձեր հետազոտությունը պատմության շո՞ւրջ է։ Ձեզ հետաքրքի՞ր է վանքը։ - Չէ, ես հետազոտում եմ ժամանակակից պատմությունը, հենց Աջիձորի խորհրդային և հետխորհրդային շրջանների պատմությունը, և այն, թե ինչպես են մարդիկ այստեղ ապրում։ - Ոչ մի հետաքրքիր բան չկա ստեղ։ Ձեզ ուղիղ կասեմ․․․ Բան չկա. փող չկա, ու կյանք չկա։   *** Երբ մարդաբան Մարիա Գունկոն այցելեց հայկական փոքր քաղաքներից մեկը, նա ակնկալում էր լսել «դատարկություն» բառը՝ մի եզրույթ, որով հաճախ են իրենց առօրյա կյանքը նկարագրում հետխորհրդային տարածքների փոքր քաղաքների բնակիչները: Իսկ հետխորհրդային և, առհասարակ, փոքր քաղաքների կյանքը հասկանալը Մարիայի հետազոտությունների հիմնական թեման է։ Մարիա Գունկոն Փոխարենը, նա լսեց «լքված», «ավերակ» բառերը: Սակայն գիտնականի ուշադրությունն ամենից շատ գրավեց տիպիկ հայկական մի արտահայտություն՝ «բան չկա»: «Երբեմն ինչ-որ բան տպավորվում է մոտդ, ու սկսում ես այն ամենուր տեսնել: Սկզբում չես նկատում, իսկ հետո անկարող ես անտեսել»,- պատմում է ինձ Մարիան մի փոքրիկ սրճարանում երևանյան արևոտ մի առավոտ։ Երբ Մարիան սկսեց իր դաշտային աշխատանքը, նա արագ յուրացրեց հայերենում լայնորեն տարածված «ի՞նչ կա, չկա» արտահայտությունը, որին ամենահաճախ տրվող պատասխանն էր՝ «բան չկա», որ նշանակում է «առանձնապես ոչինչ չկա» կամ «ամեն ինչ կարգին է»: Բայց շուտով նա հայտնաբերեց, որ «բան չկան» ունի իմաստային շատ ավելի երանգներ: «Դա այնքան ընդգրկուն էր: Մարդիկ այդպես նկարագրում էին վայրերը, կյանքը, հետաքրքիր բաների բացակայությանը»,- ասում է Մարիան: Այսպիսով, «բան չկա»-ն դարձավ հետխորհրդային այս քաղաքի մասին նրա հետազոտության կենտրոնական գաղափարը։   Անձայն դիտարկումները Մարիան «Դատարկություն. ապրելով կապիտալիզմը և ժողովրդավարությունը հետխորհրդային շրջանից հետո» նախագծի շրջանակում իր հետազոտությունը սկսեց 2022-ին: Ռուսաստանից Հայաստան տեղափոխվելուց հետո նա որպես իր ուսումնասիրության վայր ընտրեց Աջիձորը (քաղաքի անունը մտածացին է, մարդկանց դեպքում նշված են կեղծանուններ, որպեսզի  զրուցակիցները չնույնականացվեն)։ Այս որոշումն իր հետ բերեց բազում մարտահրավերներ․ լինելով օտարերկրյա գիտնական՝ նա անծանոթ էր տեղական համատեքստին և դեռ հայերենին չէր տիրապետում։ Չնայած այս ամենին՝ նա միայնակ գնաց Աջիձոր և սկսեց իր դաշտային աշխատանքը: Սկզբում հանդիպեց տեղական ինքնակառավարման մարմինների հետ՝ հավաքելու նախնական տեղեկություններ: Բայց ինչպես Մարիան է նշում, «ազգագրությունը միայն այդքանը չէ, և ինչ-որ տարածք հասկանալու համար այնտեղ ապրել է պետք»: Գիտնականի հետազոտությունը տևեց մեկուկես տարի՝ 2022-ի օգոստոսից մինչև 2024-ի դեկտեմբեր: Եվ այժմ «Social & Cultural Geography» ամսագրում հրապարակված հոդվածում նա ընթերցողներին իր հետ տանում է Աջիձոր՝ բացահայտելով, թե ինչու այնտեղ «բան չկա»: Սկզբում, երբ Մարիան նոր էր սկսել հայերեն սովորել և դժվարանում էր հասկանալ մարդկանց խոսակցությունները, նա կենտրոնացավ դիտարկումների վրա: Գիտնականը նկարում էր խորհրդային շրջանի գործարանի ավերակները, հին ռադիատորներից պատրաստված ցանկապատերը, վառարանների ծխնելույզների համար պատուհանների վերևում բացված անցքերը, դատարկ խանութը, լքված դպրոցը․․․ Ամեն ինչ: Այս դիտարկումները նրան նախնական պատկերացումներ տվեցին քաղաքի և հետխորհրդային շրջանում դրա նյութական փոխակերպումների մասին: Աջիձորում, նկարը՝ Մարիայի Ավելի ուշ, երբ նա հայերենին տիրապետում էր այնքան, որ կարողանում էր հասկանալ հանրային վայրերի զրույցները, գիտնականը սկսեց ոչ միայն դիտարկել, այլ նաև լսել: Հենց այդ ժամանակ էր, որ «բան չկան» հայտնեց նրա կյանքում, և ինչպես ինքն է ասում, դարձավ «իր մեծ սերը»։ Բայց մինչ այս հասկացությանն ավելի մանրամասն ծանոթանալը մի փոքր խոսենք խորհրդային շրջանում ենթակառուցվածքների ստեղծման կարևորության և Խորհրդային Միության փլուզմանը հաջորդած «մութ ու ցուրտ» իրականության մասին։   Ոչ մի բանից դեպի ինչ-որ բան ու հետո նորից ոչ մի բան Հեղինակը պատմում է` Աջիձորը հիմնադրվեց 1940-ականների վերջին և զարգացավ  արդյունաբերության շուրջ, ինչպես բազմաթիվ այլ խորհրդային քաղաքներ: Խորհրդային իշխանություններն այստեղ կառուցեցին մետալուրգիական գործարան, որը բարձր վարձատրությամբ աշխատատեղեր ապահովեց տղամարդկանց համար: Ավելի ուշ բացվեց սպառողական ապրանքների արտադրամաս՝ կանանց ևս աշխատանքով ապահովելու համար: Աջիձորի բնակիչների հետ զրույցների ժամանակ Մարիան հաճախ էր լսում, որ մինչև գործարանն այս վայրում բան չկար: Շատերը գործարանի հիմնադրումից հետո այստեղ էին տեղափոխվել մոտակա բնակավայրերից: Զրույցներից մեկի ժամանակ Մարիայի հյուրընկալի ծնողները՝ Լևոնն ու Հայկուշը, պատմեցին, որ իրենց ընտանիքը մինչև գործարանն ապրում էր մոտակա քաղաքում, քանի որ «այստեղ բան չկար»: Լսելով դա՝ Մարիան հարցրեց. - Բայց հաստատ մի բան կար, չէ՞։ Հետևեց Լևոնի պատասխանը։ - Չգիտեմ... Գուցե անասունների և ոչխարների համար նախատեսված գոմեր: [Ձորի] մյուս կողմում՝ վանքի տակ, գյուղ կար, ինչպես հիմա: Բայց այստեղ՝ իրոք ոչ մի բան... Միայն գոմաղբ ու խոտ: Աջիձորում, նկարը՝ Մարիայի Ենթակառուցվածքների ստեղծումը նշանակալի դեր էր խաղում խորհրդային իշխանությունների համար: Նրանք այդպիսով նպատակ ունեին ցուցադրելու իրենց ուժն ու ամենուր ներկայություն հաստատելու: Հեղինակը գրում է, որ 1920-ականների սկզբից խորհրդային ռեժիմը ցանկանում էր մեծամասամբ գյուղական բնակավայրեր ունեցող Հայաստանը վերափոխել մի տարածության, որն այն ժամանակ ընկալվում էր որպես «մեծապես արդյունաբերականացված և տեխնոլոգիապես մոդերնիզացված»: Մայրաքաղաք Երևանն ու այլ քաղաքներ վերապլանավորվում էին, և այնտեղ ընթանում էին շինարարական աշխատանքներ։ «Խորհրդային պետությունը եկավ և հայտարարեց՝ այստեղ բան չկա, հետևաբար՝ մենք պատրաստվում ենք կառուցել ինչ-որ մի բան, արդիականացնել և քաղաքակրթել: Տիպիկ գաղութային խոսույթ terra nullius-ի մասին (հայ․՝ «ոչ մեկի հողը»,- խմբ․), որը սպասում է նվաճման»,-  նկատում է Մարիան: Նույնը տեղի ունեցավ Աջիձորում. մինչև գործարանի կառուցումն այստեղ գյուղ կար, բայց «խորհրդային իշխանություններն այն ընկալեցին որպես ոչ մի բան՝ բռնելով նյութական վերակառուցման և սոցիալական ճարտարագիտության ուղին», ինչպես նշում է գիտնականը: Զրույցների ընթացքում Աջիձորի բնակիչներից շատերը խորհրդային ժամանակաշրջանը նկարագրում էին որպես «սոցիալիստական դրախտ, կյանքով լի և ծաղկող քաղաք, որտեղ մարդիկ առավոտյան շտապում էին աշխատանքի, երեխաները վազում էին դպրոց, սիրահար զույգերը երեկոյան պարում էին կենտրոնական հրապարակում, խանութներն առաջարկում էին ապրանքների բազմազանություն, հանրային ավտոբուսները կապում էին Աջիձորը երկրի այլ հատվածների հետ, և փոստային ծառայությունը լուրեր էր բերում հեռուներից»: Խորհրդային կարգերի տապալումից հետո հետխորհրդային երկրներում ենթակառուցվածքները խաթարվեցին, գործարաններ և այլ կառույցներ փակվեցին, ավերումներ տեղի ունեցան: Ինչպես նշում է հոդվածի հեղինակը, այսպիսի լուրջ հետևանքների պատճառներից մեկն այն էր, որ տնտեսական մի համակարգից մյուսին անցումն արմատական և անկանոն էր: Տարածաշրջանում ենթակառուցվածքների «ամենակտրուկ և արմատական» խափանումներից մեկը տեղի ունեցավ Հայաստանում։ Դրան նպաստեցին մի քանի գործոններ, այդ թվում՝ Ադրբեջանի հետ պատերազմը, գազի մատակարարման ուղիների շրջափակումը և 1988-ին Սպիտակի ավերիչ երկրաշարժը: Այս իրադարձությունները սկիզբ դրեցին, այսպես կոչված «մութ ու ցուրտ տարիներին, որոնք ձգվեցին մինչև 1995 թվականը: Էներգետիկ ճգնաժամի արդյունքում Աջիձորի գործարանը և արտադրամասը փակվեցին: 1990-ականների սկզբին դրանք մասնավորեցվեցին, այնուհետև մաս առ մաս վաճառվեցին: Աջիձորում գործազրկություն սկսվեց, էլեկտրականության և ջրի մատակարարումները խաթարվեցին, քաղաքն ամբողջովին զրկվեց կենտրոնական ջեռուցումից և հանրային տրանսպորտից: Այս պատկերն, ինչպես նկատում է հոդվածի հեղինակը, «կտրուկ հակադրվում էր խորհրդային շրջանում քաղաքի բարգավաճմանը»: Կենտրոնացված ջեռուցման համակարգի բացակայության պայմաններում քաղաքի բնակիչները ստիպված էին վերադառնալ փայտի վառարաններին, որոնք նրանք օգտագործում էին մինչև 1970-ականները: Ինչ-որ առումով նրանք «բախտավոր» էին՝ հաշվի առնելով, որ քաղաքը շրջապատված է անտառներով: Մարիայի տարեց զրուցակիցներից մեկը մի անգամ նկատեց․ - Մութ էր, այո՛: Բայց գոնե այնքան ցուրտ չէր, ինչքան Երևանում: Մենք հնարավորություն ունեինք փայտ հավաքելու։ Փայտի վառարանը Աջիձորի տներից մեկում, նկարը՝ Մարիայի Հեղինակն այնքան պատկերավոր է նկարագրում մութ ու ցուրտ տարիների հետքերը, որ թվում է, թե հայտնվել ես Աջիձորի տներից մեկում ու նայում ես պատուհաններին․ «Փայտե վառարանների (վերա)տեղադրումը պահանջում էր վերադասավորել կահույքն ու հեռացնել պատուհանների վերին ապակիները`  փոխարինելով դրանք տախտակներով, որոնց վրա բացված շրջանաձև անցքերով վառարանների խողովակներն էին անցկացվում: Մինչ օրս տները կրում են այս փոփոխությունների հետքերը՝ մրոտ, սև բծեր` պատուհանների մեջ բացված անհարթ ծխնելույզների շուրջ: Մութ ու ցուրտ տարիները խոր հետքեր են թողել բոլորի նրանց վրա, ովքեր ապրել են այդ ժամանակներում: Իմ զրուցակիցներից ամեն մեկն ունի դժվարությունների իր պատմությունը, որ մթության ու կարիքի մասին է»: Մարիայի հարևան Սեդան, օրինակ, հիշում է, թե ինչպես իր ամուսինը, սկեսուրը և երեք երեխաները կուչ էին գալիս խոհանոցում՝ միակ սենյակում, որտեղ «գրեթե նորմալ ջերմաստիճան» էր, քանի որ փայտի վառարանն այնտեղ էր դրված․ - Խոհանոցը դարձել էր մեր ննջասենյակը, ճաշասենյակը, հյուրասենյակը և գրասենյակը... Խոհանոցի սեղանը բազմաֆունկցիոնալ էր․ մոմերի լույսի ներքո մենք կարդում էինք, գրում և անում տնային բոլոր գործերը: Հեղինակը նշում է, որ հատկապես ծանր էր մանկահասակ երեխաներ ունեցող ընտանիքների վիճակը: Հեղինեն՝ Մարիայի հյուրընկալի մորաքույրը, պատմում էր․ - Երեխաների հետ կապված բոլոր գործերից մեջքդ ջարդվում էր: Պատկերացրեք՝ ձմեռվա ցրտին երեխային բարուրեր, շորերը լվանալ ու չորացնել... Ահավոր տարիներ էին։   Վերարտադրելով ոչ մի բանը Քանի որ հետխորհրդային շրջանում քաղաքային ենթակառուցվածքները փլուզվեցին, դրանց փոխարինելու եկան տնային ինքնաշեն լուծումները (DIY): Աջիձորում ինքնաշեն պրակտիկաները հաճախ արտահայտվում էին, ինչպես հեղինակն է գրում, «ջեռուցման անհատականացման» միջոցով. «Խճճված և անգամ վտանգավոր տեսք ունեցող ջեռուցման ինքնաշեն համակարգերը՝ խողովակներով, լարերով և ծխնելույզներով, գալարվում են պատերի և առաստաղների շուրջ՝ կախվելով բնակելի շենքերի պատուհաններից»: Խճճված լարեր Աջիձորում, նկարը՝ Մարիայի Մարիայի զրուցակիցներից մեկը՝ Զարուհին, որ հինգ երեխաների երիտասարդ մայր է, ապրում է իր գործազուրկ ամուսնու հետ։ Վերջինս շարունակ վերանորոգում և վերակառուցում է իրենց տունը: Զարուհին մի անգամ նկատեց․ - Սա կյա՞նք է: Նայե՛ք այս տանը, նայե՛ք այս փայտի վառարանին․․․ Ամուսինս ինքն է այն սարքել աղբից, ոչնչից բան է ստեղծել… Ջեռուցման կայանում մնացած անպետք մետաղական թիթեղներից։ …. Այսպես ենք մենք այստեղ գոյատևում՝ առանց որևէ բանի, մնացորդներով: Մեկ այլ բնակիչ՝ ինժեներ Միքայելը, որ ժամանակին աշխատելիս է եղել գործարանում, իր այգում շվաքարան (բիսեդկա) է սարքել գործարանից և բնակարաններից «փրկված» խողովակներով: - Ես այն հավաքեցի այն ամենից, ինչ հասանելի էր․․․ Իրականում՝ ոչնչից,- մի անգամ նշեց Միքայելը: Հեղինակի զրուցակիցները մետաղական թիթեղները նկարագրում էին որպես «ոչ մի բան» կամ «ոչինչ», քանի որ դրանք փակված գործարանի անպետք մնացորդներ են: Սակայն դրանք դառնում են «ինչ-որ բան»՝ ձեռք բերելով նոր արժեք որպես ինքնաշեն կառույցների մասեր, ինչպես օրինակ փայտի վառարանը կամ այգու շվաքարանը։   «Բան չկայի» նշանակությունները «Բան չկայի» ամենաառաջին իմաստը, որ Մարիան սովորեց դաշտային աշխատանքի սկզբում, շատ պարզ էր՝ «առանձնապես ոչինչ չկա» կամ «ամեն ինչ կարգին է»: Բայց ժամանակի ընթացքում նա հայտնաբերեց այս արտահայտության առնվազն երեք նոր իմաստներ: «Քանի գնում, այնքան ավելի մռայլ է դառնում»,- ասում է Մարիան: Երբ գիտնականը նոր էր տեղափոխվել Աջիձոր, նա հանդիպեց Երանուհուն՝ Մշակույթի տան տնօրենին: Երբ Երանուհին իմացավ, որ Մարիայի հետազոտությունն առնչվում է պատմությանը, հիշատակման արժանի միակ բանը, որ եկավ նրա մտքին, հին վանքն էր: Մարիան բացատրեց, որ ինքը հետաքրքրված է ժամանակակից պատմությամբ, և Երանուհին պատասխանեց՝ ոչ մի հետաքրքիր բան չկա ստեղ: Նրա պատասխանում Մարիան բացահայտեց «բան չկայի» երկրորդ իմաստը․ այս քաղաքում օտարականի համար հետաքրքիր բան չկա: Հեղինակը գրում է. «Նրա (Երանուհու,- խմբ․) խոսքից բխում է, որ միայն գրավիչ ու սովորականից անդին մի բան կարող է հետաքրքիր լինել ինձ նման օտարական մեկին: Օրինակ՝ հնագույն վանքը, որ բազմաթիվ պատմագիտական և հնագիտական հետազոտությունների թեմա է, համարվում է հետաքրքրության առարկա: Իսկ Աջիձորը, հակառակը, թերագնահատվում և նսեմացվում է, քանի որ ծանոթ է և չի ընկալվում որպես առանձնահատուկ մի բան»: Մարիան դաշտային աշխատանքներից առանց նկարների չի վերադառնում Ուսումնասիրելով Աջիձորի պատմությունը՝ Մարիան պարզեց, որ Աջիձորն, ինչպես շատ այլ քաղաքային կենտրոններ, ի սկզբանե որպես «ոչ մի բան» էր ընկալվում խորհրդային իշխանությունների կողմից, որոնք եկան այն արդիականացնելու՝ կառուցելով գործարանը, արտադրամասը, նոր բնակարաններ և կենտրոնական ջեռուցման համակարգը: Նույնիսկ այսօր շատ բնակիչներ մտածում են, որ «այստեղ բան չկար մինչև գործարանը»: Հեղինակն արտահայտության այս իմաստին տալիս է «գաղութային բան չկա / ոչինչ» անվանումը։ «Բան չկայի» չորրորդ իմաստն էլ ծագեց Երանուհու խոսքի երկրորդ մասից. - Ուղիղ կասեմ Ձեզ… Բան չկա․ փող չկա, ու կյանք չկա... Մարիան սա կոչում է «հարաբերական բան չկա / ոչինչ»: «Աջիձորը, որ ժամանակին ստեղծվեց ընկալվող ոչ մի բանից, այժմ վերադարձել է ոչ մի բանի: ․․․․ Եթե խորհրդային ժամանակների ոչ մի բանն ասոցացվում էր մոդերնիզմի ու նորը կառուցելու պատկերացումների հետ, ապա ի՞նչ է հետխորհրդային ոչ մի բանը: Դատարկ բնակարաններում դեռ կան իրեր, բայց չկան մարդիկ, որոնք դրանք տուն են դարձնում: Գործարանում դեռ կան սարքավորումներ, բայց արտադրությունը կանգ է առել: Նախկին դպրոցի շենքում հատակին ցրված են նստարանների մնացորդներ և ուսումնական նյութեր, բայց բացակայում են ուսուցիչներն ու աշակերտները»,- գրում է հեղինակը: Այս մի «բան չկան» Մարիայի զրուցակիցների խոսքում նշանակում է կարևոր իրերի և երևույթների բացակայություն: Մարիան այնքան տարվեց «բան չկայի» տարբեր իմաստներով, որ նույնիսկ առանձին հոդված նվիրեց այս արտահայտությանը: Նա ասում է, որ լրագրողական հոդվածներ գրելն ու երևույթները լայն հանրությանը բացատրելն օգնում է իրեն գլխում մշակել այն տեղեկությունները, որոնք հավաքում է դաշտային աշխատանքի ընթացքում, և դրանք ավելի լավ հասկանալ:   Նրանք եկան ու քանդեցին Մարիայի զրուցակիցները հավատում էին, որ 1990-ականները «միտումնավոր ավերման» տարիներ էին: Մի անգամ՝ Աշա անունով տարեց բնակիչներից մեկի հետ զբոսնելիս, Մարիան նրան հարցրեց, թե բլրի վրա ինչ ավերված շենք է երևում: Պարզվեց, որ դա ջեռուցման կայանն է: Երբ նա հարցրեց, թե ինչ է պատահել դրան, Աշան պատասխանեց. - Նրանք ավիրեցին։ - Ովքե՞ր են նրանք։ - Իշխող էլիտաները՝ Տեր-Պետրոսյանը, Քոչարյանը և նրանց ընկերները... Նրանք ավիրեցին ու վաճառեցին ամեն բան... Հեղինակը նշում է, որ Աշան ավիրումը վերագրում էր «նրանց» (Հայաստանի ներսում գործող կապիտալիստ-պետական դաշինքին) ոչ միայն ավիրման պատասխանատուներ գտնելու, այլ նաև այդ գործընթացից իրեն հեռացնելու համար։ «Երբ դու չես հասկանում, թե ով է ինչ-որ բան արել, սովորաբար ասում ես «նրանք»: ... Տեսականորեն, այս «նրանքն» այն ուժն է, որն ինչ-որ տեղ՝ հեռվում է, հասանելի չէ և սովորաբար կոռումպացված է: Եվ դու չունես իշխանություն դրա դեմ պայքարելու: Այստեղից էլ ծագում են դավադրության տեսություններ. նրանք փորձում են մեզ սպանել, նրանք փորձում են մեզ ոչնչացնել: Բայց դա պարզապես հարմար միջոց է` խոսելու այդ ուժի մասին, որ քո վերահսկողությունից դուրս է: Դա նաև խուսափելու միջոց է. ես դրա հետ կապ չունեմ, այդ նրանք են, ես ոչինչ չեմ արել»,- բացատրում է գիտնականը: Երբ Մարիան և Աշան մտան ջեռուցման կայան, այն լիովին դատարկ գտան․ սարքավրումներ չկային, բոլոր խողովակները կտրված էին։ «Մերկ պատերին դեռ մնացել են պոկված պղնձե լարերի և բացակայող ռադիատորների հետքերը: Պատուհանների տակ մնացել են միայն կեռերը, որոնցից մի ժամանակ ռադիատորներ էին կախված»,- ասվում է հոդվածում: Ցանկապատ դարձած ռադիատորները, նկարը՝ Մարիայի Ըստ հեղինակի՝ Հայաստանի Հանրապետությունն, ըստ երևույթին, չուներ բավարար միջոցներ կամ քաղաքական կամք՝ պահպանելու խորհրդային շրջանի կենտրոնացված ջեռուցման համակարգը կամ աջակցելու արդյունաբերությանը, բայց հենց Աջիձորի և հարակից տարածքների սովորական բնակիչներն էին, որ ֆիզիկապես քանդեցին ենթակառուցվածքը: Երբ Մարիան հարցրեց Աշային, թե ինչ են եղել սարքավորումներն ու խողովակները, վերջինս պարզապես ասաց` տարել են: Ինչպես նշում է հեղինակը, այս դեպքում Աշան դերանուն չգործածեց բայի հետ և չցանկացավ մանրամասնել. «Սակայն պարզ էր, որ Աշան «տանողներին» ավելի քիչ էր դատապարտում, քան «ավիրողներին»»: Հեղինակը նշում է՝ մարդաբան Քսենիա Չերկաևն օգտագործում է «հունձից հետո հասկերը հավաքել» փոխաբերությունը՝ նկարագրելու այն մանր գողությունները, որոնք հետևեցին հետխորհրդային շրջանի ավերմանը: Մեկ այլ մարդաբան՝ Մարտին Սաքսերը, նշում է, որ «այս ռազմավարությունը շատ չի տարբերվում վայրի խոտաբույսեր, հատապտուղներ կամ սնկեր հավաքելուց»: Հեղինակը բացարում է, որ նույնը տեղի ունեցավ Աջիձորում: Խորհրդային ժամանակներում այս իրերը հանրային սեփականություն էին, և պետության հեռանալուց հետո մարդիկ գտան դրանք վերօգտագործելու եղանակներ. «Արժեքավոր մետաղները վաճառվում էին որպես ջարդոն, իսկ ինչ հնարավոր չէր լինում վաճառել, վերաօգտագործում էին: Այսօր էլ Աջիձորով քայլելիս կարելի է ամենուր տեսնել այս քանդման և (վերա)կառուցման հետքերը: Կտրված խողովակները, մետաղական լարերը և ռադիատորները դարձել են մասնավոր տները և հողակտորները շրջապատող  ցանկապատներ: Մետաղական թիթեղներն օգտագործվում են տանիքներ ծածկելու, շվաքարաններ, պահեստներ, արտաքին զուգարաններ և այլն սարքելու համար»:   Որպեսզի հասկանայի «բան չկան», պետք է ինքս դառնայի «բան չկա» Աջիձորի պատմությունը բացահայտելն այնքան էլ հեշտ գործ չէր: 2022-ին Մարիան դեռ նոր սկսել էր հայերեն սովորել: Դաշտային աշխատանքների ավարտին արդեն նա բավականաչափ տիրապետում էր լեզվին՝ օգտագործելու համար, ինչպես ինքն է անվանում, զրույցների «ռուսերեն-հայերեն խառնուրդը»: «Ես սկսում էի հայերենով, մարդիկ պատասխանում էին: Ես չէի հասկանում, խնդրում էի թարգմանել, կամ մենք խոսում էինք ռուսերեն, ու ես հարցնում էի` ինչպե՞ս դա կասեք հայերեն: Այսպիսով, դա մի փոքր խճճված իրավիճակ էր: Բայց մյուս կողմից էլ ես շատ հետաքրքիր և, իրականում, բավականին օգտակար դիրքերում էի հայտնվում, քանի որ մարդիկ ստիպված էին լինում ինձ բացատրել շատ տարրական բաներ»,- ասում է Մարիան: Գիտնականին հանդիպած ամենամեծ դժվարություններից մեկն Աջիձորում բնակվելու ընթացքում տղամարդ բնակիչների մասնակցությամբ տհաճ միջադեպերն էին: Նա նշում է, որ որպես կին հետազոտող դաշտային աշխատանք կատարելը հեշտ չէ, իսկ սլավոնացի կին լինելը ստեղծում է լրացուցիչ մարտահրավերներ: «Ոչ միայն Հայաստանում է այդպես: Նախկին Խորհրդային Միության ամբողջ տարածքում կա այդ երևույթը, երբ սլավոնացի կանայք ընկալվում էին և դեռևս ընկալվում են որպես նվազ համեստ: Մենք մի փոքր այլ մշակույթ ունենք, որտեղ կանայք, կարող ենք ասել, ավելի ազատ են: Բայց տեղացի զրուցակիցների աչքերում դա ոչ թե ազատություն էր, այլ թեթևաբարո վարք», - բացատրում է նա: Մարիան ընդունում է, որ երբ որոշեց տեղափոխվել Հայաստան և սկսել իր հետազոտությունը, լիովին նախպատրաստված չէր այս կարծրատիպերին, և այդ է պատճառը, որ սկզբում նման բարդ փորձառություն ունեցավ: Գիտնականն ասում է, որ հիմա շատ զգուշավոր է ամեն հարցում: Մարիան նաև հիշում է, որ հենց եկավ Աջիձոր, դարձավ այնտեղի միակ «բանը» բնակիչների աչքերում: «Ինձնից ակնկալում էին պատմել հեռավոր երկրների, իմ, ընտանիքիս մասին: Երկար ժամանակ ես էի նորությունը, ես էի բանը», - հիշում է նա: Ի պատասխան՝ ես ժպտում եմ ու ասում․ - Մինչև որ դարձաք «բան չկա»: Հետևում է Մարիայի պատասխանը. - Ճիշտ այդպես: Դուք հիմա ծիծաղում եք, բայց դա իմ ռազմավարությունն էր՝ դառնալ «բան չկա»: - Հաջողվե՞ց։ - Այո՜, հաջողվեց: Ինչ-որ իմաստով, որպեսզի հասկանայի «բան չկան», պետք է ինքս դառնայի «բան չկա»։ Առաջին բանը, որ Մարիան արեց, իր արտաքինը փոխելն էր։ Նա սկսեց մազերը դեպի հետ ձիգ հյուսել, գունավոր հագուստը սև ու փակ հագուստով փոխարինել․ ո՛չ մի բաց կամ նեղ հագուստ: Այնուհետև նա սկսեց մտերիմ կապեր հաստատել իրեն հյուրընկալող ընտանիքի հետ, որպեսզի այն դառնար իրեն աջակցող և պաշտպանող մարդկանց ցանց: Մարիան ու նրա հյուրընկալի մայրը մտերիմ ընկերներ դարձան։  «Մենք սուրճ էինք խմում, միասին ինչ-որ բան էինք թխում, ես խնդրում էի նրան ինձ ճաշ եփել սովորեցնել, թողնել, որ այգու գործերում օգնեմ»,- հիշում է նա: Երբ ես հարցրի, թե ինչ հայկական ուտեստներ սովորեց պատրաստել, Մարիան հայերենով պատասխանեց. - Տոլմա, կլոր գաթա, ավելուկով աղցան։ Բայց ամենակարևոր քայլը, որ Մարիան ձեռնարկեց, իր ընտանիքին Աջիձոր բերելն էր: «Հիմա Դուք կծիծաղեք (ամուսինս այնքա՜ն ծիծաղեց), բայց ես այնտեղ տարա նրան և իմ երկու տղաներին: Ամուսինս քայլում էր առջևից, ես փոքր քայլերով հետևում էի նրան, և նա հարցնում էր՝ ի՞նչ է կատարվում: Հետո ես նրան տարա բոլոր այն մարդկանց մոտ, որոնց հետ խոսել էի, բոլոր մարդկանց մոտ, որոնց ճանաչում էի, և ասացի նրանց՝ սա իմ ամուսի՜նն է: Ես պտտվում էի նրա շուրջը, սուրճ մատուցում և ինձ պահում այնքան (որ բառն է՞ր)  համեստ, հանգիստ (վերջին բառերն ասում է հայերենով,- խմբ․)», - պատմում է նա: Մարիան այսօրվա պես հիշում է 2023-ի հուլիսյան առավոտներից մեկը։ Նա իր որդիների հետ անցնում էր կենտրոնական հրապարակով, որտեղ տղամարդկանց մի խումբ հավաքված էր շվաքարանում (բիսեդկա): «Տղամարդիկ նույնիսկ չշրջվեցին ինձ նայելու: Դա առաջին անգամն էր, որ նրանք չնայեցին: Ու ես հասկացա, որ դարձել եմ «ոչ մի հետաքրքիր բան»: Վերջապե՜ս», - ասում է նա:   *** 2023-ի հունիսն էր: Մարիան նստած էր Աջիձորի կենտրոնական հրապարակում և դիտարկում էր շուրջը: Աշան անցնում էր իր երկնագույն Լադայով: Նա կանգնեցրեց մեքենան, իջեցրեց պատուհանն ու ձայն տվեց Մարիային. - Էլի հրապարակո՞ւմ ես: Չձանձրացա՞ր: Ստեղ բան չկա․ ո՛չ մի հետաքրքիր բան: Սպասելու բան չկա: Բոլորը թողնում գնում են, ու դու էլ պետք է հեռանաս, աղջիկ ջան․․․ Մարիան, սակայն, նշում է՝ «բան չկան» այս պատմության միայն առաջին մասն է։ Չնայած ամեն ինչին՝ մարդիկ դեռ ապրում են Աջիձորում: Բնակիչները՝ հատկապես կանայք, վերօգտագործում են անսարք առարկաները, մինչ տղամարդիկ հաճախ են մեկնում արտագնա աշխատանքի ու  դրամական փոխանցումներ անում: Սփյուռքի կապիտալը գալիս է քաղաք՝ փորձելով այստեղ ինչ-որ մի «բան» բերել: Առաջիկայում լույս են տեսնելու Մարիայի գիտական նոր հոդվածները, որտեղ նկարագրված է, թե ինչպես են մարդիկ ապրում Աջիձորում՝ իրենց ընկալած «բան չկայի» հետ կողք կողքի։  «Ստեղծելով ինչ-որ բան ոչնչից, ինչպես Աստված ստեղծեց բանը դատարկությունից, որն ի սկզբանե էր»,- ասում է գիտնականը: Հեղինակ՝ Աննա ՍահակյանԼուսանկարները՝ Ռոման ԱբովյանիԳլխավոր նկարը՝ Սուսինա Խաչատրյանի Կարդացեք նաև «Հանրագիտ» շարքի նախորդ հոդվածը՝ «Պատերազմ և խաղաղություն․ հաղթանակի հակադիր նարատիվները Հայաստանում և Ադրբեջանում | Հանրագիտ»   «Հանրագիտ» շարքն իրականացվում է «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի» (ԵԳԱԾ) ֆինանսավորմամբ։      
19:50 - 30 ապրիլի, 2025
Գիտական կազմակերպությունների ու բուհերի միավորման դրույթը կմնա անփոփոխ․ «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքը վերջնական լրամշակման փուլում է

Գիտական կազմակերպությունների ու բուհերի միավորման դրույթը կմնա անփոփոխ․ «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքը վերջնական լրամշակման փուլում է

«Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքում վերջին լրամշակումներն են կատարվում, և այն շուտով կուղարկվի կառավարություն։ Օրենքի ընդունմամբ բարձրագույն կրթության և գիտության ոլորտում մի շարք առանցքային փոփոխություններ են սպասվում, այդ թվում՝ բուհերի խոշորացումը, գիտական կազմակերպությունների ու բուհերի միավորումը։ Օրերս Ազգային ժողովում (ԱԺ) օրենքի վերաբերյալ աշխատանքային քննարկում էր, որին մասնակցում էին գործադիրի և օրենսդիրի, ակադեմիական համայնքի ներկայացուցիչներն ու շահագրգիռ այլ կողմեր։ Օրենքի նախագիծը, հիշեցնենք, տևական լրամշակման փուլից հետո շրջանառության մեջ դրվեց անցած տարվա սեպտեմբերին։ Այս ընթացքում տարբեր կողմերից նախագծի վերաբերյալ առաջարկներ են հնչել։ ԱԺ-ում քննարկման ընթացքում պարզ դարձավ, որ առաջարկների հիման վրա նախագծում որոշ փոփոխություններ են կատարվել,  սակայն անփոփոխ է մնացել բուհերի խոշորացման և գիտական կազմակերպությունների ու բուհերի միավորման դրույթը, որն, ըստ գործադիրի ներկայացուցիչների, սկզբունքային է։ Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի (ԿԳՄՍ) նախարար Ժաննա Անդրեասյանի կարծիքով Հայաստանում գոյություն ունեցող համակարգի փորձառությունից է հենց բխում միավորման առաջարկը։  «Մեզ անընդհատ թվացել է, որ գլոբալ որակական արդյունքի կարող ենք հասնել կոսմետիկ փոփոխություններով կամ կիսատ լուծումներով։ Դրանք կարող են կարճ ժամանակով բարելավել իրավիճակը, որոշ ցուցանիշներ գուցե կարող են 1-2 կետով ավելի լավը դառնալ, բայց դա որակական, համակարգային փոփոխության ճանապարհ չԷ»,- հայտարարեց ԿԳՄՍ նախարարն ԱԺ-ում:  Ժաննա Անդրեասյանը Ժաննա Անդրեասյանը չհիմնավորված համարեց այն պնդումը, թե սպասվող փոփոխություններով գիտությունը դիտարկվելու է որպես բարձրագույն կրթությանը սպասարկող ոլորտ (օրենքի նախագծի  կարգավորումներով նախատեսվում է, որ գիտական կազմակերպությունները գործելու են որպես համալսարանների մաս կազմող և ինքնուրույնության որոշակի մակարդակ ունեցող միավորներ)։ ԿԳՄՍ նախարարը հիշեցրեց գիտության ոլորտի ֆինանսավորման ավելացումն ու կառավարության իրականացրած ծրագրերը՝ շեշտելով, որ դա ցույց է տալիս իրենց վերաբումունքը ոլորտի հանդեպ։  ԿԳՄՍՆ Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի (ԲԿԳԿ) նախագահ Սարգիս Հայոցյանն էլ ասաց՝ իրենք որոշումներ կայացնելիս առանորդվում են եղած տվյալներով ու թիրախավորում ոլորտի խնդիրները։ Նա, մասնավորապես, շեշտեց, որ Հայաստանի գիտաշխատողների 70%-ը Գիտությունների ազգային ակադեմիայից (ԳԱԱ) է, գիտության բազային ֆինանսավորման 75%-ը տրվում է ԳԱԱ ինստիտուտներին, մինչդեռ ԳԱԱ-ն ապահովում է միջազգային տպագրությունների 25-30%-ը։ Սարգիս Հայոցյանն անդրադարձավ նաև այն հարցին, որ ԳԱԱ ինստիտուտներում, ըստ կառավարության տվյալների, ամեն մոտ երկու գիտնականի բաժին է  ընկնում մեկ վարչական աշխատող։ «Սա խոսում է նրա մասին, որ համակարգում այսօրվա կազմակերպման ձևով, այսինքն` գիտությունը գիտական կազմակերպություններում իրականացնելու պայմաններում մենք ունենք ծախսի հանդեպ վերադարձի էական խնդիրներ։ Սրան զուգահեռ մենք ունենք գիտական կազմակերպություններ, որտեղ աշխատում են 50-ից ոչ ավելի գիտաշխատողներ։ Այս ամեն ինչը բերում է գիտության գետտոյացման, ու խնդիր է  առաջանում նաև մրցունակության վերաբերյալ ընդհանուր խոսույթի ձևավորման հարցում․ շատ բարդ է լինում գաղափարը հասցնել կատարողներին»,- ասաց ԲԿԳԿ նախագահը։ Սարգիս Հայոցյանն անդրադարձավ նաև գիտության սերնդափոխության ու միջազգային տպագրությունների հարցերին։ Նա նշեց՝ վերջին տարիներին և՛ գիտնականների թվի աճ կա, և՛ միջազգային տպագրությունների, սակայն երկու դեպքում էլ աճի տեմպերից դեռևս գոհ չեն։ Գիտության սերնդափոխության խնդրին և կառավարության կողմից սպասվող փոփոխությունների համատեքստում առաջարկվող լուծումներին մանրամասն կարող եք ծանոթանալ «Ինֆոքոմի» հոդվածում։ Սարգիս Հայոցյանը ԲԿԳԿ նախագահը նշեց, որ օրենքի՝ ԳԱԱ-ին վերաբերող սկզբունքային կետերի շուրջ աշխատել են ԳԱԱ-ի հետ։ ԳԱԱ նախագահ Աշոտ Սաղյանն էլ նշեց, որ կառուցողական քննարկում է տեղի ունեցել։ ԳԱԱ նախագահը հիշեցրեց, որ իրենք գործընթացի վերաբերյալ ի սկզբանե այլ դիրքորոշում ունեին և առաջարկում էին կատարել ինստիտուտների ու բուհերի մասնակի միավորում՝ ԳԱԱ համակարգում պահելով որոշ ինստիտուտներ և իրականացնելով բարեփոխումներ։  «Բայց քանի որ կառավարության դիրքորոշումը այլ է, օրենքը շրջանառության մեջ դնելուց հետո մենք երկու անգամ հանդիպել ենք պարոն Հայոցյանի հետ, քննարկել ենք Ակադեմիայի մասով գործառույթները, որը արդեն բավականին պատասխանատու, կարևոր դերակատարություն կունենա ապագայում գիտության, կրթության, ընդհանրապես մեր պետության գիտական մտքի զարգացման համար։ Փորձագիտական և գիտամեթոդական գործունեությունը վերադառնում է ԳԱԱ-ին»,- ասաց Աշոտ Սաղյանը։ Օրենքի՝ այս պահին հանրային քննարկման դրված նախագծում որպես ԳԱԱ գործառույթներ են նշվում քննարկումների և համաժողովների կազմակերպումը, գիտության հանրայնացումը, ոլորտային քաղաքականությունների խորհրդատվության տրամադրումը և այլն։ Թե ինչպիսին կլինի նոր ձևակերպումը, պարզ կդառնա նախագծի լրամշակված տարբերակի հրապարակումից հետո։ Սակայն ԱԺ-ում հստակեցվեց, որ ԳԱԱ-ն իր կազմում ինստիտուտներ չի ունենալու։ Դիմելով գործադիրի ներկայացուցիչներին՝ ԳԱԱ ակադեմիկոս քարտուղար Արթուր Իշխանյանը նշեց՝ աշխարհում կան հրաշալի աշխատող տարբեր համակարգեր, և կառավարությունը պիտի հիմնավորի, թե ինչպես է սպասվող փոփոխություններով համակարգը որակապես ավելի լավը դառնալու։ Նրա խոսքով այդ հիմնավորումը բացակայում է։ ԳԱԱ ակադեմիկոս քարտուղարը նաև հարց բարձրացրեց, թե ինչու գիտական գործունեության տեսակների դիվերսիֆիկացում չի ապահովվում սպասվող փոփոխությունների համատեքստում։  Նշենք, որ Բարձարգույն կրթության և գիտության օրենքի՝ այս պահին շրջանառության մեջ դրված նախագծից պարզ է դառնում, որ օրենքի ընդունումից հետո ԳԱԱ համակարգում գործող գիտական բոլոր կազմակերպություններն անցնելու են ԿԳՄՍՆ գերատեսչական պատկանելիության, իսկ բուհերի խոշորացումից հետո ներառվելու են խոշոր համալսարանների կազմում։ Համալսարանների մաս են դառնալու նաև գիտական անկախ կազմակերպությունները՝ եզակի բացառություններով։ Բացի համալսարանական գիտությունից՝ օրենքի նախագիծը հնարավորություն է տալիս ունենալու նաև գերատեսչական գիտական կառույցներ, որոնք կզբաղվեն գերատեսչությունների խնդիրներով, ինչպես նաև թանգարանների, առողջապահական հաստատությունների, արտադրական կազմակերպությունների կազմում գործող հետազոտական հիմնարկներ։ Իսկ որևէ համալսարաննի կառուցվածքում չգործող հանրային գիտական կազմակերպություն հիմնադրվել կարող է միան այն դեպքերում, եթե այն իրականացնելու է կիրառական բնույթի թիրախային հետազոտություններ կամ փորձարարական մշակումներ գերազանցապես պետական որևէ գերատեսչության խնդիրների շրջանակում:  «Ընդ որում՝ դրա հիմնադրման որոշման կայացման հիմքում պետք է դրվեն տվյալ բնույթի հետազոտությունները համալսարանների գիտական կազմակերպություններում իրականացնելու անհնարինության հիմնավորումները, տվյալ գերատեսչության կողմից պատշաճ մակարդակի և պատշաճ ծանրաբեռնվածությամբ հետազոտական խնդիրներ առաջադրելու կարողունակության վերլուծությունը և լիազոր մարմնի կողմից ստեղծված մասնագիտական փորձագիտական խորհրդի դրական եզրակացությունը»,- ասվում է նախագծում: ԱԺ քննարկման ընթացքում գործադիրի ներկայացուցիչներից հնչած մեկնաբանություններից կարելի է ենթադրել, որ այս դրույթները լրամշակված տարբերակում նույնն են մնալու։ ԿԳՄՍ նախարար Ժաննա Անդրեասյանը, մասնավորապես, նշեց՝ աշխատել, իհարկե, կարող են տարբեր մոդելներ, ապա հարցրեց՝ ո՞ր մոդելը կարող ենք մեզ թույլ տալ։ «Ամեն ինչը գին ունի․ արդյո՞ք մենք պատրաստ ենք առանձին ռեսուրս ունենալ որակյալ ակադեմիական կրթության և ակադեմիական գիտության համար, մի հատ էլ միջազգայնորեն մրցունակ լրիվ առանձին գիտության համար։ Որտե՞ղ դա իմաստ ունի անել և որտե՞ղ իմաստ չունի։ Որտեղ դրանք համադրվում են, պիտի լինեն միասին, որտեղ չեն համադրվում, պետք է ձևակերպենք ու պահենք առանձին՝ բայց հասկանալով մեր ակնկալիքը ու արդյունքը։ Եվ սա բացառող համակարգ չէ, սա հենց դիվերսիֆիկացիա է, որովհետև դիվերսիֆիկացիան գնում է ըստ նպատակի։ ․․․․ Մենք վստահ ենք, որ Ակադեմիայի ներգրավվածությունը մեր գիտական կյանքում շատ ավելի մեծ է լինելու այն համակարգում, որը մենք նկարագրում ենք, որովհետև այդտեղ մարդիկ զբաղվելու են իրենց էքսպերտային կարծիքի մշակմամբ, ներկայացմամբ և նաև գնահատմամբ»,- ասաց նախարարը։ ԲԿԳԿ նախագահ Սարգիս Հայոցյանը հիշեցրեց, որ գիտնականների ատեստավորման նոր կարգում կան պատվավոր գիտաշխատողների տարակարգեր․ ինչ-որ առաջադեմ տարիքից հետո ձեռքբերումների արդյունքում մարդիկ կարող են ստանալ այդ աստիճանը,  և «այդ ամբողջ մարդկային ներուժը կդառնա  Ակադեմիայի հենքը»։  Արթուր Իշխանյանը նշեց, որ խոսքը կենսաթոշակային տարիքի մարդկանց մասին է, և դա նշանակում է ԳԱԱ-ն դարձնել «ծերակույտ»։ Սարգիս Հայոցյանն էլ պատասխանեց․ «Ամենայն հարգանքով, այսօր ԳԱԱ ակադեմիկոսների ամենափոքր անդամը 62 տարեկան է»։ Նշենք, սակայն, որ ԳԱԱ ղեկավարությունն ինքն է արդեն մի քանի տարի խոսում ԳԱԱ անդամ դառնալու նոր չափանիշներ սահմանելու և անդամների ընտրություններ անցկացնելու անհրաժեշտության մասին։ Մանրամասները կարող եք կարդալ այստեղ։  «Գիտուժ» նախաձեռնության անդամ Տիգրան Շահվերդյանը նշեց՝ իրենց նախաձեռնության՝ օրենքի նախագծի հետ անհամաձայնությունները պայմանավորված չեն այն հանգամանքով, որ իրենք դեմ են միավորմանը։ Նախաձեռնությանը հետաքրքիր է այն հարցի պատասխանը, թե ինչպես է հիմնավորվում, որ այս փոփոխությունների իրականացմամբ հնարավորություն կստեղծվի պետության կարիքներից բխող հետազոտությունների իրականացման համար։ Տիգրան Շահվերդյանը նաև հստակեցրեց՝ իրենց մտահոգությունը ոչ թե այն է, որ գիտությունը ստորադասվելու է բարձագույն կրթությանը, այլ որ սպասվող փոփոխություններով շեշտն առաջնային կերպով դրվում է ակադեմիական գիտության բնագավառում մրցունակության բարձրացման վրա։ Տիգրան Շահվերդյանը «Գիտուժ» նախաձեռնության անդամը շեշտեց՝ հարկավոր է ձևավորել պետական կարիքներից բխող գիտական հետազոտությունների և փորձարարական մշակումների (ԳՀՓՄ) ծրագրերի պատվերի ամբողջական համակարգը, որից պարզ կլինի, թե ինչպիսի պետական կամ մասնավոր ԳՀՓՄ կատարողներ են Հայաստանին հարկավոր։ Նա առանձնացրեց ԳՀՓՄ երեք ուղղություններ՝ ակադեմիական հետազոտություններ, որտեղ շեշտը դրվում է մտավոր ներուժի, գիտական սարքավորումների, կարողությունների և բարձրորակ հրապարակումների քանակի վրա, արդյունաբերական նորարարություն, որտեղ շեշտը դրվում է մասնավոր հատվածում ԳՀՓՄ-ի ֆինանսավորման կամ խթանման, ավելացված արժեքը բարձրացնելու, ՀՆԱ-ն մեծացնելու և, ի վերջո, պետական բյուջեն ավելացնելու վրա, անվտանգային հարցեր, որտեղ վճռորոշ չափանիշ է հասանելիությունը արտադրանքին, տեխնոլոգիաներին և կարողություններին։ «Հայաստանը ժառանգել է ԳՀՓՄ կատարողների համակարգ, սակայն չի ժառանգել պատվերի մեխանիզմները, որի պատճառով էլ կորցրել է կատարողների մեծ մասին։ Որպես անկախ, ինքնիշխան պետություն ԳՀՓՄ պատվերի ինստիտուցիոնալ մեխանիզմների ձևավորման հարցում մենք շատ դանդաղ ենք շարժվում։ Մինչև այսօր էլ համակարգը դեռ մասնակի է ձևավորված՝ չնայած այն բոլոր անվտանգային մարտահրավերներին, որոնց մենք առերեսվում ենք։ Որպեսզի ԳՀՓՄ-ն իրապես օգտագործվեն որպես մրցունակության գործիք,  անհրաժեշտ է, որ վերոնշյալ 3 գործունեության տեսակները իրականացվեն ներդաշնակ կերպով, սակայն այս օրենքի նախագծի օրինակով էլ մենք տեսնում ենք, որ սայլերը դնում ենք ձիերց առաջ․ փոխանակ ջանքերն ուղղենք նպատակները հստակեցնելու, կարիքներից բխող ԳՀՓՄ պատվերի մեխանիզմները ամբողջական ձևավորելու մեջ, դրանց հիման վրա հայաստանյան ակադեմիական գիտության ռազմավարության հստակեցման մեջ, մասնավորապես, թե ակադեմիական գիտության մեջ ինչ բնագավառների պետք է առաջնահերթություն տրվի, մենք ահռելի ռեսուրսներ ենք դնում ակադեմիական գիտության համակարգի կտրուկ փոփոխությունների մեջ՝ չունենալով հստակություն, թե ինչպես է դա ծառայելու մեզ»,- ասաց Տիգրան Շահվերդյանը։  Ժաննա Անդրեասյանը դեռ իր խոսքի սկզբում էր նշել, որ պատվերի մեխանիզմների ձևավորման հարցը դուրս է «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի քննարկման շրջանակից, ապա հիշեցրել՝ վարչապետին կից ձևավորվել է գիտատեխնոլոգիական խորհուրդ, որտեղ կառավարությունից ու մասնավոր հատվածից ներկայացուիչներ կան, և աշխատանքային խմբի քննարկումների արդյունքում առաջարկվել է Նորարարությունների հայկական հիմնադրամ ստեղծել։ Սարգիս Հայոցյան էլ հիշեցրեց, որ գիտության ֆինանսավորման կարգում փոփոխություններ են տեղի ունեցել․ փոփոխվել է, մասնավորապես, նպատակային ֆինանսավորման ծրագրերի տրամաբանությունը։ Այս ծրագրերը միտված են պետության կարիքներից բխող հետազոտական ծրագրերի ֆինանսավորմանը, սակայն մինչև այս պահը հետազոտություններն իրականացվում էին հենց գիտնականների նախաձեռնությամբ։ Այժմ արդեն մեխանիզմներ են դրվել, որոնցով կբացահայտվեն պետության կարիքները, ապա գիտնականների հետ քննարկումից հետո կսհտակեցվի հետազոտական ծրագրերի ցանկը։ ԲԿԳԿ նախագահը նշեց՝ ֆինանսավորման ծրագրերում այս և նմանատիպ ծրագրերի ծավալն ավելի փոքր է, սակայն համադրելի է կարողունակության հետ։ «Երբեք որևէ միջոցառման որակը չենք զիջում՝ քանակ ապահովելով»,- շեշտեց նա։ Սարգիս Հայոցյանի խոսքով, չնայած կառավարությանը մեղադրում են միջազգային հրապարակումների վրա կենտրոնանալու համար, բայց իրենց պատկերացմամբ հրապարակումները գիտնականի աշխատանքի առաջնային ցուցիչներն են։ «Եթե գիտնականն իր հիմնական գործը չի կարող անել, հիմք չկա կարծելու, որ մնացած աշխատանքներն ավելի լավ է անելու։ ․․․․ Ըստ էության, մեզ պետք է ապահովել համակարգի կարողունակությունը, հետո անցնել այդ համակարգից այլ կողմնակի արդյունքներ քաղելուն»,- ասաց նա։ Սարգիս Հայոցյանը շեշտեց՝ համալսարանների կազմում գիտական կազմակերպություններն անկախ են լինելու իրանց գործունեության ոլորտները որոշելու հարցում ու նաև կարողնալու են «ազատորեն որոշակի պատվերներ իրականացնել»։  «Մի շարք արևմտյան երկրներում համալսարանական հետազոտական ինստիտուտները կարևորագույն հետազոտություններ են անում, այդ թվում՝ նաև պաշտպանական ոլորտում, ինդուստրիայի հետ համագործակցության հարցում»,- ասաց ԲԿԳԿ նախագահը։ Տիգրան Շահվերդյանը նշեց՝ «Գիտուժ» նախաձեռնությանն այս օրենքի քննարկման համատեքստում հետաքրքրում է, թե արդյո՞ք հնարավոր է համակարգի բարեփոխումն իրականացնել այնպես, որ մի կողմից ապահովվի Հայաստանի կարիքներից բխող հետազոտական կարողությունների զարգացում, մյուս կողմից «իրավիճակն էլ ավելի չբարդանա»։ «Այս հարցում ժամանակը մեր դեմ է աշխատում ոչ միայն այն պատճառով, որ Հայաստանի արտաքին մարտահրավերներն աճում են, այլ նաև այն պատճառով, որ ԳՀՓՄ մեջ ներդրվում են հարկատուների գումարները, և պետք է օր առաջ պատասխանել, թե ինչքանով են այդ ներդրումները իրական խնդիրներ լուծում կամ խնդիրների լուծման համար կարողություններ ձևավորում»,- ասաց նախաձեռնության անդամը։ Նա հիշեցրեց իր թված ԳՀՓՄ երեք ուղղությունների մասին՝ ակադեմիական, նորարարական և անվտանգային՝ շեշտելով, որ եթե ակադեմիականին զուգահեռ նորարարական հետազոտությունների մասով այս պահին քայլեր արվում են, ապա անվտանգային ԳՀՓՄ-ի պատվերի մեխանիզմը կայացած չէ։ «Գիտուժ» նախաձեռնության անդամը շեշտեց՝ գիտնականի աշխատանքի արդյունավետության միակ չափանիշն ակադեմիական արդյունքը չէ, պետության խնդիրների լուծումն է, որն իրենց տեսակետից ավելի կարևոր է։  «Ակադեմիական արդյունքը ոչ ոք չի ստորադասում, բայց կարևոր է, որ ակադեմիական արդյունքը լինի այն ուղղություններում, որոնք առաջնային են մեզ համար, և դա մենք, ցավոք սրտի․ դեռ չենք տեսնում։ Մենք շատ լավ գիտենք, որ դուք իրականացնում եք կարիքներից բխող որոշ ծրագրերի ֆինանսավորում, բայց դա շատ փոքր տոկոս է կազմում»,- նկատեց նա։ Տիգրան Շահվերդյանը նշեց՝ եթե անգամ պետական պատվերի մեխանիզմների ձևավորումը ԿԳՄՍՆ տիրույթում չէ, կառավարության տիրույթում է, և փոփոխությունները պետք է համակարգված, ներդաշնակ իրականացվեն։  «Եթե մեր ամբողջ նպատակն է միայն ակադեմիական արդյունքը, ապա խնդիր չկա ձեր նախատեսած կտրուկ միավորումների հետ, բայց քանի որ մենք գործ ունենք պետական միջոցների ներդրման հետ, ամբողջ աշխարհում արդեն հասկացել են, որ կատարողների երկու տեսակ կա։ [Կան] համալսարաններ, բայց նաև կան համալսարաններից դուրս գիտական ինստիտուտներ, որոնք տարբեր ձևաչափի են լինում, գերատեսչական են լինում, լինում են հատուկ խմբավորումների մեջ, նաև՝ Ակադեմիայի մեջ, լինում են ուղիղ կառավարության [ենթակայութամբ]։ Դրանց նպատակն է պետության կարիքներից ելնող ԳՀՓՄ աշխատանքներ իրականացնել ու նաև ավելի արդյունավետ լինելու պատճառով ակադեմիական գիտությամբ զբաղվել, բայց կարող ենք և չզբաղվել։ Հիմա մենք խոսում ենք այս ձևաչափի մասին, որն օրենքի նախագծում սահմանափակվում է միայն գերատեսչական ֆորմատով, և անհասկանալի է` ինչու։ Եկեք զարգացնենք մեր բարձրագույն կրթությունը` համատեղելով գիտության հետ, բայց շատ կարևոր է նաև զարգացնել կարողություններ մեր խնդիրը լուծելու»,- ասաց «Գիտուժ» նախաձեռնության անդամը։ Տիգրան Շահվերդյանը հիշեցրեց, որ իրենք առաջարկել են ընտրել ինստիտուտների առաջին խմբերը, միավորել դրանք ու նախ համոզվել, որ այդ ֆորմատով հնարավոր է պետության կարիքներից բխող հետազոտություններ իրականացնել։  Ժաննա Անդրեասյանը կրկին պնդեց, որ կառավարության ներկայացված համակարգը բացառող չէ՝ նշելով՝ եթե կա ինչ-որ առաջարկ, որը կոնկրետ ցույց է տալիս, թե այդ համակարգի տրամաբանությունից ինչ տեսակի հետազոտություններն են դուրս մնում, ապա այդ առաջարկը կարող է ներկայացվել կառավարությանը։  «Գիտուժ» նախաձեռնության անդամ, իրավաբան, ճարտարագետ Խաչատուր Փափանյանը նկատեց՝ բարեփոխումները սովորաբար տեղի են ունենում աստիճանաբար, մինչդեռ ինքը նկատել է, որ Հայաստանում դրանք արվում են կտրուկ։ «Եթե դուք ուզենայիք աստիճանաբար անել բարեփոխումները, ի՞նչ փուլեր կներառեիք այդ բարեփոխումների մեջ»,- հարցրեց նա ԿԳՄՍ նախարար Ժաննա Անդրեասյանին։  Ժաննա Անդրեասյանը նշեց՝ քննարկման ենթակա ամենակարևոր հարցերից և բարեփոխումների հաջողման/չհաջողման ամենաառանցքային նախապայմաններից մեկն իրականացման ճանապարհային քարտեզն է։ Նա շեշտեց, որ նախարարությունը դեռ 2023 թվականի ամռանն է հայտարարել խոշորացման ու միավորման մասին՝ բուհերին ու գիտական կազմակերպություններին հրավիրելով առաջարկներ ներկայացնել։   «Ութ ամիս տրվել է առաջարկների համար։ Նախորդ տարի մարտից բոլոր ինստիտուտների, բուհերի և հետաքրքրված կողմերի ներկայացուցիչներից աշխատանքային խմբեր են ձևավորել, որոնց կցվել են համապատասխան միջազգային գործընկերները, և այդ խմբերն աշխատում են արդեն մի տարուց ավելի։ Մենք նպատակ ունենք այս տարվա վերջին ամփոփել հայեցակարգային փուլը և դրանից հետո գնալ իրականացման պլանի ուղղությամբ։ Մեզ ավելի շատ մեղադրանքներ են ուղղվում դանդաղության համար, քան արագության, բայց մենք բոլոր արձագանքներում ասում ենք, որ պատրաստ չենք շտապել որակի հաշվին»,- ասաց նախարարը։ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի ավագ գիտաշխատող Գայանե Շագոյանը նկատեց, որ նախարարի նշած աշխատանքային խմբերում ներառականության խնդիր կա։ «Բացեք և նայեք՝ ովքեր են ներառված այդ աշխատանքային խմբերում։ Որոշ ինստիտուտների աշխատակիցներ իմանում են, թե իրենց ինստիտուտից ովքեր են ներառված, Ձեզ հետ հանդիպման ժամանակ։ Սա նշանակում է, որ այն մարդիկ, որոնք ներկայացնում են ինստիտուտները, ներառված չեն ներինստիտուտային քննարկումների մեջ»,- ասաց Գայանե Շագոյանը։  Գիտնականը կարևորեց նաև, որ երկրի համար ռազմավարական կարևորություն ունեցող այս նախագիծն ունենա քաղաքական և քաղաքացիական կոնսենսուս․ «2015 թվականից քննարկում ենք [այս հարցերը] և անընդհատ ունենք այս խնդիրը, որովհետև չունենք մեծ հայեցակարգային մոտեցումը, թե մենք մեր երկրում ինչ տիպի գիտություն ենք զարգացնում, որովհետև չգիտենք, թե ինչ տիպի պետություն ենք զարգացնում»։ Ժաննա Անդրեասյանը աշխատանքային խմբերի ներգրավվածության հարցը ԿԳՄՍՆ տիրույթից դուրս համարեց և խորհուրդ տվեց խնդիրը բարձրաձայնել ինտիտուտների ներսում։   «Եթե մենք խոսում ենք ժողովրդավարության, մշակութային փոփոխության մասին ու սպասում ենք, որ վերևից պետք է մեկը գա և ձևավորի աշխատանքային պատշաճ մթնոլորտ, նշանակում է` մշակութային փոփոխության մասին չենք խոսում։ Այդ փոփոխությունը տեղի է ունենում, երբ ներսում աշխատանքային թիմերը այդ պահանջներն իրենց ղեկավարների առաջ դնում են, մենք էլ խրախուսում ու աջակցում ենք։ Այդ տնօրեններն ընտրվում են, և այդ բոլոր գործընթացները կարող են կառավարվել ու ի սկզբանե ճիշտ պլանավորվել։ Ես վստահ եմ, որ մեր նախագծած համակարգում այդ տրամաբանությամբ աշխատող ինստիտուտներ չենք ունենալու, որոնք անձի շուրջ ձևավորված կառույցներ են, և որտեղ մարդիկ մասնակից չեն պրոցեսներին»,- ասաց նախարարը։ Ժաննա Անդրեասյանը նկատեց՝ շատ մտահոգություններ բխում են նրանից, որ ստեղծվելիք համակարգը անծանոթ է, և ռիսկայնություն կա։ «Մեր կառավարման հիմնական գործիքը պետք է լինի անցումային ժամանակահատվածի և ճանապարհային քարտեզի ճիշտ պլանավորումը։ ․․․․ Եթե մենք նույնիսկ լավագույն գաղափարները միասին համաձայնեցված ձևակերպենք, սակայն սխալ պլանավորենք դրա իրականացումը, ոչ մի արդյունք չենք ստանալու»,- ասաց նախարարը։ «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի նախագիծը, հիշեցնենք, վերջնական լրամշակման փուլում է և շուտով կուղարկվի կառավարություն, ապա՝ ԱԺ։ Մինչ այդ կարող եք դիտել «Ինֆոքոմի» ֆիլմը, որը պատմում է, թե ինչպես օրակարգ բերվեցին բարձրագույն կրթության և գիտության ոլորտների բարեփոխումները, «Ակադեմիական քաղաք» ծրագիրը, ինչ դիրքորոշումներ ու մտահոգություններ են տարբեր կողմերից հնչել այս համատեքստում, և որոնք են կառավարության հիմնավորումները։    Լուսանկարները՝ ԱԺ-ի Աննա Սահակյան
14:46 - 16 ապրիլի, 2025
Պատերազմ և խաղաղություն․ հաղթանակի հակադիր նարատիվները Հայաստանում և Ադրբեջանում | Հանրագիտ

Պատերազմ և խաղաղություն․ հաղթանակի հակադիր նարատիվները Հայաստանում և Ադրբեջանում | Հանրագիտ

Հայաստանը հաղթանակ տարավ Արցախյան առաջին պատերազմում, Ադրբեջանը՝ Երկրորդ՝ 44-օրյա պատերազմում։ Երկու երկրների առաջնորդներն էլ իրենց ելույթներում սկսեցին զարգացնել հաղթանակի նարատիվը։  Երևանի պետական համալսարանի դասախոս, պատմական գիտությունների թեկնածու Էրիկ Դավթյանի՝ Small Wars & Insurgencies հանդեսում վերջերս հրապարակված հոդվածը ցույց է տալիս, որ երկու երկրներում հաղթանակի նարատիվները ոչ միայն նման չեն, այլև կտրուկ տարբերվում են. եթե Հայաստանի ղեկավարները 1994-ից հետո հաղթանակին նվիրում էին փոքրածավալ ելույթներ՝ խոսելով խաղաղ և փոխզիջման վրա հիմնված կարգավորման մասին, ապա Ադրբեջանի ղեկավարությունը 44-օրյա պատերազմից հետո հաղթանակին նվիրում է երկարաշունչ ելույթներ՝ անձնավորելով ու սիմվոլիզացնելով հաղթանակը, ապամարդկայնացնելով Հայաստան պետությունն ու հայ ժողովրդին։    Ադրբեջանն ավելի մեծ տեղ է տալիս հաղթանակի նարատիվի ձևավորմանը Էրիկ Դավթյանն այս հետազոտության ընթացքում ուսումնասիրել է Հայաստանի ու Ադրբեջանի ղեկավարների 60 հայտարարություններ, ուղերձներ և ելույթներ՝ նվիրված հաղթանակին։ Հայաստանի դեպքում ուսումնասիրվել է Արցախյան առաջին պատերազմի ավարտից մինչև 2020-ի 44-օրյա պատերազմն ընկած ժամանակահատվածը, Ադրբեջանի դեպքում՝ 44-օրյա պատերազմին հաջորդող ժամանակաշրջանը։ Հեղինակը հոդվածում նշում է, որ հայկական ղեկավարության՝ հաղթանակի նարատիվը եղել է հակիրճ և պարզ․ Հաղթանակի ու խաղաղության (մայիսի 9), Բանակի օրվան (հունվարի 28) նվիրված ելույթները և ուղերձները կազմված են միջինում 288 բառից, մինչդեռ ադրբեջանական ղեկավարության ուղերձները ծավալով գերազանցում են մոտ 10 անգամ։ Էրիկ Դավթյանը Էրիկ Դավթյանը «Ինֆոքոմի» հետ զրույցում նշում է՝ Հայաստանի ղեկավարությունը երբեք այնքան մեծ ուշադրություն չի դարձրել հաղթանակի նարատիվը ձևակերպելուն, մատուցելուն, որքան Ադրբեջանը։ Եվ չնայած գիտնականն այս հետազոտությամբ  դրա պատճառները գտնելու խնդիր չէր դրել, ենթադրում է՝ պատճառն այն է, որ Հայաստանի ղեկավարությունը հաղթանակի իրողությունն ինքնին հասկանալի է համարել։  «Այսինքն, եթե մենք հաղթել ենք Առաջին պատերազմում, մարդիկ այս կամ այն կերպով արդեն կհասկանան հաղթանակի խորհուրդը, կարևորությունը, իմաստը։ Ելույթները սեղմ ու ընդհանրական էին` սահմանափակվելով հաղթանակի կապակցությամբ հայ ժողովրդին ուղղված շնորհավորանքներով և խաղաղության, բարեկեցության ու բարգավաճման մաղթանքներով»,- ասում է նա։   Հաղթանակի անձնավորումը Հոդվածում նշվում է, որ  Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևը 44-օրյա պատերազմին հաջորդող ելույթներում զարգացնում է հաղթանակի անձնավորված նարատիվ՝ փորձելով ընդգծել իր՝ որպես նախագահի անձնական դերը, որը «մոտ 20 տարի երկիրն առաջնորդել է դեպի հաղթանակ»։ Ալիևը նաև հղում է անում իր՝ պատերազմին նախորդած շրջանի հայտարարություններին՝ ցույց տալով, թե ինքը դեռ մինչև պատերազմն էր հավատում հաղթանակին և Արցախի նկատմամբ վերահսկողություն սահմանելու հեռանկարին։  Հաղթանակի՝ Ալիևի անձով պայմանավորելն, ըստ հոդվածի հեղինակի, արտահայտվում է նաև նրանում, որ 2020-ից հետո ադրբեջանական իշխանությունները սկսել են Իլհամ Ալիևին կոչել «Հաղթական գերագույն գլխավոր հրամանատար»: Իսկ այն բանից հետո, երբ Իլհամ Ալիևը պատերազմում հաղթանակն ու իր իշխանությունը ցուցադրելու համար բարձրացրեց բռունցքը՝ որպես ուժի նշան, այդ ժեստը դարձավ ադրբեջանական ռազմական գործողության պաշտոնական անվանումը՝ «Երկաթյա բռունցք», ինչպես նաև հաղթանակի խորհրդանիշ: Հաղթանակի նարատիվի անձնավորումը չի սահմանափակվում միայն Իլհամ Ալիևով։ Վերջինս հաղթանակը պայմանավորում է նաև իր հորով՝ Ադրբեջանի նախկին նախագահ Հեյդար Ալիևով։  «Իլհամ Ալիևը շարունակաբար պնդում է, թե հենց իր հայրն է հիմքեր դրել ապագա հաղթանակի համար՝ երկիրը տանելով զարգացման ուղով և բարեփոխելով բանակը: Այս մոտեցումը ցուցադրելու համար Հեյդար Ալիևի անունը խորհրդանշորեն կապվեց  44-օրյա պատերազմից հետո Ղարաբաղում ադրբեջանական կառավարության սկսած կառուցապատման ծրագրերի հետ: Օրինակ՝ Շուշիում երկրորդ (2023 թ.) և երրորդ (2024 թ.) բնակելի համալիրների կառուցմանը նվիրված արարողությունը կայացավ Հեյդար Ալիևի ծննդյան օրը»,- ասվում է հոդվածում։ Անդրադառնալով հաղթանակի հայկական նարատիվին՝ հեղինակը գրում է՝ անձնավորման երևույթը Հայաստանի ղեկավարներից ոչ մեկի ելույթներում չի նկատվում։  «Չնայած Լևոն Տեր-Պետրոսյանը 1980-ական թթ. վերջի Ղարաբաղյան շարժման առանցքային դեմքն էր և հետագայում՝ Հայաստանի նախագահ, իսկ Ռոբերտ Քոչարյանը և Սերժ Սարգսյանը էական դեր են ունեցել Ղարաբաղյան առաջին պատերազմի մարտական գործողություններում, նրանցից ոչ մեկը չի փորձել անձնավորել հաղթանակը»,- ասվում է հոդվածում: Էրիկ Դավթյանը մեզ հետ զրույցում նկատում է՝ հաղթանակն իր անձի հետ պայմանավորող Իլհամ Ալիևն, ի տարբերություն, օրինակ, Հայաստանի երկրորդ ու երրորդ ղեկավարների, ռազմական գործողություններին անմիջական մասնակցություն չի ունեցել։ Իսկ այն, որ Ադրբեջանում հաղթանակն անձնավորվում է, գիտնականը բնական է համարում․ պատճառն, ասում է, Ադրբեջանում անձի պաշտամունքի կերտումն է, որը հետևանք է ավտորիտար ռեժիմի։ Մինչդեռ, գիտնականի խոսքով, Հայաստանում, որևէ ղեկավարի կողմից անձի պաշտամունքի կերտման փորձ չի արվել։ Նա հիշում է, որ Ալիևի ելույթներն ուսումնասիրելիս հաճախ էր նկատում այնպիսի ձևակերպումներ, ինչպիսիք են «Ե՛Ս հրաման տվեցի անել այսինչ բանը», «Ե՛Ս նամակներ էի ստանում ժողովրդից, որ կանգ չառնեմ», Ե՛Ս որոշեցի մինչև վերջ գնալ»։   Ո՞վ է թշնամին Հոդվածից պարզ է դառնում, որ էական տարբերություն է նկատվում նաև այն հարցում, թե ինչպես են Հայաստանի ու Ադրբեջանի ղեկավարները նկարագրում թշնամուն։ Իլհամ Ալիևը հայտարարում է, թե 2020 թ․ պատերազմը պարզապես Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև չէր, և «Ադրբեջանը կռվել է մի քանի թշնամիների դեմ»: Այդ «թշնամիների» թվում են հայկական սփյուռքը, «Հայաստանի միջազգային  հովանավորները, որոնք աջակցել են Երևանին և ճնշում գործադրել Բաքվի վրա»։  Էրիկ Դավթյանը մեզ հետ զրույցում նշում է՝ այն նարատիվը, թե Հայաստանն, իբր, «փաստացի անկախ չէ և խամաճիկ է այլ երկրների ձեռքում», Ադրբեջանը վաղուց է զարգացրել։ Իսկ «այլ երկրներ» ասելով, չնայած ոչ ուղիղ ձևակերպումներին, Ադրբեջանը սկզբում ակնարկում էր Ռուսաստանին, իսկ 44-օրյա պատերազմից հետո՝ Ֆրանսիային։   Իլհամ Ալիևը որպես թշնամի է որակում նաև Ադրբեջանի ընդդիմադիր կուսակցություններին՝ մեղադրելով նրանց հաղթանակին ընդդիմանալու և Հայաստանին աջակցելու համար: Էրիկ Դավթյանն ասում է՝ Հայաստանի ղեկավարների ելույթներում ինքը չի նկատել պնդումներ այն մասին, թե Հայաստանի ներսում կան քաղաքական ուժեր, որոնք խոչընդոտել են մեր զինված ուժերի հաղթարշավին։  «Հայաստանի դեպքում եղել են, իհարկե, քաղաքական ուժեր, որոնք տարբերվող մոտեցում են ունեցել հակամարտության վերաբերյալ, բայց հաղթանակի նարատիվի մակարդակում չեմ նկատել, որ որևէ ղեկավար քննադատի կամ ինչ-որ կերպ հիշատակի ընդդիմադիր որևէ ուժի»,- ասում է գիտնականը։ Հոդվածում նշվում է նաև, որ Ադրբեջանի նարատիվը պարունակում է խիստ վիրավորական և հայատյաց լեզու՝ ներկայացնելով 2020-ի պատերազմի ավարտը որպես Հայաստանի «կապիտուլյացիայի ակտ», պահ, երբ Ադրբեջանը «կոտրեց թշնամու մեջքը և ջախջախեց նրա գլուխը՝ ստիպելով ծնկի իջնել»: Հոդվածում հղում է արվում գիտությունների դոկտոր Նաիրա Սահակյանի մի հետազոտության, որտեղ նկարագրվում է, թե ինչպես է Արդբեջանն ապամարդկայնացնում Հայաստանը՝ որպես պետություն և ազգ։ էրիկ Դավթյանի՝ հաղթանակին նվիրված ելույթների վերլուծությունը վերահաստատում է ապամարդկայնացման խոսույթը։ Ի հավելումն՝ հեղինակը նշում է, որ հաղթանակի նարատիվի համատեքստում Ադրբեջանի ղեկավարությունը թիրախավորում է ոչ միայն հայ ազգին, այլև հայկական ղեկավարությանն ու բանակին:  Հոդվածի հեղինակը մեջբերում է Իլհամ Ալիևի հայտարարություները, համաձայն որոնց՝ Ադրբեջանը «ոչնչացրել է» Հայաստանը, որը «հավերժ կապրի պարտված ազգի և պետության կնիքով», «գլուխը կախ»: Ադրբեջանի ղեկավարը Հայաստանն անվանում է «ատելի», «գարշելի», «արհամարհելի թշնամի», որն «արժանի չէ մարդկային վերաբերմունքի»: Իլհամ Ալիևը թիրախավորում է նաև Հայաստանի նախկին ղեկավարներ Սերժ Սարգսյանին ու Ռոբերտ Քոչարյանին՝ համեմատելով նրանց նապաստակների հետ, որոնք 2020-ի պատերազմի ժամանակ «փախել են Ղարաբաղից»։ Իսկ ներկայիս ղեկավար Նիկոլ Փաշինյանի մասին խոսելով՝ նշում է, թե վերջինս «թաքնվել է մկան պես» և 2020 թ․ եռակողմ հայտարարությունը «ստորագրել է արցունքն աչքերին»: Հայկական զինված ուժերն Ադրբեջանի նախագահը կոչում է «10 հազար դասալիքների բանակ», որը «դողում է Ադրբեջանի հատուկ ջոկատայինների մասին լսելիս»: Էրիկ Դավթյանը մեզ հետ զրույցում նշում է՝ հայ ժողովրդի, Հայաստանի ղեկավարության ու բանակի ապամարդկայնացումը կոնկրետ նպատակն ունի։   «Նպատակն Ադրբեջանի ժողովրդին համոզելն է, որ հայ ժողովրդի դեմ պատերազմելը արդար գործ է, ու հայ ժողովրդի դեմ պայքարելու ցանկացած գործիք կամ միջոց արդարացված է։ Նրանց մոտ ստացվեց ստեղծել այդ «զզվելի», «ատելի» հայի կերպարը, որն «ամեն վատի մարմնավորումն է», ու որին ոչնչացնելը, սպանելը բխում է Ադրբեջանի, ադրբեջանցիների շահերից։ Երբ որ դա կարողանում ես համոզել, պատերազմ սանձազերծելը ներքաղաքական որևէ խնդիր չի առաջացնում»,- ասում է գիտնականը։  Այս համատեքստում կարևոր է հիշեցնել, թե ինչպես 44-օրյա պատերազմին հաջորդեցին Վայոց ձորի և Սյունիքի հատվածում Հայաստանի ինքիշխան տարածքի օկուպացիան, Արցախի շրջափակումն ու հայաթափությունը։ Իսկ այժմ Ադրբեջանում պետական մակարդակով խոսվում է, այպես կոչված, «Արևմտյան Ադրբեջանի» մասին, հայտարարվում է, թե «ադրբեջանցիները պիտի վերադառնան իրենց պատմական հայրենիք»։ Հարցին, թե արդյո՞ք հայերի ապամարդկայնացման խոսույթն Ադրբեջանն այժմ փորձում է օգտագործել վերը նշված նպատակին հասնելու համար, Էրիկ Դավթյանը դրական է պատասխանում։ «Սրանք նախապատրաստական փուլեր են։ Դու սկզբում գեներացնում ես ատելություն մի ամբողջ ժողովրդի նկատմամբ, համոզում ես քո սեփական բնակչությանը, որ նրանք չունեն պետություն ունենալու իրավունք, բարբարոս են, քոչվոր են, հանցագործ են․․․ Դրանից հետո հիմնավորում ես նաև, որ այն տարածքը, որտեղ ապրում է հայ ժողովուրդը՝ Հայաստանի Հանրապետությունը, «Արևմտյան Ադրբեջան է»։ Մենք տեսնում ենք, որ սրանք ոչ թե ինչ-որ էպիզոդիկ բաներ են, այլ համակարգված քաղաքականություն․ օրինակ՝ ՀՀ բոլոր տեղանունների ադրբեջանական համարժեքները ստեղծել, տարածել քարտեզներ, որտեղ Սյունիքը նշված է որպես Ադրբեջան։ Նաև հայտարարությունների մակարդակում ենք տեսնում․ Ալիևն, օրինակ, ասում է՝ մենք տանկերով հետ չենք գնա, խաղաղ ճանապարհով կգնանք, բայց մենք անպայման հետ կգնանք, դա պատմական ադրբեջանական հող է»,- ասում է գիտնականը։ Էրիկ Դավթյանը շեշտում է՝ նման հայտարարություններին զուգահեռ պաշտոնական մակարդակով պահանջներ են դրվում, թե «երբ ադրբեջանցիները վերադառնան ՀՀ-ում ապրելու, պետք է այնտեղ նաև ինքնավարության իրավունք ունենան»։ Գիտնականը նշում է՝  եթե պատկերացնենք մի անհավանական սցենար, երբ ինչ-որ ադրբեջանցիներ կարող են գալ ու բնակվել Հայաստանում, մի օր էլ ադրբեջանական կողմից կարող է հայտարարվել, օրինակ, թե այդ ադրբեջանցիների իրավունքները ոտնահարվում են, ինչն էլ կարող է օգտագործվել որպես ռազմական գործողություններ սկսելու հիմնավորում։  Այսպիսով, Ադրբեջանի ղեկավարության՝ հաղթանակի նարատիվում կա հայատյացության հստակ դրսևորում, ինչը, փաստորեն, օգտագործվում է որպես գործիք՝ արդարացնելու Հայաստանի ու հայության դեմ ագրեսիան։ Հոդվածում այնուհետև անդրադարձ է կատարվում նրան, թե ինչպես էին Հայաստանի տարբեր ղեկավարներ Արցախյան առաջին պատերազմից հետո տալիս թշնամու ձևակերպումը։ Պարզ է դառնում, որ ի տարբերություն ադրբեջանական կողմի՝ հայակական կողմը չէր թիրախավորում Ադրբեջանը՝ որպես երկիր, չէր գործածում Ադրբեջանի նախագահներին ապամարդկայնացնող, դիվականացնող կամ վիրավորող բառապաշար: Հայաստանի ղեկավարները հաղթանակին նվիրված ելույթներում անգամ խուսափում էին օգտագործել «թշնամի» բառը՝ փոխարենն Ադրբեջանն անվանելով «հակառակորդ»։ Նրանք ադրբեջանցիներին որակում էին որպես ազգ, որին հայերը հարգում են, և ավելի շատ փորձում էին բացատրել հակամարտության բնույթը։ Արցախ, մայիսի 9, 2017 (լուսանկարը՝ ՀՀ նախագահի կայքից) Հետաքրքիր է, որ երկու երկրների ղեկավարներն էլ իրենց ելույթներում խոսում են ուժերի անհամաչափության մասին։ Եվ եթե Ադրբեջանը նժարը թեքում է դեպի իր կողմը՝ Հայաստանին վերաբերվելով որպես ստորադաս պետության, ապա Հայաստանը խոսում էր նյութական ուժի՝ հօգուտ Ադրբեջանի անհամաչափության մասին։  Հայկական ղեկավարությունը բազմիցս էր նշում, որ 1990-ականների սկզբին Հայաստանը մղել է պարտադրված պատերազմ, և այն իր բնույթով ազատության համար պայքար է եղել: Ուստի, Ղարաբաղյան առաջին պատերազմին մասնակցած զինվորները կոչվում էին «ազատամարտիկներ», իսկ հետպատերազմյան շրջանում Հայաստանի սահմանները պաշտպանողները՝ ազատության «առաջնային երաշխավորներ»։ Հայաստանի բոլոր չորս առաջնորդները հայտարարում էին նաև, որ Արցախյան առաջին պատերազմում Հայաստանի հաղթանակը և շփման գծի հետագա պահպանությունը նպատակ ունեին ոչ միայն պաշտպանելու Լեռնային Ղարաբաղի ինքնորոշման իրավունքը, այլ նաև երաշխավորելու հայ բնակչության ֆիզիկական անվտանգությունը: Պատերազմը նրանք բնութագրում էին որպես գոյամարտ, իսկ հաղթանակը դիտարկում էին ոչ միայն որպես Լեռնային Ղարաբաղի տարածքի ազատագրում, այլ նաև ցեղասպանության կանխարգելում: Հայաստանի՝ մի քանի դար շարունակ պետականություն չունենալու փաստն, ըստ հայ ղեկավարների, Հայոց ցեղասպանությունը կանխել չկարողանալու պատճառ է եղել։ Հեղինակը մեջբերում է Սերժ Սարգսյանի ելույթներից մի հատված, որտեղ վերջինս նշում էր, թե պետականության կորստի և հետևաբար՝ բանակի բացակայության հետևանքով են տեղի ունեցել ոչ միայն 1915-ի ցեղասպանությունը, այլ նաև Սումգայիթի, Կիրովաբադի, Բաքվի ջարդերը։ Հայաստանի առաջնորդները, հետևաբար, հայտարարում էին, որ այս հաղթանակի շնորհիվ Հայաստանը այլևս երբեք նոր ցեղասպանության չի ենթարկվի: Հոդվածի հեղինակը Հայկական ղեկավարության՝ հաղթանակի նարատիվում ևս մի կետ է նկատում․ նրանք Արցախյան հակամարտությունը նկարագրում էին որպես պայքար՝ հանուն համընդհանուր արժեքների, մարդու իրավունքների պաշտպանության, հանդուրժողականության։   Հաղթանակը՝ ամրագրված օրացույցի վրա և սիմվոլներով Հոդվածում նշվում է, որ Ադրբեջանի ղեկավարությունը փորձում է հաղթանակն ամրագրել օրացույցի վրա և սիմվոլների միջոցով։ Օրինակ՝ 44-օրյա պատերազմի սկիզբը՝ սեպտեմբերի 27-ը, հռչակվեց որպես «Հիշատակի օր», նոյեմբերի 8-ը՝ Շուշին գրավելու օրը՝ «Հաղթանակի օր», իսկ Արցախի քաղաքների գրավման օրերը՝ «Քաղաքային օրեր»: Հոդվածի հեղինակը նկատում է, որ Հայաստանի դեպքում, օրինակ, մայիսի 9-ը կոչվում է «Հաղթանակի և խաղաղության օր», այսինքն՝ «հաղթանակ» բառի կողքին ավելանում է նաև «խաղաղությունը»։ Ադրբեջանի տարբեր շրջաններում 44-օրյա պատերազմից կանգնեցվեցին «Երկաթյա բռունցք» հուշարձաններ՝ որպես Ալիևի՝ ի նշան հաղթանակի բարձրացրած բռունցքի վիզուալ սիմով։ Բացի այդ՝ 2021-ին Բաքվում բացվեց Ռազմավարի պուրակը, որտեղ ցուցադրված է գրավված հայկական զինտեխնիկան։ «Երկաթյա բռունցք» հուշարձաններից մեկն Արդբեջանում Ավելին՝ Ադրբեջանը հաղթանակը «սիմվոլիզացնելու» համար օգտագործում է ենթակառուցվածքային ծրագրերը․ Արցախի հարավային դաշտավայրերը Շուշիի հետ կապող ճանապարհն, օրինակ, կոչվեց «Հաղթանակի ճանապարհ»։ Սիմվոլիզացումն ունի նաև մշակութային տարրեր․ Շուշիին շնորհվեց Ադրբեջանի մշակութային մայրաքաղաքի կարգավիճակ: Հոդված հեղինակն այնուհետև գրում է, որ Արցախյան առաջին պատերազմից հետո հայկական ղեկավարության ելույթներում և ուղերձներում չկային  ո՛չ հաղթանակն օրացուցույցի վրա ամրագրելու, ո՛չ այն սիմվոլներով ներկայացնելու տարրեր։   Հաղթանակը և հակամարտության կարգավորման հեռանկարները․ փոխզիջո՞ւմ, թե՞ ռազմական լուծում Ինչպես և կարելի էր կռահել, հակամարտության կարգավորման վերաբերյալ ձևակերպումները ևս խիստ տարբերվում են երկու երկրների առաջնորդների՝ հաղթանակի նարատիվներում։ Հոդվածի հեղինակը գրում է, որ 44-օրյա պատերազմի ավարտից հետո Իլհամ Ալիևը բազմիցս հայտարարել է, թե հակամարտությունն ավարտվել է, «Ղարաբաղն անգամ գոյություն չունի որպես տարածքային միավոր»:  «Բաքվի վարքագիծը մինչև 44-օրյա պատերազմն էլ էր ագրեսիվ ու պատերազմաշունչ, սակայն պատերազմից հետո դա էլ ավելի սաստկացավ»,- ասվում է հոդվածում։  Ադրբեջանի նախագահը մերժում է Հայաստանի հետ որևէ փոխզիջումային լուծում՝ պնդելով, թե «իրենց պայմանների ընդունումը Հայաստանի համար միակ հնարավորությունն է հարմարավետ ապրելու 29 հազար քառ․ կիլոմետր տարածքում»: Իլհամ Ալիևը սպառնում է ռազմական ուժ կիրառել՝ անելով այնպիսի հայտարարություններ, ինչպիսիք են «Հայաստանը պետք է լիովին հասկանա, որ մենք կարող ենք լուծել ցանկացած ռազմական խնդիր, և ոչ ոք մեզ չի կարող կանգնեցնել», «Հայաստանը չպետք է մոռանա Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմի դասերը»։ Բացի այդ՝  նա պնդում է, թե 2020 թ․ պատերազմից հետո Ադրբեջանը դարձել է տարածաշրջանի գերիշխող պետություն, ուստի «Հայաստանի դիմադրությունն անիմաստ է»: Հետաքրքիր է, որ Ադրբեջանը նաև հետպատերազմական իրողություններն է օգտագործում հաղթանակի նարատիվը զարգացնելու համար: Նա, օրինակ, հայտարարում է, թե հայ-ադրբեջանական սահմանի սահմանազատումն ու սահմանագծումը տեղի են ունենում ադրբեջանական պայմաններով, «ինչպես որ պետք է լիներ», և «այսուհետ այդպես կլինի»: Էրիկ Դավթյանը մեզ հետ զրույցում նշում է՝ Հայաստանի ղեկավարների ելույթներում նման երևույթ չի նկատել։ Ըստ գիտնականի՝ Ադրբեջանի ղեկավարության կողմից հետպատերազմական զարգացումները հաղթանակի նարատիվի համատեքստում օտագործելը նպատակ ունի ցույց տալու, թե  44-օրյա պատերազմից հետո Ադրբեջանը դարձել է շատ ավելի հզոր պետություն, տարածաշրջանում օրակարգ թելադրող, և հաղթանակը նրան տվել է իրավունք՝ Հայաստանի հետ խոսելու օրակարգ թելադրողի դիրքերից։ Ի հակադրություն՝ Հայաստանի ղեկավարներն Արցախյան առաջին պատերազմից հետո իրենց ելույթներում խոսում էին խաղաղության պահպանման կարևորության մասին՝ այն նկարագրելով որպես «մեծագույն հաղթանակ», «մեծագույն արժեք»: Եթե Ադրբեջանի ղեկավարությունն այժմ խոսում է տարածաշրջանում դոմինանտ լինելու մասին, Հայաստանի ղեկավարներն այն ժամանակ խոսում էին Հարավային Կովկասում խաղաղություն, կայունություն և տարածաշրջանային հավասարակշռություն երաշխավորելու մասին։ Ավելին՝ Հայաստանի ղեկավարները հաղթանակից հետո անգամ խոսում էին բանակցված խաղաղության հասնելու, փոխադարձ վստահության կառուցման և հայ ու ադրբեջանցի հասարակությունների՝ խաղաղության և հաշտեցման նախապատրաստման կարևորության մասին։ Հայաստանն, ի տարբերություն Ադրբեջանի, կարծում էր, որ հակամարտության կարգավորումը պետք է հիմնված լինի փոխզիջման վրա, և թե՛ Հայաստանի, թե՛ Ադրբեջանի շահերը պետք է հաշվի առնվեն:   Նարատիվների տարբերություններ․ պատմական և տնտեսական հիմքեր Հոդվածի հեղինակն այնուհետև հարց է բարձրացնում, թե որն է պատճառը, որ իրար շատ հարցերում նման երկու պետություններ հաղթանակ տանելուց հետո ունեցան նարատիվների նման տարբերություններ։ Հայաստանի դեպքում նա առանձնացնում է երկու պատճառ։ Առաջինը պատմական է․ պայմանավորված հայոց ցեղասպանության փաստով և Ադրբեջանի՝ 1980-ականներից սկսված ագրեսիվ վարքով՝ հայկական նարատիվում նկատվում է գոյաբանական հարցերի նկատմամբ զգայունություն։ Նարատիվի տարբերության երկրորդ պատճառն, ըստ հեղինակի, այն է, որ Հայաստանի ղեկավարությունը ցանկություն ուներ կանխելու շփման գծում հնարավոր սրացումը և բաց էր Ադրբեջանի հետ խաղաղ գոյակցության գաղափարի առջև: Սակայն արդյո՞ք միայն պատմական իրողություններով ու խաղաղության գաղափարի առջև բաց լինելով կարելի է պայմանավորել հայկական նարատիվի առանձնահատկությունները, և արդյո՞ք տնտեսական գործոնը ևս կարևոր չէ։ Պատասխանելով այս հարցին՝ Էրիկ Դավթյանը մեզ հետ զրույցում նշում է՝ տնտեսական ու ռազմական անհամաչափությունն, իհարկե, դեր խաղացել է։  «Նույնիսկ Արցախյան առաջին պատերազմում պարտությունից հետո Ադրբեջանն ասում էր, որ ռազմական ու տնտեսական ուժի առումով ասիմետրիա կա՝ հօգուտ իրենց, որովհետև նավթ ունեն, բնակչությունը մի քանի անգամ ավելի շատ է և այլն։ Հայաստանում էլ են միշտ ընդունել դա․ երբեք չի հերքվել, որ ասիմետրիա կա՝ ի վնաս մեզ»,- ասում է նա։ Գիտնականը շեշտում է ևս մի հանգամանք. Հայաստանի ղեկավարները միշտ հույս են ունեցել, որ հնարավոր է փոխզիջումային լուծման գնալ Ադրբեջանի հետ, թեկուզ միջնորդների օգնությամբ կամ ճնշմամբ: «Մտածել են՝ եթե մենք ինչ-որ բան զիջենք, դրա դիմաց Ադրբեջանն ի վերջո կհամաձայնի հակամարտությունը լուծել։ Ու անընդհատ խոսել են խաղաղության մասին, փոխզիջման կարևորության մասին, փորձել են ագրեսիվ ու պատերազմաշունչ հռետորաբանությունից խուսափել, որ առիթ չտան Ադրբեջանին գնալու որևէ պրովոկացիայի»,- ասում է նա։ Էրիկ Դավթյանը նշում է՝ հաշվի առնելով, որ տնտեսական ու ռազմական անհամաչափությունը գնալով խորացել է՝ պայմանավորված հատկապես Ադրբեջանի նավթային գործարքներով, Հայաստանի ղեկավարները հասկացել են, որ Հայաստանն այլ տարբերակ չունի, քան գնալ որևէ կոմպրոմիսային լուծման։ Այս համատեքստում հարց է առաջանում, թե արդյո՞ք ոչ կոշտ հռետորաբանությանը և փոխզիջմանը պատրաստ լինելուն զուգահեռ բավարար աշխատանք է տարվել տնտեսական ու ռազմական անհամաչափությունը վերացնելու ուղղությամբ։ Էրիկ Դավթյանը կարծում է, որ Հայաստանում ավելի շատ եղել է համակերպվածություն եղած վիճակի հետ։  «Չի տարվել այնպիսի քաղաքականություն, որ հնարավոր լինի այդ ասիմետրիան որևէ ձև շտկել, այսինքն՝ գույքագրել այն ինտելեկտուալ, նյութական ռեսուրսները, որ ունենք, և փորձել որևէ ռազմավարություն ու դրան համապատասխան քաղաքականություն մշակել։ ․․․․ Կա՛մ հույսը դրվել է արտաքին միջամտության վրա, կա՛մ, եթե չլինի արտաքին միջամտություն, ամեն կերպ Ադրբեջանին համոզել, որ գնան փոխզիջումային լուծման։ Պարզապես այնպես ստացվեց, որ Ադրբեջանն այդ փոխզիջմանն էլ համաձայն չէր։ Երևի թե նրանք էլ հասկացան, որ ինչ-որ մի պահի կկարողանան ուժով ստանալ այն, ինչը բանակցություններով չէին կարող»,- ասում է գիտնականը։ Հետաքրքիր է, որ երբ գիտությունների դոկտոր Նաիրա Սահակյանն ուսումնասիրել էր Իլհամ Ալևի հոր՝ Հեյդար Ալիևի հռետորաբանությունը, նկատել էր, թե ինչպես է վերջինիս՝ Արցախյան հակամարտությանը վերաբերող խոսույթում, Ադրբեջանի տնտեսական զարգացմանը զուգահեռ, սկսում ձևավորվել հակամարտությունը ռազմական ճանապարհով լուծելու նարատիվը։ Այսպիսով, Էրիկ Դավթյանի հետազոտությունը ցույց է տալիս, թե ինչպես կարող են երկու պետություններ պատերազմում հաղթելուց հետո զարգացնել հաղթանակի՝ իրարից կտրուկ տարբերվող նարատիվներ՝ պայմանավորված պատմական համատեքստով, հակամարտության կարգավորման վերաբերյալ պատկերացումներով և այլ գործոններով։   Գլխավոր լուսանկարը՝  ազատագրված Շուշիում, 1992, աղբյուրը՝ aniarc.am Հեղինակ՝ Աննա ՍահակյանԼուսանկարները՝ Ռոման Աբովյանի Կարդացեք նաև «Հանրագիտ» շարքի նախորդ հոդվածը՝ «Հայ որբերի «Տուն» ամսագիրը՝ ազգային ինքնությունը վերագտնելու և ցեղասպանական տրավմաները հաղթահարելու միջոց | Հանրագիտ»   «Հանրագիտ» շարքն իրականացվում է «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի» (ԵԳԱԾ) ֆինանսավորմամբ։      
19:46 - 12 ապրիլի, 2025
Գենոմի խմբագրում և գենետիկական հիվանդությունների բուժում․ Հայաստանում կանցկացվի CRISPR-2025 համաժողովը

Գենոմի խմբագրում և գենետիկական հիվանդությունների բուժում․ Հայաստանում կանցկացվի CRISPR-2025 համաժողովը

Գենոմի խմբագրման ոլորտի գիտական նվաճումներ, մարտահրավերներ, բժշկական կիրառության էթիկական հարցեր. այս և այլ թեմաների շուրջ CRISPR-2025 միջազգային համաժողովն այս տարվա հոկտեմբերի 5-10-ը կհամախմբի հայ և օտարազգի գիտնականների, բժիշկների, ինչպես նաև տեխնոլոգիական համայնքի ներկայացուցիչների։ CRISPR համաժողովն առաջին անգամ անցկացվել է 2018-ին, ապա՝ 2023-ին Նովոսիբիրսկում (Ռուսաստան)։ Այս տարի այն առաջին անգամ կանցկացվի Հայաստանում։ Կազմակերպիչներն են Հայ-ռուսական համալսարանը, Հայաստանի Գիտությունների ազգային ակադեմիայի (ԳԱԱ) Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտը, Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի սիբիրյան մասնաճյուղի Բջջաբանության և գենետիկայի ինստիտուտը  և Սուրգուտի պետական ​​համալսարանը։   CRISPR-Cas տեխնոլոգիաներն ու դրանց բժշկական կիրառությունը Համաժողովի կազմակերպիչներից կենսաբանական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Սուրեն Զաքյանը, որը ղեկավարում է Նովոսիբիրսկի Բջջաբանության և գենետիկայի ինստիտուտի Զարգացման էպիգենետիկայի լաբորատորիան, նշում է՝ վերջին 25 տարիներին մոլեկուլային կենսաբանության ոլորտում տեղի են ունեցել հեղափոխական իրադարձություններ, որոնց թվում՝ CRISPR-Cas տեխնոլոգիաների զարգացումը։ CRISPR-Cas տեխնոլոգիաները հնարավորություն են տալիս գիտնականներին գենոմի խմբագրում իրականացնել՝ փոխել օրգանիզմի ԴՆԹ-ն¹ և գենոմի որոշ հատվածներում գենետիկական նյութ ավելացնել, հեռացնել կամ փոփոխել։  Գենոմի խմբագրման տեխնոլոգիաներից առավել հայտնի է CRISPR-Cas9-ը, որը վերցված է բակտերիաների իմունային պաշտպանական համակարգից։ Երբ բակտերիաները վարակվում են որևէ վիրուսով, դրանք վերցնում են վիրուսի ԴՆԹ-ի փոքր հատվածներ և դրանք ներմուծում իրենց ԴՆԹ-ի մեջ՝ որոշակի օրինաչափությամբ ստեղծելով հատվածներ, որոնք հայտնի են որպես CRISPR (clustered regularly interspaced short palindromic repeats՝ կանոնավոր դասավորված կարճ պալինդրոմային կրկնություններ)։ Այս կրկնող հատվածներն օգնում են բակտերիաներին «հիշել» վիրուսը։ Հենց վիրուսը նորից է փորձում վարակել բակտերիաներին, վերջիններս ճանաչում են այն և Cas9 սպիտակուցի օգնությամբ դրա ԴՆԹ-ի որոշակի հատված «կտրում» են՝ փոփոխելով այնպես, որ վիրուսն անվնաս դառնա։  CRISPR/Cas9 տեխնոլոգիան բացահայտել են գիտնականներ Էմանուել Շարպենտիեն և Ջենիֆեր Դուդնան բակտերիաներից մեկի իմունային համակարգն ուսումնասիրելիս։ Այս տեխնոլոգիայի բացահայտման համար նրանք արժանացել են Նոբելյան մրցանակի։ Պրոֆեսոր Զաքյանը նշում է՝ նեյրոդեգեներատիվ և սրտանոթային բազմաթիվ հիվանդությունների դեմ հայտնի դեղերը ոչ թե մոլեկուլային մակարդակում անմիջապես ազդում են հիվանդության պատճառ հանդիսացող թիրախների վրա՝ բուժելով դրանք, այլ վերացնում կամ մեղմում են ախտանիշները։ CRISPR-Cas տեխնոլոգիաները պրոֆեսորը համեմատում է վիրաբուժական դանակների հետ․ ինչպես վիրաբույժն է վիրահատական դանակով հեռացնում, օրինակ, կույր աղիքի բորբոքված ելուստը՝ բուժելով հիվանդին, այնպես էլ այս «մոլեկուլային մկրատն» է օգնում հեռացնել կամ փոխարինել հիվանդությունների պատճառ հանդիսացող գեները։ Հենց գենոմի խմբագրման տեխնոլոգիաների զարգացմանը, բժշկական կիրառությանն ու  գենետիկական հիվանդությունների բուժմանն է նվիրված CRISPR համաժողովը, որն անցկացվելու է արդեն երրորդ անգամ։ Պրոֆեսոր Զաքյանը նշում է՝ կարևոր է այս հարթակն օգտագործել ոչ միայն կարծիքների, գիտական արդյունքների փոխանակման ու քննարկումների, այլ նաև ուսանողներին ներգրավելու, ոլորտին ծանոթացնելու, նրանց հարցերին պատասխանելու համար։  «Հույս ունեմ՝ մենք կկարողանանք ներգրավել շատ երիտասարդների՝ Երևանի պետական բժշկական համալսարանից, տարբեր բուհերի կենսաբանական ֆակուլտետներից։ Պատկերացրեք, որ մի սեղանի շուրջ կլինեն և՛ ակադեմիկոսներ, և՛ ճանաչված գիտնականներ, և՛ լաբորանտներ, և՛ ուսանողներ»,- ասում է նա։ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի Բնական գիտությունների բաժանմունքի ակադեմիկոս-քարտուղար, Երևանի պետական համալսարանի (ԵՊՀ) կենսաբանության ֆակուլտետի՝ Գենետիկայի և բջջաբանության ամբիոնի վարիչ, կենսաբանական գիտություննեի դոկտոր, պրոֆեսոր Ռուբեն Հարությունյանը, որը համաժողովի կազմակերպիչներից մեկն է, նշում է՝ իր համար ևս ամենակարևորն այն է, որ կարողանան ներգրավել տաղանդավոր երիտասարդների, որոնք կծանոթանան մոլեկուլային կենսաբանության, գենետիկայի նվաճումներին ու կիրառության հեռանկարներին։    Գենետիկական հիվանդություններին վերաբերող հետազոտությունները Հայաստանում  Խոսելով Հայաստանում գենետիկական հիվանդությունների և դրանց բուժման ուղղությամբ հետազոտությունների և դրանց հեռանկարներից՝ Հայ-ռուսական համալսարանի Կենսաբժշկության և դեղագիտություն ինստիտուտի տնօրեն, Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտի (ՄԿԻ) տնօրեն, կենսաբանական գիտությունների դոկտոր, համաժողովի համակազմակերպիչ Արսեն Առաքելյանը նշում է՝ իրենց ինստիտուտներում այս ոլորտի հիմնական ուղղությունը գենոմային տեղեկությունների վերծանումն է։  Արսեն Առաքելյանի խոսքով ՄԿԻ-ում կենսաինֆորմատիկական գործիքների կիրառմամբ բացահայտում են գեների տարբերակներ,² որոնք նպաստում այս կամ այն հիվանդության առաջացմանը։ Այս պահին ՄԿԻ-ն Հայաստանի ողջ պոպուլյացիայի մակարդակով հավաքագրում է ԴՆԹ շղթայում գեներ կոդավորող բոլոր հատվածների մասին ինֆորմացիա՝ հասկանալու համար, թե տարբեր գեների տարբերակներն ինչպես են բաշխված մեր երկրի բնակչության շրջանում։ Գիտնականը նշում է՝ ՄԿԻ-ում գենետիկական հիվանդությունների հետազոտությանը միտված մյուս կարևոր ուղղությունը միջերկրածովյան ընտանեկան տենդի (այսպես կոչված՝ «երևանյան հիվանդություն») ուղղությամբ հետազոտություններն են։ Ինստիտուտն արդեն հասցրել է նորագույն տեխնոլոգիայի հիման վրա այս հիվանդության գենետիկական ախտորոշիչ թեստ մշակել և այն արտոնագրել։ Անցած տարի էլ ՄԿԻ-ն չինացի գիտնականների հետ համագործակցություն է սկսել, որի շրջանակում, բացի  միջերկրածովյան ընտանեկան տենդի ախտորոշումից և բուժումից, նաև քաղցկեղի դեմ բջջային թերապիայի ուղղությամբ հետազոտական ծրագրեր է իրականացնում։ Գենետիկական հիվանդությունների բուժման ուղղությամբ հետազոտությունների շրջանակում ՄԿԻ-ին համագործակցում է նաև պրոֆեսոր Սուրեն Զաքյանի ղեկավարած լաբորատորիայի հետ՝ իրականացնելով նրանց հետազոտություններին վերաբերող կենսաբանական տվյալների կենսաինֆորմատիկական վերլուծությունը։  Միաժամանակ, Հայ-ռուսական համալսարանի հետ ինստիտուտն իրականացնում է  գենոմային խմբագրման կիրառությունների հիման վրա հիվանդությունների մոդելների ստեղծում։ Այս հետազոտություններն իրականացվում են բջիջների մակարդակում։ Երբ գիտնականները կասկածում են, որ որևէ գենի այս կամ այն տարբերակը կարող է ինչ-որ հիվանդության պատճառ դառնալ, բջիջների այդ գենում փոփոխություն են կատարում՝ ստանալով գենի նշված տարբերակը, ապա հետևում, թե ինչպես է  փոխվում բջջի ֆունկցիոնալ վիճակը, և արդյո՞ք փոփոխությունները բնորոշ են տվյալ հիվանդությանը։ Այս հետազոտություններն օգնում են մոդելավորել հիվանդությունները` բացահայտելով դրանց առաջացմանը պոտենցիալ նպաստող գեների տարբերակներ։ ԵՊՀ Գենետիկայի և բջջաբանության ամբիոնի վարիչ Ռուբեն Հարությունյանը նշում է՝ Ընդհանուր և մոլեկուլային գենետիկայի լաբորատորիայում իրենք ևս իրականացնում են գենետիկական հիվանդություններին վերաբերող հետազոտություններ, որոնց շրջանակում բջջային մակարդակում գենոմի խմբագրման մեթոդներ են կիրառում։ Այս հետազոտությունների շրջանակում համագործակցում են ՄԿԻ-ի հետ։ Հայ-ռուսական համալսարանի Կենսաինժեներիայի և կենսաինֆորմատիկայի ամբիոնի վարիչ, Գենոմի խմբագրման և երրորդ սերնդի սեքվենավորման կենտրոնի ղեկավար և ՄԿԻ ավագ գիտաշխատող, կենսաբանական գիտությունների թեկնածու Ռոքսանա Զախարյանը պատմում է՝ 2021-ին Հայ-ռուսական համալսարանում ստեղծվեց նորարարական կենտրոն։ Կենտրոնի ստեղծման նպատակն էր համալսարանում ունենալ գիտաուսումնական կառույց, որը ուսանողներին հնարավորություն կտա, գենոմի խմբագրման տեխնոլոգիաների մասին տեսական գիտելիքներից բացի, ձեռք բերել նաև գործնական գիտելիքներ և հմտություններ։  Համաշխարհային բանկի ֆինանսավորմամբ իրականացվող այս ծրագրի շրջանակում ձեռք են բերվել անհրաժեշտ սարքեր ու նյութեր, որոնց միջոցով ուսանողները կարողանում են բջիջների վրա գենոմի խմբագրման տեխնոլոգիաներ կիրառել։ Ռոքսանա Զախարյանը նշում է՝ բացի կրթական բաղադրիչից՝ Հայ-ռուսական համալսարանում այդ ուղղությամբ նաև հետազոտություններ են իրականացնում ու գիտական հոդվածներ տպագրում։ Վերջերս էլ համալսարանի ասպիրանտներն ու ուսանողներն իրենց նոր հետազոտությունների համար երիտասարդական դրամաշնորհ են ստացել Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեից։ Ռոքսանա Զախարյանը կարևորում է այն փաստը, որ գենետիկական հիվանդություններին ու գենոմի խմբագրմանն առնչվող հետազոտությունների մասով համագործակցում են բժիշկների ու կլինիկաների հետ։  Գիտնականները նշում են՝ Հայաստանում գենետիկական հիվանդությունների բուժման ուղղությամբ կլինիկական հետազոտությունների մասին խոսել դեռ վաղ է․ մեր երկրում դեռևս իրականացվում են բջիջների վրա փորձեր կամ գենետիկական տվյալների կենսաինֆորմատիկական վերլուծություններ։ Արսեն Առաքելյանի խոսքով ոչ մոտ ապագայում, սակայն ի վերջո գենոմի խմբագրումը՝ որպես թերապևտիկ միջամտություն, լայն տարածում է գտնելու։ Այդ պատճառով էլ կարևոր է հետազոտական, ինչպես նաև կրթական ծրագրերի իրականացմամբ Հայաստանում այնպիսի մասնագետների պատրաստումը, որոնք ապագայում կկարողանան գենոմի խմբագրման ուղղությամբ հետազոտություններ իրականացնել։   *** CRISPR-2025 համաժողովը կանցկացվի հոկտեմբերի 5-10-ը։ Համաժողովի մասնակից գիտնականները հանդես կգան զեկույցներով, կլինեն պանելային քննարկումներ։ Մասնակիցները նաև հնարավորություն կունենան թեզիսներ ներկայացնելու, որոնց հիման վրա կանցկացվի երիտասարդ գիտնականների մրցույթ։ Ամենաշատ միավորներ հավաքած թեզիսի հեղինակին հնարավորություն կտրվի ելույթ ունենալու և ներկայացնելու իր աշխատանքը։   ¹ԴՆԹ-ն (դեզօքսիռիբոնուկլեինաթթու) մեծ մոլեկուլ է, որում կոդավորված է օրգանիզմի բոլոր գեների մասին ինֆորմացիան։  ⇑  ²Երբ գենի որոշակի հատված այս կամ այն պատճառով փոփոխվում է կամ մուտացիայի է ենթարկվում, առաջանում է այդ գենի նոր տարբերակ։ Միևնույն գենը կարող է ունենալ մի քանի տարբերակներ։ Գեների որոշ տարբերկաներ կարող են այս կամ այն հիվանդության առաջացման պատճառ դառնալ։  ⇑    Գլխավոր լուսանկարում՝ Գենոմի խմբագրման և երրորդ սերնդի սեքվենավորման կենտրոնը   Աննա Սահակյան
18:48 - 10 ապրիլի, 2025
Հայաստանի գիտության սերնդափոխության մարտահրավերը․ տարվող քաղաքականությունն ու իրավիճակը թվերով

Հայաստանի գիտության սերնդափոխության մարտահրավերը․ տարվող քաղաքականությունն ու իրավիճակը թվերով

2021-ին քիմիկոս Մարինա Աղայանը, որ 2000-ականներին մեկնել էր արտասահման՝ գիտական գործունեություն ծավալելու, ապա թողել էր գիտությունն ու բիզնեսով էր զբաղվում, վերադարձավ Հայաստան՝ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի Քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտում հիմնադրելով գիտական նոր թիմ։ Մարինա Աղայանի՝ Հայաստան վերադարձով մեր երկրում երիտասարդ գիտնականների թիվն ավելացավ ևս մեկով։  2023-ին Հայաստանում եղել է 4312 գիտնական։ Այս գիտնականների շուրջ 31%-ը մինչև 35 տարեկան է, 27%-ը՝  35-49, 17%-ը՝ 50-64, 25%-ը՝ 65 տարեկան և բարձր։* Գիտնականների տարիքային բաշխվածությունը, սակայն, միշտ չէ, որ այս տեսքն է ունեցել։ 2016 թվականին, օրինակ, 35 տարեկանից ցածր գիտնականներն ընդամենը 25% են կազմել, մինչդեռ 65 և ավելի տարեկան գիտնականները՝ 29%: Հետագա տարիներին այս համամասնությունն աստիճանաբար փոխվել է, իսկ էական փոփոխություն արձանագրվել է 2022 թվականին։ Կառավարությունն այս փոփոխությունը պայմանավորում է գիտության ֆինանսավորման աճով, երիտասարդներին գիտական գործունեության մեջ ներգրավելուն և ասպիրանտներին աջակցելուն միտված ծրագրերի ներդրմամբ։ Գործադիրը, սակայն, դեռ գոհ չէ աճի տեմպից։ Կրթության գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարության Բարձրագույն կրթույթան և գիտության կոմիտեի (ԲԿԳԿ) նախագահն ասում է՝ գիտություն եկած մեկ երիտասարդ գիտնականը համարժեք չէ գիտությունից հեռացած 50 տարեկանից բարձր մեկ գիտնականի։ Կառավարությունը ցանկանում է իրականացնել «արդյունավետ սերնդափոխություն»՝ ստեղծելով երիտասարդներին գիտության մեջ ներգրավելու ինստիտուցիոնալ համակարգ։  Կառավարությունը սերնդափոխության և գիտության ու կրթության մեջ առկա այլ խնդիրները լուծելու նպատակով նախատեսում է խոշորացնել պետական բոլոր բուհերն ու գիտական կազմակերպությունները և դրանց միավորմամբ ստեղծել 6 մեծ համալսարաններ, որտեղ գիտական կազմակերպությունները կգործեն որպես համալսարանների մաս կազմող և ինքնուրույնության որոշակի մակարդակ ունեցող ստորաբաժանումներ։ Բարձրագույն կրթության և գիտության՝ միավորման միջոցով ինտեգրումն, ըստ կառավարության, կլուծի գիտության արդյունավետ սերնդափոխության խնդիրը։  Բուհերից ու գիտական կազմակերպություններից «Ինֆոքոմի» հավաքագրած տվյալները ցույց են տալիս, որ 2024-ին երիտասարդ և միջին տարիքի (մինչև 50 տարեկան) գիտնականների համամասնությամբ առաջատար են բուհերը, նրանցից մի փոքր հետ են մնում գիտական անկախ կառույցները, ապա Գիտությունների ազգային ակադեմիայի (ԳԱԱ) ինստիտուտներն են, իսկ ամենավերջում՝ գերատեսչական գիտական կառույցները։   Ինչպիսին է պատկերը բուհերում Հայաստանի պետական տնտեսագիտական համալսարանը (ՀՊՏՀ), Հայ-ռուսական համալսարանը (ՀՌՀ), Շիրակի պետական համալսարանը (ՇՊՀ) և Հայկական պետական մանկավարժական համալսարանը (ՀՊՄՀ) առաջատարներն են երիտասարդ և միջին տարիքի գիտնականների համամասնությամբ։ Նրանց հաջորդում են Երևանի պետական համալսարանը (ԵՊՀ), Երևանի պետական բժշկական համալսարանը (ԵՊԲՀ), Հայաստանի ազգային պոլիտեխնիկական համալսարանը (ՀԱՊՀ) և Ճարտարապետության և շինարարության Հայաստանի ազգային համալսարանը (ՃՇՀԱՀ)։¹ Վերջին տարիներին երիտասարդ՝ մինչև 35 տարեկան գիտնականների թվի կտրուկ աճ է գրանցել Երևանի պետական համալսարանը, նվազում՝ Շիրակի պետական համալսարանը։ Բոլոր բուհերի տվյալները կարող եք տեսնել՝ թերթելով նկարները։*   Ինչպիսին է պատկերը Գիտությունների ազգային ակադեմիայում Գիտությունների ազգային ակադեմիայի (ԳԱԱ) 5 գիտական կառույցներ նույնքան երիտասարդ են, որքան ամենաերիտասարդ բուհերը։ Մասնավորապես, Էկոլոգանոոսֆերային հետազոտությունների կենտրոնում (Էկոկենտրոն) երիտասարդ և միջին տարիքի գիտնականները միասին 2024-ին կազմել են մոտ 87%, ԻԿՐԱՆԵՏ կենտրոնում՝ 80%, Քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտում (ՔՖԻ)՝ մոտ 74,6%, Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտում (ՄԿԻ)՝ 71,4%, Ինֆորմատիկայի և ավտոմատացման պրոբլեմների ինստիտուտում (ԻԱՊԻ)՝ 65,2%։ ԳԱԱ 31 գիտական կազմակերպություններից² 17-ում մինչև 50 տարեկան գիտնականների համամասնությունը 50%-ից բարձր է, սակայն մնացած 14 կազմակերպություններում իրավիճակը կտրուկ տարբեր է վերոնշյալից․ մինչև 50 տարեկան գիտնականների ներգրավվածությունը ցածր է 50%-ից։ ԳԱԱ բոլոր 33 կառույցներում վերջին տարիներին որոշակիորեն աճել է երիտասարդ գիտնականների ներգրավվածությունը։ Կտրուկ աճ է գրանցել Քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտը՝ 2024 թվականին գրեթե կրկնապատկելով մինչև 35 տարեկան գիտնականների թիվը։ Առանձին ինստիտուտներում գիտնականների՝ ըստ տարիների տարիքային բաշխվածությունը կարող եք ուսումնասիրել՝ թերթելով նկարները։   Ինչպիսին է պատկերը գիտական անկախ կառույցներում Մեր ուսումնասիրած գիտական անկախ կառույցներից միայն Ալիխանյանի անվան ազգային գիտական լաբորատորիան (ԱԱԳԼ) է հետ մնում բուհերից։ Առաջատարը Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտն (ՀՑԹԻ) է, որտեղ երիտասարդ և միջին տարիքի գիտնականները 2024-ին կազմել են մոտ 94%, հաջորդում է Մատենադարանը՝ մոտ 66,7%-ով, ապա ԱԱԳԼ-ն է՝ մոտ 52%-ով։  Ստորև կարող եք տեսնել նաև, թե այս կառույցներում ինչպես է փոփոխվել տարբեր տարիքային խմբերում ներգրավված գիտնականների թիվը  2016-2024 թվականներին։ Կարևոր է նշել, որ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինտիտուտն ու Մատենադարանը այն եզակի կառույցներից են, որոնք խոշորացումից ու միավորումից հետո գործելու են առանձին։   Ինչպիսին է պատկերը գերատեսչական կառույցներում Բացի ԳԱԱ ինստիտուտներից ու անկախ կառույցներից՝ Հայաստանում գործում են նաև գերատեսչական կառույցներ։ Մենք հավաքագրել ենք Առողջապահության և Էկոնոմիայի նախարարության, Երևանի քաղաքապետարանի ենթակայությամբ գործող գիտական հաստատությունների տվյալները։  Ստորև կարող եք տեսնել, թե գերատեսչական կառույցներում ինչպես է փոփոխվել տարիքային տարբեր խմբերում ներգրավված գիտնականների թիվը  2016-2024 թվականներին։   *** Այսպիսով, ԳԱԱ կազմում և դրանից դուրս կան գիտական կազմակերպություններ, որոնք այս պահի դրությամբ, չգործելով որևէ համալսարանի կազմում, ավելի երիտասարդ են, քան բուհերից շատերը։  Մենք զրուցել ենք այդ գիտական կազմակերպություններից մի քանիսի տնօրենների հետ՝ խնդրելով ներկայացնել, թե նրանք երիտասարդներին ներգրավելու և գիտության մեջ պահելու ինչ քաղաքականություն են վարում։   Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտ  Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտը (ՄԿԻ) մեկն է ԳԱԱ ամենաերիտասարդ ինստիտուտներից։ Ստորև ներկայացված տվյալները ցույց են տալիս, որ այս կառույցում երիտասարդացումը նոր երևույթ չէ․ դեռ 2016-ին ինտիտուտում մինչև 50 տարեկան գիտնականները կազմում էին 57,3%, և այդ թիվը գնալով աճել է՝ 2024-ին հասնելով 71,4%-ի։ ՄԿԻ տնօրեն Արսեն Առաքելյանն ինստիտուտում աշխատում է 1998-ից։ Նա հիշում է, որ դեռ նախկին տնօրենի՝ Աննա Բոյաջյանի օրոք էր երիտասարդներին ներգրավելը ինստիտուտի կարևոր առաջնահերթություններից մեկը, և երբ 2015-ին ինքը ստանձնեց տնօրենի պաշտոնը, «բավական լավ բազա կար»։ Ինչպե՞ս էր ստացվում երիտասարդներին գրավել ու պահել գիտության մեջ 2000-ականներին, երբ գիտության ֆինանսավորումն այսօրվա համեմատ շատ քիչ էր։ Պատասխանելով այս հարցին՝ Արսեն Առաքելյանը մի քանի քայլ է առանձնացնում՝ ՄԿԻ-ն դեռ 2000-ականներից ուներ հետաքրքիր ու ժամանակակից հետազոտական ուղղություններ, երիտասարդներն առաջին իսկ օրվանից ընդգրկվում էին հետազոտական աշխատանքներում, նրանց հնարավորություն էր տրվում լաբորատորիայում աշխատելու և սխալվելու, երբ հետազոտական որևէ ծրագիր էր իրականացվում, չէր ստեղծվում այնպիսի իրավիճակ, որ միայն լաբորատորիայի ղեկավարը կամ ավագ գիտաշխատողները վարձատրվեին․ վարձատրվում էին բոլորը, Հայաստանում ֆինանսական սուղ պայամանների պարագայում ՄԿԻ-ն դիմում էր միջազգային ֆոնդերի և ֆինանսավորում ներգրավում, երիտասարդ գիտաշխատողներին որոշ ժամանակով ուղարկում էին արտասահմանում հետազոտություններ իրականացնելու։ Արսեն Առաքելյանի խոսքով այս ամենի շնորհիվ երիտասարդները զգում էին, որ իրենք թիմի մաս են։ Խոսելով այն մասին, որ Հայաստանում շատ հաճախ խնդիր կա նաև միջին տարիքի գիտնականների, որոնք պետք է ղեկավարեն երիտասարդներին, Արսեն Առաքելյանն առանձնացնում է երկու պատճառ։ Նախ՝ շատերը, որոնք հիմա պիտի միջին տարիքային խմբում լինեին, ժամանակին հեռացել են Հայաստանից կամ առհասարակ թողել են գիտությունը, բացի այդ՝ հաճախ է եղել, որ լաբորատորիաների վարիչները բավարար ջանք չեն գործադրել նոր պոտեցնիալ ղեկավարներ կրթելու և պատրաստելու ուղղությամբ: Նա նշում է, որ ՄԿԻ-ում այդ խնդիրը չկա․ իհարկե, ունեցել են լաբորատորիաներ, որոնք փակվել են, սակայն հիմնական ուղղությունների դեպքում ղեկավարումը հնարավոր է եղել փոխանցել ավելի երիտասարդ գիտնականի, որը շարունակել ու զարգացրել է այդ ուղղությունը՝ ըստ անհրաժեշտության ձևափոխելով և արդիականացնելով։ Իսկ երիտասարդ գիտնականների՝ ղեկավարելու կարողությունները զարգացնելու համար ՄԿԻ-ն հնարավորություն է ստեղծում երիտասարդական գիտական խմբերի ձևավորման համար։ Արսեն Առաքելյանի խոսքով, եթե լինում են այնպիսի երիտասարդ գիտնականներ, որոնք ցանկանում են գործել որպես առանձին գիտական միավոր, նրանց այդ հնարավորությունը տրվում է։ ՄԿԻ տնօրենը նշում է՝ արդեն ունեցել են նախադեպեր, երբ նման խմբերի հիման վրա նոր լաբորատորիաներ են ստեղծվել ինստիտուտում։ Խոսելով այն մասին, թե ինչպիսին է կապը բուհերի և ուսանողների հետ, Արսեն Առաքելյանն ասում է՝ չնայած նախկինում այդ կապը ոչ ֆորմալ էր, երիտասարդների ներհոսք տեղի էր ունենում, քանի որ «Հայաստանը փոքր է, և անձնական կապերն աշխատում են»։  Այժմ այդ կապը ֆորմալացված է․ ՄԿԻ-ին Հայ-ռուսական համալսարանում բազային ամբիոն ունի։ Արսեն Առաքելյանը բազային ամբիոնները համագործակցության լավ տարբերակ է համարում, ասում է՝ թղթաբանությունը շատ է, բայց արդյունքը երևում է այն ուսանողների տեսքով, որոնք հետո գալիս են գիտություն, կամ եթե անգամ այլ ոլորտ են ընտրում, ունենում են գիտելիքի բավարար մակարդակ այդ ոլորտում կայանալու համար։ Հարցին, թե արդյո՞ք բուհերի հետ միավորումը և ուսանողներին ուղիղ հասանելիությոնը կնպաստի արդյունավետ սերնդափոխությանը, ՄԿԻ տնօրենը պատասխանում է՝ սերնդափոխության խնդիրները կարելի է լուծել շատ տարբեր եղանակներով։ «Մեր բոլոր խնդիրները գալիս են նրանից, որ չափելի նախնական տվյալներ չունենք․ տրամաբանության տեսակետից հնչում է շատ լավ, բայց խնդիրը միայն ուղղակի հասանելիությունը չէ։ ․․․․ Միավորումն ամենակարևոր բանը չէ սերնդափոխության հարցում․ ավելի շատ մտածելակերպի փոփոխություն է պետք։ Անգամ եթե մեր ինստիտուտը միավորվի ինչ-որ մի բուհի հետ, եթե մեր լաբորատորիայի ղեկավարը չփոխի իր մոտեցումը նոր կադրերի վերաբերյալ, համալսարանի ներսում լինի, թե դրսում, լաբորատորիան չի զարգանա։ Իսկ եթե ուզի, երբևիցե չի խանգարի այն փաստը, որ ինչ-որ համալսարան գտնվում է 10 կմ հեռավորության վրա»,- ասում է Արսեն Առաքելյանը ՄԿԻ տնօրենը նշում է՝ սերնդափոխության մասին խոսակցություններն, արդեն տարիներ է, ինչ կան, և այդ տարիների ընթացքում կարելի էր պիլոտային ծրագիր իրականացնել, որը միտված կլիներ բարձրագույն կրթության և գիտության մերձեցմանը․ «Օրինակ, լիներ բազային ամբիոնների, համատեղ հետազոտական ծրագրերի մրցույթ կամ համատեղ մշակվող կրթական ծրագրերի նախաձեռնություն։ Դժվար բան չէ»։   Քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտ ԳԱԱ մեկ այլ կառույցի՝ Քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտին (ՔՖԻ), միայն վերջին տարիներին է հաջողվել երիտասարդ գիտնականների թվի զգալի աճ ապահովել։ Ստորև կարող եք տեսնել, թե ինչպես է ՔՖԻ-ում փոխվել տարիքային խմբերի համամասնությունը 2016-ից մինչև հիմա։ ՔՖԻ տնօրեն Սեյրան Մինասյանը վերջին տարիների երիտասարդացումը պայմանավորում է նախ այն հանգամանքով, որ ինտիտուտում փակվել են անարդյունավետ գործող լաբորատորիաները, ստեղծվել են 5 նոր լաբորատորիաներ ու գիտական նոր խմբեր, երիտասարդ կադրեր են ընդունվել աշխատանքի։ ՔՖԻ-ն առաջիկայում նոր երիտասարդ թիմեր էլ է ստեղծելու։ ՔՖԻ տնօրենը երիտասարդացման հարցում կարևորում է նաև Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի (ԲԿԳԿ)՝ վերջին տարիների քաղաքականությունը։ Խոսքը, մասնավորապես, հետազոտական դրամաշնորհային ծրագրերում երիտասարդ կադրերի պարտադիր ներգրավման և որոշ ծրագրերի դեպքում՝ այդ երիտասարդներին բազային աշխատակիցներ դարձնելու պահանջի, ինչպես նաև երիտասարդներին արտասահմանյան գիտական կենտրոններում վերապատրաստման ուղարկելու ծրագրի մասին է։ «ԲԿԳԿ թե՛ պահանջները, թե՛ վարած քաղաքականությունը խիստ համահունչ են եղել մեր ուզածին, և դա ինչ-որ պահի սիներգիկ էֆեկտ է տվել, որ կտրուկ է եղել աճը»,- ասում է ՔՖԻ տնօրենը։ Հաշվի առնելով, որ երիտասարդներն անփորձ են ու կարող են գիտական կարիերան չշարունակել՝ Սեյրան Մինասյանը կարևորում է ոչ միայն երիտասարդների ներգրավումը, այլ նաև ինստիտուտում տարիքային խմբերի այնպիսի համամասնության ապահովումը, որ համակարգը հավասարակշռված և ինքնավերարտադրվող լինի։ Սա ենթադրում է, որ ինտիտուտում պիտի լինեն նաև բավարար քանակի ավագ, առաջատար, գլխավոր գիտաշխատողներ, այսինքն՝ փորձառու գիտնականներ, որոնք կղեկավարեն երիտասարդ կադրերին։ ՔՖԻ տնօրենը նշում է՝ խոսքը հիմնականում 40-60 տարեկան գիտնականների մասին է․ ժամանակին միայն իրենց ինստիտուտից 20 գիտնական է հեռացել, որոնք հիմա տարիքային այս խմբում պիտի լինեին։ Ավելի փորձառու գիտնականների ներգրավելու ուղղությամբ քայլերից խոսելով՝ Սեյրան Մինասյանը նշում է․ «Դուք չունեք այն կախարդական փայտիկը, որով հարվածեք սեղանին, և միանգամից ութ 45 տարեկան լիդեր հայտնվի ինստիտուտում․ դա անհնար բան է։ Այսինքն` մի մասը բնական ճանապարհով պետք է ձևավորվեն»։ ՔՖԻ տնօրենի խոսքով այդ տարիքի գիտնականներ ներգրավելու այլ ճանապարհներ էլ կան։ ՔՖԻ-ում, օրինակ, վեջին տարիներին երկու լաբորատորիա է ստեղծվել, որոնց ղեկավարները 40 տարեկան տարիքային խմբում են, նախկինում հետազոտություններ էին իրականացնում արտասահմանում և ինչ-ինչ պատճառներով վերադարձել են Հայաստան։ ԲԿԳԿ արտերկրի գիտնականների` Հայաստանի գիտական համակարգին ինտեգրման ծրագրով ինստիտուտ եկած գիտնականներից մեկը ևս տարիքյաին այդ խմբում է։  Սեյրան Մինասյանը կարևորում է, որ 65 տարեկան և բարձր տարիքային խմբի սփյուռքահայ գիտնականների ներուժը ևս օգտագործվի, նրանց ղեկավարությամբ էլ երիտասարդ թիմեր ձևավորվեն Հայաստանում։ Վերջերս, օրինակ, ՔՖԻ-ում նոր լաբորատորիա է ստեղծվել, որի ղեկավարումը ստանձնել է սփյուռքահայ գիտնական Գագիկ Գուրզադյանը։ Վերջինս նախկինում հետազոտություններ է իրականացրել Դալիանի տեխնոլոգիական համալսարանում և այժմ տեղափոխվել է Հայաստան։ Սեյրան Մինասյանի խոսքով կարևոր է ուշադրության կենտրոնում պահել արտասահմանում գիտական կարիերան ավարտող կամ թոշակի անցնող հայազգի գիտնականներին ու նրանց հրավիրել Հայաստան՝ երիտասարդ թիմեր ձևավորելու։ ՔՖԻ տնօրենը նշում է՝ որոշ ժամանակ կպահանջվի, մինչև իրենց ինստիտուտում կձևավորվի տարիքային խմբերի ցանկալի համամասնություն։ Խոսելով բուհերի հետ կապի մասին՝ Սեյրան Մինասյանն ասում է՝ իրենց խմբերի ու լաբորատորիաների վարիչների առնվազն 30%–ը դասավանդում է։ Մյուս կողմից նա նշում է մի կարևոր խնդիր․ որքան էլ դասավանդեն ու համալսարանների հետ կապ ունենան, քիմիա մանսագիտությամբ դիմորդների թիվը շատ փոքր է՝ ի տարբերություն ֆիզիկայի, որտեղ վերջին տարում դիմորդների թիվն ավելացել է։  Հարցին, թե արդյո՞ք բուհերի ու գիտական կազմակերպությունների միավորումը կնպաստի սերնդափոխությանը, ՔՖԻ տնօրենը պատասխանում է՝ կախված է միավորման մեխանիզմներից։ «Կարելի է և՛ միավորված աշխատել, և՛ առանձին․ ամեն ինչ կախված է մեխանիզմից։ Եթե գործողությունները բալանսավորված լինեն, այն մակարդակի հարաբերություններ, ինքնուրույնության աստիճան լինեն, որ ոչ թե մեկը մյուսի հաշվին լինի, այլ հակառակը, մեխանիզմն այնպես դրված լինի, որ դրդի իրար հետ աշխատելու, այդ դեպքում կարելի է մեծ բանի հասնել»,- ասում է նա։   Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտը Հայաստանի՝ հետազոտություններ իրականացնող այն եզակի կառույցներից է, որոնցում երիտասարդ և միջին տարիքի գիտնականները միշտ գերակշիռ մեծամասնություն են կազմել։ Ստորև կարող եք տեսնել, թե ինչպես է փոխվել տարիքային տարբեր խմբերի համամասնությունը թանգարան-ինտսիտուտում 2016-2024 թթ․ ընթացքում։ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի տնօրեն Էդիտա Գզոյանը հիշում է՝ այստեղ աշխատանքի ընդունվեց 2013-ին, և արդեն այդ ժամանակ անձնակազմը երիտասարդ էր։ Թագարան-ինստիտուտի տնօրենը սա պայմանավորում է երկու հանգամանքով՝ ցեղասպանագիտությունը Հայաստանի համար բավականին երիտասարդ գիտակարգ է,  Հայաստանի համար այս ուղղությունը շատ կարևոր է, և երիտասարդներին ներգրավելը միշտ ավելի հեշտ է եղել։ Նա նշում է, որ անգամ այն ժամանակներում, երբ գիտության ֆինանսավորումը ցածր էր, մարդիկ մնում էին ոլորտում, քանի որ դա իրենց առաքելությունն էին համարում։  Էդիտա Գզոյանի խոսքով հիմա կադրեր ներգրավելն անհամեմատ հեշտ է դարձել՝ հաշվի առնելով, որ ԲԿԳԿ բոլոր ծրագրերում հստակ պահանջ կա երիտասարդ գիտաշխատողներ ներգրավելու։ Նա նշում է՝ 2025-ին արդեն հասցրել են 5 երիտասարդի ընդունել աշխատանքի, նաև թեմատիկ նոր ուղղություններ են ուզում ավելացնել, որոնց համար մասնագետներ կպահանջվեն։ Տնօրենի խոսքով դեպի թանգարան-ինտսիտուտ երիտասարդների հոսքն ապահովվում է ասպիրանտուրայի ու բուհերում դասավանդման միջոցով։ Այս տարի ԵՊՀ-ում վերաբացվելու է «Ցեղասպանագիտություն» մագիստրոսական ծրագիրը, և թանգարան-ինտիտուտի գիտնականները ԵՊՀ-ից ծրագրում դասավանդելու հրավեր են ստացել։ Էդիտա Գզոյանը նշում է՝ եթե ԵՊՀ-ից այդ առաջարկը չլիներ, ինքն էր համագործակցության քայլ անելու։ Այժմ թանգարան-ինտիտուտը նախատեսում է կապեր հաստատել նաև այլ բուհերի հետ՝ համագործակցելու և՛ դասավանդման, և՛ ուսանողների համար այցեր կազմակերպելու ձևաչափերով։ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի պարագայում խնդիր է մեծահասակ գիտնականների պակասը։ էդիտա Գզոյանը նշում է՝ ժամանակ է պետք, մինչև միջին տարիքի գիտնականները կտեղափոխվեն ավելի բարձր տարիքային խմբեր, և ինստիտուտում կլինեն բոլոր սերունդների գիտնականներ։   Գիտնականների թիվն աճում է, բայց ոչ սպասվածի պես Վերջին տարիներին Հայաստանում նկատվում է գիտնականների ընդհանուր թվի աճ։ Այս մասին վկայում է պաշտոնական վիճակագրությունը։ Ստորև ներկայացված են ԲԿԳԿ ֆինանսավորման ծրագրերում (և՛ բազային, և՛ դրամաշնորհային) ներգրավված բոլոր գիտնականների տվյալները: Ինչպես երևում է,  գիտնականների թվի աճ նկատվել է և՛ 2022-ին, և՛ 2023-ին, և՛ 2024-ին (պատկերն ինտերակտիվ է)։ 2024-ի դեկտեմբերին՝ լրագրողների հետ հանդիպման ընթացքում, ԲԿԳԿ նախագահ Սարգիս Հայոցյանը նշել էր, որ վերջին տարիներին հնարավոր է դարձել ավելացնել գիտնականների առավել արդյունավետ և պրոդուկտիվ՝ 35-39 տարեկանների հատվածը՝ հնարավորինս կանխելով ուղեղների արտահոսքը գիտությունից։ Պաշտոնական վիճակագրությունը ցույց է տալիս, որ տարիքային այս խմբում իրոք աճ կա․ ստորև ներկայացված է ԲԿԳԿ ֆինանսավորման ծրագրերում ներգրավված 35-39 տարեկան գիտնականների թիվը։ «Դեպի գիտության տարբեր ճյուղեր երիտասարդների զգալի ներհոսք ապահովել» ներկայիս կառավարող ուժը խոստանում էր դեռ 2021-ի խորհրդարանական արտահերթ ընտրություններից առաջ։ «Քաղաքացիական պայմանագիր» (ՔՊ) կուսակցության նախընտրական ծրագրում նշվում էր, որ տեղի կունենա գիտնականների աշխատավարձերի բարձրացում, կիրականացվեն երիտասարդ գիտնականներին թիրախավորող և սփյուռքահայ գիտնականների ինտեգրմանն ու վերադարձին ուղղված ծրագրեր։   Արդյունքում ակնկալվում էր, որ մինչև 2026-ը արտերկրի գիտական կենտրոններում կվերապատրաստվի 400 գիտնական, իրականացվելիք ծրագրերի շահառու կդառնա 400 ասպիրանտ, 200 հետդոկտորական հետազոտող, Հայաստան վերադարձած կլինի 60 գիտնական, և կստեղծվի 60 հեռավար ղեկավարվող լաբորատորիա։ Ընտրություննեից հետո կառավարության հնգամյա ծրագրում ևս վերահաստատվում էր, որ նախատեսվում է մինչև 2026 թ․ Հայաստան վերադարձնել 60 գիտնականի և 60 հեռավար ղեկավարվող գիտական խումբ ստեղծել։ Խոսելով գիտնականների թվի աճի և այս տարիների ընթացքում իրականացված ծրագրերի մասին՝ ԲԿԳԿ նախագահ Սարգիս Հայոցյանը նշում է՝ ավելացել են հետազոտական դրամաշնորհային մրցույթները, այդ մրցույթներում առնվազն երկու երիտասարդ ունենալու պահանջ կա, դրամաշնորհներում երիտասարդների միջին աշխատավարձն էլ կրկնապատկվել է՝ 70 հազար դրամից դառնալով 150 հազար դրամ։ Բացի այդ՝ բարձրացել են գիտնականների բազային աշխատավարձերը։ «Մեծ խթաններ կան երիտասարդներին դրամաշնորհային ծրագրեր բերելու։ Բացի դրանից՝ բարձր տարիքի [գիտնականների] արտահոսքն է բերում նրան, որ ինստիտուտները և բուհերը փորձում են նոր կադրեր բերել, իսկ նոր կադրերը հիմնականում երիտասարդ են․ տարիքով մեծ նոր կադրեր այդքան չկան»,- ասում է նա։  ԲԿԳԿ  նախագահը, սակայն, նշում է, որ գիտնականների թվի աճից դեռևս գոհ չեն, քանի որ գիտություն մուտք գործած մեկ երիտասարդ գիտնականը համարժեք չէ գիտությունից հեռացած 50 տարեկանից բարձր մեկ գիտնականի՝ հաշվի առնելով, որ երիտասարդները կարող են լքել գիտությունը, այլ կարիերա ընտրել, բացի այդ՝ ղեկավարելու փորձառություն չունեն։  Կառավարությունը նախընտրական և հնգամյա ծրագրերում նշված թվերից հետ է մնում․ մինչև 2026 ասպիրանտների աջակցության ծրագրի 400 խոստացված շահառուի փոխարեն այս պահի դրությամբ նրանց թիվը դեռևս 139 է, Հայաստանի գիտնականների հետդոկտորական ծրագիր չի իրականացվել, իրականացվել է միայն մասնագիտական վերապատրաստման ծրագիր, և եթե կառավարությունը խոսում էր 400 գիտնականի մասին, 2024-ի տարեվերջի դրությամբ վերապատրաստման ծրագրի շահառու դարձած գիտնականների թիվը 47 է, իսկ Հայաստան գիտնականների վերադարձին միտված՝ ինտեգրման ծրագրի շահառու է դարձել 14 գիտնական, որոնցից ոչ բոլորն են վերադարձել, մինչդեռ կառավարությունը խոստանում է մինչև 2026 թվականը Հայաստան վերադարձնել 60 գիտնականի։ Վերջին ծրագի՝ սպասվածի պես չընթանալը ԲԿԳԿ նախագահը պայմանավորում է նրանով, որ ծրագրի մասնակիցներից ի սկզբանե պահանջվում է ֆունդամենտալ որոշումներ կայացնել, ինչի համար քիչ ժամանակ է տրվում։ «Մարդը պետք է որոշի, որ իր այնտեղի ապրուստը թողնում է, գալիս է Հայաստան։ ․․․․ Ի սկզբանե շատ-շատ բան է պահանջվում այդ մարդուց, և գալիս է, առերեսվում է մեր իրականության հետ, ու շատ ժամանակ նաև չի հաջողվում»,- ասում է նա։ Սարգիս Հայոցյանը խոսքով այս ծրագրի թիրախը հիմնականում այն մարդիկ են, որոնք Հայաստանից մեկնել են արտասահման ասպիրանտական կրթություն ստանալու, գուցե արդեն մեկ հետդոկտորական աշխատանք են իրականացրել և այժմ պիտի որոշեն՝ վերադառնալ Հայաստա՞ն, թե՞ գիտական կարիերան շարունակել արտասահմանում։ Ինտեգրման ծրագիրն առավել արդյունավետ դարձնելու նպատակով կառավարությունը նախատեսում է այն բաժանել երկու մասի․ նախ մասնակիցներին մի տարով հրավիրել Հայաստան և հնարավորություն տալ իրենց հետազոտությունների համար թիմ հավաքելու։ Նախատեսվում է թիմ հավաքելու դեպքում միայն նրանց առաջարկել Հայաստան վերադառնալու որոշում կայացնել։ Իսկ հարցին, թե ինչու է կառավարությունը հետ մնում նախընտրական ծրագրի խոստումներից, և արդյո՞ք այս բոլոր ռիսկեր հաշվի չեն առնվել, Սարգիս Հայոցյանը պատասխանում է՝ թվերի հետևից աշխատում են չվազել․ «Մենք, ըստ էության, խնդիր չունենք թիվ ապահովելու․ այդ պարագայում որակի առումով ենք տուժելու, իսկ դա գիտության մեջ նշանակում է սխալ խթաններ ներարկել հասարակության մեջ»։ Հարցին, թե ինչու էր այդ դեպքում կառավարությունը հավակնոտ թվեր գրում նախընտրական ծրագրում, ԲԿԳԿ նախագահը պատասխանում է՝ ծրագիրը նաև ուղերձ է, թե ինչ է ուզում կառավարությունը․ «Կարող էինք գրել 10 գիտնական, անեինք, ուրախ լինեինք, ու ոչինչ չփոխվեր։ Կարող էինք նաև 600 գրել ու չանել։ Կարող էինք նշաձողն իջեցնել, [Սփյուռքից] չկայացած գիտնականների բերել, 60 թիվը նկարել, ասել՝ 60 ասել ենք, 60 էլ արել ենք։ ․․․․ Կարևորը, որ մենք ունենք մեխանիզմ, որը փորձարկված է ու անընդհատ բարելավում է իր առաջարկը»։ Իսկ ի՞նչ է անում կառավարությունը գիտություն մուտք գործած երիտասարդներին պահելու ուղղությամբ։ Սարգիս Հայոցյանը նշում է՝ նախ ղեկավարման պոտեցնիալ ունեցողների համար երիտասարդ գիտաշխատողների հետազոտություների աջակցության մրցույթ են անցկացնում։ Բացի դրանից՝ իրականացնում են հեռավար լաբորատորիաների ստեղծման ծրագիրը, որի շրջանակում արտասահմանցի գիտնականները Հայաստանում երիտասարդ թիմով լաբորատորիա են ստեղծում ու հեռավար ղեկավարում այն։ Սարգիս Հայոցյանը նշում է, որ մինչ այս պահը մոտ 45 հեռավար լաբորատորիա է ստեղծվել (կառավարության ծրագրով մինչև 2026 թ․ նախատեսվում է ունենալ 60-ը), և ի զարմանս իրենց՝ հետաքրքրություն կա ոչ միայն սյփուռքահայ, այլև օտարազգի գիտնականներից․ ձախողված օրինակներ կան, բայց այս ծրագրից մեծամասամբ գոհ են։   «Այս պարագայում և՛ մրցունակ միջազգային թեմա է, և՛ երիտասարդ խումբը փորձառու ղեկավարի առաջնորդությամբ է աշխատում»,- ասում է նա։   Ասպիրանտուրայում սովորողների ու գիտական աստիճան ստացողների թիվը նվազում է Գիտական կառույցների՝ երիտասարդ գիտնականներով համալրման հիմնական ուղիներից մեկը ասպիրանտների ներգրավումն է։ Մինչև 2022 թվականը, սակայն, ասպիրանտների թիվը կայուն նվազել է՝ 2016 թվականի 1202-ի փոխարեն 2022-ին հասնելով 737-ի։  Ազգային ժողովի կողմից 2022-ի ավարտին վավերացրած «Կրթության մինչև 2030 թ․ զարգացման պետական ծրագրով» նախատեսվում է ասպիրանտների թվի կտրուկ աճ։ Արդեն 2023 թվականին նկատվում է աննշան աճ․ 2022-ի համեմատ ասպիրանտների ընդհանուր թիվն աճում է 8-ով։ Ընդ որում՝ եթե գիտական կազմակերպությունների ասպիրանտների թիվը նվազում է, ապա բուհերինն աճում է։ Ստորև ներկայացված է, թե բուհերում և գիտական կազմակերպություններում ինչպես է փոխվել ասպիրանտների թիվը 2016-2023 թթ․ ընթացքում։ Եթե ուզում եք տեսնել միայն գիտական կազմակերպությունների ասպիրանտների թիվը, սեղմեք «Բուհերի ասպիրանտներ» կատեգորիայի վրա՝ փակելով այն, և հակառակը։   Վերջին տարիներին միայն ասպիրանտների թիվը չէ, որ նվազում է․ կառավարության կողմից բուհերին ու գիտական կազմակերպություններին հատկացվող ասպիրանտական տեղերը ևս 2020-2023 թթ․ նախորդ տարիների համեմատ քիչ էին։ Արդեն 2024-2025 ուսումնական տարում հատկացված ասպիրանտական տեղերը կտրուկ՝ 45%-անոց աճ են գրանցել։ Ասպիրանտական տեղերը կառավարությունը հատկացնում է բուհերի ու գիտական կազմակերպությունների հայտերի հիման վրա։ Ամեն կառույց կառավարությանը հայտ է ներկայացնում, թե քանի ասպիրանտի կարիք ունի տվյալ տարի, կառավարությունն էլ հայտերը հաստատում է՝ հաշվի առնելով մի քանի գործոններ, ինչպիսիք են առաջարկվող ասպիրանտական հետազոտության թեման, ղեկավարներին, գերատեսչությունների պահանջները և այլն։ ԲԿԳԿ նախագահի խոսքով պահանջված մասնագիտություններով դիմորդների ու մինչև ասպիրանտուրա հասնողներ թիվը մեծ չէ, բացի այդ՝ իրենք տեղեր հատկացնելիս կարևորում են, որ ասպիրանտական հետազոտությունների թեմաները մրցունակ լինեն։  ՄԿԻ տնօրեն Արսեն Առաքելյանը և ՔՖԻ տնօրեն Սեյրան Մինասյանն, օրինակ, նշում են, որ ավելի մեծ թվով ասպիրանտների ղեկավարելու հնարավորություն և ցանկություն ունեն, քան իրենց տեղեր են տրվում։  Դիտարկմանը, թե ոչ բոլոր կառույցներն են գոհ իրենց հատկացված ասպիրանտական տեղերից, Սարգիս Հայոցյանը պատասխանում է՝ պոտենցիալ ղեկավարներին ու մրցունակ թեմաներին ծանոթանալու նպատակով այս տարի ԲԿԳԿ-ն, բուհերից ու գիտական կազմակերպություններից հայտեր ստանալուն զուգահեռ, հայտերը հավաքագրելու է նաև անմիջապես ղեկավարներից։ Կոմիտեն նոր համակարգ է գործարկել, որտեղ ասպիրանտներ ղեկավարելու ցանկություն ունեցող գիտնականները կարող են մուտքագրել իրենց թեմաները։ Այս տարի ԲԿԳԿ-ն բուհերին ու գիտական կազմակերպություններին խնդրելու է ասպիրանտական տեղերի հայտերը ներկայացնելիս առաջնորդվել հենց այն թեմաներով, որոնք նոր համակարգի միջոցով ներկայացրել են այդ կառույցների պոտենցիալ ղեկավարները։ Սա, ԲԿԳԿ նախագահի խոսքով, հնարավորություն է տալու ավելի լավ ծանոթանալու մրցունակ թեմաներին և ղեկավարելու պոտենցիալ ունեցող գիտնականներին։ «Տեսականորեն հնարավոր է սցենար, որ որևէ կառույց 10 շատ լավ հայտով դիմի, հետո այդ 10 տեղը հատկացնի վատ հայտերին։ Դրա համար [ասպիրանտական տեղերը հատկացնելուց հետո] հսկելու ենք, և եթե շեղում եղավ, հաջորդ տարի անդրադառնալու է նրանց հատկացված տեղերի վերաբերյալ կայացրած որոշման վրա»,- ասում է նա։ ՔՖԻ տնօրեն Սեյրան Մինասյանը հայտերի ընդունման սկզբունքի նման փոփոխությունը դրական է գնահատում և հույս ունի, որ հայտերը ներկայացնելուց հետո իրենց այս տարի ասպիրանտական ավելի շատ տեղեր կհատկացվեն։ Սարգիս Հայոցյանը հիշում է, որ վերջերս ԲԿԳԿ-ն վերլուծություն էր իրականացրել, որը ցույց էր տվել՝ գիտությամբ զբաղվողների ու ասպիրանտների ղեկավարների վերածածկը Հայաստանում ընդամենը 10-20% է։ Մինչդեռ, ԲԿԳԿ նախագահի խոսքով, կարևոր է, որ ասպիրանտներին ղեկավարեն հենց այն մարդիկ, որոնք ակտիվ գիտական գործունեություն են ծավալում։ Սարգիս Հայոցյանն ասում է՝ հաշվի առնելով, որ ԲԿԳԿ-ն հետազոտական 400 թեմա է ֆինանսավորում, դա ասպիրանտական տեղերի պոտենցիալն է, այսինքն՝ ամեն մի թեմայով ասպիրանտական մեկ տեղ։ ԲԿԳԿ նախագահը չի բացառում, որ այս նոր սկզբունքով հայտերը հավաքագրելու հետևանքով գուցե ասպիրանտական տեղերի թիվը կրկին նվազի․ նա նշում է՝ այնպես չէ, որ ասպիրանտներին ղեկավարելու ցանկություն ունեցող գիտնականները շատ են։ Մյուս կողմից՝ հնարավոր է համարում, որ ղեկավարելու պոտենցիալ ունեցող երիտասարդ գիտնականներ կան, որոնք այդ հնավորությունը չեն ունեցել և հիմա կունենան, եթե հայտեր ներկայացնեն։ Սարգիս Հայոցյանը նշում է՝ «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի ընդունումից հետո ասպիրանտական տեղերի հատկացման նոր կարգ է ընդունվելու, բացի այդ՝ օրենքը հնարավորություն է տալու, որ ասպիրանտներն արտասահմանից համաղեկավար ունենան։ Ասպիրանտների՝ գիտական կարիերա սկսելու և գիտության մեջ մնալու կարևոր նախապայմաններից է գիտական աստիճանի ստացումը։ Կարևոր է, իհարկե, շեշտել, որ որոշ դեպքերում մարդիկ նախընտրում են ասպիրանտուրա չդիմել, դառնալ հայցորդներ, թեկնածուական թեզի ուղղությամբ աշխատել և միանգամից գնալ պաշտպանության՝ ստանալով գիտական աստիճան։  Վիճակագրությունը ցույց է տալիս, որ վերջին տարիներին նկատվում էր նաև գիտությունների թեկնածուի գիտական աստիճան ստացած անձանց թվի անկում, և միայն 2024-ին է էական աճ գրանցվել։ ԲԿԳԿ նախագահը նշում է, որ աստիճանաշնորհման նոր կարգով դրվելու է միջազգային տպագրության պահանջ։ Նա չի բացառում, որ այս պահանջի ներդրման հետևանքով կարող է թեկնածուի գիտական աստիճան ստացողների թիվը կրկին նվազել, չի բացառում նաև, որ թիվը կարող է նույնը մնալ, սակայն որակական փոփոխություն տեղի ունենա, հնարավոր է՝ նույնիսկ աճ գրանցվի։   Միավորումը՝ միակ և ամենաարդյունավետ լուծո՞ւմ Վերը նշված խնդիրները լուծելու և գիտության արդյունավետ սերնդափոխության նպատակով կառավարությունը նախատեսում է միավորել բուհերն ու գիտական կազմակերպությունները։ ԲԿԳԿ նախագահ Սարգիս Հայոցյանը նշում է՝ երիտասարդներին ներգրավելու առումով հաջողած գիտական կազմակերպությունները «բացառություններ են, որոնք գալիս են ապացուցելու օրինաչափությունները», և այդ «բացառիկ օրինակները» պայմանավորում է անհատական գործոններով։ Կառավարությունը, նրա խոսքով, խնդրին ցանկանում է ինստիտուցիոնալ լուծում տալ։  «Գիտությունը մեռնում է։ Կան որոշ բացառիկ ինստիտուտներ, որտեղ, այո՛, երիտասարդները շատ են կամ միայն երիտասարդներ են։ Բայց կա 35 հետազոտական ինստիտուտ։ Գիտական ինստիտուտներում 65 տարեկանից բարձր [գիտնականների թվի] մասին կանխատեսումը մտահոգիչ է․ 2028 թվականին մենք այդ սերնդում շատ ուժեղ անկում ենք ունենալու»,- ասում է ԲԿԳԿ նախագահը։ Ինչպե՞ս է կառավարությունը պնդում, որ բուհերի ու գիտական կազմակերպությունների միավորումը սերնդափոխության ամենաարդյունավետ գործիքն է, եթե բուհերի գիտական թիմերը, ամենամոտը լինելով ուսանողներին, միշտ չէ, որ կարողանում են երիտասարդացում ապահովել։ Այս հարցին ի պատասխան՝ Սարգիս Հայոցյանը նշում է՝ պետք է նայել պաշտոնական տվյալները՝ բուհերում իրական պատկերը տեսնելու համար։  ԲԿԳԿ պաշտոնական տվյալները՝ բուհերում 2023 թ․ բազային ֆինասնավորման ծրագրերում ներգրավված գինականների մասին (2024-ի տվյալներն ամփոփված չեն), ցույց են տալիս, որ առաջատարը Հայ-ռուսական համալսարանն (ՀՌՀ)* ու Մանկավարժական համալսարանն (ՀՊՄՀ) են, որտեղ մինչև 49 տարեկան գիտնականները 2023-ին կազմել են համապատասխանաբար 77% և մոտ 71%,  իսկ ամենավերջին տեղում Հայաստանի ազգային ագրարային համալսարանն է (ՀԱԱՀ)՝ մոտ 39%-ով։  Կրկին ԲԿԳԿ տվյալներից, սակայն, պարզ է դառնում, որ մի շարք գիտական կազմակերպությունների բազային ֆինասնավորման ծրագրերում ներգրավված մինչև 49 տարեկան գիտնականների համամասնությունն ավելին է, քան բուհերի մեծ մասում։ ԲԿԳԿ 2023-ի բազային ծրագրերում ներառված չէ ԻԿՐԱՆԵՏ  կենտրոնը, փոխարենը ներկայացված է ՔԵՆԴԼ սինքրոտրոնային հետազոտությունների կենտրոնը, որը մեր հավաքագրած տվյալներում ներկայացված չէ։ Շարունակելով բուհերի գիտական թիմերում երիտասարդներին ներգրավելու թեման՝ Սարգիս Հայոցյանը նշում է՝ բուհերը նոր են սկսել կառավարել իրենց գիտությունը, բուհերում կան գիտական լավ ստորաբաժանումներ, բայց այնտեղ էլ կրթությունն ու գիտությունն առանձնացած են։ «Այնպես չէ, որ ինչ-որ մեկից հիացած ենք, ինչ-որ մեկից դժգոհ ենք, այդ տպավորությունն էլ կա, ցավոք սրտի։ Բուհերում էլ մենք ունենք գիտությունն ու կրթությունն իրար մոտեցնելու խնդիր»,- ասում է նա։ ԲԿԳԿ նախագահն ապա շեշտում է, որ գիտական կազմակերպությունները չեն ներառվելու ներկայումս գործող բուհերի կազմում․ և՛ բուհերը, և՛ գիտական կազմակերպությունները խոշորանալու են, երկուսի միավորմամբ ձևավորվելու են խոշոր համալսարաններ, որոնք կառավարման բարեփոխված համակարգ են ունենալու։  «Ես երբեք չեմ պնդում, որ բուհերում գիտությունը շատ ավելի լավ է կառավարվում, քան ինստիտուտներում։ Պնդումը հետևյալն է․ բուհն ունի ուսանողների անընդհատ աղբյուր, որից, շատ լավ կլինի, որ գիտական ինստիտուտը ունենա որոշակի ինստիտուցիոնալ երակ սնվելու։ Այսօր ինստիտուտները երիտասարդացման հարցերը լուծում են ոչ ինստիտուցիոնալ ձևերով․ որոշ մարդիկ կան, որոնք դասավանդում են բուհերում կամ մագիստրոսական ծրագիր են անցկացնում, այսինքն՝ էլի «դիպչելով» բուհական համակարգին են բերում երիտասարդներին։ Այսօրվա բարեփոխման իմաստն այն է, որ դա լինի ինստիտուցիոնալ»,- ասում է նա։ Իսկ այդ ինստիտուցիոնալ համագործակցությունն, ըստ ԲԿԳԿ նախագահի, ունենալու է հետևյալ տեսքը․ նախ, ոչ բոլոր գիտնականներն են ունենալու դասավանդելու պարտավորություն․ դասավանդելու են նրանք, ովքեր ցանկանալու են, իսկ գիտական ինստիտուտներն իրենց լաբորատոր աշխատանքներսւմ ուսանողներին ներգրավելու պարտավորություն են ունենալու։ Ուսանողներն էլ կրթության պրոցեսում գիտությունից կտրված չլինելու հնարավորություն են ունենալու։  Հարցին՝ ուսումնասիրե՞լ են հաջողած գիտական ինստիտուտների փորձը՝ այդ փորձի հնարավոր ներդրման նպատակով, Սարգիս Հայոցյանը  պատասխանում է՝ իրենք «անգիր գիտեն բոլոր ինստիտուտները, և Կոմիտեի անձնակազմն էլ այդ ինստիտուտներից է գալիս»։  Իսկ ի՞նչ տվյալների ու փաստերի հիման վրա է կառավարությունը պնդում, որ սերնդափոխության ամենաարդյունավետ տարբերակը ոչ թե բարեփոխված գիտական կազմակերպություններ ու բուհեր ունենալն է, որոնք կգործեն առանձին ու կհամագործակցեն, այլ միավորումը։ Այս հարցին ի պատասասխան՝ ԲԿԳԿ նախագահը նշում է՝ Հայաստանում գիտությունը ծերանում ու մահանում է, և միայն ֆինանսավորումն ավելացնելը կամ երիտասարդներին ներգրավելը խթանելը բավարար չէ։ Սարգիս Հայոցյանի խոսքով պետք է ինստիտուցիոնալ խողովակ լինի, լաբորատորիաները պարտավորություն ունենան առնվազն մեկ ուսանողի իրենց հետազոտություններում ներգրավելու, որ կարողանան ընտրել այդ ուսանողներից լավագույններին։ Միևնույն ժամանակ, նա կարևորում է, որ կրթության մեջ հետազոտական բաղադրիչ լինի, և անգամ գիտական կարիերա չսկսելու դեպքում ուսանողները մրցունակ մասնագետներ դառնան։ Սարգիս Հայոցյանի խոսքով, բացի սերնդափոխությունից, կառավարությունը փորձում է միավորմամբ լուծել ծախսարդյունավետության խնդիրը։ Նրա խոսքով գիտական ինստիտուտները շատ են, և ամեն մեկն ունի առանձին վարչական անձնակազմ։  «Բուհերում ծախսարդյունավետությունը գիտության առումով շատ ավելի բարձր է, որովհետև բուհերը չեն կրկնօրինակում առնվազն վարչական անձնակազմն ամեն 20 հոգու համար»,- ասում է ԲԿԳԿ նախագահը։ Հարցին, թե ինչն է խանգարում խոշորացնել գիտական կազմակերպությունները և ունենալ մի քանի ուժեղ գիտական կազմակերպություն, նա պատասխանում է՝ բարեփոխումը պիտի ունենա առավելագույն արդյունավետություն։  «Կարող ես, այո՛, խտացնել բոլորին, ստանալ մի պետական ոչ առևտրային կազմակերպություն, վերադառնալ, դիցուք, այդ ինստիտուտի 1950 թ․ կարգավիճակին, երբ բոլոր աշխատակցիները երիտասարդ էին, էնտուզիաստիկ էին, հետո ծերանան էլի 50 տարով, ունենաս նույն խնդիրը։ Խնդիրը պետք է լուծես նաև պատմական հեռանկարի չափման մեջ։ Եթե օրենքով ստեղծում ես մի իրավիճակ, որտեղ գիտություն անելը հնարավոր է ու ավելի ձեռնտու է, բերում ես, դնում ես «հենց իր մատակարարման աղբյուրի կողքին», նա առաջնային ու ինստիտուցիոնալ հասանելիություն ունի այդ ուսանողներին, միակ մարտահրավերն է այդ լուսավոր ուսանողներին համոզել, որ գիտությամբ զբաղվելը լավ բան է։ Այնինչ, երբ բաժանված ես, ունես հեռավորությունը հաղթահարելու խնդիր, պատնեշ է այդ ամեն ինչի արանքում դրած, որտեղ գիտնականը պետք է ինքնուրույն այդ քայլերն քայլի, հասնի բուհ»,- ասում է Սարգիս Հայոցյանը։ ԲԿԳԿ նախագահը հիշեցնում է, որ մի քանի տարի առաջ կառավարությունը փորձեց նաև գնալ գիտական կազմակերպությունների խոշորացման ճանապարհով, սակայն «համակարգից դիմադրություն եղավ, ու չստացվեց»։  «Համակարգն ինքնուրույն առողջանալու կարողություն չունի․ վաղուց անդառնալիության կետը անցած է»,- ասում է նա՝ նշելով, որ չմիավորելը կնշանակի ժամանակավոր բժշկել ինստիտուտներն ու վաղ թե ուշ կրկին կանգնել ծերացման խնդրի առաջ։ Հիշեցնենք, սակայն, որ 2021-ին առնվազն ԳԱԱ նախագահությունը կողմ էր ինստիտուտների օպտիմալացմանը։ Հարցին, թե ինչու այսպիսի մեծ ու հավակնոտ փոփոխություններից առաջ կառավարությունը նախ պիլոտային ծրագիր չիրականացրեց, որի ժամանակ ի հայտ կգային ռիսկերը, կհիմնավորվեր, որ միավորումն իսկապես արդյունավետ լուծում է, Սարգիս Հայոցյանը պատասխանում է՝ հատվածական լուծումը չէր ունենա այն արդյունքը, ինչ ամբողջ համակարգի փոփոխությունը։ ԲԿԳԿ նախագահը շեշտում է, որ պիլոտ իրականացնելու ու մեծածավալ բարեփոխումները հետաձգելու ժամանակ չկա։ Նա նշում է՝ ինստիտուտների տարիքային խմբերի վերաբերյալ տվյալների ուսումնասիրություն են իրականացրել 2018, 2023 թվականների համար, ապա կանխատեսել՝ ինչպիսին կլինի պատկերը 2028-ին, և 65-ից բարձր տարիքային խմբի համար կանխատեսումը մտահոգիչ է։  «2028 թվականին անկում է լինլու 65 տարեկանից բարձրների մոտ»,- ասում է Սարգիս Հայոցյանը։  Դիտարկմանը, թե միավորմամբ այդ տարիքային խմբի անկման խնդիրը չի լուծվի, ԲԿԳԿ նախագահը պատասխանում է՝ տասը տարի հետո սկսելը կնշանակեր տասը տարով ուշացնել բարեփոխումը։  «Այս իրավիճակը բերում է այդ հետևանքներին, հետևաբար, երբ դու այդ իրավիճակի 10%-ում ես բարեփոխում անում, մնացածը շարունակելու է նույն տրամաբանությամբ, որովհետև ոչինչ չի արգելում նրանց գնալ այդ ուղղությամբ։ Երբ դու անում ես էպիզոդիկ, չես կարող ունենալ մասնակցայնության այն էֆեկտը, ինչը որ կունենայիր բոլորով անելու դեպքում։ Եթե բոլորով լծվենք այս գործին, հաջողությունը շատ ավելի բարձր է, քան եթե մենք մի փոքրիկ օազիս փորձեինք ստեղծել։ Չանելու ռիսկերը շատ ավելի մեծ են, քան անելու ռիսկերը»,- ասում է նա։ Հիշեցնենք, որ Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարար Ժաննա Անդրեասյանը նույն՝ «Ինչո՞ւ պիլոտային ծրագիր չեք իրականացնում» հարցին պատասխանել էր մի փոքր այլ կերպ։ Նախարարն անցած տարի մեզ հետ զրույցում պնդում էր, որ 2012-ին գերատեսչական երկու կենտրոններ Ագրարային համալսարանին միացնելը պիլոտային ծրագիր է եղել։ Այս միավորումը, սակայն, իրականացվել է 12 տարի առաջ և դուրս է ներկայումս կառավարության ձեռնարկած բարեփոխումների համատեքստից։ Սարգիս Հայոցյանի խոսքով միավորման մյուս նպատակն էլ տպագրությունների աճի պոտենցիալն է։ Նա նշում է, որ տպագրությունների աճը բուհերում «շատ ավելի դրամատիկ է», քան գիտական ինստիտուտներում։ «Բուհերում արդյունավետությունը շատ ավելի բարձր է, քան գիտական կազմակերպություններում, որովհետև շատ ավելի ճկուն են ու շատ ավելի մեծ հասանելիություն ունեն ուսանողներին։ ․․․․ Ես չեմ պնդում, որ այսօր մեր բուհերում գիտությունը կազմակերպվում է չքնաղ եղանակով, և հետևաբար՝ պետք է բոլոր ինստիտուտները գնան ու սովորեն բուհերից։ Բայց բուհերն այսօր, ծախսելով շատ ավելի քիչ վարչական ռեսուրս գիտության վրա, ստանում են շատ ավելի մեծ գիտական արդյունք, քան գիտական ինստիտուտները»,- ասում է նա։   *** Այսպիսով, չնայած վերջին տարիների որոշ դրական տեղաշարժերին, Հայաստանի գիտական համայնքի մարտահրավերներից է շարունակում մնալ արդյունավետ սերնդափոխության իրականացումը։ Որպես խնդրի լուծման ճանապարհ կառավարությունն առաջ է բերել պետական բուհերի և գիտական կազմակերպությունների՝ համալսարանական կլաստերներում միավորելու նախագիծը՝ պնդելով, որ այս ինտեգրումը կնպաստի առավել արդյունավետ սերնդափոխությանը՝ ապահովելով ուսանողների ուղիղ հոսք դեպի գիտություն։ Չնայած դրան՝ Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտի, Քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտի և մի շարք այլ գիտական կազմակերպությունների փորձը ցույց է տալիս, որ երիտասարդ հետազոտողների ներգրավման ռազմավարություն ունենալու դեպքում կարելի է արդյունավետ սերնդափոխություն իրականացնել նաև բուհերից առանձին գործելու պարագայում։  Գործադիրի համոզմամբ, սակայն, այս հաջողված օրինակները բացառություններ են, այլ ոչ թե օրինաչափություն, և միակ արդյունավետ ճանապարհը միավորումն է։ Սա այն դեպքում, որ այս ճանապարհի արդյունավետությունը հիմնավորող որևէ պիլոտային ծրագիր չի իրականացվել, իսկ վերոնշյալ գիտական ինստիտուտներում այսօր էլ սերնդափոխությունն առավել արդյունավետ է իրականացվում, քան շատ բուհերում։   *Տվյալների հավաքագրման մեթոդաբանությանը ծանոթանալու, հնարավոր շեղումները հասկանալու համար անցիր այս հղումով։  ⇑   ⇑   ⇑  ¹Կառավարությունը նախատեսում է ստեղծել 6 համալսարաններ կամ, այսպես կոչված, կլաստերներ՝ Դասական, Բժշկական, Տեխնոլոգիական, Արվեստների, Կրթական, Սպայական։ ԵՊՀ-ն և ՀՊՏՀ-ն մաս են կազմելու Դասական համալսարանի, ԵՊԲՀ-ն՝ Բժշկական, ՀԱՊՀ-ն և ՃՇՀԱՀ-ը՝ Տեխնոլոգիական, ՀՊՄՀ-ն՝ Կրթական, իսկ ՇՊՀ-ի և ՀՌՀ-ի՝ որևէ համալսարանում ներառվելու մասին տեղեկություններ չկան։ Այս պահին տեղեկություններ կան միայն Դասական, Բժշկական, Տեխնոլոգիական և Արվեստների համալսարաններում գիտական կազմակերպություններ ներառելու մասին։ Կրթականն, ըստ առկա տվյալների, ներառելու է միայն համալսարաններ, իսկ Սպայական համալսարանի կազմի մասին ոչ մի տեղեկություն դեռևս չկա։ Մանրամասները կարդա այստեղ։  ⇑  ²Գիտությունների ազգային ակադեմիան ունի 33 կառույց, որոնցից ամենաերիտասարդները առանձնացնելիս չենք ներառել երկուսը՝ Գիտակրթական միջազգային կենտրոնը և Փորձաքննությունների ազգային բյուրոն։ Առաջինը կրթական գործունեություն ծավալող կառույց է, որը 2024-ի դրությամբ չունի բազային ֆինանսավորում, և միայն մի քանի երիտասարդ գիտնականներ ներգրավված են դրամաշնորհային ծրագրերում, երկրորդը փորձաքննություններ իրականացնող կառույց է։  ⇑    Հեղինակ՝ Աննա ՍահակյանԳլխավոր նկարը՝ Սուսինա Խաչատրյանի
20:44 - 08 ապրիլի, 2025
Հայ որբերի «Տուն» ամսագիրը՝ ազգային ինքնությունը վերագտնելու և ցեղասպանական տրավմաները հաղթահարելու միջոց | Հանրագիտ

Հայ որբերի «Տուն» ամսագիրը՝ ազգային ինքնությունը վերագտնելու և ցեղասպանական տրավմաները հաղթահարելու միջոց | Հանրագիտ

«Խորհէ՜, կարդա՜, գրէ՜, պատմէ՜, դատէ՜, գլո՜ւխդ ուսուցուր․ «մտքի աշխատանք» անուն տված են ասոնց»․․․ Սա հատված է լիբանանյան Ջբեյլի որբանոցի «Տուն» աշակերտական ամսագրի 1923-ի օգոստոսյան համարից։ «Մտքի աշխատանք» վերնագրով հոդվածի հեղինակը ցեղասպանությունից փրկված հարյուր հազարավոր հայ որբերից մեկն է։ Հայ ցեղասպանագետների՝ History of Education ամսագրում վերջերս տպագրված հոդվածը պատմում է, թե ինչպես էին ցեղասպանությունից հետո թուրքացումից և իսլամացումից փրկված հայ որբերը կանգնել ազգային ինքնության կորստի վտանգի առջև, և ինչպես էր Ջբեյլի որբանոցի «Տուն» ամսագիրն օգնում նրանց հաղթահարել ցեղասպանության տրավմաներն ու վերագտնել ազգային ինքնությունը։   Հայ որբերի թուրքացումն ու իսլամացումը՝ որպես ցեղասպանական գործողություն Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի տնօրեն, հոդվածի համահեղինակ Էդիտա Գզոյանը պատմում է՝ Հայոց ցեղասպանության տարիներին մարդկանց սպանելուն զուգընթաց տեղի էր ունենում «ընտրության» միջոցով որոշ հայ կանանց և երեխաների ձուլման գործընթաց։ Էդիտա Գզոյանը Երիտթուրքական կառավարության համակարգմամբ հայ երեխաներից ու կանանցից «ամենագեղեցիկներին, ամենախելացիներին, ամենաառողջներին» ընտրում էին․ կանանց սեռական բռնության էին ենթարկում կամ բռնի ամուսնացնում, իսկ երեխաները թուրքացվում և իսլամացվում էին։ Երեխաներն ուղարկվում էին թուրքական որբանոցներ, բաժանվում էին թուրք ընտանիքներին որպես «որդեգիրներ» կամ որպես սպասավորներ, բազմաթիվ թուրքեր, արաբներ, քրդեր  էլ իրենց հերթին երեխաներին տեղահանվածների քարավաններից առևանգում էին կամ թուրք ժանդարմներից փողի դիմաց վերցնում։  Էդիտա Գզոյանը նշում է՝ երբեմն լինում էին, այսպես կոչված, «կամավոր հանձնումներ»․ շատ հայ ծնողներ, գիտակցելով տեղահանության ճանապարհի հետագա դաժանությունները, հանձնում էին երեխաներին իրենց հարևաններին, մուսուլման ընտանիքներին։  «Շատերը նույնիսկ այդ պահին չէին պատկերացնում, որ իրենց հարևանը, որի հետ միշտ լավ հարաբերությունների մեջ են եղել, ուղղակի չի պահի երեխային, այլ ինքնությունը կփոխի»,- ասում է գիտնականը։ Նա նշում է՝ լինում էին դեպքեր, երբ երեխաներն իրենք էին փախչում և խնդրում, որ մուսուլման ընտանիքները որդեգրեն իրենց կամ վերցնեն որպես ծառա, որովհետև հասկանում էին, որ դա փրկության միակ ճանապարհն է։ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի՝ որբերին նվիրված ցուցադրությունից Հոդվածի հեղինակները գրում են, որ թուրքական որբանոցներում և խնամակալ ընտանիքներում հայ երեխաները դաստիարակվում և կրթվում էին որպես թուրքեր: Երիտթուրքական կառավարությունը կեղծում էր նրանց ծննդյան վկայականները և հայկական անունները փոխարինում թուրքականներով․ «Երեխաներից պահանջվում էր խոսել թուրքերեն և հրաժարվել իրենց անցյալ կյանքի հետքերից: Նրանք դաստիարակվում էին միայն իսլամական և թուրքական սովորույթներով»: Էդիտա Գզոյանն ասում է՝ դեռ մինչև ցեղասպանությունը գոյություն ուներ հայերի թուրքացման պրակտիկա, սակայն ցեղասպանության ժամանակ այն զանգվածային  բնույթ էր կրում և հայերի ոչնչացման նպատակ ուներ։ Նա շեշտում է՝ կանանց ու երեխաների բռնի թուրքացումն ու իսլամացումը ցեղասպանական գործողություններ են։  «Տպավորություն կա, թե ցեղասպանությունը միայն մարդկանց սպանությունն է, բայց «Ցեղասպանության հանցագործությունը կանխելու և դրա համար պատժի մասին կոնվենցիայի» կետերից միայն մեկն է անմիջականորեն վերաբերում մարդկանց սպանությանը։ Ցեղասպանությունն ինքնության դեմ ուղղված հանցագործություն է, և երեխաներին տեղափոխելն ու կանանց հետ բռնի ամուսնությունները ինքնության փոփոխման հնարավոր ձևերից են»,- ասում է գիտնականը։   Փրկություն․ «Մեկ հայը՝ մեկ ոսկի» Հոդվածի հեղինակներն այնուհետև պատմում են, որ Առաջին համաշխարհային պատերազմում Օսմանյան կայսրության պարտությունից հետո հայ և օտարերկրյա անհատներն ու կազմակերպությունները, հայ հոգևոր իշխանությունները սկսեցին որբերի փրկության գործընթաց, և նրանց տեղավորելու համար որբանոցներ բացվեցին ժամանակակից Սիրիայի, Լիբանանի և Իրաքի տարածքներում: Որբերին հավաքագրելու համար կազմակերպվեցին դրամահավաքներ այնպիսի կարգախոսներով, ինչպիսիք են «Փրկե՛ք անապատի որբերին», «Մեկ հայը՝ մեկ ոսկի»: Էդիտա Գզոյանը նշում է՝  Առաջին համաշխարհաին պատերազմի ավարտին կնքված Մուդրոսի զինադադարի կետերից մեկը պահանջում էր բաց թողնել բռնի պահվող հայերին։ Հաշվի առնելով այդ կետը, ինչպես նաև տնտեսական վատ վիճակն ու որբերին պահելու խնդիրը՝ որոշ թուրքեր սկզբում իսկապես բաց էին թողնում որբերին։ Բայց դա ժամանակավոր բնույթ կրեց, և հետագայում որբերին փրկելու գործընթացը բարդացավ։ Գիտնականի խոսքով Կոստանդնուպոլսում, որտեղ պատերազմը հաղթած երկրների զինվորական ուժեր կային, հաջողվում էր երեխաներին որբանոցներից ու թուրքական ընտանիքներից գտնել և փրկել՝ չնայած ուժեղ հակազդեցությանը։ Ցեղասպանությունից փրկված որբեր, ցուցադրությունը՝ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինտիտուտի «Ծննդյան կեղծ վկայականներ էին ներկայացնում, երեխաներին սպառնում էին, արգելում, որ խոսեն իրենց հայկական ինքնության մասին։ Երեխաներ կային, որոնց շատ փոքր տարիքում էին վերցրել, և նրանք ընդհանրապես ոչինչ չէին հիշում․ այս պարագայում նրանց հայությունը պարզելը կա՛մ անհնարին էր, կա՛մ շատ բարդ»,- ասում է նա։ Էդիտա Գզոյանի խոսքով որբերին փրկել հնարավոր էր լինում նաև ժամանակակից Սիրիայի, Լիբանանի, Հորոդանանի, Պաղեստինի տարածքներից, քանի որ այդ տարածքներում  հաստատվել  էին Ֆրանսիայի և Մեծ Բրիտանիայի մանտադները։ Իսկ Արևմտյան Հայաստանի նահանգներից, որտեղ հաղթած տերությունները հասանելիություն չունեին, որբերին փրկելու գործընթացը գրեթե անհնար էր։ Ընդհանուր առմամբ, թուրքացված ու իսլամացված մոտ 200 հազար երեխաներից հնարավոր եղավ փրկել մոտ կեսին։  Հայ որբերի ինքնության կորստի վտանգը Փրկվելուց հետո հայ երեխաները տեղավորվում էին որբանոցներում։ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինտիտուտի գիտքարտուղար, հոդվածի համահեղինակ Նարինե Մարգարյանն ասում է՝ Ջբեյլի որբանոցը ամենադասական որբանոցներից մեկն էր, որ գործում էր Մերձավոր Արևելքի նպաստամատույց կազմակերպության ֆինանսավորմամբ։ Գիտնականը նշում է՝ ամերիկյան մարդասիրական  այս կազմակերպությունը ստեղծվել էր Համաշխարհային պատերազմի ընթացքում երեխաների խնամքը ապահովելու համար և որբանոցներ ուներ Մերձավոր Արևելքի բազմաթիվ երկրներում։ Նարինե Մարգարյանը Հայոց ցեղասպանության հետևանքով հայ որբերը, որոնք հայտնվել էին Սիրիայի, Լիբանանի,  Հունաստանի կամ այլ երկրիների որբանոցներում, կանգնած էին ազգային ինքնության կորստի վտանգի առաջ։ Թերևս դա էր պատճառը, որ հայ հոգևոր իշխանությունները որբանոցներ բացելու ուղղությամբ ջանքերին զուգահեռ հոգում էին, որ այդ որբանոցներում հայկական ներկայություն լինի, և այնտեղ էին ուղարկում հայ ուսուցիչների ու աշխատակիցների։  Մերձավոր Արևելքի նպաստամատույց կազմակերպության հայտարարությունը՝ հերթական երեխայի փրկության մասին, ցուցադրությունը՝ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինտիտուտի Նարինե Մարգարյանը նշում է՝ Ջբեյլի որբանոցը բացվեց 1920-ին, երբ Կիլիկիայի հայաթափման հետևանքով փակվեց Այնթափի որբանոցը, և Մերձավոր Արևելքի նպաստամատույց կազմակերպությունը դուրս բերեց այնտեղի որբերին։ Որոշվեց նոր որբանոց կառուցել Ջբեյլում՝ նախկին մետաքսի գործարանի հարակից տարածքում։ Գիտնականն ասում է՝ ծովափնյա այդ տարածքը լքված տեսք ուներ, և ուսուցիչներն ու աշակերտներն իրենց ձեռքով բարեկարգեցին այն, կառուցեցին ճաշարան, գրադարան, ընթերցասրահ, խոհանոց, այգի։ Ջբեյլի որբանոցի սաների անվանացանկը Հոդվածի հեղինակները պատմում են՝ Ջբեյլի որբանոցը ապաստան տվեց 4-16 տարեկան 1200 տղաների։ Հետագայում որբերի թիվը հասավ 1500-ի։  Որբանոցի տնօրեն դարձավ ամերիկացի Ռեյ Թրևիսը, որին որբերը կոչում էին «պապա», և որը հայանպաստ գործունեության պատճառով համարվում էր «հայացած ամերիկացի»։ Ուսուցչական անձնակազմի մեծ մասը ևս ապրել էր ցեղասպանության սարսափները, և ուսուցիչների ու աշակերտների ամուր կապեր ձևավորվեցին։ Ռեյ Թրևիսը Բացի ինքնության կորստի վտանգից՝ կարևոր խնդիր էր նաև երեխաների հետցեղասպանական տրավմաների հաղթահարումը։ Նարինե Մարգարյանը նշում է՝ այդ նպատակով որբանոցում, բացի դասերից, երեխաների համար այլ զբաղմունքներ էլ էին մտածում․ որբերը տարբեր արհեստներ էին սովորում, շինարարական աշխատանքներով զբաղվում, պեղումների գնում, սպորտով զբաղվում, հոգևոր թեմաներ քննարկում։ Ջբեյլի որբանոցի սաների մարզական կյանքից Այս ամենին զուգահեռ կյանքի կոչվեց որբանոցային մամուլի գաղափարը։ Հայկական ինքնությունը վերագտնելու, ինչպես նաև ցեղասպանության տրավման հաղթահարելու համար Այնթապի, Թիֆլիսի, Հալեպի  և այլ որբանոցներում ամսագրեր հիմնադրվեցին, որոնց հոդվածագիրներ դարձան հայ որբերը։ Դրանցից մեկն էլ Ջբեյլի որբանոցի «Տուն» ամսագիրն է։   Որբանոցային մամուլը՝ ինքնությունը վերագտնելու և ցեղասպանությունը հաղթահարելու միջոց Ջբեյլի որբանոցի սաներից Հովհաննես Մեղրունին, որը «Տուն» ամսագրի հեղինակներից էր, իր հուշերում պատմում է, թե ինչպես իր և որբանոցի մի քանի ընկերների մոտ միտք հղացավ ամիսը երկու անգամ հրատարակել «Հոսանք» ամսագիրը: «Հոսանքը» կարճատև կյանք ունեցավ։ Անցավ որոշ ժամանակ և մի կիրակի երեկո որաբանոցի ուսուցիչներից մեկը որբերին հուշեց նոր ամսագիր ստեղծելու գաղափարը։ Առաջարկվեց այն անվանակոչել «Տուն», որը կմիավորեր իրենց տունը կորցրած հայ որբերին։ Ուսուցիչ Ստեփան Տարտունու դասարանը, կանգածների շարքում աջից առաջինը՝ Հովհաննես Մեղրունին Նարինե Մարգարյանի խոսքով գործընկերներից մեկը, որը գիտեր, թե ինքը որքան հետաքրքրված է հայկական որբանոցների ուսումնասիրությամբ, մի անգամ իրեն տրամադրեց «Տուն» ամսագրի 34 համարների թվանշայնացված տարբերակները։ Ամսագրի համարները  միասին  կազմում էին մոտ 850 էջ էին, և այդ 850 էջերի ընթերցումը ցեղասպանագետներին օգնեց բացահայտելու որբանոցի կյանքի մանրամասներն ու տպագրելու այս գիտական հոդվածը։ Այսպիով, 1922-ի սեպտեմբերին լույս տեսավ «Տուն» ամսագրի առաջին համարը։ Ամսագրի օրինակներն ուղարկվում էին տարբեր կազմակերպությունների ղեկավարների, որբանոցների, նաև՝ Կիլիկիայի հայոց կաթողիկոս Սահակ Բ Խապայանին: «Տուն» ամսագրի էջերից․ նկարում որբանոցի սաները պատկերել են իրենց գրական ակումբի գրադարանը, ընթերցասրահը և ամսագրի խմբագրությունը Նարինե Մարգարյանը նշում է՝ ամսագիրը միջոց էր երեխաներին համախմբելու և հնարավորություն էր տալիս, որ նրանք շարադրեն իրենց մտքերը, ապրումները, հույզերը։ Բացի այդ, ապրելով իսլամական միջավայրում, որբերը կանգնած էին հայերենը կորցնելու վտանգի առաջ։ Սկզբում ուսուցիչների օգնությամբ, ապա՝ ինքնուրույն հայերեն հոդվածներ գրելով՝ նրանք վերհիշում էին հայերենը։ Հայ ցեղասպանագետներն իրենց հոդվածում պատմում են, որ «Տուն» ասմագրի թեմաները բազմազան էին՝ բնություն, գրականություն, առողջ ապրելակերպ, հումոր, որբանոցի ներքին կյանք, անգամ քաղաքական և պատմական իրադարձություններ, ինչպիսիք էին Ղրիմի պատերազմը, Ֆրանսիական հեղափոխությունը, Ամերիկայի  անկախության հռչակագիրը։ Հաշվի առնելով այն, որ ամսագրի ստեղծման նպատակներից էր ազգային ինքնության վերակերտումը՝ հոդվածներում կարևոր տեղ էին զբաղեցնում հայոց պատմությունը, գրականությունը, հայ գործիչներին վերաբերող պատմությունները։ Ամսագրի առաջին էջում պատկերված էին հայկական խորհրդանիշեր Արարատ լեռը, Նոյյան տապանը, Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինը, կռունկ թռչունը։ «Տուն» ամսագրի առաջին էջը Հոդվածում նշվում է, որ ամսագիրը հատուկ ուշադրություն էր դարձնում հայ  մեծանուն ուսուցիչներին և հոգևոր հայրերին՝ Գրիգոր Լուսավորիչ, Սահակ Պարթև, Մեսրոպ Մաշտոց։ Ամսագրի համարներում խոսվում էր, օրինակ, քրիստոնեությունը որպես պետական կրոն ընդունելու, Վարդանանց պատերազմի մասին։ Ջբեյլի որբանոցն ուներ «Գրական ակումբ», որը զգալի ազդեցություն ուներ «Տուն» ամսագրի բովանդակության վրա։ Ակումբի շրջանակում ամսագրի հոդվածագիրները պատմում էին հայ հայտնի գրողների, բանաստեղծների ու նրանց գործերի մասին։ Ամսագրի մի քանի համարներ անդրադառնում էին ցեղասպանության ընթացքում նահատակված  հայ մտավորականներին, ինչպիսիք էին Սիամանթոն, Գրիգոր Զոհրապը, Ռուբեն Սևակը։ Նարինե Մարգարյանի խոսքով հոդվածագիրների հուշերից պարզ է դառնում, որ որբանոցի ուսուցիչները երեխաներից պահանջում էին մեծ պատասխանատվությամբ մոտենալ ամսագրի տպագրման աշխատանքներին։ Իսկ տպագրության համար գրվածքներից ընտրվում էին լավագույնները։ Որբանոցի գրական ակումբի վարչությունը․ կանգնածների շարքում ձախից երկրորդը Հայկ Պալյանն է, որը «Տուն» ամսագրի պատասխանատուն էր Հոդվածագիրները խոսում էին նաև հայրենիք վերադառնալու ցանկության և այն մասին, թե ինչպես են «բռնակալներն իրենց հալածել ու աքսորել»։ Որբերի ուշադրությունից չէին վրիպում 20-րդ դարի քաղաքական իրադարձությունները՝ Հայաստանի Առաջին Հանրապետության հռչակումը, 1920-ի հայ-թուրքական պատերազմը, Սևրի պայմանագիրն ու դրա հետ կապվող հույսերը։ Երեխաների հոդվածներից նաև պարզ է դառնում, որ նրանց այցելել ու ոգեշնչել են հայ գործիչներ, ինչպիսիք են Հայոց ցեղասպանությունը վերապրած գրող-երգիծաբան Երվանդ Օտյանը, Հայաստանի Առաջին Հանրապետության Լուսավորության նախկին  նախարար Նիկոլ Աղբալյանը, Կիլիկիայի հայոց կաթողիկոս Սահակ Բ Խապայանը։ Վերջինս նաև նամակ էր գրել որբերին՝ ասելով․ «Աչքերնիդ չորս կողմերնիդ դարձուցէք, պիտի տեսնէք, որ արաբախօս, թրքախօս, քրտաբարբառ հայերը կէս հայեր են։ Այս պարագան նկատի ունեցէք, որպեսզի «Աշտարակ»ին պէս կիսաւարտ չմնայ Ձեր սկսած «Տուն»-ը: … Աշխատեցէք լաւ Հայեր ըլլալ»:   Ցեղասպանությունը որբերի հուշերում Էդիտա Գզոյանը հիշում է՝ ամսագրի համարները կարդալիս մտածում էին, որ ամենաշատը ցեղասպանության թեմայով հոդվածների կհանդիպեն, մինչդեռ այդ թեմայով հոդվածներն ամենաքիչն էին․ «Թվում էր որ նրանք խուսափում են այդ թեմայից, խոսում են դրա մասին, բայց միջնորդավորված»։ Հոդվածի հեղինակները նշում են՝ որբերի գրվածքների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ նրանցից մի քանիսն անգիտակցաբար արգելափակել և լռեցրել էին ցեղասպանության հիշողություններն ու իրենց զգացումները։ Ցեղասպանության թեմային անդարդարձ էր լինում ասմագրի ապրիլյան համարներում։ Ամեն տարի՝ ապրիլի 24-ին, որբանոցում կազմակերպվում էին հուշ-միջոցառումներ՝ նվիրված ցեղասպանության զոհերի հիշատակին, և այդ մասին հիշատակումներ կան որբերի հոդվածներում։ Ջբեյլի որբանոցի սաներից, 1922 Որոշ հոդվածներում էլ հանդիպում են անհատական պատմություններ։ Ջբեյլի որբանոցի սաներից Սարգիս Մկրտիչյանն, օրինակ, «Ջուրի արժեքը» հոդվածում պատմում է, թե ինչպես էին աքսորի ժամանակ ջուր փնտրում, ինչպես էր ծարավը տանջում իրենց, ինչպես էր իր հայրն արտասվում ջրի անհույս  երկարատև փնտրտուքներից հետո։ Նա հիշում է, որ անհույս որոնումների ժամանակ իրենց ողջ ընտանիքը սկսեց աղոթել, և առաջին անգամ աղոթքին միացավ հայրը: Եվ այդ երեկո, երբ անձրև եկավ, ողջ ընտանիքը շնորհակալություն հայտնեց Տիրոջը: Նարինե Մարգարյանը նշում է՝ կարդալով միևնույն հեղինակների տարբեր հոդվածներ՝ պարզ է դառնում, որ նրանք աստիճանաբար հաղթահարում էին իրենց տրավմաները։   «Նույն հոդվածագիրն առաջին համարում գրում է ցեղասպանության վերաբերյալ իր պատկերացումների, իր անցած ճանապարհի մասին, հետագայում մենք տեսնում ենք նրա մյուս հոդվածը, որտեղ նա արդեն խոսում է իր հետագա կյանքի, անելիքների մասին»,- ասում է գիտնականը։ Իսկ ահա ամսագրի ամանորյա համարները լի էին լավատեսական մտքերով, օրհնություններով, մաղթանքներով և ապագայի հանդեպ հավատով։ Գիտնականների խոսքով սա ցույց էր տալիս, որ ցեղասպանության ազդեցությունն աստիճանաբար մեղմանում էր։   «Մեռած է Ճիպէյլը, բայց կեցցէ՛ Ճիպէյլը»․ որբանոցի փակումը «Տուն» ամսագիրը հրատարակվեց մինչև 1925-ի փետրվար․ որբերի թվի նվազմամբ պայմանավորված՝ Ջբեյլի որբանոցը փակվեց, և դադարեց նաև ամսագրի հրատարակությունը։ Նարինե Մարգարյանը նշում է՝ 1925-ին որբերից շատերն արդեն չափահաս էին դարձել, իսկ նրանք, ովքեր դեռ փոքր էին ու պիտի տեղափոխվեին այլ որբանոցներ, ծանր ապրումներ ունեին։ Այդ ամենը պարզ է դառնում որբերի հուշերից, որտեղ որբանոցի նախկին սաները գրում էին․ «Մեռած է Ճիպէյլը, բայց կեցցէ՛ Ճիպէյլը»։ Ջբեյլի որբանոցի սաներից շատերը 40 տարի անց միավորվեցին ու որբանոցի հիմնադրման 40 ամյակի առթիվ հուշամատյան տպեցին։  Ջբեյլի որբանոցի սաները՝ 40 տարի անց Նարինե Մարգարյանը պատմում է՝ Ջբեյլը 1928 թ․ վերաբացվեց և իր գործունեությունը շարունակում է մինչև օրս որպես «Թռնոց բույն» որբանոց, իսկ որբանոցի մի մասը վերածվել է Հայոց ցեղասպանության որբերի թանգարանի։ Գիտնականը մի ամիս առաջ Ջբեյլում էր և առիթը բաց չթողեց այցելու թանգարան-որբանոց։  «Մուտք ես գործում որբանոցի տարածք, և այն կարծես թե ամբողջությամբ քեզ ծանոթ է թվում, որովհետև ամեն մի հոդվածի հետ կարողանում ես վերապրել որբերի հույզերը, պատմությունները, փոքրիկ դրվագները, թե ինչպես էին դասասենյակներում քննարկումներ կազմակերպում, ինչպես էին պատուհաններից լուռ ծովին նայում, ինչպես էին ամեն անգամ ծովը գնում լողալու, ինչպես էին կառուցում ճաշարանի շենքը կամ պարտեզում  հաջողություններ գրանցում պտուղների, բանջարեղենի մշակման գործում»,- պատմում է նա։ Ջբեյլի որբանոցը հիմա, լուսանկարը՝ Նարինե Մարգարյանի արխիվից Հայ որբերի թուրքացումն ու իսլամացումը՝ ավելի լայն համատեքստում Այս պահին Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի գիտնականներն ավարտել են աշխատանքները մի գրքի հրատարակման ուղղությամբ, որը բազմակողմանիորեն ուսումնասիրում է հայ երեխաների թուրքացումն ու իսլամացումը։  «Գործընթացն ուսումնասիրել ենք իրավական, գաղափարախոսական, կրոնական, պատմական տեսանկյունից։ Գաղափարական առումով կարծես հակասություն է առաջանում․ ցեղասպանությունը խմբի ոչնչացման մասին է, մի կողմից՝ այդ խմբին ոչնչացնում ես, մյուս կողմից՝ ընտրում ես երեխաների, կանանց, ինտեգրում քո հասարակության մեջ»,- ասում է Էդիտա Գզոյանը։ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի՝ ցեղասպանության որբերին նվիրված ցուցադրությունից Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինտիտուտի տնօրենը նշում է՝ այս աշխատությամբ իրենք ցույց են տալիս, թե որքան կեղծ է  թուրքական այն թեզը, թե ընտրելով ու ինտեգրելով՝ երիտթուրքական իշխանությունները կանանց ու երեխաների «փրկել են»։ Գիտնականը շեշտում է՝ անգամ եթե «փրկել» են,  փոխել են նրանց ինքնությունը, իսկ ինքնության դեմ հանցագործությունը ցեղասպանական գործողություն է։   Գլխավոր լուսանկարում՝ Ջբեյլի որբանոցի սաները, կենտրոնական շարքում ուսուցիչները (ձախից չորրորդը՝ Ռեյ Թրևիսը) Հեղինակ՝ Աննա ՍահակյանԼուսանկարները՝ Ռոման Աբովյանի Կարդացեք նաև «Հանրագիտ» շարքի նախորդ հոդվածը՝ «Գալակտիկական տիեզերական ճառագայթները սրտանոթային համակարգի վրա երկարատև և սեռից կախված ազդեցություն ունեն | Հանրագիտ»   «Հանրագիտ» շարքն իրականացվում է «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի» (ԵԳԱԾ) ֆինանսավորմամբ։      
18:57 - 28 մարտի, 2025
Գալակտիկական տիեզերական ճառագայթները սրտանոթային համակարգի վրա երկարատև և սեռից կախված ազդեցություն ունեն | Հանրագիտ

Գալակտիկական տիեզերական ճառագայթները սրտանոթային համակարգի վրա երկարատև և սեռից կախված ազդեցություն ունեն | Հանրագիտ

Տիեզերական երկարատև առաքելություններին նախապատրաստվելիս կարևոր է հաշվի առնել, թե առողջական ինչ ռիսկեր կան տիեզերագնացների համար։ Այդպիսի ռիսկերից են գալակտիկական տիեզերական ճառագայթները, որոնք առաջանում են մեր գալակտիկայի ներսում տեղի ունեցող գործընթացների արդյունքում և պոտենցիալ վնաս են ներկայացնում կենդանի օրգանիզմների համար: Գիտությունների ազգային ակադեմիայի Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտի գիտնականների և նրանց արտասահմանցի գործընկերների նոր հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ գալակտիկական տիեզերական խառը տեսակի ճառագայթները կարող են օրգանիզմի վրա երկարատև ազդեցություն ունենալ՝ պոտենցիալ վնաս հասցնելով սրտանոթային համակարգի աշխատանքին, ինչպես նաև ունեն սեռային յուրատիպություն։ Հետազոտության արդյունքները հրապարակվել են Scientific Reports ամսագրում։    Գիտնականների վարկածը Հետազության հեղինակները նշում են, որ գիտական գրականության մեջ տիեզերական ճառագայթման ազդեցությամբ պայմանավորված՝ քաղցկեղի և նեյրոդեգեներատիվ հիվանդությունների ռիսկերի առաջացման գործընթացները համեմատաբար լավ են նկարագրված: Սակայն սահմանափակ են կենդանիների և մարդկանց մասնակցությամբ հետազոտությունները՝ ճառագայթման հետևանքով սրտանոթային և այլ հիվանդությունների զարգացման ռիսկերի վերաբերյալ։ Գիտական գրականության ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ բարձր չափաբաժնով ճառագայթման և սրտանոթային հիվանդությունների առաջացման ռիսկի միջև նշանակալի կապ գոյություն ունի, սակայն ցածր չափաբաժնով ճառագայթումների մասին տվյալները հստակ չեն։   Այդ է պատճառը, որ գիտնականները հետազոտության համար ընտրեցին գամմա և գալակտիկական տիեզերական խառը տեսակի ճառագայթներ,¹ և մկներին ցածր չափաբաժնով ճառագայթման ենթարկելով՝ ուսումնասիրեցին վերջիններիս օրգանիզմում տեղի ունեցող փոփոխությունները՝ հասկանալու համար առողջության վրա ունեցած հնարավոր ազդեցությունները։ Նրանք վարկածն այն էր, որ այս ճառագայթումները կարող են ունենալ քրոնիկ ազդեցություն և տիեզերական երկարատև առաքելությունների ժամանակ բարձրացնել սրտանոթային հիվանդությունների զարգացման հարաբերական ռիսկը։ Գիտնակակնները ենթադրում էին, որ կախված մկների սեռից, ճառագայթման տեսակից և ճառագայթումից հետո անցած ժամանակից՝ կարող են ազդեցության որոշ փոփոխություններ նկատվել։    Թեմայի ընտրությունն ու հետազոտության ընթացքը Հոդվածի առաջին հեղինակ, կենսաբանական գիտությունների թեկնածու Ռոքսանա Զախարյանը Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտի Մարդու գենոմիկայի լաբորատորիայի ավագ գիտաշխատող է, Հայ-Ռուսական համալսարանի Գենոմի խմբագրման և երրորդ սերնդի սեքվենավորման կենտրոնի ղեկավար։ Մարդու գենոմիկայի լաբորատորիան ուսումնասիրում է հոգեկան առողջության, միջերկրածովյան ընտանեկան տենդի (հայտնի է որպես երևանյան հիվանդություն) և այլ հիվանդությունների վրա ազդող գենետիկական ռիսկերը։  Ռոքսանա Զախարյանը Ռոքսանա Զախարյանը նշում է՝ այս հետազոտության թեմայի ընտրության առիթ հանդիսացավ Սրտանոթային հետազոտությունների ինստիտուտի (Մաունթ Սինայի համալսարան, Նյու Յորք) պրոֆեսոր Դավիթ Ղուկասյանի հետ համագործակցությունը։ Գիտնականի խոսքով Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտը պրոֆեսոր Ղուկասյանի հետ կենսաինֆորմատիկայի ոլորտում համատեղ աշխատելու առիթներ նախկինում ունեցել էր, սակայն համագործակցությունը ֆորմալ հիմքերի վրա դրվեց ADVANCE հետազոտական ծրագրի մեկնարկով, որը ենթադրում է Հայաստանում հետազոտական թիմերի ձևավորում՝ արտասահմանից գիտական համաղեկավարի ներգրավմամբ։ Ռոքսանա Զախարյանը նշում է, որ պրոֆեսոր Ղուկասյանը ճառագայթումների ազդեցության ուսումնասիրման երկար տարիների փորձ ունի և համագործակցում է Օդագնացության և տիեզերական խառը տարածության հետազոտությունների ազգային գործակալության (ՆԱՍԱ) հետ։ Այսպիսով, համատեղ հետազոտության առաջին փուլում Մաունթ Սինայի համալսարանում նախ իրականացվեցին մկների մասնակցությամբ փորձերը․ երեք ամսական արու և էգ մկները ենթարկվեցին գամմա և գալակտիկական տիեզերական խառը տեսակի ճառագայթման։ Ե՛վ արու, և՛ էգ մկներից նմուշառում իրականացվեց ճառագայթումից 16 ամիս հետո։ Հաջորդ նմուշառումը նախատեսված էր իրականացնել 22 շաբաթ հետո, ինչը և արվեց արու մկների դեպքում։ Սակայն հաշվի առնելով այն փաստը, որ էգ մգների մոտ սկսել էին վաղաժամ մահվան դեպքեր արձանագրվել, նրանցից երկրորդ նմուշառումն իրականացվեց ճառագայթումից 18,5 ամիս հետո։  Նմուշառումից հետո ճառագայթման ենթարկված մկների մասնակցությամբ իրականացված գենետիկական հետազոտությունների տվյալներն ուղարկվեցին Հայաստան՝ Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտ, որտեղ իրականացվեց տվյալների մշակումը և վերլուծությունը։ Գենոմի խմբագրման և երրորդ սերնդի սեքվենավորման կենտրոնում Գիտնականները սկսեցին սրտի աջ և ձախ փորոքներից՝ փորձելով հասկանալ, թե այս հյուսվածքներում գեների էքսպրեսիայի ինչպիսի փոփոխություններ են տեղի ունեցել ճառագայթումից հետո, և արդյո՞ք այդ փոփոխությունները սրտանոթային համակարգի այս կամ այն հիվանդության զարգացման գործում որևէ դեր ունեն։ Մինչ կանցնենք հետազոտության արդյունքներին, հասկանանք, թե ինչ գործառույթներ ունեն սրտի փորոքները, և ինչ է գեների էքսպրեսիան։ Աջ և ձախ փորոքները սրտի բաղկացուցիչ մասերից են, որոնց միջոցով իրականացվում է արյան շրջանառության գործընթացը․ արյունը սրտից գնում է թոքեր, հարստանում թթվածնով, վերադառնում սիրտ ու տարածվում արյունատար համակարգով։ Իսկ գեների էքսպրեսիան ցույց է տալիս, թե որ գեներն ինչպես են արտահայտված օրգանիզմում։ Մեր օրգանիզմի բոլոր բջիջները պարունակում են գենետիկական միևնույն հիշողությունը, սակայն կախված բջիջների տեսակից՝ դրանցում արտահայտվում են կոնկրետ գեներ, որոնց միջոցով էլ իրականացվում են կենսական նշանակության ամենատարբեր գործընթանցեր՝ սկսած արյան շրջանառությունից մինչև նյութափոխանակություն։ Այս կամ այն տեսակի բջիջներում հենց ակտիվ գեներն են պայմանավորում բջիջների տվյալ տեսակի ֆունկցիան։  Սրտի հյուսվածքի բջիջներում, օրինակ, արտահայտված են լինում այնպիսի գեներ, որոնք պատասխանատու են սրտի աշխատանքի և արյան շրջանառության համար։ Սակայն երբ ինչ-ինչ պատճառներով (օրինակ՝ ճառագայթման ազդեցությամբ) կոնկրետ հյուսվածքի բջիջներում գեների էքսպրեսիան փոխվում է (այս կամ այն գենը արտահայտված է լինում չափից ավելի շատ կամ քիչ), օրգանիզմի բնականոն գործընթացները կարող են խաթարվել՝ առաջացնելով տարբեր բարդություններ ու հիվանդություններ։ Այսպիսով, գամմա և գալակտիկական տիեզերական խառը տեսակի ճառագայթների հնարավոր ազդեցությունը սրտանոթային համակարգի վրա հասկանալու համար գիտնականները վերլուծեցին, թե գեների էքսպրեսիան ինչպես է փոփոխվել սրտի հյուսվածքներում, մասնավորապես՝ աջ և ձախ փորոքներում։ Այս հետազոտության շրջանակում ներկայացված են ձախ փորոքում դիտված փոփոխությունները։ Ռոքսանա Զախարյանը նշում է՝ աջ փորոքի վերաբերյալ տվյալները վերլուծվել են, և առաջիկայում նախատեսում են դրա վերաբերյալ ևս հրապարակում ունենալ։   Հետազոտության արդյունքները Ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ ճառագայթման հետևանքով սրտի ձախ փորոքում գեների էքսպրեսիայի տարբերություններ են նկատվում։ Գալակտիկական տիեզերական խառը տեսակի ճառագայթման դեպքում այդ տարբերությունները նկատվում էին անգամ 18,5 (էգ մկների մոտ) և 22 (արու մկների մոտ) ամիս անց, ինչը նշանակում է, որ ճառագայթման այդ տեսակը երկարատև ազդեցություն ունի օրգանիզմի վրա։ Գամմա ճառագայթման դեպքում ազդեցությունն այդքան երկար չէր։  Բացի այդ՝ գալակտիկական տիեզերական խառը տեսակի ճառագայթումն ավելի շատ գեների էքսպրեսիայի փոփոխության էր հանգեցրել, քան գամմա ճառագայթումը։   Ընդհանուր առմամբ, գիտնականները հետազոտության մասնակից էգ մկների մոտ հայտնաբերեցին փոփոխված էքսպրեսիայով 174 գեն, արուների մոտ՝ 70։ Չնայած էգերի մոտ փոփոխված էքսպրեսիայով գեներն ավելի շատ էին, Ռոքսանա Զախարյանը նշում է՝ արուների մոտ երկարաժամկետ ազդեցությունն ավելի զգալի էր։ Համակարգչի էկրանի պատկերում երևում է, որ փոփոխված էքսպրեսիայով բոլոր գեներից միայն 6-ն էր համընկնում Փոփոխված էքսպրեսիայով այս բոլոր գեներից ընդամենը 6-ն էր արուների և էգերի մոտ համընկնում: Եվ հետաքրքիր է, որ գրեթե բոլոր համընկնող գեները ուղղակիորեն կամ անուղղակիորեն կապված էին կենսառիթմի հետ:  Կենսառիթմը օրգանիզմում 24-ժամյա ռեժիմով տեղի ունեցող փոփոխությունների  ցիկլն է, որն ազդում է ֆիզիոլոգիական գործընթացների վրա՝ քնել-արթնանալ, հորմոնների արտազատում, ախորժակ և մարսողություն, մարմնի ջերմաստիճան։ Կենսառիթմի խանգարումները կարող են ազդել առողջության վրա։ Հոդվածի հեղինակներն, օրինակ, հղում են կատարում նախկինում իրականացված հետազոտություններից մեկին, ըստ որի՝ կենսառիթմի խանգարումներն ազդում են սրտանոթային համակարգի աշխատանքի վրա։  Հետազոտության արդյունքներն, այսպիսով, ցույց են տալիս, որ գալակտիկական տիեզերական խառը տեսակի ճառագայթման ազդեցությունը երկարատև է թե՛ արական, թե՛ իգական մկների մոտ, և այդ ազդեցությունը հատկապես նկատվում է արու մկների մոտ 16 շաբաթ հետո։    Ի՞նչ են նշանակում այս արդյունքները Հետազոտության հեղինակները նշում են, որ ճառագայթման ազդեցությունների երկարաժամկետ պահպանումը ձախ փորոքի հյուսվածքներում կարող է առողջական ռիսկեր ներկայացնել, և ընդգծում են տիեզերական առաքելություններից առաջ մեղմացնող ռազմավարությունների մշակման անհրաժեշտությունը: Կարևոր է, սակայն, շեշտել, որ գեների էքսպրեսիայի վրա ազդեցությունը, ինչպես նաև փոփոխված էքսպրեսիայով գեների ու սրտանոթային համակարգի հիվանդությունների միջև կապը անպայմանորեն չի նշանակում հիվանդության զարգացում։ Ավելի պարզ ասած՝ պարտադիր չէ, որ տիեզերական առաքելությունների մասնակցած և գալակտիկական տիեզերական խառը տեսակի ճառագայթման ենթարկված աստղագնացների օրգանիզմների վրա անպայման երկարատև ազդեցություն լինի, և սրտանոթային համակարգի աշխատանքի որևէ խնդիր առաջանա։  «Կենսաբժշկության մեջ ամեն ինչ հավանականային բնույթ է կրում․ խոսքն ընդամենը բարձր կամ ցածր ռիսկի մասին է։ Բայց անգամ այդ ռիսկի մասին տվյալները շատ կարևոր են։ Եթե տիեզերական առաքելություններին անդրադառնանք, ապա կարևոր է ունենալ տեղեկություն, թե ինչ կարող է լինել մարդու հետ, որն ունի, ենթադրենք, որոշակի առողջական խնդիրներ կամ չունի առողջական խնդիրներ, բայց ճառագայթման ազդեցությամբ տիեզերքում դրանք կարող են առաջանալ։ Այդ տեղեկությունը թույլ կտա կանխատեսումներ անել կամ հնարավորինս պատկերացնել՝ տիեզեքրում այդ խնդիրն ինչպես պետք է լուծվի։ Մեր թիմային աշխատանքը հենց դրան էր ուղղված»,- ասում է հետազոտության համահեղինակ Ռոքսանա Զախարյանը։ Կարևոր է նաև շեշտել, որ սա կենդանիների մասնակցությամբ հետազոտություն է, և տիեզերագնացներից վերցված նմուշների ուսումնասիրությունը կարող է հավելյալ տեղեկություններ հաղորդել ճառագայթումների ազդեցության մասին։ Հետևաբար՝ այս հետազոտությունը տիեզերական առաքելությունների կազմակերպիչներին տեղեկացնում է հնարավոր ռիսկերի մասին, ինչը կօգնի վերջիններիս հատկապես երկարաժամկետ առաքելություններ պլանավորելիս։ Ռոքսանա Զախարյանի ուսանողները Ռոքսանա Զախարյանը նշում է՝ հետազոտության ընթացքին մասնակցել են նաև ուսանողներ Հայ-Ռուսական համալսարանից։ Ուսանողներից մեկին էլ թեման այնքան է հետաքրքրել, որ վերջինս իր ասպիրանտական թեզն իրականացնում է հենց օրգանիզմի վրա ճառագայթումների ազդեցության վերաբերյալ։   ¹Գալակտիկական տիեզերական խառը տեսակի ճառագայթումը բաղկացած է մի քանի տեսակի ճառագայթներից և տարբեր տարրերի միջուկներից։ Գամմա ճառագայթումը Տիեզերքում առաջանում է բարձր ջերմաստիճան և մեծ էներգիա ունեցող օբյեկտներից, ինչպիսիք են նեյտրոնային աստղերը կամ սև խոռոչների շրջակայքում գտնվող տարածքները: Գլխավոր լուսանկարը՝ ՆԱՍԱ-ի Հեղինակ՝ Աննա ՍահակյանԼուսանկարները՝ Ռոման Աբովյանի Կարդացեք նաև «Հանրագիտ» շարքի նախորդ հոդվածը՝ «Հեյդար Ալիևի հռետորաբանության փոփոխությունները․ համագործակցությունից մինչև պատերազմական նարատիվ | Հանրագիտ»   «Հանրագիտ» շարքն իրականացվում է «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի» (ԵԳԱԾ) ֆինանսավորմամբ։      
21:16 - 09 մարտի, 2025
Սիրողական  աստղագետները Հայաստանից և աշխարհից օգնում են տիեզերական բացահայտումներին․ Science News

Սիրողական աստղագետները Հայաստանից և աշխարհից օգնում են տիեզերական բացահայտումներին․ Science News

