Արդարադատության նախարարությունը շրջանառության մեջ է դրել օրենսդրական նախագիծ, որով առաջարկում է առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության քրեական դատարաններում դատավորների թվակազմը ավելացնել 10-ով։ Նպատակը մասնավոր մեղադրանքով վարույթի գործարկումը ապահովելն է։

Իսկ ի՞նչ է մասնավոր մեղադրանքով վարույթը, եւ ինչո՞վ է այն տարբերվում հանրային մեղադրանքով վարույթից։ 

Դիցուք՝ քաղաքացու տուն գողեր են մտել, եւ տեսախցիկները նկարահանել են՝ ովքեր են նրանք, եւ ինչ են գողացել։ Հանրային մեղադրանքով վարույթի դեպքում անձը պետք է այդ մասին հաղորդում տա իրավապահ համակարգին, եւ այդ նկարահանումը, որպես ապացույց, հանձնի ոստիկաններին ու քննիչներին, որպեսզի նրանք միջոցներ ձեռնարկեն հանցագործության բացահայտման ուղղությամբ։ Մինչդեռ մասնավոր մեղադրանքով վարույթի դեպքում տուժողը, որպես մասնավոր մեղադրող, անձամբ է պաշտպանում իր խախտված իրավունքները՝ անմիջապես դատարանում փորձելով ապացուցել, թե ովքեր եւ ինչ հանցագործություն են կատարել իր նկատմամբ։

Ժամանակակից աշխարհում, կախված պետության իրավական համակարգի առանձնահատկություններից, պետական քաղաքականությունից եւ հանցագործությունների բնույթից, քրեական հետապնդումներն իրականացվում են ե՛ւ հանրային, ե՛ւ մասնավոր կարգով:

2021 թ․ ընդունված եւ 2022 թ․ ուժի մեջ մտած քրեադատավարական օրենսդրությամբ Հայաստանում ներդրվել է մասնավոր մեղադրանքով վարույթի ինստիտուտը, սակայն անցումային դրույթներով դրա գործարկումը արգելակվել է մինչեւ համապատասխան դատարանների ստեղծումը կամ դատավորների նշանակումը։ 2022 թ․-ից մինչ օրս՝ 1․5 տարի է, ինչ մասնավոր մեղադրանքի կարգով հետապնդման ենթակա հանցանքները քննվում են հանրային կարգով:

Մասնավոր մեղադրանքով վարույթի օրենսդրական կարգավորումը Հայաստանում

Քրեական դատավարության նախկին օրենսգրքով (1998-2021թթ) սահմանված էր հանցագործությունների ցանկ, որոնցով իրավական գործընթացը սկսվում էր միայն տուժողի բողոքի հիման վրա։ Եթե տուժողը իրավապահ համակարգին ներկայացնում էր բողոք, եւ հարուցվում էր քրեական գործ, սկսվում էր մինչդատական վարույթը։ Այդ ընթացքում քննիչները իրականացնում էին նախաքննություն՝ պարզում էին կատարված դեպքի հանգամանքները, հավաքում ապացույցներ եւ դրանց բավարար լինելու դեպքում գործն ուղարկում դատարան: Դատարանում մեղադրանքի պաշտպանությունն իրականացնում էր հանրային մեղադրողը՝ դատախազը։ Բողոքի բացակայությունը կամ կողմերի հետագա հաշտությունը հիմք էր քրեական գործ չհարուցելու կամ հարուցված գործը կարճելու եւ անձի նկատմամբ հետապնդումը դադարեցնելու համար։ 

Էջերը թերթելով՝ կարելի է ծանոթանալ ողջ ցանկին

Ի տարբերություն նախկին օրենսգրքի՝ Քրեական դատավարության գործող օրենսգրքով (2021) սահմանվել է, որ մի խումբ հանցագործությունների դեպքում տուժողը պետք է ոչ թե պարզապես բողոք ներկայացնի իրավապահներին, այլ անձամբ միջոցներ ձեռնարկի այն բացահայտելու համար։ Այդ նպատակով տուժողը կամ նրա օրինական ներկայացուցիչը պետք է անմիջապես դատարանին ներկայացնեն քրեական հայց՝ ներառելով տվյալներ նաեւ հանցանք կատարած ենթադրյալ անձի վերաբերյալ։ Այսինքն՝ այս տեսակի գործերով վարույթը բաղկացած է միայն դատական փուլերից, մինչդատական փուլը բացակայում է։ Բացառություն է միայն այն իրավիճակը, երբ տուժողին հայտնի չէ, թե ով է իրեն վնաս պատճառած ենթադրյալ անձը։ Այդ դեպքում նա դիմում է իրավապահներին, սակայն վերջիններիս պարտականությունը սահմանափակվում է բացառապես այդ անձին հայտնաբերելով։

Էջերը թերթելով՝ կարելի է ծանոթանալ ողջ ցանկին

Տուժողն է կրում ենթադրյալ հանցանք կատարած անձի մեղավորությունը դատարանում ապացուցելու պարտականություն։ Այս առումով էլ բացառություն է այն, երբ անձն իր անօգնական վիճակի կամ ենթադրյալ վնաս պատճառողից կախվածության մեջ լինելու պատճառով չի կարող պաշտպանել իր իրավաչափ շահերը։ Այդ դեպքում անկախ նրա՝ քրեական հայց ներկայացնելուց կամ հայցից հրաժարվելուց՝ պետությունը՝ ի դեմս Դատախազության, իրավասու է իրականացնել հանրային քրեական հետապնդում։

Մասնավոր մեղադրանքով վարույթի մյուս առանձնահատկությունն էլ այն է, որ մինչեւ հիմնական դատալսումները սկսելը մեղադրյալը կարող է իր հերթին տուժողի դեմ քրեական հայց ներկայացնել։ Այդ դեպքում դատարանը երկու մեղադրանքները քննում է համատեղ, եւ տուժողներից յուրաքանչյուրը միաժամանակ հանդիսանում է նաեւ մեղադրյալ՝ ունենալով ինչպես տուժողի, այնպես էլ մեղադրյալի իրավունքներ եւ պարտականություններ: 

Ըստ հայեցակարգի՝ նպատակը գործի քննության ծանրությունը դատարան տեղափոխելն է

Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի հայեցակարգում դեռ 2011 թ․ ամրագրվել էր, որ մասնավոր մեղադրանքով վարույթի առանձնացումը նպատակ է հետապնդում գործի քննության ծանրությունը տեղափոխել դատարան: Ըստ նույն հայեցակարգի՝ մասնավոր կարգով կարող են քննվել միայն ոչ մեծ ծանրության հանցագործությունները (ոչ մեծ ծանրության են համարվում այն հանցագործությունները, որոնց համար նախատեսված առավելագույն պատիժը չի գերազանցում 2 տարի ժամկետով ազատազրկումը կամ նախատեսված է ազատազրկման հետ չկապված պատիժ): Ըստ հայեցակարգի՝ պետք է նկատի ունենալ նաեւ ներկայացված քրեական հայցը պաշտպանելու տուժողի ունակություններն ու հնարավորությունները: 

Արդեն 2019 թ․–ին Քրեական դատավարության նախագծի հիմնավորումներում սահմանվեց, որ նախախատեսվող նորամուծությունները, որոնց թվում է նաեւ մասնավոր մեղադրանքով վարույթը, պետք է էապես բարելավեն քրեադատավարական գործող համակարգը եւ նպաստեն քրեական արդարադատության արդյունավետության բարձրացմանը։

Այժմ շրջանառության մեջ դրված նախագծի համաձայն՝ մասնավոր մեղադրանքով վարույթի առանձնացման արդյունքում ակնկալվում է դատարանների  ծանրաբեռնվածության ավելացում, ինչով պայմանավորված էլ առաջանալու է քրեական մասնագիտացման դատավորների թվակազմն ավելացնելու անհրաժեշտություն։ Ըստ այդմ, առաջարկվում է Երեւան քաղաքի եւ Կոտայքի մարզի առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարաններում քրեական մասնագիտացմամբ դատավորների թիվն ավելացնել 2-ականով, իսկ Արմավիրի, Արագածոտնի, Արարատի, Շիրակի, Լոռու եւ Սյունիքի մարզի դատարաններում՝ 1-ականով։

Ըստ քրեական դատավարության մասնագետի՝ նախագծի հեղինակները շեղվել են հայեցակարգով հռչակված գաղափարից

«Սահմանադրական հետազոտությունների, օրենսդրության զարգացման եւ բարեփոխումների մշտադիտարկման կենտրոն» ՀԿ նախագահ, քրեական դատավարության մասնագետ, իրավաբանական գիտությունների թեկնածու  Արտակ Ղազարյանի գնահատմամբ՝ Հայաստանում ներդրված մոդելը ոչ միայն ունի գործնական մի շարք խնդիրներ, այլ նաեւ կառուցված է տեսական այնպիսի հենքի վրա, որն ինքնին անհամատեղելի է մեր ժամանակների «հանցանք» հասկացության հետ։

Ղազարյանը բացատրում է՝ գոյություն ունի չորս հիմնական տեսություն, որոնք դրվում են մասնավոր մեղադրանքի գործերով վարույթի հիմքում. մասնավոր դելիկտի, իդեալական արժեքի, տուժողին գթալու եւ պետական ռեսուրսների խնայողության տեսություն (առաջին երկուսը մեր օրերում համարվում են ժամանակավրեպ)։

Յուրաքանչյուր տեսություն ունի իր հիմնավորումներն ու նպատակները, ուստի ներդրված մոդելը գնահատելու համար պետք է նախ պարզել, թե որ տեսությունն է դրա հիմքը հանդիսացել։

Արտակ Ղազարյանի գնահատմամբ՝ Քրեական դատավարության նոր օրենսգրքի հայեցակարգի հեղինակները հռչակագրային մակարդակում ամրագրել են պետական ռեսուրսների խնայողությունը, սակայն նախագծի հեղինակները, հետագայում արդեն՝ Oրենսդիրը, մասնավոր մեղադրանքի գործերի ինստիտուտը մոդելավորել են մասնավոր դելիկտի տեսության հիման վրա։

Ղազարյանը բացատրում է՝ պետական ռեսուրսների խնայողության տեսության էությունն այն է, որ պետական մեղադրանքի միջոցները սահմանափակ են, հետեւաբար Դատախազությունը, ուզած-չուզած, կանգնելու է ընտրության առաջ՝ այդ ռեսուրսներով ինչ հանցանքներ հետապնդի․ «Համադրելով մասնավոր եւ հանրային շահը՝ առանձնացվում են որոշակի խումբ հանցանքներ, որոնցով ի սկզբանե քրեական հետապնդում չի հարուցվում, քանի դեռ ենթադրյալ վնասը գոնե տուժողի ընկալմամբ այնչափ չէ, որ քրեկան հետապնդում հարուցվի։ Այսինքն՝ պետությունը «չբողոքած գործերի» շնորհիվ խնայում է իր ռեսուրսները։ Իսկ այն բոլոր դեպքերում, երբ տուժողը բողոք է ներկայացնում, այդ բողոքը դառնում է պարտադիր պայման քրեական հետապնդում սկսելու համար»,- ասում է նա։

Ընդ որում, ըստ Ղազարյանի, երբ պետությունն արդեն ռեսուրս է ծախսել, տուժողը այլեւս չպիտի հնարավորություն ունենա որեւէ ձեւով կաշկանդելու քրեական հետապնդման որոշումը. «Մինչդեռ նախկին օրենսգրքի կարգավորումներով՝  մասնավոր մեղադրանքի գործը կարող էր հասնել դատարան, որտեղ կողմերը հաշտվեին, տուժողն ասեր, որ այլեւս բողոք չունի, նույնիսկ չպատճառաբաներ, դա հանգեցներ գործի կարճման, եւ այդպիսով պետական ողջ ռեսուրսները գետնով տրվեին»,- կարծում է Արտակ Ղազարյանը։

Ինչ վերաբերում է մասնավոր դելիկտի տեսությանը, այն, ըստ մասնագետի, մասնավոր մեղադրանքի գործերի առանձնացումը հիմնավորում է՝ ասելով, որ այս «հանցանքները» իրենցից հանրորեն վտանգավորություն, որպես կանոն, չեն ներկայացնում։ Դրանք առավելապես վնասում են տուժողի մասնավոր շահը, հետեւաբար հանրային շահը այդ հանցանքի կատարմամբ չի վնասվում․ «Բայց այս տեսությունը դեռեւս 100 տարի առաջ՝ հանցանքի հանրային իրավական ընկալմանը զուգահեռ, ժամանակավրեպ դարձավ, որովհետեւ այսօր բոլորիս է հայտնի, որ հանրային վտանգավորությունը հանցագործության հատկանիշ է, ուստի եթե մի արարք հանրորեն վտանգավոր չէ, պետք է ապաքրեականացվի եւ տեղ չգտնի Քրեական օրենսգրքում, եթե տեղ է գտել, ուրեմն ունի հանրային վտանգավորության հատկանիշ»,- բացատրում է Արտակ Ղազարյանը։

Այն, որ նոր օրենսդրությունը կառուցվել է առավելապես տեսական այս հենքի վրա, ըստ Ղազարյանի, հիմնավորվում է նրանով, որ հանրությունն ու պետությունը, ընդհանուր կանոնի համաձայն, չունեն իրավունք այդ տեսակ գործերով քրեական հետապնդմանը մասնակից դառնալու․ «Բայց եթե փորձենք ժամանակակից քրեադատավարական համակարգում գտնել մի երկիր, որը կբացառի Դատախազության մասնակցությունը, իմ կարծիքով՝ չենք գտնի․․․ Շեշտադրում եմ բացառելը, որովհետեւ օրենքը կարող է հնարավորություն տալ մասնակցելու, բայց դատախազը հայեցողական լիազորություն ունենա չմասնակցելու, այլ ոչ թե ընդհանրապես չկարողանա մասնակցել»,- նշում է Արտակ Ղազարյանը։

Մասնավոր մեղադրանքի ընտրված գործերը մեծածավալ եւ դժվարապացուցելի՞ են

Քրեադատավարական նոր կարգավորումներով, ըստ Արտակ Ղազարյանի, մասնավոր մեղադրանքով վարույթի համար ընտրվել են անհարկի մեծ ծավալի գործեր։ Այդ գործերի թվում կան նաեւ այնպիսիք, որոնցով պարզապես հնարավոր չէ նախեւառաջ հանրային կարգով վարույթ չհարուցել եւ նոր դրա շրջանակում պարզել՝ կատարվածը մասնավոր մեղադրանքի տիրույթո՞ւմ է թե՞ ոչ։ Որպես օրինակ՝ Ղազարյանը նշում է «հոգեկան խիստ հուզմունքի վիճակում առողջությանը ծանր կամ միջին ծանրության վնաս պատճառելը» հանցանքը։ Նրա խոսքով՝ առերեւույթ կարող է պարզվել, որ առողջությանը վնաս է պատճառվել, բայց ճիշտ չէ տուժողին ասել՝ գուցե հոգեկան խիստ հուզմունքի վիճակում է, գնա, մասնավոր հայց ներկայացրու, եթե անհաջողություն կունենաս, նոր հանրային կարգով վարույթ կհարուցեմ։ Պետք է հակառակը լինի։

Լուսանկարում՝ Արտակ Ղազարյանը

Այսպիսի օրինակներով, ըստ Ղազարյանի, ակներեւ է դառնում, որ հռչակված՝ ռեսուրսների խնայողության նպատակը չի ապահովվելու․ նախաքննական ռեսուրսները ծախսվելու են, քննություն է իրականացվելու, վերջում, մեծ հավանականությամբ, կարճվելու։

Մյուս խնդիրը, ըստ նրա, ընտրված հանցանքների դժվարապացուցելիությունն է։ Արտակ Ղազարյանի գնահատմամբ՝ մասնավոր մեղադրանքով վարույթով քննության համար ընտրվել են այնպիսի հանցանքներ, որոնք բացահայտելն անգամ պրոֆեսիոնալ իրավաբանի համար է բարդ։ Այդպիսիք են, օրինակ, խարդախությունը կամ համակարգչային հափշտակությունը․ «Մեր իրավական համակարգին մոտ [համակարգ ունեցող] երկրներից, օրինակ, Ռուսաստանում, ընտրված է ընդամենը 2-3 հանցանք, Ղազախստանում՝ 10-12, եւ բոլորն էլ՝ հեշտ ապացուցելի»,- ասում է նա։

Արդարադատության նախարարության քրեական եւ քրեադատավարական օրենսդրության մշակման բաժնի պետ Արփի Լազարյանը, սակայն, կարծում է, որ այն դեպքում, երբ տուժողը գիտի, թե ով է ենթադրյալ հանցանք կատարած անձը, ապացույցների ձեռքբերումը շատ հեշտ է։ Խարդախությունը, ըստ Լազարյանի, առհասարակ ամենադժվար հիմնավորվող հանցագործություններից է պրակտիկայում, սակայն որպես մասնավոր մեղադրանքի գործ՝ ընտրվել է դրա միայն առաջին մասը (մասնավոր մեղադրանքով վարույթի բոլոր հանցանքների դեպքում էլ ընտրված է առաջին մասը, որը համեմատաբար առավել թեթեւ է, քան հաջորդ մասերը,-հեղ․)․ «Չեմ կարծում, թե տուժողը իր ձեռքի տակ ունեցած ապացույցներով չի կարողանալու դա հիմնավորել, եւ եթե էդտեղ, օրինակ, վարույթն  իրականացնող մարմինը խառնվի, պետության ռեսուրսը կիրառվի, չեմ կարծում, թե ինչ-որ բանով ավելի կարողանա օգնել։ Խարդախությունը երկու անձի միջեւ տեղի ունեցող հանցանք է, ըստ էության, տուժողը պիտի ներկայացնի՝ իրեն ինչով են խաբել, ինչպես են իր վստահությունը չարաշահել»,- ասում է Լազարյանը։

Նրա գնահատմամբ՝ որոշ դեպքերում նույնիսկ տուժողը ավելի հեշտ ձեռք կբերի ապացույցը, քան վարույթն իրականացնող մարմինը․ «Մինչեւ քննչական մարմինը անձին կանչում է, մինչեւ ուղեգիր է տալիս, մինչեւ փորձաքննության որոշում է կայացնում, մինչեւ տուժող է ճանաչում, մի շաբաթ-տասը օր անցնում է, եւ էդ մարմնական վնասվածքը, որ իր վրա կա, կարող է անցած լինել, մինչեւ գնա փորձաքննության, իսկ այն պարագայում, երբ այդ պարտականությունը տուժողի վրա է դրված, ինքը հաջորդ օրը կամ հաջորդ պահին միանգամից կարող է շտապօգնություն կանչել, եւ բժիշկը վնասվածքները կարձանագրի»,- պարզաբանում է Արփի Լազարյանը։

Ինչ վերաբերում է ընտրված հանցագործությունների ծավալին, դա, ըստ Լազարյանի, յուրաքանչյուր երկիր ինքն է որոշում՝ ելնելով հանցավորության մակարդակից, հանցագործությունների վիճակագրությունից, ուստի հնարավոր չէ այլ երկրի հետ այդպիսի համեմամատական անցկացնել․ «Ես կարծում եմ, որ դժվար գտնենք մի երկիր, որի Քրեական օրենսգիրքը նույնական է մեր Քրեական օրենսգրքի հետ։ Ամեն երկրում իր հասարակական հարաբերությունների զարգացումների՝ այդ պահին գտնվող վիճակից ելնելով են քրեականացվում կամ ապաքրեականացվում արարաքները»։

Անդրադառնալով այն դեպքերին, երբ առերեւույթ դժվար է լինելու գնահատել՝ կատարվածը մասնավոր թե հանրային մեղադրանքի գործ է՝ Լազարյանն ասում է, որ դատավորը, լինելով իրավաբան, նախքան քրեական հայցը վարույթ ընդունելը կկարողանա այդ հարցը լուծել․ «Դատարանի համար այդ, այսպես ասած, ենթափուլը նախատեսված է. նա կարող է գնահատել եւ տեսնել, որ, օրինակ, սահմանազանցում չկա կամ հանրային կարգով հետապնդման ենթակա արարք է, այլ ոչ մասնավոր։ Անգամ հանրային մեղադրանքի գործերով է որակումը բավականին բարդ գործընթաց, բայց այդպես առաջնորդվելով՝ մենք չենք կարողանա նոր ինստիտուտ ներդնել»,- ասում է Արդարադատության նախարարության քրեական եւ քրեադատավարական օրենսդրության մշակման բաժնի պետ Արփի Լազարյանը։

Արդյո՞ք պետությունը տուժողին մենակ է թողնում

Խոսելով գործնական այլ խնդիրների մասին՝ Արտակ Ղազարյանը նշում է «favour defensionis» դատավարական կառուցվածքը պահպանելու մասին։ Դրա էությունն այն է, որ դատավարության ընթացքում պաշտպանական կողմը՝ ի դեմս մեղադրյալի, եւ պետությունը՝ ի դեմս մեղադրողի, չունեն հավասար իրավունքներ։ Մեղադրյալը օժտված է հավելյալ իրավունքներով (ինչպիսիք են՝ անմեղության կանխավարկածը, ապացուցման բեռը մեղադրողի վրա դնելը), քանի որ պետությունն ինքնին ավելի ուժեղ է իր մարդկային, ֆինանսական ռեսուրսներով եւ հարկադրանք կիրառելու բացառիկությամբ։

«Իսկ այս տեսակ գործերով պետությունը արանքից դուրս է գալիս, բայց «favour defensionis» կառուցվածքը պահպանվում է․․․ Ընդ որում, տուժողի քրեական հայց ներկայացնելու ունակությունը հաշվի առնելու որեւէ կառուցակարգ օրենսգրքում նախատեսված չէ, որ ըստ այդմ, բոլոր դեպքերում նախատեսվեր պետական միջոցների հաշվին իրավաբանական ծառայությունների մատուցում։ Ոչ մի բան չկա. պետությունը թողել է տուժողին միայնակ, մի հատ էլ մեղադրյալին օժտել է հավելյալ մի շարք երաշխիքներով, այդ թվում՝ պրոֆեսիոնալ իրավաբանով, որով ինքը օժտում էր իր կողմից ներկայացրած մեղադրանքից արդյունավետ պաշտպանվելու համար՝ մոռանալով, որ այստեղ ոչ թե ինքն է մեղադրանքը ներկայացնում՝ այդ գերհզոր պետությունը, այլ խեղճուկրակ տուժողը, որն արդեն իսկ տուժել է հանցանքից, մի հատ էլ պիտի տառապի ապացուցման մեծագույն բեռից»,- ասում է Ղազարյանը։

Ըստ նրա՝ ֆինանսական խնդիրներ ունենալու եւ փաստաբան վարձել չկարողանալու դեպքում տուժողը մնալու է ամբողջովին մենակ․ «Պետությունը մեղադրյալին երաշխավորում է պրոֆեսիոնալ իրավաբանով, բայց հակառակը չի երաշխավորում, բայց կարելի է նաեւ կռահել, թե ինչու չի երաշխավորել․ եթե տուժողին ասես՝ կարող ես օգտվել Հանրային պաշտպանի գրասենյակից, օրենքով էլ համապատասխան փոփոխություններ անես, կստացվի, որ Հանրային պաշտպանի գրասենյակը պետական միջոցների հաշվին մեղադրանք է պաշտպանելու։ Իսկ ո՞վ էր պետության այն ներկայացուցիչը, որը պիտի մեղադրանք պաշտպաներ․ դատախազը։ Էլ ինչո՞ւ է դատախազին հանում, փաստաբանին ասում՝ սկսիր անել քեզ ոչ այնքան հատուկ մեղադրական գործունեություն, այսինքն՝ դիզոնանս էր առաջանալու, բայց այսպես էլ տուժողի իրավունքների եւ օրինական շահերի հարցն է բաց թողնվել»,- բացատրում է Ղազարյանը։

Լավագույն լուծումը, ըստ նրա, կլիներ այն, որ ամբողջությամբ չբացառվեր պետության մասնակցությունը, եւ դատախազը հնարավորություն ունենար որոշակի դեպքերում ներգրավվելու՝ մասնավոր մեղադրանքի գործով վարույթը փոխարկելով հանրայինի։ «Կներգրավվեր թե չէ՝ օրենսդիրը կարող էր տարատեսակ մեթոդներով կարգավորել»,- ասում է Արտակ Ղազարյանը։

Մինչդեռ Արդարադատության նախարարության քրեական եւ քրեադատավարական օրենսդրության մշակման բաժնի պետ Արփի Լազարյանն այն կարծիքին է, որ պրակտիկայի արդյունքում պարզ կդառնա՝ այդ հայեցողության անհրաժեշտությունը կա՞ թե՞ ոչ։

Լուսանկարում՝ Արփի Լազարյանը

Լազարյանը համաձայն չէ նաեւ այն գնահատականին, որ պետությունը տուժողին թողնում է միայնակ, նշում է՝ օրենքով սահմանված հիմքերին բավարարելու դեպքում (Փաստաբանության մասին օրենքի 41-րդ հոդվածի 5-րդ մաս) տուժողը կարող է դիմել Հանրային պաշտպանի գրասենյակի օգնությանը, որը ֆինանսավորվում է հենց պետական բյուջեից։ Ընտանիքների անապահովության գնահատման համակարգում հաշվառված` 0-ից բարձր անապահովության միավոր ունենալը, օրինակ, այդ հիմքերից մեկն է։ Հարցին՝ այդ պարագայում չի՞ ստացվում, որ պետական միջոցների խնայողության բաղադրիչը դուրս է մնում, քանի որ հանրային մեղադրողը՝ ի դեմս դատախազների, պարզապես փոխարինվում է հանրային պաշտպաններով՝ փաստաբաններով, Լազարյանը բացասական է պատասխանում՝ ասելով, որ ընտրված կարգավորմամբ խնայվելու են ոչ միայն դատախազների, այլ նաեւ ոստիկանների եւ քննիչների ռեսուրսները․ «Եթե մարդը ցանկանում է իր իրավունքների պաշտպանությունն իրականացնել, ճանապարհներ կգտնի։ ԵՊՀ-ում, Ոստիկանության կրթահամալիրում կան կլինիկաներ, որոնք տարվա ընթացքում կազմակերպում են քաղաքացիների ընդունելություն, օգնություն են ցուցաբերում, ես կարծում եմ, որ նաեւ այդ մեխանիզմներով մարդիկ կարող են դիմել եւ մասնագիտական խորհրդատվություն ստանալ»,- ասում է Լազարյանը։

Իրավական բավարար գիտելիքներ չունենալու դեպքերի համար էլ, ըստ Լազարյանի, նախատեսված է տուժողի ներկայացուցչի կամ դատարանի կողմից քրեական հայցը վերադարձնելու ինստիտուտը․ «Վերադարձի ինստիտուտը նախատեսված է նրա համար, որ դատարանի կողմից որոշակի չափով «հուշում տրվի», որպեսզի եթե, օրինակ, տուժողը որոշակի բաներ հաշվի չի առել, մենք իր իրավունքը ոչ թե սահմանափակենք, այլ վերադարձի միջոցով վրիպակները նշենք»,– ասում է Լազարյանը։

Ինչո՞ւ ընտրվեց հենց այս լուծումը

Արտակ Ղազարյանը հարց է բարձրացնում՝ եթե անգամ պատկերացնենք, որ ընտրվել են սակավաթիվ եւ ճիշտ գործեր, որքանո՞վ է ողջամիտ բեռնաթափել նախաքննական մարմինները՝ ծանրաբեռնելով դատարաններին։ Կամ արդյո՞ք նպատակահարմար է նախատեսել առանձին դատարաններ կամ դատավորներ, թե՞ ավելի ողջամիտ կլիներ ստեղծել նախաքննական հավելյալ հաստիքներ՝ այդ բեռը թոթափելու համար։ Նրա համոզմամբ՝ առկա կարգավորումներով հասնելու ենք ոչ թե նախանշված, այլ ճիշտ հակառակ նպատակին։

Արդարադատության նախարարության ներկայացուցիչը մեր զրույցում բացատրում է, թե ինչու է պետության համար առավել նպատակահարմար համարվել ընտրել այս լուծումը. «Այսպես թե այնպես, նախաքննական մարմինները եւս գերծանրաբեռնված են, դա բոլորիս է հայտնի մեր երկրում, իսկ այն դեպքում, երբ վիճակագրությունը ցույց էր տալիս, որ բավականին երկար պրոցես էր կատարվում՝ նյութերի նախապատրաստման փուլ ունեինք, հետաքննության, նախաքննության, այսինքն՝ մենք ծախսում էինք ոստիկանի, քննիչի, դատախազի ռեսուրսները, եւ կողմերը գնում էին, դատարանում հաշտվում էին, վարույթը կարճվում էր, որովհետեւ դրանք մեծ մասամբ ոչ մեծ ծանրության հանցագործություններ են։ Այս պարագայում պետությունը ավելի նպատակահարմար գտավ, որ դա թողնի տուժողի հայեցողությանը։ Եթե ինքը գտնում է, որ իր շահերը ոտնահարվել են եւ ուզում է վարույթի շրջանակում իր պաշտպանության իրավունքն իրացնի, ինքը միանգամից գնա, դիմի դատարան, այս դեպքում մենք էլ չենք իրականացնում վարութային գործողություններ»,- ասում է Լազարյանը:

Հարցի մյուս կողմն էլ, ըստ Լազարյանի, հոգեբանական է․ «Նախաքննության փուլում անձանց առերեսումները այդքան շատ տեղի չեն ունենում, իրենք առանձին են հարցաքննության կանչվում, այսինքն՝ մասնավոր մեղադրանքի գործերը իրենց հանրային վտանգավորությամբ որպես էդպիսին առանձնացված են, ու քանի որ իրենց հանրային վտանգավորությունը ցածր է, օրինակ, իրար առերեսվելու ընթացքում, երբ գնում են, դատարանում իրար տեսնում են, հավանականությունը ավելի շատ է, որ կարող են հաշտվել, քան երբ քննիչը իրենց հատ-հատ հարցաքննության է կանչում»,– կարծում է Լազարյանը։

Որո՞նք են հնարավոր ռիսկերը

Արտակ Ղազարյանի խոսքով՝ իր կողմից մատնանշված խնդիրները կարող են հանգեցնել կամ նրան, որ մարդիկ, եթե անգամ իմանան, թե ով է ենթադրյալ հանցանք կատարած անձը, օգտվեն օրենքի դրույթից, որը թույլ է տալիս օգտագործել հանրային ռեսուրսները նրան հայտնաբերելու համար, կամ դիմեն ինքնադատաստանի, կամ էլ պարզապես հաշտվեն, որ իրենց նկատմամբ հանցանք տեղի ունեցավ․ «Ավելի շատ հակված եմ մտածելու, որ մեծամասնությունը ուղղակի կլռի, զերծ կմնա հետապնդում հարուցելու իր իրավունքը իրացնելուց, որովհետեւ եթե ես մտնելու եմ մի բանի մեջ, որը ինձ համար գրեթե անհաղթահարելի է, ես չեմ մտնի էդտեղ, կհաշտվեմ, որ հանցանք եղավ, որ անարդար երկրում եմ ապրում, որ կա Քրեական օրենսգրքով հռչակված հանցանք, որն ինձ հետ կատարվեց, բայց ես զուրկ եմ այդ մարդուն պատասխանատվության ենթարկելու ռեալ հնարավորությունից, ինչը էլի մեծ խնդիր է, որովհետեւ իրավական պետությունում չի կարող լինել հանցանք, որը իրավաբանորեն անհետապնդելի լինի, իսկ այս պայմաններում փաստացի դառնում է անհետապնդելի»,- ասում է Ղազարյանը։

Ի պատասխան՝ Արփի Լազարյանն այն համոզմանն է, որ ցանկացած նոր ինստիտուտ ներդնելու եւ գործարկելու ընթացքում ռիսկեր միշտ կան․ «Հանրային մեղադրանքի գործերով նույն ինքնադատաստանի սկզբունքը այնպես չէ, որ չի լինում, վենդետաների դեպքեր շատ են լինում, դա նաեւ գալիս է հասարակության իրավագիտակցության մակարդակից, եւ բնականաբար, առաջին քայլը որ պետությունը պետք է անի, հասարակության իրավագիտակցության մակարդակի բարձրացումն է․․․ Իսկ եթե այնպիսի հանցանք է կատարվել, որ տուժողը հաշտվել է կամ ցանկություն չունի իր իրավունքները պաշտպանել, կներեք, բայց պետության միջամտությունն այդտեղ երեւի այդքան էլ ճիշտ չէ, որովհետեւ վերջիվերջո անձի իրավունքների պաշտպանության կարեւոր բաղադրիչներից մեկը ինքնապաշտպանության մեխանիզմն է։ Անձը պետք է իր իրավունքների պաշտպանության ջատագովը լինի»,– ասում է Լազարյանը։ 

Անդրադառնալով մեղադրյալի պատշաճ վարքագիծը ապահովելու ռիսկերին՝ Լազարյանն ընդգծում է՝ քննությունից խուսափելու դեպքում դատարանը կարող է նրա նկատմամբ հարկադրանքի միջոց կիրառել եւ ոստիկանության միջոցով բերման ենթարկել, իսկ նախնական դատալսումների փուլում էլ քննարկման առարկա է դարձնելու նրա նկատմամբ խափանման միջոց կիրառելու հարցը։ 

 Ի՞նչ դիրքորոշում ունի Եվրոպական դատարանը 

Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը (ՄԻԵԴ) պարբերաբար անդրադարձել է մասնավոր մեղադրանքով վարույթի ինստիտուտին եւ դրա համատեղելիությանը Մարդու իրավունքների Եվրոպական կոնվենցիայի (ՄԻԵԿ) հետ՝ նշելով, որ Կոնվենցիան բոլոր դեպքերում չէ, որ պահանջում է պետության աջակցությամբ հետապնդում։ Եվրոպական դատարանը նման դիրքորոշում է հայտնել «Սանդրա Յանկովիչն ընդդեմ Խորվաթիայի» գործով՝ նշելով, որ չանտեսելով անձի՝ ֆիզիկական անձեռնմխելիության պաշտպանության իրավունքի կարեւորությունը՝ չի ընդունում դիմումատուի այն պնդումները, որ Կոնվենցիայիով երաշխավորված իր իրավունքները կարող էին ապահովվել միայն այն դեպքում, երբ ենթադրյալ հարձակվողները պատասխանատվության ենթարկվեին պետության աջակցությամբ եւ ոչ թե մասնավոր հետապնդման կարգով (CASE OF SANDRA JANKOVIĆ v. CROATIA, կետ 50)։ Այնուհանդերձ, «Բեվակվան ընդդեմ Բուլղարիայի» գործով ՄԻԵԴ-ը նշել է, որ դիմումատուի՝ մասնավոր մեղադրանք հարուցելու եւ փոխհատուցում պահանջելու հնարավորությունը բավարար միջոց չէ, քանի որ մասնավոր մեղադրանքի վարույթը ժամանակատար է եւ չի կարող կանխել ենթադրյալ հանցանքի կրկնությունը։ (CASE OF BEVACQUA AND S. v. BULGARIA, կետ 82)։ 

Արտակ Ղազարյանն ասում է՝ ինքնին մասնավոր մեղադրանքի գործերի առկայությունը ՄԻԵԴ–ը խնդրահարույց չի համարել ՄԻԵԿ–ի տեսակետից, բայց շատ դեպքերում, ընդ որում, հենց ընտանեկան բռնության համատեքստում, ուղիղ վերլուծելով փաստերը, հանգել է նրան, որ տուժողները եղել են անօգնական վիճակում, որ տուժողների համար մեղադրանքի իրականացումը եղել է խիստ դժվար մի բան, որ տուժողները զրկված են եղել պետական որեւէ օժանդակությունից․ «Բայց եթե վերացարկվենք ընտանեկան բռնության համատեքստից, եթե նայենք մեր քննարկածի համատեքստում, երբ ընտրված են բարդ ապացուցելի գործեր, երբ պետությունը մենակ է թողնում եւ չի գնահատում տուժողի՝ քրեական հայց պաշտպանելու ունակությունները, չի գնահատում տուժողի որեւէ ռեսուրս, երբ մեղադրյալը գտնվում է շատ ավելի շահավետ վիճակում, կարող ենք ասել, որ տուժողը կարող է բախվել մի վիճակի հետ, երբ մեղադրանքից պաշտպանությունն իր համար դառնա անհաղթահարելի բեռ, եւ դա կոնվենցիոն տեսանկյունից լինի խնդրահարույց, անգամ, երբ կապված չլինի ընտանեկան բռնության հետ»։

Արդարադատության նախարարության ներկայացուցիչն էլ նշում է՝ ցանկացած ինստիտուտ զարգացման ճանապարհ պիտի անցնի․ «Մենք միանշանակ չենք կարող ասել, որ գործնականում առաջացող բոլոր հարցերը փակել ենք օրենսդրական ձեւակերպումներով, ու դա անհնար է, քանի որ այսպիսի կարգավորում ՀՀ-ում առաջին անգամ է։ Երբ կսկսվի լայնորեն կիրառվել, եւ եթե կարձանագրվեն ինչ-որ խնդիրներ, այդ թվում՝ Ձեր կողմից նշված խնդիրները, բնականաբար, դրանք աչքաթող չեն արվի, եւ օրենսդրական փոփոխություններով կլուծվեն»,– ասում է Արփի Լազարյանը։

5-րդ լուսանկարի տեսական հիմքերը՝ ըստ Արտակ Ղազարյանի մեկնաբանության, աղբյուրներ՝ 1, 2

Հեղինակ՝ Միլենա Խաչիկյան