Արդար դատաքննության իրավունքի, այդ թվում՝ քրեական գործերի ողջամիտ ժամկետում քննության իրավունքի հարցը մշտապես ամենաարդիականներից է։ Պետությունները պարբերաբար միջոցեր են ձեռնարկում ազգային եւ միջազգային օրենսդրությամբ ամրագրված այդ կարեւորագույն իրավունքի ապահովման գործիքակազմերը բարելավելու համար։ 

Գործերի՝ տարիներով ընթացող քննությունը պայմանավորված է լինում տարբեր՝ օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ պատճառներով։ Օբյեկտիվ պատճառներից մեկը գործը քննող դատավորի փոխարինումն է։ ՀՀ Դատական օրենսգիրք սահմանադրական օրենքը նախատեսում է, որ եթե դատավորը գործուղվել է, նրա գործուղման ժամկետն ավարտվել է, նա տեղափոխվել է այլ դատարան, հայտնել է ինքնաբացարկ, նրա լիազորությունները կասեցվել, դադարել կամ դադարեցվել են կամ առկա են գործի քննությանը նրա մասնակցությունը բացառող այլ հիմքեր, ապա նրան հանձնված գործերը վերաբաշխվում են տվյալ դատարանի համապատասխան մասնագիտացում ունեցող այլ դատավորների միջեւ (հոդված 46)։

Դատավորի փոխարինումից հետո քննությունը ոչ թե շարունակվում է ընդհատված կետից, այլ սկսվում է ամենասկզբից (Քրեական դատավարության օրենսգիրք, հոդված 269)։ Դա պայմանավորված է վարույթի բանավորության եւ անմիջականության սկզբունքով, որից բխում է, որ դատական նիստի ընթացքում դատարանի եւ դատական վարույթի մասնակիցների միջեւ բոլոր շփումները, այդ թվում՝ նրանց ելույթները, միջնորդությունները եւ հայտարարությունները կատարվում են բանավոր, իսկ վարույթի մասնակիցները եւ հատկապես դատարանը բոլոր ապացույցներն ու նյութերը ենթարկում են անմիջական հետազոտման (Քրեական դատավարության օրենսգիրք, հոդված 286)։

Քննությունը ամենասկզբից սկսելու պահանջը միեւնույն ժամանակ կարող է խնդրահարույց լինել, եթե խոսքը վերաբերի, օրինակ, արդեն իսկ տարիներ շարունակ քննված բազմահատոր եւ բազմավկա գործին։ Հասկանալի է, որ դրա քննությունը վերսկսելը կարող է ոչ միայն ուղեկցվել խոչընդոտներով՝ նույն վկաներին դարձյալ դատակոչելու հավանական անհնարինության, տուժողների դեպքում՝ կրկնակի զոհականացման եւ այլ տեսանկյուններից, այլ նաեւ հանգեցնել ենթադրյալ հանցագործության վաղեմության ժամկետի լրացմանը, ինչը կնշանակի, որ անգամ հանցանքում մեղավոր ճանաչվելու դեպքում անձը չի ենթարկվի քրեական պատասխանատվության, ըստ այդմ, լիարժեք չի վերականգնվի սոցիալական արդարությունը։

2021 թ․-ին ՀՀ-ում ներդրվեց պահեստային դատավորի ինստիտուտը 

2021 թ․ ընդունված Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքով ՀՀ-ում ներդրվեց պահեստային դատավորի ինստիտուտը (հոդված 32)։ Այն սահմանում է, որ եթե դատարանում մեղադրանքի քննությունը, դրա բնույթից եւ ծավալից կախված, բացառիկ երկար ժամանակ է պահանջում, ապա դատարանի որոշման հիման վրա տվյալ դատարանի նախագահը մինչեւ նախնական դատալսումները սկսվելը այդ դատարանի դատավորների կազմից նշանակում է պահեստային դատավոր, որը պարտավոր է դատաքննության ընթացքում ներկա լինել դատական նիստերի դահլիճում: Դրա նպատակն այն է, որ գործը քննող դատավորի մասնակցությունը բացառող հիմքերի դեպքում պահեստային դատավորը փոխարինի նրան` վարույթը շարունակելով ընդհատված տեղից, այլ ոչ թե վերսկսելով այն։

Օրենքի տեքստում ուղղակիորեն նշված չէ, թե որ դատարանում կարող է նշանակվել պահեստային դատավոր, բայց հաշվի առնելով, որ հիշատակված նախնական դատալսումների փուլը գործի՝ միայն առաջին ատյանում քննության փուլերից է՝ կարող ենք եզրակացնել, որ պահեստային դատավոր նշանակվում է միայն առաջին ատյանի դատարաններում (այդ թվում՝ մասնագիտացված Հակակոռուպցիոն դատարանում) քննվող քրեական գործերով։ 

Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի նախագծի հիմնավորումներում պահեստային դատավորի ինստիտուտի վերաբերյալ առանձին դրույթ առկա չէ, միայն նշված է, որ արդեն նախկին օրենսգիրքը (ընդունված 1998թ․) իր փիլիսոփայությամբ եւ տրամաբանությամբ, կառուցվածքով եւ ներուժով, տարատեսակ փոփոխություններով, նոր ներդրված ինստիտուտներով, բազմատեսակ եւ իրարամերժ մեկնաբանություններով, իսկ որոշ դեպքերում նաեւ հակասական պրակտիկայով օբյեկտիվորեն ի վիճակի չէ համապարփակ կարգավորման ենթարկել քրեական գործերի քննության եւ լուծման ընթացակարգը, այդ գործընթացի շրջանակներում ապահովել հանրային եւ մասնավոր շահերի հավասարակշռված պաշտպանությունը, հետեւաբար եւ քրեական դատավարության խնդիրների լուծումն ու նպատակների նվաճումը։ Ուստի նախագծի նպատակներից է, ի թիվս այլնի, ստեղծել արդարադատության արդյունավետությունն ապահովող եւ արդար դատաքննության տարրերի իրականացումը երաշխավորող գործուն կառուցակարգեր։

Ավելի քան մեկ տարվա ընթացքում ՀՀ-ում պահեստային դատավոր չի նշանակվել

Ինչպես արդեն նշեցինք, Քրեական դատավարության նոր օրենսգիրքը ընդունվել է 2021 թ․-ին, ուժի մեջ մտել՝ 2022 թ․ հուլիսի 1-ից։ Infocom–ը կապ է հաստատել առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության ՀՀ բոլոր դատարանների՝ Երեւանի եւ 9 մարզերի (Արագածոտնի, Արարատի եւ Վայոց Ձորի, Արմավիրի, Գեղարքունիքի, Լոռու, Կոտայքի, Շիրակի, Սյունիքի, Տավուշի) դատարանների նախագահների կամ նրանց աշխատակազմերի հետ՝ խնդրելով հայտնել՝ արդյո՞ք 2022 թ․ հուլիսի 1-ից մինչ օրս որեւէ քրեական գործով դատարանի նախագահը նշանակել է պահեստային դատավոր։ Հիշյալ բոլոր աշխատակազմերը (բացառությամբ Արմավիրի մարզի ընդհանուր իրավասության դատարանի աշխատակազի, որտեղից չեն կարողացել հարցին պատասխանել՝ նախագահի արձակուրդում գտնվելու պատճառաբանությամբ) հայտնել են, որ նշված ժամանակահատվածում իրենց դատարանում պահեստային դատավոր չի նշանակվել։ 

Գործունեության մեկնարկից ի վեր Հակակոռուպցիոն դատարանում եւս, ըստ նախագահ Խաչիկ Ղազարյանից ստացված տեղեկության, պահեստային դատավոր չի նշանակվել (Դատարանն իր աշխատանքը սկսել է 20․08․2022 թ․-ից)։ 

Ամբողջական տեղեկություն ունենալու համար նաեւ լրացուցիչ հարցում ենք ուղարկել Դատական դեպարտամենտ, որն ի պատասխան գրավոր հարցման՝ հայտնել է, որ ՀՀ որեւէ դատարանում պահեստային դատավոր նշանակելու դեպք Դեպարտամենտին հայտնի չէ։ 

Փաստացի, կարող ենք ասել, որ այս ինստիտուտի ներդրումից ի վեր այն երբեւէ ՀՀ-ում չի կիրառվել։

Պահեստային դատավորի ինստիտուտը արդարադատության թանկ տեսակ է

Փաստաբան Արմինե Ֆանյանը մեր զրույցում կիրառելիության այսպիսի բացակայությունը պայմանավորում է նրանով, որ պահեստային դատավորի ինստիտուտի գաղափարը թեեւ լավն է, բայց արդարադատության թանկ տեսակ է, որը Հայաստանի նման պետությունը իրեն դեռեւս չի կարող թույլ տալ․ «Հաշվի առնելով գործերի մեծաքանակությունը, դատավորների գերծանրաբեռնվածությունը, դատավորների նկատմամբ, իմ գնահատմամբ, ռեպրեսիաները, նրանց լիազորությունների անընդհատ դադարեցումը, անընդհատ տեղափոխությունները՝ կարելի է ասել, որ սա իրականում չաշխատող կարգավորում է»,- ասում է Ֆանյանն ու բացատրում՝ մեծածավալ գործերով, որպես կանոն, ամեն շաբաթ նիստի մեկ օր ֆիքսում են, որպեսզի յուրաքանչյուր անգամ համաձայնեցնելու խնդիր չլինի, իսկ պահեստային դատավորի շաբաթվա մեկ օրը ամբողջությամբ այդպես զբաղեցնելը, նրան այլ դատավորի նախագահությամբ նիստին նստեցնելը իրատեսական չէ։

Չնայած օրենքի պահանջն այլ է, փաստաբանները երբեմն միջնորդում են վարույթն ընդհատված տեղից շարունակել

Ֆանյանի համոզմամբ՝  իրականում շատ կարեւոր է, որ դատավորը ապացույցը ընկալի իր իսկ տեսածով, կարողանա հարցադրումներ ուղղել այն վկային, որը մինչ գործը իր կողմից վարույթ ընդունելը հարցաքննվել է, կամ անմիջականորեն մասնակցի ապացույցների հետազոտմանը, բայց գործնականում ոչ միշտ է դա նպատակահարմար լինում․ «Կոնկրետ մեր փորձից ասեմ․ Գյումրիում սպանության գործ ունեմ, տուժողի իրավահաջորդի ներկայացուցիչ եմ, որով 4-5 դատավոր է արդեն փոխվել, դատաքննության շատ մեծ մաս ենք սպառել, ամեն նոր դատավոր էլ, որ վարույթը ստանձնում է, առնվազն մի քանի ամիս կորցնում ենք, որովհետեւ մինչեւ ծանոթանում է, մինչեւ նիստ է նշանակում, մինչեւ հունի մեջ ենք ընկնում․․․ Այսքան երկար քննվելու արդյունքում նաեւ ամբաստանյալը կալանքից ազատվել է, պատկերացրեք՝ տուժողի իրավահաջորդի վիճակը, երբ իր որդուն սպանած անձը, ազատության մեջ գտնվելով, ամեն նիստին գնում–գալիս է․․․ Ու տեսեք՝ ինչ խնդիր ունենք․ մենք ենք ամեն անգամ միջնորդում, որ գործի քննությունը շարունակվի ընդհատված տեղից, որովհետեւ մենք արդեն իսկ տուժել ենք ողջամիտ ժամկետի խախտման հետեւանքով»։ 

Այս մոտեցումը, ըստ Ֆանյանի, արդյունավետ չէ այն նույն պատճառաբանությամբ, որ պատշաճ գնահատական տալու եւ օբյեկտիվ որոշում կայացնելու համար դատավորը անձամբ պետք է ընկալի ապացույցները, բայց նրա խոսքով՝ պետությունն է քաղաքացուն նման անելանելի դրության մեջ դրել, որ նա, արդարադատության շահով պայմանավորված, միջնորդի վարույթը շարունակել ընդհատված տեղից՝ հաշվի առնելով, որ գործի քննության բոլոր ողջամիտ ժամկետները վաղուց արդեն խախտվել են․ «Դրա համար մենք՝ որպես իրավաբաններ, որպես բավականին երկար փորձ ունեցող մասնագետներ, արդարադատության շահով պայմանավորված միջնորդություն ենք հարուցում, որ նպատահակարար չէ վերսկսել վարույթը, որ այսքան զրկանքներ են կրել․․․ Եվ եթե կողմերից ոչ մեկը չի առարկում, դատարանը որոշում է կայացնում ընդհատված տեղից շարունակել, թեեւ օրենքի պահանջը այլ է»։

Սպանությունից 7 տարի անց գործը դեռ դատարանում է

Քրեական գործը, որ հիշատակեց փաստաբանը, վերաբերում է Արտյոմ Ադանալյանի սպանությանը, որ կատարվել է 2014 թ․–ի հոկտեմբերի 29-ին։ Ըստ մեղադրանքի՝ ընտանեկան ճաշկերույթի ժամանակ ծագած վիճաբանության ժամանակ Արթուր Մարտիրոսյանը Արտյոմ Ադանալյանին կյանքից զրկելու դիտավորությամբ ձեռքով, այնուհետեւ իր մոտ ունեցած դանակով ապօրինաբար հարվածներ է հասցրել նրա մարմնի տարբեր մասերին, ինչի հետեւանքով ստացած մարմնական վնասվածքներից Ադանալյանը մահացել է: Սպանվածի մայրը՝ Ռուզաննա Ադանալյանը, տարիներ շարունակ բարձրաձայնել է իր գնահատմամբ ոչ ամբողջական նախաքննության, չպարզված հանգամանքների, խախտումների մասին։

Գործն ուղարկվել է Շիրակի մարզի առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարան սպանությունից մեկ տարի անց՝ 2015 թ․ հոկտեմբերի 1-ին եւ մակագրվել դատավոր Աշոտ Մանուկյանին։ 3 տարի անց՝ 2018 թ․ մարտի 20-ին, դատարանը Արթուր Մարտիրոսյանին մեղավոր է ճանաչել սպանության մեջ՝ դատապարտելով 11 տարի ազատազրկման։

1 ամից անց տուժող եւ պաշտպանական կողմերը վերաքննիչ բողոք են ներկայացրել, եւ Վերաքննիչ դատարանը, նախագահությամբ Մանուշակ Պետրոսյանի, կազմով Ռուզաննա Բարսեղյանի եւ Մխիթար Պապոյանի, 2018 թ․ նոյեմբերի 16-ին որոշել է բեկանել դատավճիռը՝ գործն ուղարկելով առաջին ատյանի դատարան՝ նոր կազմով նոր քննության։ Պաշտպանական կողմի բողոքին դատարանը բովանդակային չի անդրադարձել, բեկանման հիմք են հանդիսացել դատավարական այն խախտումները, որ իր բողոքում ներկայացրել է տուժողի իրավահաջորդը։

2019 թ․ հունվարի 24-ին գործը ստացվել է Շիրակի մարզի առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարան եւ մակագրվել Վահե Միսակյանին։ Մեկ տարի չանցած՝ նույն թվականի դեկտեմբերի 19-ին, գործը վերամակագրվել է դատավոր Նարեկ Բեգլարյանին, քանի որ Միսակյանը տեղափոխվել է Երեւանի քրեական դատարան։

Մեկուկես տարվա քննությունից հետո՝ 2022 հունիսի 27-ին, դարձյալ կազմի փոփոխություն է եղել․ Նարեկ Բեգլարյանի գործուղման ժամկետը Շիրակի մարզում ավարտվել է, այս անգամ գործը վերամակագրվել է դատավոր Արամայիս Ասատրյանին։

Ասատրյանն էլ իր հերթին է 8 ամիս անց տեղափոխվել այլ դատարան, եւ 2023 թ․ փետրվարի 21-ին գործը վերամակագրվել է դատավոր Հայկ Իսրայելյանին։ Այս պահի դրությամբ նա, փաստորեն, 4-րդ եւ առայժմ վերջին դատավորն է, որ դատավճռի բեկանումից հետո քննում է այս գործը։ Նկատենք՝ դատավոր Աշոտ Մանուկյանի նախագահությամբ դատավճիռը կայացվել էր գործը դատարան ուղարկելուց 2․5 տարի անց, իսկ դատավճռի բեկանումից եւ նոր քննության ուղարկելուց հետո անցել է արդեն 4․5 տարի։  

ՄԻԵԴ-ը՝ ապացույցների անմիջական հետազոտման սկզբունքի վերաբերյալ

Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը ապացույցների անմիջական հետազոտման սկզբունքին անդրադարձել է փոքր-ինչ այլ՝ վկաներին դարձյալ հարցաքննելու անհնարինության համատեքստում։ 

Եվրոպական դատարանը սահմանել է ընդհանուր սկզբունքներ (Al‐khawaja and Tahery v. The United Kingdom), որոնք պետք է կիրառվեն այն դեպքերում, երբ վկան բացակայում է, սակայն նրա ավելի վաղ տված ցուցմունքը ճանաչվել է ապացույց։ Դրա համար, ընդհանուր առմամբ, պետք է տալ երեք հարցի պատասխան։

Առաջին հարցն այն է՝ առկա՞ են արդյոք հարգելի պատճառներ վկայի բացակայության, ինչպես նաեւ վերջինիս ցուցմունքը որպես ապացույց ճանաչելու համար, երկրորդ հարցը՝ բացակայող վկայի ցուցմունքները արդյո՞ք եղել են միակը կամ վճռորոշ մեղադրական դատավճիռ կայացնելու համար կամ ունեցե՞լ են այնպիսի նշանակալի կշիռ, որ կարող էին վնասել պաշտպանության իրավունքին։ Երրորդ հարցն էլ այն է՝ եղե՞լ են արդյոք հակակշռող բավարար գործոններ, այդ թվում՝ դատավարական վստահելի երաշխիքներ՝ չեզոքացնելու համար այն թերությունները, որոնց չստուգված ապացույցների ճանաչման արդյունքում բախվում է պաշտպանության կողմը։ Ընդ որում, որքան կարեւոր է այդ ապացույցը, այնքան ավելի մեծ կշիռ պետք են ունենան հակակշռող գործոնները, որպեսզի դատավարությունն ամբողջությամբ համարվի արդար (Schatschaschwili v. Germany)։ Որպես հակակշռող գործոններ այլ գործոնների հետ համակցությամբ ՄԻԵԴ-ը դիտարկում է բացակայող վկաների հարցաքննության տեսագրությունը, նախաքննության փուլում մեղադրյալի եւ վկաների առերեսման փաստը եւ այլն (Chmura v. Poland)։ ՄԻԵԴ-ը կարեւորել է նաեւ այն հարցը՝ դիմումատուին դատապարտած դատարանի կազմը փոխվել է ամբողջությա՞մբ թե՞ միայն մասամբ (Chernika v. Ukraine)։

Հայաստանի օրինակով քննարկվող համատեքստում համանման երաշխիքների գոյությունը, ըստ Ֆանյանի, գործի վարույթը շարունակելու մոտեցումը ընդունելի կդարձնի․ թեեւ դատարանի մոտ այդ դեպքում էլ կարող է ծագել հարց, որը վկային տալու հնարավորությունից նա զրկված կլինի, այնուհանդերձ այդ երաշխիքները կնվազեցնեն ոչ օբյեկտիվ որոշում կայացնելու ռիսկը։

Ֆանյանն ընդգծում է՝ ողջամիտ ժամկետների խախտումից բացի վարույթը վերսկսելու այլ վտանգ էլ կա․ «Վարույթ կա, որ վերսկսես, էլ ապացույց չի լինի, ոչ վկաներին կգտնես, անգամ եթե գտնես, այդ վկան 7 տարի անց գալու է, ասի՝ ոչինչ չեմ հիշում»,- ասում է նա՝ հիշեցնելով՝ Հայաստանն արդեն տեսել է նման օրինակ Սասնա ծռերի գործով․ «Այսինքն՝ ես կողմ կլինեի, որ դատարանը նման լիազորություն ունենար, բայց դա լիներ հայեցողություն․ երբ կողմերը չառարկեն, դատարանը առանձին դեպքերում օրենքով ամրագրված նման լիազորություն ունենա, եւ ինքը որոշի՝ կոնկրոտ դեպքում դա նպատակահարմար է թե ոչ»։

Միլենա Խաչիկյան