Լուսանկարում Մհեր Խաչատրյանն է, որն աստղադիտակով դիտարկում է Երևանի երկինքը։ Մհերը մեկն է աստղագետների համաշխարհային ցանցի անդամներից, որոնց դիտարկումներն օգնում են հետևելու էկզոմոլորակներին, գիսաստղերին և աստերոիդներին։ Science News-ը պատմել է Հայաստանի ու աշխարհի տարբեր վայրերի սիրողական կամ, այսպես կոչված, քաղաքացիական աստղագետների մասին, որոնք օգնում են գիտնականներին նոր բացահայտումներ կատարել։ Science News-ի հոդվածի թարգմանությունը՝ ստորև։ Իվան Վենզորը մեկն է աշխարհի այն քիչ մարդկանցից, որոնք հունվարին Մեքսիկայի Մոնտեռեյ քաղաքում ականատես եղան, թե ինչպես Յուպիտերի չափերի հասնող մոլորակը սլացավ երկնքով։ Դա տեղի ունեցավ չափազանց արագ, որպեսզի տեսանելի լիներ անզեն աչքով․ նկատվեց ընդամենը մի քանի վայրկյան տևողությամբ լույսի առկայծում։ Սակայն Վենզորի բակում տեղադրված աստղադիտակը գրանցեց տվյալները, որոնք հնարավորություն տվեցին նրան հետագայում հաստատելու այդ երևույթը հետազոտողների հետ:  «Ես ընթրում եմ ընտանիքիս հետ և փորձում եմ հայտնաբերել նոր տեսակի մոլորակ իմ տնից ընդամենը մի քանի մետր հեռավորության վրա,- ասում է սիրողական աստղագետը,- և դա անչափ հեշտ է»: Վենզորի աստղադիտակը մաս է կազմում աճող համաշխարհային ցանցի, որը նրա նման էնտուզիաստներին հնարավորություն է տալիս նպաստելու աստղագիտական հետազոտություններին: Ցանցը, որ բաղկացած է  ֆրանսիական Unistellar ընկերության կողմից արտադրված ավելի քան 15 000 Wi-Fi-ով հագեցած փոքր աստղադիտակներից, ընդգրկում է վեց մայրցամաք և օգնել է հայտնաբերել հարյուրավոր աստերոիդներ, գիսաստղեր ու էկզոմոլորակներ: Հայտնագործությունները հիմնվում են օկուլտացիայի վրա։ Սա մի երևույթ է, որի ժամանակ զգալի չափերի որևէ օբյեկտ, ինչպիսիք են աստերոիդները կամ մոլորակները, կարճ ժամանակով փակում է աստղի լույսը: Այս խավարումների տևողությունը մի քանի վայրերից չափելով՝ աստղագետները կարողանում են որոշել օբյեկտի չափսը, ձևը և հետագիծը: Ջոնս Հոփկինսի Կիրառական ֆիզիկայի լաբորատորիայի աստղաֆիզիկոս Ջոն Վանդեգրիֆն ասում է, որ այս ցանցն «իր իմացած «ամենահետաքրքիր քաղաքացիական գիտական նախագիծն է»։ Ցանցի շնորհիվ հետազոտողները հնարավորություն են ունեցել ճշգրտելու աստերոիդների ուղեծրերի մասին կանխատեսումները, նպաստելու էկզոմոլորակների ուսումնասիրություններին և նույնիսկ դիտարկելու տիեզերական խոշոր առաքելություններ: 2022 թ․, օրինակ, երբ ՆԱՍԱ-ն փոխեց աստերոիդներից մեկի ուղին՝ տիեզերանավով հարվածելով դրան, ցանցն օգնեց հետևել բախումից առաջացած բեկորներին: Այն փաստը, որ այս աստղադիտակներից յուրաքանչյուրը կարող է արժենալ մինչև 4000 դոլար, դրանք անհասանելի է դարձնում շատ մարդկանց համար։ Հետևաբար՝ Unistellar-ը և ոչ կոմերցիոն այլ կազմակերպություններ, այդ թվում՝ «Աստղագետներ առանց սահմանների»-ն ամբողջ աշխարհով մեկ տարբեր համալսարանների և աստղագիտական ակումբների աստղադիտակներ են նվիրել ցանցի ընդլայնման նպատակով ։ Ռիո դե Ժանեյրոյի համալսարաններից մեկի աստղաֆիզիկոս Մարսելո Սոուզան անցած տարի անվճար աստղադիտակ ստացավ իր աստղագիտական ակումբի համար:  «Երբ մենք ստացանք այն, ամեն ինչ փոխվեց», - ասում է Սոուզան:  Աստղադիտակը նրանց համար դարձավ ուսուցման, հետազոտությունների և աստղագիտությունը տարածելու հիմնական գործիքը: Հայաստանից տիեզերական ինժեներ Վաչիկ Խաչատրյանի և նրա եղբոր՝ Մհերի ղեկավարած աստղագիտական ​​ակումբը այդ թվում նվիրատվությունների միջոցով ձեռք բերված աստղադիտակով արդեն ավելի քան 2000 երեխաների համար միջոցառումներ է կազմակերպել։ Վաչիկն այս աստղադիտակը հետը վերցել է անգամ իր հարսանիքի օրը։ Հետազոտություններին նպաստել ցանկացողների համար Unistellar-ը տարածում է տիեզերական այն օբյեկտների ցանկը, որոնք կարող են ամեն ամիս տեսանելի լինել տարբեր վայրերում: Երբ դիտորդն ընտրում է իրեն հետաքրքրող օբյեկտը, նա կարող է սեղմել մի կոճակ, որը հրահանգում է հավելվածին աստղադիտակը թեքել թիրախային ուղղությամբ և տեսագրել անցնող օբյեկտը: Դիտորդները կարող են նաև օգտագործել աստղադիտակը՝ լուսանկարելու իրենց սիրելի միգամածությունները և գալակտիկաները: Դեկտեմբերին՝ Ամերիկյան երկրաֆիզիկական միության հանդիպման ժամանակ, Unistellar-ի գլխավոր գիտական պատասխանատու Ֆրանկ Մարշիսը և համագործակիցները հայտնեցին, որ ցանցը հաջողությամբ հայտնաբերել է 136 աստերոիդ: Նրանց՝ առաջիկայում  լույս տեսնելիք հոդվածը մանրամասներ է ներկայացնելու միմյանց շուրջ պտտվող աստերոիդների հայտնաբերման մասին: Միևնույն ժամանակ, ՆԱՍԱ-ի հետ համագործակցությամբ ճշգրտվում են մոտավորապես 20 էզկոմոլորակների ուղեծրերը: Թիմի հաջորդ նպատակն է օգտագործել մեքենայական ուսուցումը՝ նվազեցնելու համար ամպերի կամ արբանյակների պատճառով առաջացող կեղծ դիտարկումները: Իսկ ապրիլին 50 դիտորդներ կստանան սարքավորումների նախատիպեր, որոնք հնարավորություն կտան հետազոտողներին հեռակա կերպով կառավարելու աստղադիտակները՝ վերացնելով մարդկային սխալները կարևոր օբյեկտների անցումների ընթացքում: Կալիֆորնիայի Մաունթին Վյուի SETI ինստիտուտի մոլարակային աստղագետ Մարչիսը ցանկանում է ընդլայնել ցանցը՝ մեծացնելով մասնակցությունը քիչ ներկայացված տարածաշրջաններից, ինչպիսիք են Աֆրիկան, Կենտրոնական Ասիան և Հարավային Ամերիկան: Սա լավ կլինի թե՛ հետազոտողների, թե՛ սիրողական աստղագետների համար: «Ինքնուրույն դու կարող ես սահմանափակ բաներ անել աստղագիտության մեջ,- ասում է Վենզորը։- Միասին աշխատելով զգում ես, որ մի ավելի մեծ գործի մաս ես կազմում»։   Գլխավոր նկարը՝ Space42-ի Երջանիկ Հարությունյան
11:25 - 07 մարտի, 2025
Մտքի կենտրոնները Հայաստանում․ ազդեցությունը որոշումների կայացման վրա և խնդիրները

Մտքի կենտրոնները Հայաստանում․ ազդեցությունը որոշումների կայացման վրա և խնդիրները

Ի՞նչ խնդիրներ են Հայաստանում դրված հումանիտար ու հասարակական գիտությունների առջև, ինչպե՞ս կարող են դրանք ծառայել պետության կարիքներին, ի՞նչ է նշանակում միջազգայնացնել գիտությունն, ու ի՞նչ դեր ունեն վերլուծական կենտրոնները։ Փետրվարի 14-15-ին անցկացվեց «Գիտուժ» նախաձեռնության կազմակերպած «Գիտություն և տեխնոլոգիա․ դիմակայելով Հայաստանի մարտահրավերներին» խորագրով համաժողովը։ Համաժողովի առաջին օրը նվիրված էր հումանիտար ու հասարակական գիտություններին։ Համաժողովների քննարկումներից մեկը մտքի կենտրոնների գործունեության և կառավարության հետ համագործակցության մասին։ Քննարկմանը մասնակցում էին «ԱՊՐԻ Արմենիա» հետազոտական կենտրոնի՝ հաղորդակցության հարցերով ղեկավար Գրետա Ավետիսյանը, Ժողովրդավարության անվտանգության տարածաշրջանային կենտրոնի նախագահ Տիգրան Գրիգորյանը, Քաղաքակրթական մշակութային հետազոտությունների կենտրոնի փոխտնօրեն Հայկ Քոչարյանը, նույն կենտրոնի հետազոտող, ԵՊՀ դասախոս Աննա Գևորգյանն ու Եվրասիա համագործակցություն հիմնադրամի գլխավոր տնօրեն Գորգ Տեր-Գաբրիելյանը։ Պանելը վարում էր Անվտանգային քաղաքականության հետազոտական կենտրոնի ասոցացված փորձագետ, քաղաքագետ Սամվել Մելիքսեթյանը, որը քննարկումը սկսեց՝ ներկայացնելով, թե ինչպես 20-րդ դարում ԱՄՆ-ում զարգացավ think tank, հայերեն՝ մտքի (նաև՝ ուղեղային/վերլուծական) կենտրոն եզրույթը։ Աննա Գևորգյանը նշեց, որ վերլուծական կենտրոնները ստեղծվեցին՝ դառնալու կամուրջ կառավարողների ու ակադեմիական համայնքի միջև․ «100 տարի առաջ ԱՄՆ-ում մտահաղացել են այդպիսի մի գաղափար, որ ակադեմիայում մարդիկ զբաղված են գիտությամբ, քաղաքականությամբ զբաղվող մարդիկ ժամանակ չունեն տասնյակ էջերից բաղկացած և հարյուրավոր հղումներից բաղկացած հոդվածներ կարդալու, բայց անհրաժեշտություն կա քաղաքականության ոլորտում որոշումներ կայացնելիս հիմնվել գիտական հետազոտությունների վրա, և որոշել են ստեղծել մի կամրջող օղակ, որոնք կոչվում են մտքի կենտրոններ, և որոնք, ծանոթ լինելով այդ գիտական հետազոտություններին, կիրառական, պրակտիկ վերլուծություններով կօգնեն քաղաքականություն մշակողներին»։ Տիգրան Գրիգորյանը նկատեց՝ Հայաստանի պարագայում վերլուծական կենտրոնների ստեղծման մեծ խթան հանդիսացավ Արցախյան երկրորդ պատերազմը․ «Այդ պատերազմը ի ցույց է դրել ոչ միայն պետական համակարգում կոմպետենտության հետ կապված խնդիրները, այլ նաև վերլուծական դաշտում: …. Մենք հիշում ենք, թե ինչպիսի ինտելեկտուալ մթնոլորտ էր տիրում Հայաստանում մինչև պատերազմի մեկնարկը, այդ թվում նաև պատերազմի ընթացքում, հատկապես արտաքին քաղաքականության, անվտանգության ոլորտներում։ Կային պատկերացումներ մեր միջավայրի մասին, որոնք ընդհանրապես չէին համապատասխանում իրականությանը, ավելի շատ մեր կողմից հորինված ինչ-որ պատրանքներ էին, և պատերազմը ցույց տվեց, որ մենք ինչ-որ չափով այդ պատրանքների զոհ դարձանք»։  Տիգրան Գրիգորյանը Քաղաքագետի խոսքով այդ պատրանքները գոյություն ունեին ոչ միայն վերլուծական շրջանակներում, այլ նաև որոշում կայացնողների շրջանակում․ «Վստահ եմ, որ մեր քաղաքական էլիտայի բացարձակ մեծամասնությունը, այդ թվում՝ պատերազմի ընթացքում որոշում կայացնողները պատրաստվում էին այլ տեսակի պատերազմի, որովհետև մտայնությունն այն էր, որ պատերազմը լինելու է կարճ, ինչ-որ արտաքին խաղացողներ կանգնեցնելու են արագ, և այդ տրամաբանությամբ էր կառուցված նաև ողջ ռազմավարությունը ինչպես զինված ուժերում, այնպես էլ ավելի բարձր մակարդակում»։  Պանելիստները հաջորդիվ քննարկեցին հետևյալ հարցը․ արդյո՞ք Հայաստանում մտքի կենտրոնները կարողանում ազդել վարվող քաղաքականության, որոշումների կայացման վրա, կա՞ համագործակցություն պետական համակարգի հետ, և եթե մտքի կենտրոնների վերլուծությունը քննադատական տարրեր ունի, ինչպե՞ս է դա ընկալվում։ Տիգրան Գրիգորյանը նշեց՝ իր ղեկավարած Ժողովրդավարության անվտանգության տարածաշրջանային կենտրոնի ու կառավարության միջև ուղիղ շփում չկա, չնայած իրենք բոլոր միջոցառումներին, քննարկումներին հրավեր են ուղարկում նաև պետական մարմիններին։ Նա նշեց՝ վերջին օրինակը Լեռնային Ղարաբաղից բռնի տեղանված փախստականների թեմայով համաժողովն էր, որին պետական մարմիններից մասնակիցներ չկային։ Քաղաքագետի խոսքով ինչ-որ առումով հնարավոր է միջնորդավորված կերպով ազդել քաղաքականության վրա․ երբ, օրինակ, հրապարակվում է որևէ հետազոտություն, այն միգուցե տեղ հասնում է, սակայն նաև նկատվում է, որ կառավարությունն ավելի շատ առաջնորդվում է լոյալության սկզբունքով․ «Հիմնական միտումը լոյալությունը ամեն ինչից վերև դասելն է, ու սա վերաբերում է ոչ միայն վերլուծական դաշտի հետ փոխգործակցությանը, այլ նաև պետական համակարգում։ Վստահաբար վերլուծական դաշտի մի մասի հետ շփման մեխանիզմներ ստեղծվել են վերջին տարիների ընթացքում։ Վարչապետի մակարդակով, այլ պաշտոնյաների մակարդակով պարբերական շփումներ լինում են վերլուծական դաշտի կամ քաղաքացիական հասարակության տարբեր ներկայացուցիչների հետ, բայց այստեղ, կարծում եմ, գլխավոր սկզբունքը հենց դա է։ Չեմ ասում՝ ով հրավիրվում է, լոյալ է իշխանություններին կամ չի քննադատում, բայց հիմնականում լոյալության սկզբունքի հիման վրա է դա տեղի ունենում»։ Տիգրան Գրիգորյանը նշեց՝ իրենց կենտրոնի ստեղծման պահից ավելի մեծ շփումներ ունեն միջազգային տարբեր գործընկերների հետ՝ սկսած ԱՄՆ պետքարտուղարության բարձրաստիճան պաշտոնյաներից մինչև դեսպանտների ներկայացուցիչներ, քան Հայաստանի իշխանությունների հետ․ «Շատ հաճախ որոշումները կայացվում են առանց փորձագիտական դաշտի հետ պատշաճ քննարկումների, ու խոսքը ոչ միայն անվտանգության կամ արտաքին քաղաքականության ոլորտի մասին է։ Բոլոր հարցերում տեսնում ենք, որ կարծես թե ի սկզբանե որոշումը կայացվում է, հետո են քննարկումները տեղի ունենում, հետո պարզվում է ընթացքում, որ այդ որոշումը վատ որոշում է, և ինչ-որ փոփոխություններ են մտցնում»։  Մյուս կողմից էլ քաղաքագետը նշեց, որ ի տարբերություն այլ երկրների՝ Հայաստանում ռեպրեսիվ քայլեր, մեխանիզմներ գոյություն չունեն․ «Վատագույնը, որ քեզ սպառնում է իշխանության քաղաքականությունը քննադատելիս, այն է, որ չես հրավիրվելու տարբեր հանդիպումների»։ Գևորգ Տեր-Գաբրիելյանը նշեց՝ իրենք տարբեր փաստաթղթեր են մշակում, որոնք այս կամ այն ոլորտին վերաբերող քաղաքականության մասին առաջարկներ են ներկայացնում, ինչպես նաև համագործակցում են կառավարության տարբեր մարմինների հետ․ «Եղել է իրադրություն, երբ նախարարության հետ հավասարը հավասարին ենք աշխատել ինչ-որ փաստաթղթի շուրջ, եղել է, երբ մենք ենք առաջարկել նրանց, եղել է, որ նրանք են մեզ առաջարկել։ Ու ընդհանուր գիծը ոչ միայն հիմա, այլև նախորդ կառավարությունների ժամանակ, այն է, որ կառավարությունը միշտ ունի առավելություն։ Նույնիսկ երբ դուք երկխոսում եք հավասարազոր, նա հաղորդելու բան ունի քեզ, իսկ թե քո հաղորդածից ինքը հետո ի՞նչ կօգտագործի, շատ-շատ իմանաս մեդիայից»։ Նա, սակայն շեշտեց, որ եթե ազդեցություն լինում է, լինում է ոլորտային տեխնիկական հարցերի մակարդակում, և ոչ մեծ քաղաքականությունների վրա։ Աննա Գևորգյանը նշեց՝ շատ հաճախ հանրության մոտ տպավորությունն այնպիսին է, որ վերլուծաբանները պիտի լինեն իշխանական կամ հակաիշխանական ակտիվիստներ․ «Ընկալումը, որ մարդը կարող է խոսել իր մասնագիտական դիրքից, վերլուծություն անել, և իր համար կարևոր է, որ այդ վերլուծությունը օգտագործեն քաղաքական դաշտի բոլոր դերակատարները՝ անկախ նրանից՝ իշխանություն է, թե ընդդիմություն, որովհետև դա ընդհանուր հանրային բարիքին ուղղված գործընթաց է, ցավոք սրտի մեր հասարակության մեջ չկա։ Եվ դա անդրադառնում է նաև իշխանության պատկերացումների վրա, թե ինչպես պետք է շփվել վերլուծական կենտրոնների հետ։ Ինստիտուցիոնալ շփում և այդ շփման կարևորության ինստիտուցիոնալ ընկալում չկա»։  Հետազոտողը նշեց, որ անկախ այդ հանգամանքից՝ իրենց վերլուծություններն անպայման ուղարկում են պետական մարմիններին, եթե գտնում են, որ կարևոր է՝ վերջիններս ծանոթանան։ Երբ պաշտոնական գրագրությունն էլ չի օգնում, շատ հաճախ կառավարության ոչ շատ բարձր օղակներում կապերն են փորձում օգտագործել՝ ասելիքը տեղ հասնցելու ու իրենց միջոցառումներին ներկայություն ապահովելու նպատակով։  Գրետա Ավետիսյանը նշեց՝ կառավարության հետ կապը պահել փորձում են, իրենց միջոցառումների, հանդիպումների մասնակցության առաջարկներին էլ արձագանքներ լինում են։ «Կուզեմ ասել, որ ոչ թե իշխանություն, այլ պետություն համագործակցությունն է այստեղ կարևոր, որովհետև իշխանությունները փոխվում են, իսկ պետության կարևորությունը մնում է նույնը»։ Գրետա Ավետիսյանը Պանելիստները հաջորդիվ պատասխանեցին հետևյալ հարցերին․ արդյո՞ք Հայաստանում կատարվող վերլուծությունների վրա ազգային գաղափարների ազդեցությունը կա, արդյո՞ք դա խանգարում է,  ինչպե՞ս է պահպանվում կապը գիտության հետ, և ինչպե՞ս է լուծվում ոլորտում կադրերի հարցը։ Գևորգ Տեր-Գաբրիելյանը հիշեց, թե ինչպես է ուկրաինացի փիլիսոփաներից մեկի մոտ այսպիսի մի ձևակերպում կարդացել՝ էթնոպիա՝ էթնոս և ուտոպիա բառերի միաձուլումից․ «Մեր հայաստանյան հասարակական դիսկուրսը, գիտականն էլ հետը, ամբողջովին դրանով ծածկված է վերջին 30 տարվա ընթացքում և պարզ պատճառներով, որովհետև այդ գաղափարախոսությունը կառուցվել է, այն ֆինանսավորվել է, և եթե կար ընտրություն, ասենք, հետազոտելու՝ ինչ է կատարվել Հայաստանում 1945 թ․, և արդյ՞ոք Արատտան հայկական թագավոր է եղել, գերադասությունը տրվել է նրան, որ ապացուցենք՝ Արատտան հայկական թագավոր էր։ Աշոտ Ոսկանյանը հետազոտություն ունի այն մասին, թե ինչպես այսօր նույնիսկ դեռևս գործող, թեև արդեն դեմոդե դարձած հասարակական գիտությունների ռազմավարությունը՝ պաշտոնապես ընդունված Հայաստանում, ունի այսպիսի ֆրազ՝ եթե պատմական փաստը հակասում է ազգային շահերին, պետք է գերադասել ազգային շահերը։ Մենք ապրում ենք Հայաստանում այդ իրականության մեջ»: Գևորգ Տեր-Գաբրիելյանը նկատեց՝ ճշմարտությանը փոքրիշատե մոտենալու համար պետք է դուրս գալ այդ փակուղուց։ Տիգրան Գրիգորյանն ասաց՝ իհարկե, կան թեմաներ, ինչպես օրինակ, հայ-ադրբեջանական հարաբերությունները, որտեղ դժվար է ամբողջովին օբյեկտիվ լինել։ Սակայն քաղաքագետը նշեց, որ միջազգային լսարանին ուղղված նյութերում վերջիններիս համար ընդունելի ու ընկալելի բառապաշար են փորձում ընտրել։  Գիտության հետ կապն էլ ապահովվում է հետևյալ կերպ․ իրենց թիմում կան և՛ պրակտիկ գիտելիքներ ունեցող մարդիկ՝ ռազմարդյունաբերության, անվտանգային և այլ ոլորտներից, և՛ ակադեմիայից մարդիկ․ «Շատ հետաքրքիր է, թե ինչպես ես պրակտիկ գիտելիքը մեկտեղում գիտական լեզվի, գիտական թեզերի հետ ու արդյունքում շատ հետաքրքիր նյութ ես ստանում»։ Աննա Գևորգյանը նշեց՝ իրենց կենտրոնի աշխատակիցների մեծ մասը նաև գիտությամբ է զբաղվում, և ակադեմիայի, գիտության հետ կապն ինքնսըտինքյան ապահովված է։ Հետազոտողն ապա խոսեց մտքի կենտրոնների մի կարևոր գործառույթի մասին, որը կա Արևմուտքում՝ քաղաքականության համար մարդկային կապիտալ ապահովելը․ «Այս օրերին էլ թրամփյան ադմինիստրացիան խոսում է այն մասին, որ նույնիսկ տասնյակ հազարավոր [պաշտոնյաներ] պետք է փոխվեն։ Որտեղի՞ց պիտի գան այն մարդիկ, որոնք պիտի ծանոթ լինեն պետական քաղաքականություններին, համապատասխան գիտելիքներ և փորձառություն ունենան։ Նրանց համար այդ դաշտը վերլուծական կենտրոնների ընձեռած մարդկային կապիտալի հնարավորություններն են։ Շատ հաճախ այդ վերլուծական կենտրոններում աշխատողները հետո տեղափոխվում են պետական համակարգեր։ Վերջին օրինակներից է թրամփյան առաջին ադմինիստրացիայի ամենակարկառուն ներկայացուցիչներից Ջոն Բոլտոնը, որը մինչ այդ վերլուծական կենտրոններում աշխատող վերլուծաբան էր և անմիջապես հետո դարձավ անվտանգության հարցերով խորհրդական Թրամփի ադմինիստրացիայում և հետո պաշտոնից ազատվելուց հետո վերադարձել է այդ դաշտ»։  Աննա Գևորգյանի խոսքով Հայաստանում այդ պրակտիկան կայացած չէ, քանի որ հաճախ չկուսակցականացված լինելը համարում են չքաղաքականացված լինելու հոմանիշ․ «Պահանջում են, որ կապ չունենաս առհասարակ պետական համակարգերի հետ, իսկ եթե երբևէ ունեցել ես, շեղ աչքով են քեզ նայում, որովհետև համարում են, որ դու ինչ-ինչ ջատագովությամբ ես հավանաբար զբաղվում, ոչ թե իրական հետազոտություններով։ Մյուս կողմից, վերլուծական կենտրոնների մեջ էլ շատ քիչ են նրանք, որոնք պետական համակարգում աշխատած մարդու պոտենցիալը փորձում են ներգրավել իրենց աշխատանքներում և հնարավորություն տալ, որ այս մարդն, իր գիտելիքները զարգացնելով, տարիներ հետո էլի պատրաստի կադր լինի ներգրավվելու պետական համակարգում»։ Անդրադառնալով վերլուծական դաշտի համար կադրեր գտնելու խնդրին՝ Հայկ Քոչարյանը նշեց՝ մարդկային ռեսուրսի բացը լրացնելու հարցում իրենց օգնում է այն, որ կենտրնի հետազոտողները դասավանդում են և կարողանում են ուսանողներին ներգրավել։ Պանելիստները հաջորդիվ անդրադարձան ԶԼՄ-ների հետ աշխատանքի և հանրությանը լսելի լինելու հարցին։  Տիգրան Գրիգորյանը նշեց՝ ոչ միայն Հայաստանում, այլ նաև աշխարհում բևեռացվածություն է նկատվում, և դետալիզացված ինֆորմացիայի փոխարեն մարդիկ փորձում են իրենց տեսակետին համապատասխանող ինֆորմացիա գտնել․ «Վերլուծական դաշտը ունի այդ խնդիրը, հատկապես այն մարդիկ, որոնք զբաղվում են գիտությամբ, մասնագիտացված են ինչ-որ խնդիրների մեջ, պետք է այդ պրոդուկտը ավելի հասանելի դարձնեն ավելի լայն զանգվածների համար։ Չգիտեմ՝ ինչպես կարելի է այդ հարցին լուծում տալ, որովհետև հատկապես այս տիպի միջավայրում, որ պերմանենտ ճգնաժամի մեջ է գտնվում պատերազմի արդյունքում, մարդիկ նաև ինչ-որ պոզիտիվ ինֆորմացիայի կարիք ունեն»։ Քաղաքագետը կարևորեց, որ մեդիայում ֆիլտրեր աշխատեն, և լրատվամիջոցները պատասխանատվություն վերցնեն, թե ում են ձայն տալիս։  Հայկ Քոչարյանն էլ նշեց, որ սոցցանցերի և ժամանակից կարճ տեքստի ընկալման խնդիր կա․ մեծ տեքստերը չեն ընկալվում։ Նրա խոսքով եթե գիտնականներն ու վերլուծաբանները սկսեն մրցակցել կարճ և հեշտ մարսվող բովանդակություն ստեղծողների հետ, վերջիններիս գործիքներով աշխատել, կվնասեն իրենց հիմնական գործին։  Հայկ Քոչարյանը Պանելիստները նաև անդրադաձրան ֆինանսական խնդիրներին, որոնք սրվել են հատկապես վերջին շրջանում՝ ամերիկյան ֆոնդերի կրճատմամբ պայմանավորված։ Տիգրան Գրիգորյանը նշեց, որ ըստ հետազոտություններից մեկի՝ զարգացած երկրների վերլուծական կենտրոնների 70%-ում ֆինանսավորումը ներքին է՝ տարբեր ընկերություններից, կորպորացիաներից, կառավարությունից։ Մինչդեռ Հայաստանի նման միջին զարգացվածության կամ ավելի ցածր մակարդակ ունեցող երկրներում մեծամասամբ արտաքին ֆինանսավորում է։  Քաղաքագետի խոսքով ներկայիս ֆինանսական ծանր իրավիճակում կառավարությունը կարող էր որոշակի կերպով աջակցել վերլուծական կենտրոններին՝ հարկային արտոնություններ տալով կամ կրկին հարկային քաղաքականությամբ խրախուսելով նման կենտրոններին  նվիրատվությունները․ «Հայաստանի պարագայում տեսանք, որ առանձնահատուկ համագործակցություն չկա, ու նաև նախընտրական տարի է։ Ես չեմ կարծում, որ ինչ-որ լուրջ քայլեր պետության կողմից կլինեն, բայց իհարկե այստեղ պետք չէ ողջ խոսակցությունը հանգեցնել պետության դերակատարությանը, սա առաջինը մեր խնդիրն է, և մենք պետք է փորձենք դաշնակիցներ գտնել նաև Հայաստանի ներսում, որոնք կարող են հետաքրքրված լինել ոլորտի գոյությամբ»։  Աննա Գևորգյանը նշեց՝ որպեսզի իրենց կենտրոնում կարողանան զբաղվել վերլուծական աշխատանքով, շատ հաճախ այլ աշխատանքներով են զբաղվում, և միայն այդ լրացուցիչ աշխատանքների շնորհիվ է, որ կարողանում են վերլուծություններ իրականացնել։ Գրետա Ավետիսյանն էլ նշեց, որ վերլուծական կենտրոնները կայացած չեն որպես կառույցներ․ դրանք շատ հաճախ չունեն ֆոնդհայթայթման մասնագետներ, հաշվապահներ և այլն․«Շատ-շատ կարևոր է ֆինանսական ապահովության համար որպես կառույց կայանալը»։ Կարդացեք նաև համաժողովի պանելային նախորդ քննարկումը՝ գիտության միջազգայնացման վերաբերյալ։   Լուսանկարները՝ «Գիտուժի» Աննա Սահակյան  
19:15 - 23 փետրվարի, 2025
Հումանիտար և հասարակական գիտությունների միջազգայնացումը․ միջազգային ու հայկական ամսագրեր և պետական կարիքներ

Հումանիտար և հասարակական գիտությունների միջազգայնացումը․ միջազգային ու հայկական ամսագրեր և պետական կարիքներ

Ի՞նչ խնդիրներ են Հայաստանում դրված հումանիտար ու հասարակական գիտությունների առջև, ինչպե՞ս կարող են դրանք ծառայել պետության կարիքներին, ի՞նչ է նշանակում միջազգայնացնել գիտությունն, ու ի՞նչ դեր ունեն վերլուծական կենտրոնները։ Փետրվարի 14-15-ին անցկացվեց «Գիտուժ» նախաձեռնության կազմակերպած «Գիտություն և տեխնոլոգիա․ դիմակայելով Հայաստանի մարտահրավերներին» խորագրով համաժողովը։ Համաժողովի առաջին օրը նվիրված էր հումանիտար ու հասարակական գիտություններին։ Հաջորդիվ գիտության միջազգայնացման հարցերն էին քննարկում Գիտությունների ազգային ակադեմիայի (ԳԱԱ) Հնագիտության ազգագրության ինստիտուտի տնօրեն Արսեն Բոբոխյանը, Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի տնօրեն Էդիտա Գզոյանը, Հայաստանում Ամերիկյան համալսարանի (ՀԱՀ) դասախոս, փիլիսոփայական գիտությունների թեկնածու Արշակ Բալայանը և Քաղաքակրթական մշակութային հետազոտությունների կենտրոնի գիտաշխատող, ՀԱՀ դասախոս Նարեկ Սուքիասյանը քննարկում էին գիտության միջազգայնացմանը, հայերեն տպագրություններին ու պետական կարիքին վերաբերող հարցեր։  Քննարկումը վարում էր Հնագիտության Ազգագրության ինստիտուտի գիտաշխատող, ՀԱՀ դասախոս Լիլիթ Ղազարյանը։ Առաջինը քննարկման մասնակիցները պատասխանում էին այն հարցին, թե ինչ է նշանակում գիտության միջազգայնացում, և հումանիտար, հասարակագիտական ուղղություններում ինչ չափորոշիչներ կան, որոնցով գիտությունը համարվում է միջազգային։  Էդիտա Գզոյանը նկատեց՝ գիտության միջազգայնացումն արհեստական տերմին է, և «գիտությունն ինքնին պետք է միջազգային լինի»։ Էդիտա Գզոյանը Արշակ  Բալայանը համաձայնեց, որ գիտությունը համամարդկային է, սակայն նաև շեշտեց՝ տարբեր հետազոտական խմբեր ունեն մոտեցումների նուրբ տարբերություններ, և հանուն արտասահմանում հրատարակվելու պետք չէ խուսափել յուրովի մոտեցումից․ «Լինում է, երբ գիտնականները, կռահելով տվյալ ամսագրի առաջնահերթությունները, փորձում են իրենց դրույթները, թեզերը, պնդումները համաձայնեցնել խմբագիրների քիմքին և ոչ թե արտահայտել այն մտքերը, այն եզրահանգումները, որոնց իրենք հանգել են, որոնց օգտին ունեն բավարար հիմքեր»։  Գիտնականը նաև նշեց՝ պետության վերջին տարիների քաղաքականությունն օգնում է միջազգայնացմանը, տպագրությունների թիվն ավելացել է։  Արսեն Բոբոխյանը նշեց՝ գիտելիքը գոյություն ունի մեզնից անկախ, և երբ գիտելիքին մոտենալու մեթոդները նմանվում են, ուրեմն գործ ունենք միջազգային գիտության հետ։ Նա նաև շեշտեց, որ թե՛ հումանիտար ու հասարակագիտական, թե՛ բնագիտամաթեմատիկական ուղղությունների դեպքում այդ մեթոդաբանությունը նույնն է։  «Երբ մենք խոսում ենք հայկական գիտության մասին, մենք պիտի հաշվի առնենք այն հանգամանքը, որ այդ գիտությունը որոշակի լանդշաֆտում է ստեղծվել, որոշակի տարածության մեջ, և այդ տարածությունը ուղղակիորեն ազդել է այն մարդկանց վրա, որոնք վարում են այդ գիտությունը, որոնք այդ գիտությունը մտցնում են շրջանառության մեջ։ Եվ այդ սուբյեկտիվությունից, հատկապես հումանիտար գիտություններում, դժվար է խուսափել։ Եվ այնտեղ, որտեղ մենք հեռանում ենք սուբյեկտիվությունից, մոտենում ենք միջազգային գիտությանը»,- ասաց Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի տնօրենը։ Նարեկ Սուքիասյանը միջազգայնացման համատեքստում մի խնդրի անդրադաձրավ․ հումանիտար և հասարակագիտական ուղղություններում ուսանողներին համապատասխան մեթոդաբանություն չի դասավանդվում, և այն գիտնականները, որոքն միջազգային տպագրություններ ունեն, կա՛մ արտասահմանում են կրթվել, կա՛մ էլ ինքնուրույն են գտել այդ ճանապարհները։  Նարեկ Սուքիասյանը Էդիտա Գյոզյանը նշեց՝ միջազգայնացում նշանակում է ոչ միայն տպագրվել միջազգային պարբերականներում, այլ նաև միջազգային շտեմարաններում ինդեքսավորել հայկական ամսագրեր։ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի տնօրենը հիշում է՝ իրենց ոլորտի ամենահեղինակավոր ամսագրերից մեկը հոդվածներից մեկում չէր թողնում գործածել Կոնստանդնուպոլիս բառը և առաջարկում էր այն դարձնել Ստամբուլ։ Բովանդակային նման սահմանափակումները որոշ դեպքում շրջանցելու ճանապարհներ, ըստ գիտնականի, գտնվում են, սակայն նման դեպքերից խուսափելու համար կարևոր է առաջխաղացնել նաև հայկական ամսագրերը։ «Մեր ինստիտուտում երկու ամսագիր ենք տպագրում, մեկը՝ հայերեն, մյուսը՝ անգլերեն, և բացի այն, որ մեր գիտաշխատողները խրախուսվում են արտասահմանում տպագրվել, մենք նաև փորձում ենք մեր ամսագիրը ինտեքսավորել WOS և Scopus հարթակներում այն նպատակով, որ կարողանանք և՛, օրինակ, Կոստանդնուպոլիս բառը, և՛ մեր տեղանունները հանգիստ օգտագործել ու նաև այդ ձևով մեր օրակարգը թելադրել ու առաջ տանել»,- ասաց նա։ Գիտնականը կարևորեց նաև ինդեքսավորված ամսագրերում տպագրվելու հանգամանքն այն պատճառով, որ այդպես հնարավոր է հասնել միջազգային գիտական հանրությանը։ Նա նշեց՝ համաժողովից առաջ գործընկերների հետ ստուգել է, թե վերջին 30 տարիների ընթացքում հայաստանյան ամսագրերում տպագրված հոդվածներին քանի հղում է կատարվել։ Պարզվել է, որ հղումների թիվն ընդամենը հազար է, ու հղումները կատարվել են մեծամասամբ անգլերեն ու ռուսերեն հոդվածներին։ «Հայերեն գրելու պարագայում շանսերը, որ մեզ կկարդան, ու մեր խոսքը լսելի կլինի արտասահմանում, բավական քիչ են։ ․․․․ Երբ գիտնականները սկսում են ինչ-որ նյութ փնտրել, որպեսզի օգտագործեն, նայում են, թե ինչ ամսագրերում են դրանք տպված, և WOS-ն ու Scopus-ը, կարծեք, ֆիլտր են, որոնք տարանջատում են մտցնում ամսագրերի մեջ։ Շատ հավանական է, որ մի գիտնական, որն, օրինակ, չի ճանաչում՝ այս անուն-ազգանունով մարդը ով է, նայում է, թե որ ամսագրում է տպված նրա հոդվածը, և եթե հեղինակավոր ամսագրում է, դա արդեն ավելի շատ հնարավորություն է տալիս, որ մեր խոսքը լսելի լինի»,- ասաց Էդիտա Գզոյանը։ Հայկական գիտական ամսագրերի խնդիրների համատեքստում Նարեկ Սուքիասյանն առաջակեց խրախուսել դրանց խմբագրական կազմերում արտերկրից խմբագրական գրախոսներ ներառելու պրակտիկան։ Էդիտա Գզոյանն էլ հավելեց՝ ամսագրերի որակի բարձրացման ուղղությամբ միայն պետությունը չէ, որ պիտի քայլեր անի․ «Պետության կողմից պարբերաբար առաջարկներ եղել են խմբագիրներին անել փոփոխություններ, որոնք հնարավորություն կտան օգնելու այդ ամսագրերին ինդեքսավորվելու։ Ասեմ, որ արձագանքը խմբագրական տներից, մեղմ ասած, գոհացուցիչ չի եղել, ինչի արդյունքը այն է, որ մեր ամսագրերը, որոնք որ 4-5-ն էին, հիմա 3-ն են դարձել միջազգային շտեմարաններում»։ Նա նշեց՝ ի տարբերություն Հայաստանի՝ հարևան երկրներն ինդեքսավորման ուղղությամբ ավելի ակտիվ են․ միջազգային շտեմարաններում Վրաստանը 6 ամսագիր ունի, Ադրբեջանն՝ 9, Թուրքիան՝ 375։ Պանելիստներին ուղղված հաջորդ հարցը գիտաժողովներին մասնակցությունն էր, որոնք, ի տարբերություն միջազգային տպագրությունների, ատեստավորման նոր կարգով գիտական արդյունք չեն համարվում։ Լիլիթ Ղազարյանը Նարեկ Սուքիասյանը նշեց՝ եթե միջազգայնացում ասելով՝ նկատի են առնվում նաև միջազգային համագործակցությունները, ապա պետք է հաշվի առնել, որ այդպիսի  համագործակցությունները ձևավորվում են կոնֆերանսների ժամանակ, ծանոթությունների հիման վրա։ Էդիտա Գզոյանը նշեց՝ ատեստավորման ներկայիս պահանջները մինիմալ պահանջներ են, և ոչ մեկը չի արգելում դրանցից դուրս մասնակցել գիտաժողովների կամ հայերեն հոդվածներ կամ մենագրություններ գրել․ «Ավագ գիտաշխատողից, բաժնի վարիչից հինգ տարվա համար միակ պահանջը մեկ հոդվածի տպագրումն է միջազգային ամսագրերում։ Եկեք ընդունենք, որ ծիծաղալի է։ Այսինքն՝ գիտնականը հինգ տարի աշխատի և ընդամենը մի հոդված տպի, և դա համարենք մի այնպիսի բան, որ չենք կարող հասնել, ճիշտ չէ։ Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի հետ շփումների ժամանակ մշտապես նշում էին, որ դրանք մինիմալ պահանջներն են, և յուրաքանչյուր ինստիտուտ, ելնելով իր առանձնահատկություններից, պետք է ավելացնի այդ ատեստացիայի փաստաթղթի վրա, ինչը մեր ինստիտուտի պարագայում արել ենք։ Օրինակ, հայերենի հուշագրությունները մեզ համար կարևոր են, ավելացրել ենք հուշագրությունների խմբագրություն կետը․ եթե ինչ-որ գիտնական պիտի մասնակցի ատեստացիայի, պետք է ունենա, օրինակ, խմբագրված հուշագրություն, որպեսզի կարողանա հավակնել որևէ պաշտոնի։ Նաև ներառել ենք միջազգային գիտաժողովների մասնակցությունը, ու անկեղծ ասած՝ չեմ պատկերացնում գիտնականի, որը չի մասնակցում միջազգային գիտաժողովի․ կապ չունի՝ դրա համար միավոր ստանում է, թե չի ստանում»։ Արշակ Բալայանն էլ հավելեց, որ գիտաժողովներն, իհարկե, կարևոր են, սակայն հոդվածների տպագրումը շատ ավելի մեծ ջանք ու աշխատանք է պահանջում, և բնական է, որ Կոմիտեն գիտաժողովներին այնքան մեծ տեղ չի հատկացնում, որքան հոդվածներին․ «Բայց միգուցե պիտի լինեն մեխանիզմներ, հատկապես հաշվի առնելով մեր տնտեսական վիճակը, գիտնականների սոցիալական վիճակը և այլն, որ եթե կան լավ գիտաժողովներ, ապա դրանց մասնակցության հնարավորությունը պետությունը պիտի վերցնի իր վրա։ Միգուցե ունենանք տարբերակված մոտեցում․ գիտաժողովին մասնակցությունը նույնպես խրախուսենք, բայց ոչ այնքան շատ, ինչքան հոդվածը»։ Գիտության միջազգայնացման ու համագործակցությունների առումով Նարեկ Սուքիասյանը կարևորեց Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի հեռավար լաբորատորիաների ստեղծման ծրագիրը։ Այս ծրագրով, հիշեցնենք, արտասահմանից գիտնականի համաղեկավարությամբ Հայաստանում լաբորատորիաներ են հիմնադրվում։ Գիտկանանն առաջարկեց՝ որպեսզի խուսափենք երբեմն հանդիպող այն պրակտիկայից, որ արտերկրից համաղեկավարը սիմվոլիկ դեր է խաղում, և ամբողջ աշխատանքն արվում է այստեղ, այդ համագործացկությունները դառնան կազմակերպությունների ու ոչ թե անհատների միջև։  Արսեն Բոբոխյանը միջազգայնացման համատեքստում կարևորեց նաև սերնդափոխությունը։ Նա նշեց՝ տարեց գիտնականներին հնարավոր չի լինում ուղարկել թոշակի երկրում ցածր թոշակների պատճառով, իսկ նոր մտածելակերպի ներդրաման համար պիտի սերնդափոխություն տեղի ունենա․ «Եվ այսպիսի փոքր խնդիրներից է կախված նաև միջազգայնացման խնդիրը։ Ի վերջո, տեսակետներ պիտի փոխվեն, զարգացման նոր միտումներ պիտի լինեն, և այդ միտումները պիտի իրականացնի նոր սերունդը։ Ու փոփոխությունները շատ արագ պիտի տեղի ունենան»։ Նարեկ Սուքասյանը նկատեց՝ գուցե գիտության միջազգայնացմամբ պետությունը մի քանի այլ նպատակներ էլ ունի։ Առաջինն այն է, որ միջազգայնացումն օգտագործվում է որպես միջոց չափանիշներին չհամապատասխանող գիտնականներին ու դասավանդողներին ոլորտից դուրս թղնելու համար։ Մյուս նպատակն, ըստ գիտնականի, կարող է լինել հետևյալը․ քանի որ պետությունն ինքը չի կարողանում լուծել տեղական ամսագրերի խնդիրը, գիտական աշխատանքները ֆիլտրելու գործը «արտապատվիրակում է» արտասահմանյան ամսագրերին։ «Այստեղ քաղաքականության անկեղծության հարց էլ կա․ արդյո՞ք մենք գիտության միջազգայնացում ենք ուզում, թե՞ դրա տակ պարզապես փորձում ենք վատորակ բաներից ազատվել, որոնք ինքներս չենք կարողանում մեր միջոցներով կարգավորել»,- ասաց Նարեկ Սուքիասյանը։ Խոսելով միջազգայացմանը զուգահեռ Հայաստանի համար կարևոր խնդիրներով զբաղվելու հարցից՝ էդիտա Գզոյանը նշեց, որ պատվերի ձևավորման հարցում դեր ունեն նաև գիտական կազմակերպությունների տնօրենները, ու հենց նրանք կարող են հասկանալ պետության առաջնահերթություններն ու ըստ դրանց՝ խնդիրներ սահմանել։  Նարեկ Սուքիասյանն էլ պետական պատվերի փոխարեն ավելի մինիմալիստական ձևակերպում արեց՝ պետական կարիք՝ նշելով, որ եթե անգամ պատվերը չկա, պետությունը կարող է գիտնականներին տեղեկացնել իր կարիքնեի մասին․ «Ինչքանո՞վ են, օրինակ, մեր սոցիոլոգիական դպրոցներն օգտագործվում քաղաքականություն մշակելուց առաջ տվյալներ հավաքելու և հասկանալու համար այն հասարակությանը, խմբերին, որոնց այդ քաղաքականությունները վերաբերելու են։ Օրինակ՝ Էստոնիայում արտգործնախարարությունը համալսարաններին, որոնք միջազգային հարաբերությունների մասնագետներ են պատրաստում, առաջարկում է թեմաների ցանկ՝ դիպլոմային, մագիստրոսական թեզերի համար։ Ու սա թե՛ կարող է աշխատաշուկայի համար լավ լինել, երբ պետությունը քեզ ասում է՝ այսինչ միջազգային խնդրով մենք կարիք ունենք ավելի լավ գիտելիքների, թե՛ դրա մասնագետը դառնալով՝ դու կարող ես քո տեղը գտնել այդ կառույցում, բայց նաև սա ինչ-որ ազդակներ է ուղարկում ինստիտուտների տնօրեններին, որոնք իրենց առաջնահերթությունները մշակելիս նաև հաշվի կառնեն պետական կարիքները»։ Արշակ Բալայանն էլ հավելեց՝  կառավարություններն, իհարկե կարող են իմանալ իրենց որոշ խնդիրներ, բայց միշտ չի, որ այդ խնդիրները լավ են հասկանում․ «Իմ շատ սահմանափակ փորձը ուշում է, որ կառավարիչները շատ հաճախ տեսնում են ծառերը, չեն տեսնում անտառը։ Գիտնականները շատ հաճախ անտառն են տեսնում, մանրամասները չգիտեն։ Այստեղ համագործակցության մեծ խնդիր կա, որ մենք հասկանանք՝ հատկապես ինչն է, որի կարիքը կա և հնարավոր է իրականացնել Հայաստանի տնտեսական, քաղաքական, իրականության պայմաններում» Գիտնականը կարևորեց նաև ուսումնասիրել հաջողված օրինակները։ Նա նկատեց՝ հումանիտար, հասարակագիտական ուղղություններով գիտական կառույցներ կան, որոնք միջազգայնացման և այլ առումներով հաջողել են․ «Այդ ի՞նչ եղավ, որ այս մի ինստիտուտի մոտ ամեն ինչ ստացվում է, այն մյուս ինստիտուտի մոտ չի ստացվում, ո՞րն է գաղտնիքը։ Ունեցել են պարզապես լավ ղեկավա՞ր, պարզապես պետությունը մի քիչ ավելի մեծ ֆինանսավորո՞ւմ է հատկացրել, թե՞ ունեցել են, օրինակ, տարիներ առաջվանից լավ գործընկերներ, որոնց հետ սերտորեն աշխատել են։ Սա պետք է լրջորեն ուսումնասիրել, և արդյունքը կլինի ուսանելի բոլորի համար, որովհետև այդ դեպքում կլինեն ոչ միայն ներսից մարդկանց անեգդոտիկ դիտարկումներ, այլև համակարգված հիմնավոր կարծիք, որը կփորձենք կրկնօրինակել այլ ոլորտներում»։  Արսեն Բոբոխյան էլ առաջարկեց տեղափոխվել հինգերորդ դար, երբ Վռամշապուհ արքան Մեսրոպ Մաշտոցին ու Սահակ Պարթևին գործուղեց արտասահման, նրանք էլ այնտեղ ուսումնասիրեցին միջազգային փորձը, բերեցին, ներդրեցին Հայաստանում՝ ստեղծելով հայոց այբուբենը․ «Մենք պիտի նաև մեր նախնիներից սովորենք մեծ նշանակություն տալ մշակույթին, լեզվին և երբեք չդնել որևիցե խոչընդոտ ազգային, միջազգային հասկացությունների միջև։ Դրանք շաղկապված են իրար, և առանց ազգայինի չի կարող լինել միջազգայինը»։  Կարդացեք նաև համաժողովի նախորդ քննարկումը՝  գիտության քաղաքականության վերաբերյալ, ինչպես նաև հաջորդ քննարկումը՝ մտքի կենտրոնների վերաբերյալ։   Լուսանկարները՝ «Գիտուժի» Աննա Սահակյան  
19:14 - 23 փետրվարի, 2025
Ո՞վ է Հայաստանում գիտության քաղաքականության «տերը»․ խնդիրները հումանիտար և հասարակագիտական ուղղություններում

Ո՞վ է Հայաստանում գիտության քաղաքականության «տերը»․ խնդիրները հումանիտար և հասարակագիտական ուղղություններում

Ի՞նչ խնդիրներ են Հայաստանում դրված հումանիտար ու հասարակական գիտությունների առջև, ինչպե՞ս կարող են դրանք ծառայել պետության կարիքներին, ի՞նչ է նշանակում միջազգայնացնել գիտությունն, ու ի՞նչ դեր ունեն վերլուծական կենտրոնները։ Փետրվարի 14-15-ին անցկացվեց «Գիտուժ» նախաձեռնության կազմակերպած «Գիտություն և տեխնոլոգիա․ դիմակայելով Հայաստանի մարտահրավերներին» խորագրով համաժողովը։ Համաժողովի առաջին օրը նվիրված էր հումանիտար ու հասարակական գիտություններին։ Համաժողովի պանելային քննարկումներից մեկի թեման պետության վարած գիտական քաղաքականությունն էր։ Մասնակիցներն էին Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի (ԲԿԳԿ)՝ տվյալների հավաքագրման վերլուծությունների բաժնի պետ Սմբատ Հակոբյանը,  Երևանի պետական համալսարանի (ԵՊՀ) Սոցիոլոգիայի տեսության և պատմության ամբիոնի վարիչ Հարություն Վերմիշյանը, հոգեբանական գիտությունների թեկնածու (ԵՊՀ) Սոնա Մանուսյանը, մշակութային մարդաբան Աղասի Թադևոսյանը (ԳԱԱ Հնագիտության ազգագրության ինստիտուտ)։  Պանելը վարում էր «Բուն» TV-ի հիմնադիր Գեմաֆին Գասպարյանը, որը քննարկումը սկսեց հետևյալ հարցից՝ ո՞վ է Հայաստանում գիտության քաղաքականության «տերը»։  Մի քանի պանելիստներ նշեցին՝ տերը մեկը չէ․ և՛ կառավարությունն է, և՛ գիտնականներն իրենք են, և՛ հանրությունն է։  Աղասի Թադևոսյանն, ինչպես նախորդ քննարկման մասնակիցները, կարևորեց ինքնության վերաբերյալ հարցերին պատասխանելը։  «Կարող է ինչ-որ մի մարդ (կապ չունի՝ այդ մարդը երկրի ղեկավարն է, թե ով) վեր կենա, որոշի, որ ինքը այնքան կոմպետենտություն ունի, որ կարող է ամբողջ ազգին կանգնել ու ասել, թե որն է ճիշտ, որը՝ սխալ։ Օրինակ՝ ինքնության հարցում իրակա՞ն Հայաստանն է ճիշտ, թե՞ պատմականը այն դեպքում, երբ որ պատմական Հայաստանն էլ է իրական։ Եթե խոսում ես այդպիսի բաներ, գոնե պետք է խոսես միֆական Հայաստանի ու իրական Հայաստանի հակադրության մասին։ ․․․․ Քաղաքական ոլորտների մարդիկ կոմպետենտ չեն գիտական դիսկուրս ու մտավոր դիսկուրսի հարցում, դա գիտությունն է ստեղծում, նրանք սպառողներն են, նրանք պետք է օգտվեն մեր ստեղծածից»։  Աղասի Թադևոսյանը Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի ներկայացուցիչ Սմբատ Հակոբյանն ասաց՝ գիտության արտադրանքը կիրառության մեջ դնելն իսկապես խոչընդոտների է բախվում․ «Բարի ցանկությամբ շատ դժվար է վեր կենալ և ասել՝ մենք ուզում ենք Հայաստանում այս գիտությունը զարգանա, այս թեմայով զբաղվեն գիտնականները, մենք էլ վերջում ստանանք այս արդյունքը, որը կլինի շատ չափելի։ Կա շատ մեծ ճեղքվածք այն պետական քաղաքականության, որ պիտի վարի, օրինակ, Ֆինանսների նախարարությունը կամ Առողջապահության նախարարությունը, և գիտության միջև։ Այդ կոմունիկացիան բացակայում է»։  ԲԿԳԿ ներկայացուցիչը, սակայն շեշտեց, որ Հայաստանում փոխարենն ակադեմիական ազատությունն է բարձր մակարդաի վրա՝ գիտնականներն ունեն ազատություն որոշում կայացնելու, թե ինչ թեմա հետազոտեն և ինչպես հետազոտեն․ «Ըստ իս, եթե նրանք գիտակցում են խնդիրներ, որոնցով ուզում են զբաղվել, և դա կիրառական նշանակություն ստանա, կա ազատ դաշտը դա անելու։ Այլ հարց է, որ համակարգվածություն չկա դրա մեջ»։  Սմբատ Հակոբյանը Հարություն Վերմիշյանն արձագանքեց՝ շատ մեծ ռիսկ կա շփոթելու ազատություն և ինքնագլխություն եզրույթները․ «Գայթակղությունը բավական մեծ է լինել ինքնագլուխ թեմայի ընտրության, մեթոդի, տեսության ընտրության գործունեության և արդյունք սահմանելու հարցում, բայց սա ինքնագլխություն կարող է չկոչվել, դառնալ ազատություն այն դեպքում, երբ մենք ունենք գիտական համարժեք հանրույթ։ Գիտնականը զուտ դիպլոմավորված մասնագետը չէ, գիտությամբ զբաղվելը սոցիալականացում է ենթադրում, և եթե մենք ունենք այդ բարեվարքության  առումով սոցիալականացված հանրույթ, ազատությունը այն ճոխությունն է, այն արժեքն է, որը որ պետք է շրջանառվի։ Օրինակ, նույն Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեն, համալսարանները և մնացած պատասխանատու կառույցները ինչքանո՞վ են տիրապետում իրավիճակին, ինչքանո՞վ է այդ արժեքային դաշտը ստեղծված»։  Նա որպես օրինակ նշեց հայկական գիտական ամսագրերը, որոնք այսօր գրեթե անկում են ապրում, և որոնք գրախոսության, օբյեկտիվության ու այլ խնդիրներ ունեն։ Հարություն Վերմիշյանը Աղասի Թադևոսյանը նկատեց՝ պետությունը չպիտի մտնի բովանդակային ոլորտ ու գիտնականներին թելադրի՝ ինչ թեմաներով զբաղվել, փոխարենը՝ կառավարող վերնախավերը, իրենց առաջ դրված խնդիրներից ելնելով, կարող են որոշակի հարցադրումներ ձևակերպել և խրախուսման տարբեր մեխանիզմներ մտածել, օրինակ՝ դրամաշնորհային ծրագրերով խրախուսել գիտնականներին զբաղվել պետության համար կարևոր թեմաներով։  Սոնա Մանուսյանը կարևորեց կիրառական հարցերից առաջ նախևառաջ տեսական հարցերի պատասխաններ տալը՝ հաշվի առնելով իր ոլորտի՝ հոգեբանության առանձնահատկությունները․ «Հոգեբանությունը ներմուծված գիտություն է Հայաստանում, նա չի կայացել որպես գիտակարգ, առաջին հերթին ներմուծվել է որպես պրակտիկա։ Ինձ համար մի քիչ ավելի մեծ խնդիր է, որ մենք դեռ տեսական հարցերին պատասխանենք, նոր խոսենք կիրառականի մասին։ Մենք նույնիսկ չենք հասկացել՝ մեր քաղաքացին ինչպիսին է հոգեբանական մակարդակում և այլ մակարդակներում։ Իսկ դրա համար պետք է մեզ տան ժամանակ, պետք է լինի վստահություն»։  Սոնա Մանուսյանը Աղասի Թադևոսյանը մտահոգություն հայտնեց գիտնականների ատեստավորման նոր կարգի մասով։ Նա նշեց՝ միջազգային տպագրություններին դեմ չէ, բայց թեմաներ կան, որոնց շուրջ շատ ավելի լավ է, օրինակ, հայերեն մեկ գիրք ունենալը, քան միջազգային ամսագրերում երեք հոդված։  Կառավարությունը, հիշեցնենք, ընդունել է գիտնականների ատեստավորման նոր կարգ, համաձայն որի՝ գիտական պաշտոններին (կրտսեր գիտաշխատողից մինչև պատվավոր գիտաշխատող) համապատասխանելու համար գիտնականները պետք է պարտադիր տպագրություններ ունենան միջազգային շտեմարաններում ինդեքսավորված ամսագրերում։  Հարություն Վերմիշյանը համաձայնեց, որ հայերենով գիտական աշխատանքները կարևոր են, սակայն նաև նշեց, որ  մրցակցությունը զարգացման հիմք է։ Նա նշեց՝ արժեքավոր գրքերի կողքին երբեմն հրապարակվում են առանց գրախոսման աշխատանքներ․ «Քննական արժեքներ ունեցող գիտնականը շատ կարևոր հայերեն պրոդուկտ է տալիս, բայց երբ հայերենը դառնում է չափման հիմքը, սկսում են այլ պրակտիկաներ՝ խտրական դիրքում դնելով նույն այդ բարեվարք գիտնականին»։  Սմբատ Հակոբյանը նշեց՝ խնդիր կա հասնելու միջազգային չափանիշներին․ «Եթե դու շարունակում ես անել այն գիտությունը, որը Խորհրդային Միությունից ես ժառանգել և, օրինակ, տպել 600, 700, 1500 էջանոց մենագրություններ՝ ասելով, որ սա արժեք է․․․Գուցե ինչ-որ արժեք ներկայացնում է, բայց դրա չափելիությունը ոչ մի տեղ չկա»։ Աղասի Թադևոսյանն ասաց՝ ինքը կողմ է, որ հայ գիտնականները արտասահմանյան ամսագրերում հոդվածներ տպեն, բայց կողմ չէ այն իմաստին, որ դրվում է այդ նպատակի տակ։ Գիտնականի խոսքով պետք է հաշվի առնել միջազգային ամսագրերում մտքի գաղութացումը․ «Շատ ամսագրեր քեզ ստիպում են գրել և մտածել հենց այն չափանիշների համապատասխան, որոնցով, իրենք գտնում են, որ պետք է մտածել։ Երբ որ դու ինքդ փորձում ես մտածել, կարող են կտրել քո այդ մտքերը, խմբագրել կամ վերջին հաշվով հոդվածը չվերցնել։ Հիմա շատ լուրջ հարց է․ ինչպե՞ս ապահովենք մեր մտքի ինքնուրույնությունը՝ միևնույն ժամանակ նաև մասնակից դառնալով միջազգային գիտական տեսությունների և մտքի ձևավորման գործին։ Սա է, որ քեզ գաղութացումից փրկելու է, այսինքն՝ դու՝ որպես գիտնական, պետք է աճես և կայանաս և ունենաս այնքան ուժեղ ասելիք, որ հետո նաև այդ քո ասելիքը միջազգային լեզվով միջազգային հարթակներում ներկայացնես»։ Սոնա Մանուսյանն էլ որպես օրինակ բերեց հոգեբանությունը։ Նա նշեց՝ Հայաստանը միջազգային հետազոտողների համար հետազոտություններում շատ փոքր դեր ունի․ «Օրինակ, այս ինչ միջմշակութային տեսության շրջանակներում Հայաստանի տվյալները ինչ են ասում։ Արդյունքում ամբողջական տեսական հավակնությունները շատ դժվար է իրացնել տպագրվելու մակարդակում։ Դու կարծես, որոշակիորեն աղճատելով քո հիմնական ասելիքը, տեղավորվում ես կամ հրաժարվում ես տեղավորվել ինչ-որ իմաստով գաղութացնող դիսկուրսների կամ հրապարակումների մեջ»։ Աղասի Թադևոսյանն էլ նշեց՝ կարևոր է միջազգային լեզվի կիրառումը, հոդվածներ կարդալը, տեսությանը ծանոթանալը․ «Գիտությունը համաշխարհային երևույթ է, ազգային երևույթ չի, բայց միևնույն ժամանակ նաև գիտությունը ազգային երևույթ է, և այս հարցը պետք է լուծել այդ միջազգայինի և ազգայինի շատ ներդաշնակ հատման կետերը գտնելով։ ․․․․ Մենք պետք է գտնենք լուծումներ, որոնք որ ապահովում են միջազգային ստանդարտներով գիտություն անելը Հայաստանում, բայց դա չպետք է բացառի նաև հայերենով գիտություն անելու հնարավորությունը»։  Դահլիճում ներկա էր ԳԱԱ էկոլոգանոոսֆերային հետազոտությունների կենտրոնի տնօրեն Լիլիթ Սահակյանը, որը նկատեց՝ քննարկումը լսելով հասկացավ, թե որքան մոտ են իրար հումանիտար, հասարակակագիտական և բնագիտամաթեմատիկական ուղղությունների խնդիրները՝ առաջնահերթությունների բացակայություն, անորոշություն, երկխոսության իմիտացիա, գիտնականների անհաղորդություն միջազգային ստանդարտներին, հայաստանյան հետազոտությունների պատվերի ձևակերպման բացակայություն և այլն։  ԲԿԳԿ ներկայացուցիչ Սմբատ Հակոբյանն իր խոսքում նշել էր մարդկային ռեսուրսի պակասի խնդրի մասին՝ ասելով, որ հաճախ շատ խնդիրներ լուծելու համար թիմեր հավաքելիս մասնագետների պակաս կա, և իրենք, օրինակ, խրախուսում են հետազոտություններում ուսանողների ներգրավումը տարբեր ծրագրերով։  Դահլիճից հարց հնչեց, թե կառավարությունն արդյո՞ք տարբեր ոլորտների համար մարդկային ռեսուրսների հաշվարկ ունի։  Սմբատ Հակոբյանն ասաց՝ տվյալներ, թե քանի գիտնական կա, նրանք ինչ տարիքի են, որքան հոդված են տպագրում, որտեղ են աշխատում, Կոմիտեն ունի, մշակում է, և դրանց հիման վրա որոշումներ կայացվում են։ Որոշումներ էլ կան, որ միջազգային մշակված ստանտարդների հիման վրա են կայացնում։ Սակայն ճշտող հարցին, թե արդյո՞ք կոնկրետ ոլորտներում ռեսուրսները գնահատվում են, երբ այս կամ այն գիտական խնդիրը լուծելու հարցը կա, ԲԿԳԿ ներկայացուցիչը պատասխանեց՝ նման քաղաքականություն չի վարվում։  Կարդացեք նաև համաժողովի պանելային նախորդ քննարկումը՝ պետության խնդիրների լուծման հարցում գիտության դերի մասին։   Լուսնակարները՝ «Գիտուժի» Աննա Սահակյան
21:24 - 22 փետրվարի, 2025
Ինչ խնդիրներ է հնարավոր լուծել հումանիտար ու հասարակական գիտությունների միջոցով

Ինչ խնդիրներ է հնարավոր լուծել հումանիտար ու հասարակական գիտությունների միջոցով

Ի՞նչ խնդիրներ են Հայաստանում դրված հումանիտար ու հասարակական գիտությունների առջև, ինչպե՞ս կարող են դրանք ծառայել պետության կարիքներին, ի՞նչ է նշանակում միջազգայնացնել գիտությունն, ու ի՞նչ դեր ունեն վերլուծական կենտրոնները։ Փետրվարի 14-15-ին անցկացվեց «Գիտուժ» նախաձեռնության կազմակերպած «Գիտություն և տեխնոլոգիա․ դիմակայելով Հայաստանի մարտահրավերներին» խորագրով համաժողովը։ Համաժողովի առաջին օրը նվիրված էր հումանիտար ու հասարակական գիտություններին։ Պանելային առաջին քննարկմանն թեման գիտության քաղաքականության մշակումն ու գիտության առջև դրված կիրառական խնդիրներն էին։ Քննարկման մասնակիցներն էին Մյունստերի համալսարանի տնտեսագիտության պրոֆեսոր Զարեհ Ասատրյանը, Գիտությունների ազգային ակադեմիայի (ԳԱԱ) Հնագիտության ազգագրության ինստիտուտի առաջատար գիտաշխատող, ազգագրագետ Հրանուշ Խառատյանը, հայրենագետ Հրաչ Մարտիրոսյանը (Լեյդենի համալսարան), պատմաբան-ցեղասպանագետ Սուրեն Մանուկյանը, Հայաստանում ամերիկյան համալսարանի (ՀԱՀ)՝ Հայ մատենագիտութեան թուանշային գրադարանի գիտական ղեկավար Մերուժան Կարապետյանը։  Քննարկմանը հրավիրված էր նաև Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի (ԿԳՄՍ) նախարար Ժաննա Անդրեասյանը, որը վերջին պահին հայտնել էր, որ տեխնիկական պատճառներով չի կարող ներկա գնտվել։ Ի դեպ, տարբեր պատճառաբանություններով հաջորդ օրը համաժողովին չէին եկել նաև էկոնոմիակայի և Բարձր տեխնոլոգիական արդյունաբերության նախարարները։Քննարկումը վարում էր «Գիտուժ» նախաձեռնության՝ հանրայնացման և հասարակության հետ կապերի ղեկավար Լիլիթ Մարգարյանը։ Պանելիստներն ուղղված առաջին հարցը հետևյալն էր․ արդյո՞ք գիտության քաղաքականություն մշակողների համար պարզ է, թե որ թեմաներն են Հայաստանի համար կարևոր, և ի՞նչ խնդիրներ կան, որոնք հնարավոր է լուծել հումանիտար ու հասարակական գիտությունների միջոցով։  Պանելիստների մոտ, կարծես, կոնսենսուս կար այն մասով, որ կառավարության վարած քաղաքականության մեջ դրական փոփոխություններ կան, ինչպիսին է, օրինակ, գիտության ֆինանսավորման աճը։ Գիտնականները, սակայն, բարձրաձայնեցին մի շարք խնդիրներ։ Ազգագրագետ Հրանուշ Խառատյանն, օրինակ, նշեց․ «Մենք հստակ ձևակերպում, կարծեք թե, չունենք, թե որոնք են մեր իրական առաջնահերթությունները, հենց թեկուզ հայագիտության մեջ, որն այսօր, հայտարարվում է, որ ռազմավարական է երկրի համար։ ․․․․ Մեր գիտնականները և խմբերն իրենք են որոշում առաջնահերթությունները, իսկ դրանք այսօր հաճախ դառնում են քաղաքական կյանքի թելադրանքով ստեղծված իրավիճակների վերլուծություններ»։ Հրանուշ Խառատյանը Սուրեն Մանուկյանն էլ հավելեց՝ վերջին չորս-հինգ տարին պարզ էր, թե պետությունն ինչ խնդիր պետք է դներ հասարակագիտության առջև․ «Պատերազմում պարտությունից հետո միգուցե կարելի էր առաջարկել, որ մենք ռեֆլեքսիա անցկացնեինք և հասկանայինք՝ ինչ է մեզ հետ կատարվել։ Բայց չգիտես ինչու հիմա քաղաքական դաշտը մեզ առաջարկում է վերադառնալ 100 տարի առաջ, ռեֆլեքսիայի ենթարկել թեմաներ, որոնց շուրջ, թվում է, թե մենք ունենք արդեն կոնսենսուս, բայց երբևիցե չի ընդգծում այսօրվա գոյություն ունեցող խնդիրը։ Մենք բոլորս ապրում ենք տրավմայի պայմաններում, և մինչև այս տրավման չարժևորենք, չհասկանանք՝ ինչ է մեզ հետ կատարվել նաև հասարակական մակարդակով, մեր պետության զարգացումը շատ կդանդաղի և խոչընդոտներ կունենա»։  Պատմագետ-ցեղասպանագետի դիտարկմամբ իշխանությունը հասարակագիտական համայնքին դիտարկում է ավելի շատ որպես ընդդիմախոս և չի գնում նրա հետ համագործակցության․ «Երբ մի օրում մի մարդու ցանկությամբ (կապ չունի՝ ինչ պաշտոն է զբաղեցնում) գիտակարգի, որով դու զբաղվում ես՝ հայոց պատմության անվանումը փոխվում է և դառնում է այլ անվանում, դու զարմանում ես՝ մեկ, երկրորդը՝ վիրավորվում ես, որ քեզ չեն հարցրել, թեև դու այդ ոլորտով ես զբաղվում։ Սա այն պարզ օրինակն է, որ մեզ հետ պետությունը ուղղակիորեն չի ուզում խոսել, չի ուզում մեր փորձառությունը, մեր գիտելիքը օգտագործել այդ դաշտը զարգացնելու համար»։ Սուրեն Մանուկյանը Նշենք, որ գիտնականը նկատի ունի կառավարության՝ «Հայոց պատմություն» առարկան «Հայաստանի պատմություն» դարձնելու մասին որոշումը։ Հայրենագետ Հրաչ Մարտիրոսյանն էլ նշեց՝ կարևոր է, որ հայրենագիտության՝ հայոց լեզվի ու մշակույթի նվաճումները տեսանելի լինեն միջազգային գիտական շրջանակներում, քանի որ թշնամի երկրներն օգտագործում են միջազգային հարթակները կեղծիքներ տարածելու համար։ «Բազում միջազգային քննարկումներ են եղել, օրինակ, «Ղափան» կամ «Զանգեզուր» և այլ տեղանունների վերաբերյալ, ու մեր գիտնականները մնացել են իներտ․ «Բա մեզ սազո՞ւմ է, որ մենք այդ ցածրամակարդակ քննարկումներին մասնակցենք կամ Ադրբեջանի կամ Թուրքիայի մեջբերած դիսկուրսներին մասնակցենք»։ ․․․․ Հայրենագիտության կարևորագույն խնդիրներից մեկը այս պատմական ամբողջ դիսկուրսները, այս ամբողջ համատեքստում հայոց լեզվի և մշակույթի ակադեմիական ուսումնասիրության արտադրանքները արտահանելն է միջազգային ասպարեզ»,- ասաց նա։ Այդ համատեքստում գիտնականը ողջունելի համարեց ԿԳՄՍՆ Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի՝ գիտության միջազգայնացմանն ուղղված քաղաքականությունը, սակայն նաև շեշտեց՝ հավասարակշռություն պիտի լինի, և հայերենի՝ որպես գիտական լեզվի վարկը չպիտի իջնի դրա հաշվին։  Կառավարությունը, հիշեցնենք, ընդունել է գիտնականների ատեստավորման նոր կարգ, համաձայն որի՝ գիտական պաշտոններին (կրտսեր գիտաշխատողից մինչև պատվավոր գիտաշխատող) համապատասխանելու համար գիտնականները պետք է պարտադիր տպագրություններ ունենան միջազգային շտեմարաններում ինդեքսավորված ամսագրերում։  Զարեհ Ասատրյանը տնտեսագրության մեջ առանձնացրեց մի քանի կարևոր մեխանիզմ, որոնց միջոցով հետազոտությունները բերում են պետական ու հասարակական մարտահրավերների լուծմանը։ Առաջինը նա կարևորեց մարդկային կարողությունների ձևավորվումը, այսինքն՝ լավ տնտեսագետների ձևավորումը, որոնք հետո կգնան մասնավոր ու պետական հատված։ Գիտնականն ապա նշեց պետության տնտեսական փաստահեն քաղաքականության ձևավորմանն ուղղված հետազոտությունները։ Եվ երրորդը՝ կարողությունների զարգացման և հետազոտությունների միջոցով տնտեսական քաղաքականության շուրջ հանրային քննարկումների մակարդակի բարձրացումը։ Անդրադառնալով այն հարցին, թե հումանիտար ու հասարակագիտական ուղղությունները կոնկրետ ինչ խնդիրներ կարող են լուծել Հայաստանի համար, գիտնականը նշեց՝ նախ գիտությունն է պետք զարգացնել ու հասցնել որոշ մակարդակի․ «Ֆունդամենտալ խնդիրն այն է, թե ինչպես դուրս բերենք մեր գիտությունը լճացած վիճակից, դարձնենք միջազգայնորեն մրցակցային։ Դրանից հետո, երբ որ մենք ունենանք լավ գիտնականներ, որոնք հոդվածներ են հրապարակում միջազգային ամսագրերում և այլն, նրանք շատ ավելի հեշտ կարող են անել իրենց հետազոտություններն այն խնդիրների մասին, որ հայկական են, որ կոնկրետ մեզ են վերաբերում»։ Նշենք, որ սա ներկայումս Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի (ԲԿԳԿ) վարած քաղաքականությունն է․ գիտությունը դարձնել միջազգայնորեն մրցունակ, ապա խոսել խնդիրների լուծման մասին։ Այս մասին Ազգային ժողովում անցած տարվա վերջին հայտարել էր ԲԿԳԿ նախագահ Սարգիս Հայոցյանը։  Մերուժան Կարապետյանը խոսեց այն մասին, որ ԳԱԱ-ն Հայաստանում հիմնվել է 1943-ին, և նրա կառավարման ձևը մինչև օրս չի փոխվել․ «Գիտության կառուցակարգերը և կանոնակարգերը Հայաստանում շարունակում են մնալ 1943 թվականի վիճակին։ Սա գիտնականների գործն է, գիտնականները պիտի վերակառուցեն այդ կառույցները։ Ավելի ժամանակակից խնդիրներ լուծելու ուղղությամբ չնչին տեղաշարժեր նկատվում են Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտում, ինչ-որ տեղ գուցե Արևելագիտության ինստիտուտում, մյուսները (նկատի ունի հումանիտար և հասարակագիտական ուղղվածության մյուս ինստիտուտները,- խմբ․) շատ ծանր կացության մեջ են»։ Մերուժան Կարապետյանը Հաջորդիվ պանելային քննարկման մասնակիցներն անդրադարձան այն հարցին, թե հումանիտար և հասարակական գիտությունները կիրառական կոնկրետ ինչ խնդիրներ հիմա կարող են լուծել պետության, հասարակության ու անհատի համար։ Հրանուշ Խառատյանը նշեց՝ երբ Կառավարությունը, Ազգային ժողովը օրենքներ են մշակում, երբեմն ուղարկում են փորձագիտական քննարկման, երբեմն գիտնականների կարծքիները նաև հաշվի են առնվում․ «Բայց ինձ թվում է՝ հաշվի են առնում այն դեպքերում, երբ որ մեր պատասխանները իրենց քիմքին և իրենց պատկերացումներին համապատասխանում են։ Երբ որ մենք փորձագիտական կարծիք ենք գրում և ուղարկում ենք, և այն ստիպում է փոխել որոշ ընթացք, որպես կանոն, լուռ են մնում»։ Ինչ վերաբերում է պետության կողմից, այսպես կոչված, հետազոտական պատվերներին, գիտնականը նկատեց՝ վերջին տարիներին հայտարարվող նպատակային ծրագրերում որոշակի պատվերներ երևում են․ «Բայց նաև, օրինակ, պետությունը մեզ երբեք չի պատվիրի գիտական ժամանակակից վերլուծություններ մեզ համար չափազանց կարևոր այնպիսի երկրների մասին, ինչպիսիք են Թուրքիան, Իրանը, ընդհանրապես, Կովկասը։ Մենք գտնում ենք գումարներ, գնում ենք Թուրքիայում ենք անում հետազոտություններ, Իրանում ենք անում հետազոտություններ, բերում ենք, տեքստ ենք գրում։ Անձամբ ես շատ հաճախ պետական կառույցներին ուղարկում եմ, նույնիսկ ԱԱԾ-ին եմ ուղարկում»։ Հրանուշ Խառատյանն առանձնացրեց մի հրատապ խնդիր, որի լուծումը կառավարությունը կարող էր պատվիրակել գիտնականներին՝ Արցախից տեղահանված փախստականների խնդիրը․ «Որտե՞ղ պիտի ապրեն Արցախի փախստականները, միասի՞ն պիտի ապրեն և իրենց ինքնությունը պահեն, մինչև կվերադառնան կամ ցավոք չեն վերադառնա, թե՞ պետք է դիֆուզվեն, և անհետանան Արցախի առանձնահատուկ մշակույթը, բարբառը, Արցախի անվան և Արցախի պատմության առարկայական ներկայացումը։ Սա կիրառական հարց է, քաղաքականության հարց է, և ես կարծում եմ՝ մեզնից յուրաքանչյուրը որոշ պատասխանատվություն ունի այս հարցի լուծման համար»։ Սուրեն Մանուկյանի խոսքով առաջին կարևոր բանը, որ հասարակագիտությունը, հայագիտությունը տալիս են պետությանն ու հասարակությանը, քննադատ մտածողությունն է․ «Կառավարման ճգնաժամը, որ մենք ունենք հիմա և ունեցել ենք երկար ժամանակ, երբ որ գերատեսչությունները շատ դեպքերում չեն հասկանում նույնիսկ՝ ինչ են անում, կամ գերատեսչություններում բացակայում է ճկուն լինելը, քաղաքականությունը փոխելը, երբ որ պետք է, այդ քննադատական մոտենալը նույնիսկ փաստաթղթերին և հաստատված կանոնակարգերին, հասարակական գիտությունների բարձիթողի վիճակի ուղղակի արտահայտությունն է և հետևանք է»։ Որպես մեկ այլ կարևոր նշանակություն ցեղասպանագետն առանձնացրեց ինքնության ձևավորումը՝ շեշտելով, որ պետք չէ այս ձևակերպումն ընկալել որպես պաթոս․ «Դա այն հարցի պատասխանն է, թե ինչու ապրել Հայաստանում։ Ինչո՞ւ դու պետք է քեզ ընկալես այս հանրույթի մի մաս, ինչո՞ւ դու պետք է գերադասես ավելի ապահով կյանքը ինչ-որ մի այլ տեղ և մնաս այստեղ։ ․․․․ Պատմագրությունը, հայագիտությունը կապում են մեզ բոլորիս՝ որպես հանրության, այս հողի հետ և այս պետության հետ»։  Եվ վերջում գիտնականն առանձնացրեց այս գիտակարգերի ևս մի կարևոր գործառույթ՝ պատմության ուսումնասիրությամբ ճանաչել նախ մեր հասարակությունը, ապա այն ազգերին, որոնք շրջապատում են մեզ, որպեսզի կարողանանք ինքներս մեզ և նրանց հետ ճիշտ հարաբերվել։  Գիտության միջոցով ինքնության վերաբերյալ հարցերին պատասխանելու համատեքստում Հրաչ Մարիտրոսյանն առանձնակի շեշտեց հայրենագիտության և մասնավորապես՝ լեզվի ուսումնասիրության դերը․ «Մշակութային ոլորտի մասնագետները կարողանում են աշխատել փաստագրված նյութական իրողությունների հետ։ Հայը կա 5-6 հազար տարի, և նրա լեզուն ու մշակույթը արտացոլված են լեզվի պատմության գիտակարգում։ Լեզուն, փաստորեն միակ համակարգային ամբողջական գիտակարգն է, որը ծածկում է այդ 5-6 հազար տարվա պատմությունը։ Բացարձակապես ոչ մի այլ գիտակարգ չկա, որ կարողանա ընդգրկել այդ ամբողջ ընթացքը»։ Զարեհ Ասատրյանը մի քանի օրինակներ բերեց, թե ինչպես կարող են տնտեսագիտությունն ու հասարակական գիտությունները Հայաստանում կիրառություն ունենալ՝ հարկային քաղաքականության մշակում, առողջապահական ապահովագրության ներդրում, Արևմուտքի ու Ռուսաստանի հետ առևտրատնտեսական հարաբերություններ։ Գիտնականը նշեց՝ սրանք հարցեր են, որոնց ուղղությամբ որոշումների կայացման համար քանակական վերլուծություններ պետք է իրականացվեն։ «Ովքե՞ր պիտի դա անեն։ Հեծանիվ պետք չի հնարել։ Արտասահմանում ովքե՞ր են անում։ Նախ անում են պետական մարմինների հետազոտողները։ Դրա էլեմենտներն, ի դեպ, Հայաստանում կան․ հենց այդ մասն է, որ զարգացած է։ Կենտրոնական բանկը, Ֆինանսների նախարարությունը, որոշ այլ նախարարություններ ու մարմիններ որոշակի կարողություններ ունեն։ Մյուսը՝ կարող են պատվիրակել գիտնականներին, որ աշխատում են գիահետազոտական հիմնարկներում և նաև համալսարաններում»,- ասաց նա։ Գիտնականը որպես օրինակ բերեց Մաննհայմի եվրոպական տնտեսական հետազոտությունների կենտրոնը որտեղ ինքն է աշխատում։ Նա նշեց՝ կենտրոնը զբաղվում է նման կիրառական հարցերով և կապված է քաղաքականություն մշակողների հետ։  Իսկ որպեսզի պետական մարմինները կիրառեն գիտության արդյունքները քաղաքականություն մշակելիս, Զարեհ Ասատրյանի խոսքով պետք է գիտնականներն ու գիտական կազմակերպությունները մեծ հեղինակություն ձեռք բերեն, որպեսզի նրանց կարծիքի հետ հաշվի չնստելը դժվարանա։ Սուրեն Մանուկյանը հավելեց՝ գիտնականների հեղինակությունը հանրության աչքում ցածր է։  Զարեհ Ասատրյանն էլ ասաց՝ անկախ կառավարության քայլերից ու վերջին տարիներին տարվող քաղաքականությունից՝ գիտական հանրույթն էլ պիտի քայլեր ձեռնարկի «լճացած վիճակից դուրս գալու համար», և միայն պետության կողմից չէ, որ քայլեր պիտի արվեն։ Կարդացեք նաև համաժողովի պանելային հաջորդ քննարկումը՝ գիտության քաղաքականության վերաբերյալ։   Լուսանկարները՝ «Գիտուժի» Աննա Սահակյան
21:23 - 22 փետրվարի, 2025
Քվանտային ֆիզիկայի մասին՝ առանց բանաձևերի․ լաբորատորիայից ներս Քվանտային տեխնոլոգիաների բաժանմունքն է

Քվանտային ֆիզիկայի մասին՝ առանց բանաձևերի․ լաբորատորիայից ներս Քվանտային տեխնոլոգիաների բաժանմունքն է

Կատուները կարող են միաժամանակ լինել և՛ ողջ, և՛ մեռած, ալիքները կարող են լինել նաև մասնիկներ, իսկ մասնիկները՝ նաև ալիքներ․ քվանտային աշխարհում կանոնները մի փոքր այլ են, քան մեզ շրջապատող աշխարհում։  2021-ին Ալիխանյանի անվան ազգային գիտական լաբորատորիայում հիմնադրվեց Քվանտային տեխնոլոգիաների բաժանմունքը, որը միավորեց ամենատարբեր հետաքրքրությունների տեր մարդկանց՝ ֆիզիկայից մինչև համակարգչային գիտություններ ու տնտեսագիտություն։ Այս անգամ առաջարկում ենք մեզ հետ տեղափոխվել Քվանտային տեխնոլոգիաների բաժանմունք` բացահայտելու քվանտային աշխարհն ու դրա «տարօրինակ» օրինաչափությունները, քվանտային տեխնոլոգիաներն ու դրանց ուղղությամբ հետազոտությունները։ Հոդվածը կարող եք կարդալ այստեղ՝   Հեղինակ՝ Աննա ՍահակյանՏեսանյութերը և լուսանկարները՝ Սարգիս ԽարազյանիՄոնտաժը՝ Ռոման Աբովյանի   «Լաբորատորիայից ներս» շարքն իրականացվում է «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի» (ԵԳԱԾ) ֆինանսավորմամբ։      
19:04 - 15 փետրվարի, 2025
Հեյդար Ալիևի հռետորաբանության փոփոխությունները․ համագործակցությունից մինչև պատերազմական նարատիվ | Հանրագիտ

Հեյդար Ալիևի հռետորաբանության փոփոխությունները․ համագործակցությունից մինչև պատերազմական նարատիվ | Հանրագիտ

20-րդ դարի հայ-թաթարական բախումներից մինչև Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի միացում Խորհրդային Ադրբեջանին, 1988-ի շարժումից մինչև Արցախյան առաջին պատերազմ, բանակցային երկարատև գործընթացից մինչև Ապրիլյան և ապա 44-օրյա պատերազմներ և Արցախի հայաթափում․․․ Արցախյան հակամարտությունն ու բանակցային գործընաթացը երկար պատմություն ունեն և այս տարիների ընթացքում եղել են նաև գիտական հետաքրքրության թեմա։ Հայ գիտնականների նոր հոդվածը բացահայտում է Արցախյան համակարտության կարգավորման բանակցային գործընթացի նոր շերտեր՝ ներկայացնելով Ադրբեջանի նախկին նախագահ Հեյդար Ալիևի հռետորաբանության փոփոխությունները։ Օրերս Small Wars & Insurgencies ամսագրում հրապարակված՝ «Փոփոխություններ ադրբեջանական խոսույթում․ Հեյդար Ալիևի հռետորաբանության փոխակերպումը Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության բանակցային գործընթացում» հոդվածի հեղինակներն են Հայաստանում Ամերիկյան համալսարանի ասիստենտ-պրոֆեսոր, գիտությունների դոկտոր Նաիրա Սահակյանը և Հայ-ռուսական համալսարանի Արևելագիտության ինստիտուտի դասախոս, գիտությունների թեկնածու Անահիտ Քարտաշյանը։ Նյութում կարդացեք՝ ինչպիսի՞ն էր Ադրբեջանի նախկին նախագահ Հեյդար Ալիևի դիրքորոշումն Արցախյան հակամարտության կարգավորման բանակցային գործընթացի վերաբերյալ, ինչպե՞ս ԵԱՀԿ-ի քննադատությունը վերածվեց ԵԱՀԿ-ի հետ երկխոսության պատրաստակամության, ի՞նչ ազդեցություն ունեցան Արևմուտքի հետ նավթային գործարքները Ալիևի հռետորաբանության վրա, ե՞րբ ու ինչպե՞ս սկսվեց պատերազմի նարատիվը, Արցախյան հակամարտությունը և առաջնորդների խոսույթների ուսումնասիրությունը։   Ադրբեջանի դիրքորոշումը՝ Հեյդար Ալիևի խոսույթի ուսումնասիրությամբ Նաիրա Սահակյանի և Անահիտ Քարտաշյանի հեղինակած հոդվածում նշվում է, որ Արցախյան հակամարտության վերաբերյալ գիտական գրականության մեծ մասը կենտրոնացած է ռազմական և աշխարքաղաքական լայն ասպետկների վրա։ Նաիրա Սահակյանը Հոդվածի համահեղինակ Նաիրա Սահակյանը մեզ հետ զրույցում նշում է՝ պատճառներից մեկն այն է, որ միջազգային պարբերականներում տպագրվող աշխատությունների հեղինակների մեծ մասը հայեր կամ ադրբեջանցիներ չեն, այդ պատճառով էլ արտաքին հայացքով են նայում հակամարտությանը։ Գիտնականի խոսքով մյուս կողմից էլ Հայաստանի և Ադրբեջանի ներսում են տպագրվել հայերենով ու ադրբեջաներենով աշխատանքներ, որոնք խնդրին ներսից են նայել, սակայն այդպես էլ չեն հասել գիտական լայն շրջանակների։ Քանի որ կարևոր էր համադրել այդ հայացքները, հոդվածի հեղինակներն ընտրեցին այնպիսի մոտեցում, որը մի կողմից խնդրին նայում է ներսից՝ Հեյդար Ալիևի ելույթների ուսումնասիրությամբ ցույց տալով բանակցային գործընթացի վերաբերյալ ադրբեջանական կողմի դիրքորոշումը, մյուս կողմից անդրադառնում է ավելի լայն տնտեսական ու քաղաքական իրողությունների, ինչպիսիք են, օրինակ, Արևմուտքի հետ ադրբեջանի նավթային գործարքներն ու դրանցից ստացված տնտեսական օգուտները՝ կապելով դրանք դիրքորոշման փոփոխությունների հետ։ Հետազոտության ընթացքում ուսումնասիրվել են Հեյդար Ալիևի ելույթներն ու Մինսկի խմբի համանախագահների հետ զրույցները՝ կենտրոնանալով այն ելույթների ու զրույցների վրա, որոնք ցույց են տալիս համակարտության լուծման վերաբերյալ Ալիևի դիրքորոշումը։ Հոդվածի համահեղինակ Նաիրա Սահակյանը նշում է՝ Ալիևի հռետորաբանության ուսումնասիրությունն իրենց գրավիչ թվաց նախ այն պատճառով, որ գիտական շրջանակներում քիչ է ուսումնասիրված, բացի այդ՝ աղբյուների հասանելիության առումով խնդիրներ չէին ունենա։ «Ադրբեջանը մեզ համար փակ է․ ո՛չ ես, ո՛չ Դուք չենք կարող գնալ, օրինակ, այնտեղ հարցազրույցներ անցկացնել կամ հարցումներ անել, Արտաքին գործերի նախարարության արխիվի փաստաթղթերին ծանոթանալ, տվյալներ հավաքել, որոնց հիման վրա կարող ենք մեկ այլ ռակուրսից նայել կոնֆլիկտին։ Այդ հնարավորությունը նրանց հետազոտողներն էլ շատ հաճախ չունեն։ Հետևաբար՝ որպես հետազոտող պետք է գիտակցես, թե ինչ ռեսուրս ունես, իսկ այդ ռեսուրսների առանցքային մասը կազմում են սկզբնաղբյուրները։ Այս պարագայում լավագույն սկզբնաղբյուրը, որ հասանելի է Հայաստանից Ադրբեջանը ուսումնասիրողին, ելույթներն են, որոնք շատ լավ համակարգված տպագրել են»,- ասում է գիտնականը։ Վերլուծությունը Ալիևի՝  հակամարտության կարգավորման վերաբերյալ խոսույթում բացահայտում է երկու առանցքային փոփոխություն․ երբ բանակցությունները Ռուսաստանի գերակայությամբ հարթակից տեղափոխվեցին ԵԱՀԿ, Ալիևի հռետորաբանությունը ԵԱՀԿ-ի ակտիվ քննադատությունից անցում կատարեց համագործակցելու պատրաստակամության: Իսկ երբ Ադրբեջանի դիրքերը բանակցային սեղանի շուրջ ամրապնդվեցին (հատկապես ԵԱՀԿ անդամ երկրների հետ նավթային պայմանագրերից ստացած տնտեսական օգուտների շնորհիվ), Հեյդար Ալիևը համագործակցային հռետորաբանությունից անցում կատարեց պատերազմը վերսկսելու սպառնալիքների։ Ալիևի դիրքորոշման փոփոխության հարցում կարևոր գործոն էին նաև ներքին քաղաքական ճնշումները: Այժմ ավելի մանրամասն խոսենք Հեյդար Ալիևի հռետորաբանության փոփոխություններից բանակցային գործընթացի տարբեր փուլերում։   Հօգուտ Ռուսաստանի խոսույթն ու ԵԱՀԿ-ի քննադատությունը Այսպիսով, Նաիրա Սահակյանի և Անահիտ Քարտաշյանի հեղինակած հոդվածում նախ ներկայացվում է, թե ինչպիսին էր իրավիճակն Ադրբեջանում, երբ իշխանության եկավ Հեյդար Ալիևը։ 1992-1993 թթ․ Ադրբեջանը մի քանի նախագահներ էր փոխել։ Արցախյան պատերազմում իրար հաջորդող պարտություններից հետո Հեյդար Ալիևը, որ մինչ այդ Նախիջևանում էր, եկավ ու ստանձնեց Ադրբեջանի ղեկավարումը, և երկրում սկիզբ դրվեց Ալիևների ընտանիքի երկարատև կառավարմանը։ Հեյդար Ալիևի երդմնակալությունը, աղբյուրը՝ azertag.az 1994-ին կնքվեց զինադադար։ 1992-ին Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության կազմակերպությունում (ԵԱՀԿ, իսկ մինչև 1995-ը՝ ԵԱՀԽ՝ Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության խորհուրդ) ձևավորված Մինսկի խումբը ստանձնել էր բանակցությունների միջնորդության դերը։ Ձևավորման օրվանից Մինսկի խմբի համանախագահող երկրներն էին Ռուսաստանը, Ֆրանսիան և Միացյալ Նահանգները։  Հոդվածում նշվում է, որ Ռուսաստանի հավակնությունները՝ վերահսկելու բանակցային գործընթացը ԵԱՀԿ շրջանակներում կամ դրանից դուրս, պարարտ հող գտան Ադրբեջանում։  1994 թ․ ապրիլին՝ հայկական ուժերի կողմից մի քանի ուղղություններով նոր հարձակումից հետո, Հեյդար Ալիևն իր ելույթներից մեկում կոչ արեց ՄԱԿ-ին, Մինսկի խմբին և համանախագահող երկրներին օգտագործել իրենց կարողությունները պատերազմը դադարեցնելու համար: Նա հատուկ դիմեց նաև Ռուսաստանին` շեշտելով, որ «Ռուսաստանի միջնորդական ջանքերը պետք է լինեն ավելի արդյունավետ և տան շոշափելի արդյունքներ՝ հաշվի առնելով Հայաստանի և Ադրբեջանի հետ նրա սերտ հարաբերությունները»: Որոշ ժամանակ պահանջվեց, մինչև ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը դարձավ բանակցությունների հիմնական հարթակ։ Մինչ այդ, հաշվի առնելով բանակցություններում Ռուսաստանի գերիշխող դերը, Հեյդար Ալիևն աչքի էր ընկնում ԵԱՀԿ-ի հասցեին քննադատությամբ: Նաիրա Սահակյանն այս շրջանում հօգուտ Ռուսաստանի խոսույթը կապում է այն հանգամանքի հետ, որ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո թե՛ Հայաստանի, թե՛ Ադրբեջանի և թե՛ հետխորհրդային մնացած պետությունների կապերը Ռուսաստանի հետ շատ ավելի ամուր էին, քան Արևմուտքի։  «Ի վերջո, կար 70 տարվա համատեղ պատմություն, դրանից առաջ էլ կայսրության մաս էին եղել, այսինքն՝ մշակութային, քաղաքական ընդհանուր դաշտ կար, որը բավականին ամուր ձևով ազդում էր։ Նույն Հեյդար Ալիևն ո՞վ էր․ նա Եվրոպայի քաղաքական դաշտի ներկայացուցիչ չէր, ավելին՝ Եվրոպայի քաղաքական դաշտի նիստուկացից շատ հեռու մարդ էր։ Նա սովետական և հետսովետական դաշտի ներկայացուցիչ էր։ Նա գիտեր՝ ինչպես հարաբերվել Ռուսաստանի հետ, բացի այդ՝ կային շատ լուրջ ընտանեկան, անձնական, ընկերական կապեր»,- ասում է հոդվածի համահեղինակը։ Մյուս կողմից Նաիրա Սահակյանն ընդգծում է այն հանգամանքը, որ Եվրոպայի հետ Ադրբեջանի հարաբերությունները դեռևս զարգացած չէին։ Հոդվածում նշվում է, որ ի տարբերություն Ադրբեջանի՝ Հայաստանն իր ազդեցիկ Սփյուռքի աջակցությամբ ավելի ուժեղ կապեր ուներ արևմտյան պետությունների հետ և ավելի արդյունավետ էր գործում իր միջազգային իմիջը ձևավորելու հարցում: «Հայաստանի դեպքում ավելի հեշտ էր, որովհետև, այնուամենայնիվ, Սփյուռքի ռեսուրսը շատ էական դեր ուներ․ կային մեծ թվով մարդիկ, որոնք Եվրոպայում էին կամ Ամերիկայում և գիտեին՝ ով ում բարեկամն է, ինչպես ներկայացնեն Հայաստանը»,- ասում է Նաիրա Սահակյանը։   Քննադատական հռետորաբանության փոփոխությունը 1994 թ․ երկրորդ կեսերին արդեն Հեյդար Ալիևն իր ելույթներում սկսեց հույս հայտնել, որ «համանախագահող երկրները մի կողմ կդնեն իրենց տարբեր մոտեցումներն ու ակտիվ քայլեր կձեռնարկեն խնդրի լուծման ուղղությամբ»: Նաիրա Սահակյանը նշում է՝ այն փաստը, որ Ռուսաստանը ևս մաս էր կազմում ԵԱՀԿ-ին և Մինսկի խմբին, հնարավորություն էր տալիս Ադրբեջանին շատ հանգիստ կերպով համագործակցելու այս կառույցի հետ՝ չհակադրվելով որևէ մեկին։  «Նոր հարթակ էր ձևավորվել, իսկ նոր ձևավորված հարթակին, քանի դեռ դու նրա հետ չես աշխատել, բնականաբար, չես քննադատում, համագործակցում ես։ ․․․․ Իննսունականների կեսերը հենց ծանոթանալու փուլ էին։ Երբ ծանոթանում ես և ներկայացնում ես քո տեսակետները,  դու հույս ունես, որ քո ցույց տվածը, քո ներկայացրածը և քո առաջարկածը գրավիչ են, և հետևաբար՝ կոնֆլիկտն ի վերջո կհանգեցնի քեզ համար ցանկալի լուծման»,- ասում է նա։ Ալիևի հռետորաբանության՝ հօգուտ ԵԱՀԿ-ի փոփոխությունը հոդվածի հեղինակները պայմանավորում են նաև այն հանգամանքով, որ 1994 թ․ երկրորդ կեսին Ադրբեջանն ակտիվ ջանքեր էր գործադրում համաշխարհային տնտեսությանն ինտեգրվելու ուղղությամբ: Մասնավորապես, սեպտեմբերի 20-ին Ադրբեջանը մի շարք միջազգային կազմակերպությունների հետ համաձայնագրեր ստորագրեց իր նավթահորերի համատեղ շահագործման վերաբերյալ: Հետաքրքիր է, որ այս ներդրումային ծրագրի շատ մասնակիցներ ԵԱՀԿ անդամ երկրներից էին՝ ներառյալ ԱՄՆ-ն, Ռուսաստանը, Միացյալ Թագավորությունը, Թուրքիան և Նորվեգիան: Հեյդար Ալիևը որդեգրեց նավթի արտահանման հավասարակշռված քաղաքականություն՝ ներգրավելով խոշոր էներգետիկ ընկերությունների ինչպես Արևմուտքից, այնպես էլ Ռուսաստանից ու Թուրքիայից։ Չիրագ-1 նավթահարթակի բացումը, 1997, աղբյուրը՝ azertag.az Հոդվածի հեղինակները գրում են, որ Արևմուտքի հետ Ադրբեջանի տնտեսական կապերը Հեյդար Ալիևին հնարավորություններ տվեցին, որ վերջինս իր նպատակներն առաջ մղի ԵԱՀԿ-ում, և այս կառույցը նրա համար աստիճանաբար դառնում էր ավելի նպաստավոր հարթակ: Նաիրա Սահակյանը նշում է, որ չնայած Արևմուտքի հետ տնտեսական կապերը նոր էին ձևավորվում, Բաքվի նավթը արևմտյան երկրների համար նորություն չէր, և այն նրանց վաղուց էր հետաքրքրում։ «Եթե նայում եք Ռուսական կայսրության ժամանակաշրջանը, նայում եք [Ադրբեջանի] անկախության 2 տարին (երբ տարածաշրջանում առաջին հանրապետությունները ձևավորվեցին), ովքե՞ր ներկայացուցչություններ ունեին․ Բրիտանիան, Գերմանիան․․․ Նրանք պատահական չէին գալիս, և Բաքուն պահելն առանցքային դեր ուներ թե՛ նրանց, թե՛ Թուրքիայի և թե ՛Ռուսաստանի համար։ Ի վերջո, երբ ռուսներին հաջողվեց ԽՍՀՄ կազմում ներառել նաև Ադրբեջանը, ենթադրվում էր, որ նավթը ևս անցնելու էր նրանց վերահսկողության տակ։ Բայց դա շարունակում էր մնալ լուրջ գործոն, և 90-կաններին, երբ Ադրբեջանն անկախացավ, եվրոպական մայրաքաղաքները ևս հետաքրքրված էին նավթով։ Ոչ միայն Հեյդար Ալիևն էր մտածում այս մայրաքաղաքի կամ այս ղեկավարի հետ հարաբերություններ հաստատել, պայմանագրեր կնքել, այլ նաև դրսից այդ ազդակները կային»,- ասում է գիտնականը։ Հոդվածի համահեղինաը նշում է նաև այն փաստը, որ 90-ականներին Ռուսաստանն ուժեղ չէր, և երբ հետխորհրդային որևէ երկիր որոշում էր հարաբերություններ հաստատել արևմտյան երկրների հետ, ռուսական կողմից դրան հակադարձող լծակները բավականին թույլ էին։ «Բազմավեկտորություն ստեղծելը հնարավոր էր, որովհետև աշխարհը դարձել էր բազմավեկտոր։ Հիմա է, որ նորից բևեռացում է տեղի ունեցել»,- ասում է նա։ Հոդվածում, այնուհետև, ներկայացվում են բանակցային գործընթացում Մինսկի խմբի՝ հակամարտության լուծմանն ուղղված առաջարկները՝ սկսած 1996-ի Լիսաբոնի գագաթնաժողովից մինչև «Ընդհանուր պետություն» և Քի Վեսթ։ Լիսաբոնի գագաթնաժողովին ներկայացված փաստաթուղթն, օրինակ, առաջարկում էր հակամարտությունը կարգավորել՝ հիմնվելով երեք հիմնական սկզբունքների վրա՝ Ադրբեջանի և Հայաստանի տարածքային ամբողջականության ճանաչում, Ադրբեջան պետության կազմում Լեռնային Ղարաբաղին բարձրագույն ինքնակառավարման կարգավիճակի տրամադրում և Լեռնային Ղարաբաղի բոլոր բնակիչների անվտանգությունն ապահովող սկզբունքների սահմանում:  Լիսաբոնի գագաթնաժողով, 1996, աղբյուրը՝ ԵԱՀԿ պաշտոնական կայք Հայաստանն օգագործեց իր վետոյի իրավունքը, և այս առաջարկն ընդունվեց միայն որպես ԵԱՀԿ նախագահի հայտարարություն։ Պատճառն, ըստ այն ժամանակվա նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի, այն էր, որ այս առաջարկով կանխորոշվում էր Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակը, իսկ ինքնորոշման և տարածքային ամբողջականության իրավունքները դրվում էին հիերարխիկ կարգի մեջ: Իսկ Ադրբեջանում սա ներկայացվում էր որպես Հեյդար Ալիևի հաղթանակ։ Մինսկի խմբի կերպարը սկսեց դրական պատկերվել Հեյդար Ալիևի ելույթներում։ Հոդվածի հեղինակները նշում են՝ նա հետևողականորեն ընդգծում էր, որ Ադրբեջանը «ԵԱՀԿ-ն և Մինսկի խումբը համարում է հայ-ադրբեջանական հակամարտության կարգավորման հիմնական գործիքներ»։ Արդյո՞ք Լիսաբոնի գագաթնաժողովի առաջարկն իսկապես հաջողություն էր և հետևանք էր Ադրբեջանի ու Արևմուտքի միջև նավթային գործարքների։ Այս հարցին ի պատասխան՝ Նաիրա Սահակյանը նշում է․ «Առաջարկներ ներկայացվել են միշտ, բայց եկեք չմոռանանք, որ փուլային, փաթեթային առաջարկները ներկայացվել են Լիսաբոնից հետո։ Հետևաբար ասել, որ Լիսաբոնը Ադրբեջանի մեծ հաղթանակն էր, գուցե և չափազանցություն է․ նույն փուլային ու փաթեթային կամ «Ընդհանուր պետություն» տարբերակներում [Արցախի] կարգավիճակը քննարկման առարկա էր մնում։ Գուցե ինչ-որ առաջարկում տարածքային ամբողջականությունն էր ավելի շատ շեշտվում, մեկ այլ առաջարկում ազգային ինքնորոշումն էր շեշտվում, բայց դրանք շարունակում էին քննարկելու թեմաներ մնալ։ Ի վերջո, սրանք բոլորը առաջարկներ էին, որոնք մնացին թղթի վրա»։ Հոդվածում այնուհետև նշվում է, որ նավթի շուրջ դիսկուրսը և Ադրբեջանի՝ որպես առանցքային նավթային գործընկերոջ վերաբրենդավորումը սկսեցին թափ հավաքել: Հայաստանի նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանն, օրինակ, խոսելով համանախագահների մասին, նշում էր, որ նավթային գործոնը նշանակալի դեր է խաղում ամերիկյան դիրքորոշման ձևավորման մեջ:  Հեյդար Ալիևն ինքն էլ էր խոստովանում, որ Ադրբեջանը փորձում է նավթային գործոնն օգտագործել բանակցային գործընթացից օգուտներ քաղելու համար։ 1997 թ․ հունվարին՝ Ֆրանսիա կատարած այցի ժամանակ, երբ լրագրողներից մեկը նրան հարցրեց, թե արդյո՞ք նավթային գործոնը կարող է ազդել ԼՂ հակամարտության կարգավորման վրա, Ալիևը պատասխանեց, որ Ադրբեջանը կօգտագործի բոլոր հասանելի ռեսուրսները՝ ներառյալ իր նավթային պաշարները, խնդիրը լուծելու համար:   Հիասթափություն ԵԱՀԿ-ից 1998-ին ներկայացվեց «Ընդհանուր պետություն» առաջարկը, որն Ադրբեջանը մերժեց։ Այս առաջարկը ենթադրում էր, որ Լեռնային Ղարաբաղը լինելու է  հանրապետության ձևի պետական և տարածքային կազմավորում և Ադրբեջանի հետ միասին կազմելու է «Ընդհանուր պետություն»՝ նրա միջազգայնորեն ճանաչված սահմաններում: Այս փուլից սկսած՝ Ալիևի խոսույթում նկատվում էր հիասթափություն Մինսկի խմբից։ 1998-2000 թթ․՝ Մինսկի խմբի ներկայացուցիչներին հյուրընկալելիս, Ալիևը հաճախ քննադատում էր նրանց «անգործությունը»: Մյուս կողմից էլ, երբ Հեյդար Ալիևի և Հայաստանի հաջորդ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի միջև ուղիղ հանդիպումներ էին տեղի ունենում, Ալիևը քննադատությանը զուգահեռ նաև ընդգծում էր, որ ուղիղ հանդիպումները չպետք է դիտվեն որպես ԵԱՀԿ հարթակի փոխարինում: Ռոբերտ Քոչարյանն ու Հեյդար Ալիևը, աղբյուրը՝ aniarc.am Պայմանավորված Հայաստանում 1999-ի հոկտեմբերի 27-ի ողբերգությամբ՝ բանակցությունները որոշ ժամանակ դադարեցվեցին և վերսկսվեցին  Քի Վեսթում, որտեղ ներկայացված առաջարկները ևս չստորագրվեցին։  Հոդվածում նշվում է, որ Քի Վեսթի բանակցությունները տեղի ունեցան խիստ լարված մթնոլորտում: Իր ելույթում Հեյդար Ալիևը դժգոհություն հայտնեց ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների որդեգրած պասիվ մոտեցումից: Ռոբերտ Քոչարյանի հուշերից պարզ է դառնում, որ երբ նա Քի Վեսթի մշակութային ծրագրերից մեկի ժամանակ հարցրել է Հեյդար Ալիևին համաձայնագիրը մերժելու պատճառը, վերջինս նշել է՝ ինքը չի կարող նույնիսկ իր ընտանիքին համոզել, և Լեռնային Ղարաբաղից հրաժարվելը մեծ հարված կլիներ իր և իր ընտանիքի հեղինակությանը: Ռոբերտ Քոչարյանը` Քի Վեսթում, Մինսկի խմբի ամերիկացի համանախագահ Քերի Քավանոյի հետ, 2001, աղբյուրը՝ mediamax.am Ինչպե՞ս ստացվեց, որ Ադրբեջանին այդպես էլ չհաջողվեց ստանալ այնպիսի առաջարկ, որը պատրաստ կլիներ ստորագրել․ արդյո՞ք նավթային գործարքները չօգնեցին նրան։ Այս հարցին ի պատասխան՝ Նաիրա Սահակյանը նշում է՝ դա կլիներ ցինիկ առուծախ. «Այսօր տեսնում ենք նման բաներ, բայց [այն ժամանակ] դեռ դրան չէինք հասել։ Մարդու իրավունքները, ազգային ինքնորոշման գաղափարը շարունակում էին արժեքներ մնալ միջազգային հարթակներում»։ Գիտնականը կարևորում է նաև այն փաստը, որ ստեղծման օրվանից ԵԱՀԿ-ում որոշումների կայացման հիմքում դրված էր կոնսենսուսով խնդիրների լուծմանը հասնելու ճանապարհը, իսկ ԵԱՀԿ-ի ներսում ամեն պետություն ուներ իր շահերը։ «Մի կողմից` ԵԱՀԿ-ի կամ Մինսկի խմբի համանախագահների միջև փոխհարաբերությունները, որոնք դեռ այսօրվա նման առճակատման չէին գնացել, բայց հարթ էլ չէին, մյուս կողմից, այդ հարաբերություններից բացի, կային նաև կոնֆլիկտի կողմերի հետ հարաբերությունները․․․ Մի քանի հարթակներով էր ամբողջ գործընթացը զարգանում, հետևաբար լուծում ասվածն էլ սարսափելի բարդ էր լինելու»,- նշում է հոդվածի համահեղինակը:   Պատերազմի նարատիվի զարգացումն ու դրա նախադրյալները Նաիրա Սահակյանի և Անահիտ Քարտաշյանի հեղինակած հոդվածն այնուհետև ներկայացնում է, թե ներքաղաքական ինչպիսի փոփոխություններ տեղի ունեցան Ադրբեջանում։ Երկրում  1998-ի ընտրություններ ժամանակ պարզ դարձավ, որ Հեյդար Ալիևն այլևս չի վայելում մեծ ժողովրդականություն, ինչպես նախկինում:  Ընտրություններին ընդառաջ ընդդիմությունը սկսեց քննադատել Ալիևին նավթային ռեսուրսները սխալ կառավարելու և ԼՂ հարցի շուրջ անարդյունավետ բանակցություններ վարելու համար: Այսպիսով, Հեյդար Ալիևը սկսեց օգտագործել ԼՂ հակամարտությունը՝ հանրության աչքում իր իշխանությունը լեգիտիմացնելու և իր քաղաքական հակառակորդներին դիմակայելու համար: 2001 թ. սկսած՝ նա խոսում էր պատերազմի՝ որպես հակամարտության այլընտրանքային լուծման հնարավորության մասին։ 2002 թ. մարտին, օրինակ, ԵԱՀԿ ներկայացուցիչների հետ հանդիպման ընթացքում նա ասաց. «Ուզում եմ ընդգծել, որ ես խնդրի խաղաղ կարգավորման կողմնակից եմ: Սակայն այնպես չէ, որ բացառապես խաղաղ լուծման կողմնակից եմ: Ես ձգտում եմ խնդրի արագ լուծմանը: Դրա համար մենք բոլորս՝ դուք և մենք, պետք է ակտիվացնենք մեր ջանքերը և հասնենք լուծման»: Պատերազմական լուծման հռետորաբանությանը զուգահեռ աճեց Հեյդար Ալիևի քննադատությունը Մինսկի խմբի հանդեպ: Հոդվածի հեղինակներն Ալիևի հռետորաբանության փոփոխությունը պայմանավորում են ոչ միայն ներքին քաղաքական ճնշումներով, այլև Ադրբեջանի տնտեսական նշանակալի  առաջընթացով և Հայաստանի նկատմամբ աճող ռազմական առավելությամբ։ Տնտեսական առաջընթացն էլ պայմանավորված էր այն հանգամանքով, որ 2000-ականների սկզբին Ադրբեջանը սկսել էր նավթային պայմանագրերից օգուտներ ստանալ։ Հայաստանի ու Ադրբեջանի առաջնորդները և Մինսկի խմբի համանախագահները Քի Վեսթում, 2001, նկարը՝ Քերի Քավանոյի «ԵԱՀԿ-ի, Մինսկի խմբի համանախագահների հետ Ադրբեջանը սկսում է խոսել այն դիրքից, որ մենք ձեր գործընկերն ենք, ձեզ նավթ ենք տալիս, հետևաբար լուծումներն էլ դա հաշվի առնելով է պետք առաջարկել»,- նշում է Նաիրա Սահակյանը։ Գիտնականը համոզված չէ, որ 2000-ականների սկզբին ռազմական առումով Ադրբեջանն արդեն պատրաստ էր հաղթանակի հնարավոր պատերազմի դեպքում․ Հայաստանի նկատմամբ ռազմական առավելությունն առավել ակնհայտ դարձավ 2010-կականներին` Հեյդար Ալիևի որդու՝ Իլհամ Ալիևի օրոք։  Պատերազմական հռետորաբանությունը, Նաիրա Սահակյանի խոսքով, 2000-ականների սկզբին դեռևս սպառնալիք էր, որ Հեյդար Ալիևն օգտագործում էր ներքին լսարանին բավարարելու և բանակցային գործընթացից օգուտներ քաղելու համար։ Այսպիսով,  հայ գիտնականների հոդվածը Հեյդար Ալիևի խոսույթի ուսումնասիրությամբ ցույց է տալիս, թե ինչպես են ներքին քաղաքական իրողությունները (ընդդիմության ճնշումները Հեյդար Ալիևի նկատմամբ) և ավելի լայն աշխարհաքաղաքական իրողությունները (նավթային գործարաքները, դրանցից ստացված տնտեսական օգուտները, միջնորդ պետությունների փոխհարաբերությունները միմյանց և հակամարտության կողմերի հետ) ազդել Ադրբեջանի դիրքորոշման փոփոխությունների և հետևաբար՝ բանակցային գործընթացի վրա։   Խոսույթի ուսումնասիրությունն այլ հոդվածներում Նաիրա Սահակյանն իր այլ հոդվածներում էլ Արցախյան հակամարտության ու բանակցային գործընթացին անդրադառնում է հակամարտության կողմերի առաջնորդների խոսույթների ուսումնասիրությամբ։  Central Asian Survey ամսագրում անցած տարի հրապարակած իր հոդվածում, օրինակ, գիտնականն ուսումնասիրել է Հայաստանի, Ադրբեջանի ու Թուրքիայի ղեկավարների` 2002-2022 թթ. ելույթները` ուղղված միջազգային լսարանին։ Այս ուսումնասիրությամբ հեղինակը փորձել է հասկանալ, թե ինչպիսի շրջանակավորում (framing) են օգտագործում երեք երկրների առաջնորդները Արցախյան հակամարտության համատեքստում իրենց երկրները ներկայացնելու համար, այսինքն` իրենց ուղերձներով ինչպիսի կարծիք են փորձում ձևավորել միջազգային լսարանի մոտ։ Հայաստանի նախագահներ Ռոբերտ Քոչարյանի ու Սերժ Սարգսյանի, ինչպես նաև Վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի խոսույթի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ նրանք միջազգային լսարանին ուղղված իրենց ելույթներում շեշտում էին Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի՝ ժողովրդավար լինելու փաստը։ Ի հակադրություն` նրանց խոսույթում Ադրբեջանը ներկայացվում էր որպես ավտորիտար երկիր, հետևաբար` Լեռնային Ղարաբաղը չէր կարող գոյություն ունենալ բռնապետական Ադրբեջանի ռեժիմի ներքո։   Հայ առաջնորդների մյուս նարատիվը տարածաշրջանային համագործակցությունն էր․ նրանց ելույթներում նշվում էր, որ տարածաշրջանային համագործակցությունը կհաստատի վստահություն, որն Արցախյան հակամարտության լուծման հիմքն է: Ադրբեջանն, ի տարբերություն Հայաստանի, միջազգային տարբեր լսարանների առաջ տարբեր նարատիվներ էր օգտագործում։ Իսլամական երկրների հետ խոսելիս Իլհամ Ալիևն օգտագործում էր իսլամական համերաշխության գաղափարը` Ադրբեջանը ներկայացնելով որպես խաչմերուկ Արևմուտքի ու իսլամական աշխարհի միջև։ Այս լսարանի առջև Ալիևը ԼՂ հակամարտությունը ներկայացնում էր որպես մի իրավիճակ, որտեղ Ադրբեջանը զոհ է, իսկ Հայաստանը՝ հակաիսլամական ագրեսոր:  Արևմուտքին ուղղված ելույթներում Ալիևը զարգացնում էր Ադրբեջանի` բազմամշակույթ պետություն լինելու նարատիվը։ Սրան նա հակադրում էր Հայաստանը, որը, նրա պդնմամբ, մոնոէթնիկ ու միակրոն պետություն է։ Իսկ թյուրքալեզու ժողովուրդներ հետ խոսելիս Ադրբեջանն օգտագործում էր թյուրքական ժառանգության նարատիվը։ Խոսելով ԼՂ հակամարտության մասին՝ Ալիևը շեշտադրում էր Ադրբեջանի՝ թյուրքական ընտանիքի անդամ լինելն ու նրանց միջև տնտեսական համագործակցության կարևորությունը: Այս նարատիվի համատեքստում Ադրբեջանը դեռ 44-օրյա պատերազմից առաջ էր Հայաստանի Սյունիքի մարզն անվանում Ադրբեջանի պատմական հող` պնդելով, թե այդ տարածաշրջանի «անջատումը Ադրբեջանի մնացած մասից և միացումը Հայաստանին աշխարհագրորեն բաժանել է մեծ թյուրքական աշխարհը»: Նաիրա Սահակյանի աշխատասենյակում Իսկ Թուրքիայի առաջնորդների խոսույթն, ըստ հոդվածի հեղինակի, ձևավորվում էր երկու կարևոր հանգամանքի հիման վրա։ Նախ՝ Թուրքիայի ղեկավարներն առաջնահերթ կարևորում էին Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության հարցը, քանի որ իրենք էլ Թուրքիայի ներսում քրդական ինքնորոշման խնդիր ունեն։ Ադրբեջանի և ԼՂ հակամարտության վերաբերյալ Թուրքիայի դիրքորոշման հարցում մյուս կարևոր գործոնը  ռուս-թուրքական հարաբերություննեն էին և այն, որ երկու երկրները Կովկասում ազդեցության համար շարունակական մրցակցության մեջ են: Նաիրա Սահակյանն այս հոդվածում գալիս է եզրահանգման, որ Իլհամ Ալիևն իր ուղերձները տարբեր լսարանների արժեհամակարգերին համահունչ էր դարձնում: Ալիևի կողմից Մինսկի խմբի քննադատությունը և Ադրբեջանին որպես զոհ ներկայացնելը միջազգային հանրության աչքին փորձում էին արդարացնել հակամարտության պատերազմական լուծումը: Հեղինակի խոսքով Ադրբեջանն այս հարցում ավելի մեծ հաջողություն էր գրանցում՝ հաշվի առնելով նաև այն, որ երկիրն ուղերձներին զուգահեռ ջանքեր էր գործադրում տնտեսական և անվտանգության համագործակցությունների ուղղությամբ։ Այդ ջանքերի արդյունքները տեսանելի դարձան 2020-ին, երբ միջազգային հանրությունը չմիջամտեց 44-օրյա պատերազմին։ Հայաստանն, ընդհակառակը, չնայած խոսում էր միջազգային հանրության համար կարևոր արժեքների մասին՝ ժողովրդավարություն, ինքնորոշման իրավունք, սակայն դրանք այնքան էլ արդյունավետ չէին զուգակցվում դիվանագիտական և տնտեսական համագործակցության նախաձեռնությունների հետ: Ըստ հեղինակի՝ այդ է պատճառը, որ հակամարտության շուրջ նարատիվը ձևավորելու գործում Հայաստանը պակաս ազդեցիկ դեր ուներ։ Southeast European and Black Sea Studies ամսագրում 2022-ին հրապարակած հոդվածում էլ Նաիրա Սահակյանն Իլհամ Ալիևի խոսույթի ուսումնասիրությամբ ներկայացնում է Ադրբեջանում հայերի ապամարդկայնացման գործընթացը։  Հեղինակը հոդվածում գրում է, որ միջազգային հանրությանն ուղղված իր ելույթներում Ալիևն օգտագործում էր միջազգային հանրությանը «հասկանալի» հռետորաբանություն՝ մեղադրելով Հայաստանին ագրեսիայի, միջազգային իրավունքի նորմերի, Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության խախտման, ՄԱԿ-ի բանաձևերին չենթարկվելու մեջ: Իսկ ներքին լսարանին ուղղված ելույթներում Ալիևն օգտագործում էր կենդանական մետաֆորներ՝ հայերին նմանեցնելով շների, շնագայլերի և վայրի գազանների հետ։ Ի հակադրություն՝ նա ադրբեջանցիներին ներկայացնում էր  որպես պարկեշտ, հայրենասեր, հերոսական ազգ, իսկ ադրբեջանական բանակը՝ աշխարհի ամենաուժեղ բանակներից մեկը։ Ալիևը հայերին ներկայացնում էր որպես բարբարոս ազգ, որը սպառնալիք էր Ադրբեջանի և ադրբեջանցիների համար։ Սրանով նա փորձում էր լեգիտիմացնել բանակցությունների միջոցով խնդիրները լուծելուց հրաժարվելը։ Հոդվածի հեղինակը գրում է, որ հայերի՝ պետական մակարդակում աջակցություն գտած  ապամարդկայնացման գործընացը բերեց նրան, որ պատերազմը հրամայական դարձավ Ադրբեջանի ժողովրդի համար։ Հեղինակը հոդվածում մեջբերում է նաև աշխատություններ, որոնցում ներկայացվում է, որ ապամարդկայնացումը ցեղասպանության անբաժանելի մաս է․ ապամարդկայնացման գործընթացը նախորդել է քսաներորդ դարում տեղի ունեցած բազմաթիվ ցեղապանությունների՝ Հոլոքոստ, Հայոց ցեղասպանություն, Ռուանդայի ցեղասպանություն, Կամբոջայի ցեղասպանություն:  Եվ իսկապես, պատմությունը ցույց տվեց, որ Ադրբեջանի համար հայերի ապամարդկայնացումն ագրեսիան արդարացնելու միջոց էր։ Այս հոդվածի հրապարակումից մի քանի ամիս անց՝ 2022-ի դեկտեմբերին, Ադրբեջանը շրջափակեց Արցախը՝ արգելափակելով սննդի և դեղորայքի մուտքն այնտեղ, ապա 9-ամսյա շրջափակումից հետո ռազմական ագրեսիա սկսեց, որը հանգեցրեց Արցախի հայաթափմանը և Արցախի Հանրապետության լուծարմանը։ Մինչև օրս Ադրբեջանը գերության մեջ է պահում Արցախի ռազմաքաղաքական ղեկավարությունը և նրանց հանդեպ շինծու մեղադրանքներով դատավարություն իրականացնում։   Հայաստանի համար զգայուն թեմաները՝ միջազգային գիտական ամսագրերում Այսպիսով, Արցախյան հակամարտության տարբեր կողմերի առաջնորդների հռետորաբանության ուսումնասիրությամբ Նաիրա Սահակյանը նոր լույսի ներքո է ներկայացնում այս հակամարտությունն ու բանակցությունների գործընթացը։ Գիտնականը նշում է, որ առաջիկայում հրապարակվելիք հոդվածներից մեկում անդրադառնալու է Հայաստանի տարբեր ղեկավարների՝ Արցախի հակամարտությանը վերաբերող խոսույթին, մեկ այլ հոդվածով էլ ուսումնասիրելու է, թե ինչպես է ներկայացվում հայ ժողովրդի կերպարն ադրբեջանական դասագրքերում։ Նաիրա Սահակյանն Արցախյան հակամարտության թեմայով գրելու հիմնական դժվարություն է համարում հետևյալը․ պետք է կողքից նայել մի հակամարտության, որի մաս ես կազմում։ «Պետք է փորձես ռեֆլեքսիվ դիրքից նայել խնդրին, ու քո՝ հակամարտության մաս լինելը չազդի քո եզրակացությունների վրա։ Բայց և ամբողջությամբ դրանից զերծ մնալ հնարավոր չէ, դրա համար պետք է ինքդ քեզ հետ և քո ընթերցողի հետ անկեղծ լինես, հայտնես ընթերցողին, որ ես փորձում եմ հնարավորինս օբյեկտիվ մոտենալ, բայց իմ ազգային, կրոնական և մշակութային ինքնությունը տանում է նրան, որ ինչ-որ հարցերի գուցե չկարողանամ դրսի աչքով նայել»,- ասում է նա։ Հարցին, թե արդյո՞ք ազգային պատկանելիությունը կամ հոդվածներում «Արցախ», «Շուշի» տեղանունների գործածումը չի բարդացնում միջազգային ամսագրերում տպագրությունը, հեղինակը պատասխանում է՝ իհարկե, բարդացնում է։  Նա հիշում է մի դեպք, երբ հրատարակիչը համոզում էր իր աշխատանքում «Շուշի»-ն «Շուշա» դարձնել, բայց ինքը հրաժարվեց՝ նշելով, որ կնախընտրի այլ հրատարակչության հետ աշխատել։ Հոդվածում, ի վերջո, գրվեց հենց «Շուշի» տարբերակը։ Գիտնականն ասում է, որ միջազգային ամսագրերի խմբագիրներն այս թեմայով հրապարակումների համար փորձում են գրախոսողների գտնել ինչպես Հայաստանից, այնպես էլ Ադրբեջանից՝ հավասարակշռություն ապահովելու համար։ Ինքն էլ՝ որպես գիտնական, ուշադիր է ձևակերպումների ընտրության հարցում, որ ոչ թե պրոպագանդայով զբաղվի, այլ վերլուծությամբ։ Նաիրա Սահակյանը նշում է՝ եթե նախկինում միջազգային գրախոսվող ասմագրերում տարբեր թեմաներով հրապարակումներ ես ունեցել ու արդեն հայտնի ես գիտական համայնքին, ապա հնարավոր է դառնում նաև տպագրություններ ունենալ նման զգայուն թեմաներով։   Գլխավոր լուսանկարում՝ Հեյդար Ալիևն ու Իլհամ Ալիևը՝ Չիրագ-1 նավթահարթակի բացմանը, 1997, աղբյուրը՝ azertag.az Հեղինակ՝ Աննա ՍահակյանԼուսանկարները՝ Ռոման Աբովյանի   «Հանրագիտ» շարքն իրականացվում է «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի» (ԵԳԱԾ) ֆինանսավորմամբ։      
17:58 - 22 հունվարի, 2025
Գենետիկական տվյալները՝ ժամանակի մեքենա․ Էվոլյուցիոն գենոմիկայի լաբորատորիայից ներս

Գենետիկական տվյալները՝ ժամանակի մեքենա․ Էվոլյուցիոն գենոմիկայի լաբորատորիայից ներս

Ինչպիսի՞ն էր կյանքը Հայկական լեռնաշխարհում հազարավոր տարիներ առաջ, արդյո՞ք մարդիկ ընտանի կենդանիներ պահում էին, դրանց ոսկորներից զարդեր կամ գործիքներ պատրաստում էին․․․ Գտածո կենդանական կամ մարդկային ոսկորի մի փոքրիկ կտոր կարող է պատասխանել այս ու շատ այլ հարցերի։ 17 տարի առաջ Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտում ստեղծվեց Էվոլյուցիոն գենոմիկայի լաբորատորիան, որի գիտնականները, համագործակցելով հնագետների, մարդաբանների ու այլ մասնագետների հետ, սկսեցին գտածո ոսկորների ու մարդու գենոմի ուսումնասիրությամբ պատասխանել անցյալի հարցերին։ Առաջարկում ենք մեզ հետ տեղափոխվել Էվոլյուցիոն գենոմիկայի լաբորատորիայից ներս ու բացահայտել, թե ինչ մեթոդներով են հետազոտություններ իրականցնում լաբորատորիայի գիտնականներն ու ինչ են պարզել Հայկական լեռնաշխարհի պատմության մասին։ Հոդվածը կարող եք կարդալ այստեղ՝   Հեղինակ՝ Անի ԽաչատրյանՏեսանյութերը և լուսանկարները՝ Սարգիս ԽարազյանիՄոնտաժը՝ Ռոման Աբովյանի
20:37 - 26 դեկտեմբերի, 2024