RElection նախագծի շրջանակում «Կուսակցությունների մասին» օրենքի բարեփոխումների թեմայով զրուցել ենք ԱԺ «Իմ քայլը» խմբակցության պատգամավոր Սարգիս Խանդանյանի հետ:

-Ամենակարևոր հարցերից մեկը մեծամասնական և համամասնական ընտրակարգերի վերաբերյալ քննարկումներն են: Մեր զրուցակիցների մի մասն այն կարծիքին է, որ հասարակությունը դեռ պատրաստ չէ ընտրել կուսակցությունների: Մյուս մասը պնդում է, որ ամեն դեպքում պետք է անցնել համամասնականի: Ձեր կարծիքով ո՞ր մոդելն է ավելի հարմար և կիրառելի հայաստանյան պայմաններում:

-Ինչպես արդեն գիտեք, 2015 թվականի սահմանադրական փոփոխոuթյուններից հետո կարծես թե այս հարցի պատասխանը տրվել է: Այժմ էլ ընտրական համակարգը իր ձևով հարյուր տոկոս համամասնական ընտրակարգ է, բայց բովանդակությամբ, իհարկե, ընտրակարգի ռեյտինգային բաղադրիչը տպավորություն է ստեղծում, որ դեռ մեծամասնական համակարգի տարրեր պարունակվում են, որովհետև մարդիկ անհատների ևս ընտրում են, ռեյտինգներ են սահմանվում, որպեսզի ձևավորվի տվյալ կուսակցության ցուցակը, որից կձևավորվի այն մարդկանց ցուցակը, որոնք կդառնան պատգամավորներ:

Ես կարծում եմ, որ խորհրդարանական երկրում, ներկայացուցչական ժողովրդավարության ամդրապնդման տեսանկյունից ելնելով, մեզ համար ավելի հարմար է 100 տոկոս համամասնական համակարգը՝ առանց ռեյտինգային բաղադրիչի, որովհետև ռեյտինգային բաղադրիչը լրացուցիչ խոչընդոտներ, խնդիրներ է ստեղծում կուսակցությունների համար՝ միասնական պլատֆորմում ներկայանալու առումով: Կուսակցության անդմաները ավելի շատ կենտրոնացած են լինում սեփական քարոզարշավի և սեփական ընտրական գործիքակազմը զարգացնելու, ամրապնդելու վրա, քան կուսակցության գաղափարական պլատֆորմը առաջ մղելու վրա:

Այս առումով ես կարծում եմ, որ ավելի արդյունավետ կլինի, որպեսզի մենք անցում կատարենք ամբողջությամբ համամասնական համակարգի՝ առանց ռեյտինգային բաղադրիչի: Սա էլ առաջարկված էր անցյալ տարի կառավարության կողմից։ Խոսքը 2018 թվականի մասին է. այն ժամանակ դեռ ընտրություններ տեղի չէին ունեցել և նախորդ գումարման խորհրդարանը մերժեց այդ նախագիծը: Ամեն դեպքում կարծում եմ, որ երբ մյուս տարի մենք հասնենք Ընտրական օրենսգրքի փոփոխություններին, այս հարցը պետք է բոլոր ուժերի հետ համաձայնության գալով լուծենք։ Ես կարծում եմ, որ մենք պետք է հրաժարվենք ռեյտինգային ընտրակարգից:

-Գաղտնիք չէ, որ շատ հաճախ կուսակցությունները ստեղծվում են մեկ անձի և նրա շահերի շուրջ։ Այսինքն չի կարևորվում գաղափարախոսությունը, ծրագիրը:  Ձեր կարծիքով կա՞ն որոշակի մեխանիզմներ, որոնք պետք է կիրառել, որպեսզի նման դեպքերը բացառենք:

- Այստեղ երկու հարց կա։ Կան կուսակցություններ, որոնք ունեն ընդգծված, խարիզմատիկ լիդեր և այդ լիդերը առաջ է մղում կուսակցությանը, կուսակցության գաղափարական էությունը և այն պլատֆորմը., որի շուրջ ձևավորվել է կուսակցությունը։ Խնդիր չեմ տեսնում, որ ընդգծվում է լիդերի դերը և նշանակությունը տվյալ կուսակցության հաջողության մեջ։

Բայց, այո՛, կան կուսակցություններ, որոնք մարդ- կուսակցություններ են: Կան երկրներ, որ այդ կուսակցության լիդերը կարող է անգամ չմասնակցել ընտրություններին, բայց ընտրողները գիտեն, որ այն հենց այդ մարդու կուսակցությունն է: Այս պարագայում կարծում եմ, որ որոշակի գործիքակազմ պետք է ներդրվի նաև «Կուսակցությունների մասին» օրենքում, որի շուրջ քննարկումներն արդեն ամփոփման փուլում են։

Այս տարի մի քանի ամիս շարունակ մենք քննարկում ենք և այստեղ կարծում եմ, որ շատ կարևոր է կուսակցությունների ֆինանսավորման մեխանիզմների կարգավորումը, մասնավորապես՝ կուսակցությանը կատարած նվիրատվությունների գործընթացը պետք է շատ ավելի թափանցիկ լինի: Այսինքն, պետք է կուսակցության միջոցները հայտարարագրվեն։ Գաղափարներ կան, որ հայտարարագրվեն նաև այն մարդիկ, որոնք նվիրատվություն են կատարում կուսակցություններին: Կարծում եմ, որ հանրությունը ավելի շահագրգիռ է տեսնել կուսակցությունների, որոնք ավելի բազմապիսի ֆինանասավարում ունեն, քան երբ այդ ֆինանսավորումը կատարվում է մեկ անձի կողմից։ Այս դեպքում էլ հանգում ենք այդ իրավիճակին, երբ կուսակցությունը սպասարկում է մեկ մարդու:

- Խոսք է գնում նաև կուսակցությունների ներառականությունը բարձրացնելու խնդրին,ոչ միայն կանանց ներգրավվածության, քվոտավորման, այլև ազգային փոքրամասնությունների, հաշմանդամություն ունեցող անձանց ներգրավվածության առումով: Եթե համամետական տանենք հիմա և10 տարի առաջ, ի՞նչ փոփոխություններ եք նկատում և ի՞նչ պետք է անել, որ մի քանի տար անց ընդհանրապես չունենանք նման խնդիր:

-Ներառականության խնդիրը, իհարկե, կարելի է որոշակի իրավական մեխանիզմներով կարգավորել, մասնավորապես՝ քվոտաներ սահմանել նաև հաշմանդամություն ունեցող մարդկանց համար, ազգային փոքրամասնությունների ներկաացուցիչների համար: Այս մասով չեմ կարող ասել, թե մեր աշխատանքային խմբում ունենք որոշումներ, բայց ես կարծում եմ, որ ներառականության խնդիրը ավելի լայն հանրային քննարկման առարկա է և պետք է տարբեր եղանակներով  խրախուսենք մարդկանց ներգրավվել և մասնակցել հանրային կառավարմանը: Կրթության միջոցով, մեդիայի միջոցով նաև այս ճանապարհներով ցույց տալու հաջողության պատմությունները տվյալ խմբերին պատկանող մարդկանց, ովքեր իրենց փորձով ապացուցել են, որ հնարավոր է ունենալ սեփական ներդրումը և կարևոր գործունեություն ծավալել հանրային կառավարման ոլորտում:

-Մի փոքր խոսենք «անկախ պատգամավոր» ինստիտուտի մասին։ Այս գումարման ազգային ժողովում էլ ունենք նման օրինակ, երբ պատգամավորը դուրս է գալիս խմբակցությունից, բայց շարունակում է մնալ Ազգյաին ժողովի պատգամավոր: Ձեր կարծիքով այս փոփոխությունների շրջանակում հնարավո՞ր է դիտարկել անկախ պատգամավորի ինստիտուտը վերականգնելու պրոցեսը և արդյո՞ք խորհրդարանական երկրում նպատակահարմար է ունենալ այդ ինստիտուտն ընդհանրապես:

- Նախ պատգամավորը դուրս է գալիս կուսակցությունից, վայր չի դնում մանդատը։ Այս գուարման խորհրդարանում կա նման մեկ դեպք: Ես կարծում եմ, երբ պատգամավորը ստանում է մանդատ, նա կաշկանդված չէ իր գործողություններում և այդ մանդատը պատգամավորինն է և ինքն է որոշում: Իհարկե, շատ կարևոր է խմբակցության ամրության տեսանկյունից, որպեսզի բոլորը մնան և աշխատեն խմբակցության համար, բայց նաև չեմ կարծում, որ պետք է մտածենք մեխանիզմներ, որոնք կսահմանափակեն պատգամավորի հնարավորությունները՝ դուրս գալ խմբակցությունից և շարունակելու աշխատանքը՝ որպես անկախ պատգամավոր: Իհարկե, որպես իրավական ձևակերպում անկախ պատգամավորի ինստիտուտ չկա։ Ես չգիտեմ՝ արժի ունենալ, թե ոչ, բայց ամեն դեպքում կարծում եմ,որ չպետք է կաշկանդել պատգամավորի հնարավորությունը, որովհետև այն բխում է նաև պատգամավորի անձեռնմխելիության սկզբունքից:

- Երբ անցնենք համամասնական ընտրակարգի և հանրությունն արդեն ընտրի կուսակցությունների, այս պարագայում խնդիր չի՞ լինի, այն իմաստով, որ ձայնը կտրվի կուսակցությանը, իսկ մանդատ ստանալուց հետո պատգամավորը դուրս կգա կուսակցությունից:

- Սա արդեն ներկուսակցական աշխատանքի շրջանակում է և պետք է արդյունքում այնպիսի նախընտրական ցուցակ ստեղծի կուսակցույթունը, որ ավելի վստահ լինի, որ տվյալ նստաշրջանում ամուր կլինի խմբակցությունը և մինչև հաջորդ ընտրություններ խմբակցությունը կլինի այնպիսին, ինչպիսին ձևավորման փուլում էր: Այստեղ, կարծում եմ, որ պետք է աշխատեն կուսակցությունների ներսում և ընտրություններին իսկապես մասնակցեն այն մարդիկ, որոնք հավատում են կուսակցության գաղափարական սկզբունքներին և քաղաքկանությանը, որը կուսակցությունը նախատեսում է առաջ տանել առաջիկա 5 տարիների ընթացքում:

- Կրկին խոսելով նախկին ինստիտուտների մասին, պետք է նշել, որ տարիներ առաջ արտասահմանում բնակվող ՀՀ քաղաքացիները հնարավորություն ունեին մասնակցելու հայաստանյան ընտրություններին: Ի՞նչպիսին է Ձեր կարծիքը այս ինստիտուտի վերաբերյալ:

- Ես դրա նպատակահարմարությունը այնքան էլ չեմ տեսնում: Նախ, լոգիստիկ առումով  շատ բարդ է կազմակերպել և մենք այստեղ մարդկանց ընտրական իրավունքը որոշ առումներով սահմանափակում ենք՝ ի հաշիվ մյուսների: Օրինակ, Ռուսաստանում հայերը ապրում են հարյուրավոր բնակավայրերում և ես չեմ պատկերացնում, թե այդ բնակավայրերում մենք ինչպես կարող ենք ապահովել ընտրատեղամասերի առկայություն և մարդկանց հանրավորություն տալ իրացնել իրենց իրավունքը: Բացի այդ, կարծում եմ, որ այն մարդիկ, ովքեր չեն կարողանում հետևել քարոզարշավի ընթացքին, այնպես, ինչպես Հայաստանում ապրող մարդիկ, մի քիչ դժվար եմ պատկերացնում, թե ինչպես կարող են որոշում ընդունել՝ ում ընտրել: Իհարկե, ժամանակակից տեխնոլոգիաների զարգացումը որոշ ժամանակ անց գուցե հնարավորություն տա մտածելու, որ արդեն անցնենք օրինակ ամբողջովին էլեկտրոնային քվերակության: Այդպես է օրինակ Էստոնիայում։ Մարդը ուղղակի տնից դուրս չգալով կարող է քվեարկել։ Գուցե գա այդպիսի ժամանակ, բայց այս պահին լոգիստիկ և տեխնիկական հարցերի պատճառով պետք է զերծ մնալ այդ ինստիտուտը հետ բերելուց:

- Ըստ Relection նախագծի ձևաչափի, յուրաքանչյուր նախորդ զրուցակից հնարավորություն ունի հարց ուղղել մեր հաջորդ զրուցակցին։ Մեր նախորդ զրուցակիցը Ազգային ժողովի «Իմ քայլը» խմբակցության պատգամավոր Թագուհի Ղազարյանն էր, ում հարցը հետևյալն է՝

«Ինչպե՞ս եք պատկերացնում ներառականության խնդրի լուծումը, արդյո՞ք կարիք ունենք խիստ կարգավորումների, թե ավելի մեղմ մշակութային փոփոխությունների ճանապարհով պետք է գնանք: Ինչպե՞ս է տեսնում կանանց ներգրավվածությունը, արդյո՞ք դրական է գնահատում կանանց գործունեությունը և ինչպե՞ս է տեսնում հետագայում զարգացումը»:

-Ես կարծում եմ՝ մենք այսօր մի այնպիսի իրավիճակում ենք կանանց ներգրավվածության առումով, որ իսկապես պետք են կարգավորումներ և իրավական մեխանիզմներ, որպեսզի կանայք ավելի ներգրավված լինեն քաղաքական գործունեության մեջ: Ես նաև աշխատանքային խմբում եմ համակարծիք եղել այն առաջարկին, որ պետք է քվոտաներ սահմանվեն նաև կուսակցությունների ղեկավար մարմինների համար: Այս հարցի շուրջ դեռ վերջնական որոշում չկա, բայց, այնուամենայնիվ, այդ ղեկավար մարմիններն են նաև որոշումներ կայացնում, թե ովքեր են մասնակցելու ընտրություններին: Ցուցակների կազմման գործընթացում նրանք առավել ակտիվ մասնակցություն են ունենում, քան շարքային կուսակցականները: Այս առումով նույնպես կանանց ներգրավվածությունը շատ կարևոր է, որպեսզի նաև, այսպես ասած, պաշտպանվեն կուսակցական կանանց իրավունքները կամ հնարավորություն տրվի կանանց մասնակցել ընտրություններին:

Պետք է նաև բարձրացնել քվոտան Ընտրական օրնեսգրքում՝ հասցնելով մինչև, օրինակ, 40 տոկոսի։ Պետք է աշխատենք այս ուղղությամբ: Ես քվոտաների ներդրումը շատ ժամանակավոր գործիք եմ համարում, մինչև կգա այն պահը, որ հանրության մեջ կանանց մասնակցությունը չհամարվի էքստրաօրդինար կամ ոչ սովորական մի բան, այլ ընկալվի այնպես ինչպես տղամարդկանց դեպքում է: 

Սարգիս Խանդանյանի հարցը հաջորդ բանախոսին՝

«Ի՞նչ սկզբունքով պետք է կուսակցությունները օգտվեն հանրային ֆինանսավորումից, արդյո՞ք  պետք է կապված լինի ընտրություններին հավաքած ձայների հետ: Արդյո՛՞ք պետք է ֆինանսավորում ստանան նախընտրական շեմը հաղթահարած կուսակցությունները, թե մյուս կուսակցությունները նույնպես»: