RElection նախագծի շրջանակում ընտրական բարեփոխումների թեմայով զրուցել ենք «Քաղաքացու որոշում» կուսակցության մամուլի խոսնակ Միքայել Նահապետյանի հետ։

-«Քաղաքացու որոշում» ՍԴԿ-ի և Ազգային ժողովում ընտրական բարեփոխումների համար ստեղծված աշխատանքային խմբի միջև այս պահին որևէ համագործակցություն կա՞ կամ սպասվու՞մ է, թե ոչ։

-Ստեղծված աշխատանքային խմբի և «Քաղաքացու որոշում» կուսակցության միջև պաշտոնական համագործակցության որևէ դրսևորում առ այս պահը չի եղել։ Կուսակցությունը քննարկում է ձևաչափը, որով ներգրավված կլինի այդ գործընթացում, որն առավելագույնս արդյունավետ կլինի և՛ քաղաքական նպատակահարմարության տեսանկյունից, այսինքն՝ որ ֆորմատով ենք ուզում լսելի լինել, և՛ գործընթացի վերջնարդյունքի վրա դրական ազդեցության տեսանկյունից։ Կարծում եմ՝ մեկ-երկու օրվա ընթացքում պարզ կլինի ձևաչափը, որով կմասնակցենք մեզ համար չափազանց կարևոր այդ օրակարգին։

-Ըստ ՔՈ-ի՝ ի՞նչ հիմնական բարեփոխումներ է պետք կատարել «Կուսակցությունների մասին» օրենքում՝ զարգացած կուսակցական համակարգ ունենալու համար։

-Որպեսզի հասկանանք՝ ինչն է պետք փոխել, պետք է հասկանանք՝ այն, ինչ կա, ինչ է ստեղծել, իր հետևից ինչ է բերել։ Հայաստանում կուսակցությունները, որպես կանոն, անձի կամ խմբի անձնական, տնտեսական, կլանային շահեր սպասարկելու համար ձևավորված միավորումներ են։ Այսինքն՝ մեկ անձի շուրջ ստեղծված միավորումներ, որտեղ այդ անձն ունի ավտորիտար առաջնորդություն, փակ կառավարման համակարգ, որ ոչ ոք չհասկանա՝ ինչ է կատարվում։ Սովետական մի ֆիլմ կա, որ հարցնում է «А почему "Ы"?», ասում է «Чтобы никто не догадался!», այ մոտավորապես այս վիճակն է եղել մեր կուսակցական համակարգում։ Դրանք պարբերաբար գեներացրել են սոցիալական կապիտալ՝ հանրային տարբեր տրամադրությունների վրա խաղարկումներ անելով, և հիմա եթե դիտարկեք դաշտը, կտեսնեք, որ նույն բանն է տեղի ունենում։ Մարդը լիբերալ է, իրեն բացարձակ չի հետաքրքրում, որ ազատական գաղափարներ պետք է պաշտպանի, գնում պաշտպանում է 2000 տարի առաջվա կղերական դասի գաղափարները։ Ես խնդիր չունեմ այդ գաղափարները պաշտպանելու հետ, եթե լինի կուսակցություն, որը հանդես է գալիս պահպանողական դիրքերից, շատ լավ, նա կլինի քաղաքական մրցակից, որի հետ կարելի է համաձայնել կամ ոչ։ Բայց երբ մարդն իրեն հայտարարում է լիբերալ ու գնում, պաշտպանում է այդպիսի գաղափարներ, դա խնդիր է։

Եղել է դասական օլիգարխիկ համակարգ, որտեղ կուսակցությունները չպետք է որևէ վտանգ սպառնային ՀՀԿ-ի՝ կառավարող ուժի իշխանությանը, այսինքն՝ ոչ մի կուսակցություն չպետք է կարողանար այդ սահմաններից դուրս գալ։ Ով կփորձեր, իրեն դուրս էին մղում քաղաքական կյանքից՝ ֆինանսական և բոլոր առումներով։ Արդյունքում՝ կուսակցությունների գործունեությունը եղել է հետևյալը․ ժամանակի ընթացքում կուտակել սոցիալական կապիտալ, հանրային վստահություն՝ տարբեր ցավոտ թեմաների անդրադառնալով, և կապ չունի դա իրենց գաղափարախոսության հետ կապ ունի, թե ոչ։ Այսինքն՝ բացարձակ տնտեսական ազատության մասին կարող էր խոսել մեկը, որ ներկայացնում է սոցիալիստական, սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցություն։ Սա է եղել քաղաքական համակարգը, ադ պահին ինչը ականջահաճո է եղել մարդկանց համար, իրենք դա հայտարարել են, կուտակել սոցիալական կապիտալ, որպեսզի ընտրությունների ժամանակ վաճառեն։ 

Այ, լավ հարց է, թե այս վիճակից անցում կատարելու համար ինչ պետք է փոխենք։ Կա երկու տեսակի մոտեցում։ Մեկը միջազգային հանրության սրտով փոփոխություններ անելու մոտեցումն է, մյուսը՝ մեր կարիքներից ու պահանջմունքներից ելնող փոփոխություններինը, որն, ի դեպ, պարտադիր չէ, որ հակասի միջազգային հանրության՝ լավագույն փորձի վերաբերյալ պատկերացումներին։

Խնդիրը հետևյալն է՝ դու կհրաժարվե՞ս անելու մի բան, որը գիտես, որ քեզ պետք է, միայն այն պատճառով, որ միջազգային հանրությունը դրա հետ գուցե պրոբլեմ ունի, իր համար դա արտասովոր է, թե՞ դու, այնուամենայնիվ, կանես դա՝ միևնույն ժամանակ խնդիր չդնելով անպայման անել մի բան, որի օրինակը միջազգային հանրությունը տեսած չլինի։ Այս երկուսի արանքում է պետք կողմնորոշվել՝ մեզ ինչ է պետք։ Երբ խոսում ենք այս օրենքում որոշակի կտրուկ փոփոխություններից, հակադարձումը հետևյալն է՝ ախր շատ լավ բան եք ասում, բայց պատկերացնու՞մ եք՝ Վենետիկի հանձնաժողովը դրան ինչ կասի։

Վենետիկի հանձնաժողովը ձևավորվել է մի տարածքում, որտեղ 300 տարի առաջ հրացաններով իրար սպանում էին, որովհետև քաղաքական պլատֆորմ չկար։ Քաղաքականությունը ծագել է որոշակի պատմության, ցավոտ էջերի վրա, և այդ թափված արյունն է ամեն անգամ վկայակոչվում՝ բացատրելու քաղաքական գործիչներին, թե ինչու չի կարելի վարվել այնպես, ինչպես այն ժամանակ։ Այսինքն՝ կա որոշակի պատմական ուղեծիր, որով իրենք անցել են։ Մենք, չունենալով այդ քաղաքական պատմությունը, բայց այսօր սկսելով այն կետից, որտեղ հիմա իրենք են, լավ հայտ ենք ներկայացնում, բան չունեմ ասելու, բայց արդյոք դա մի՞շտ է աշխատելու։ Ես համաձայն չեմ, որ միշտ է աշխատելու։

Եվ հեղափոխությունը, պետք է արձանագրենք, որ տեղի է ունեցել մի պայմաններում, երբ Վենետիկի հանձնաժողովի առնվազն դիմակայությանը չարժանացած Սահմանադրությունն է ընդունվել, «Կուսակցությունների մասին» օրենքն ու Ընտրական օրենսգիրքն է ընդունվել։ Միջազգային դիտորդական առաքելությունները ընտրությունները ճանաչել են ընդհանուր առմամբ առանց խախտումների, քաղաքական ուժերը հիմնականում չեն բողոքարկել ընտրությունների արդյունքները։

Փաստորեն, եթե դրական է արձագանքել միջազգային հանրությունն, ուրեմն՝ կատաստրոֆա չկա, բայց հենց այդ կատաստրոֆա չլինելուց ամիսներ հետո է, որ հեղափոխություն է տեղի ունեցել։ Այսինքն՝ այն, ինչ կարող է արժանանալ միջազգային հանրության հավանությանը, միշտ չէ, որ քաղաքական լավ համակարգի մասին է խոսում։ Եվ ես պնում եմ՝ այն խնդիրները, որ ունենք, միշտ չէ, որ խորապես ըմբռնվում է միջազգային էքսպերտների կողմից։

Ես հանդիպել եմ շատ պատկառելի կազմակերպություն ներկայացնող մարդու, որ ասում էր, թե մեր միակ խնդիրը կուսակցությունների ընտրական ֆոնդի առավելագույն շեմը մի քիչ փոքրացնելն է, այ եթե դա փոխենք, ընդհանուր առմամբ լավն է մեր օրենսդրությունը։ Ի պատիվ մեր ԱԺ պատգամավորների՝ շատ ավելի հեղափոխական իդեաներ կան, քան այդ միջազգային լավագույն փորձը վկայակոչող փորձագետներն են պնդում։

Եթե առարկայական գանք, դա վերաբերում է հարցերի մի լայն շրջանակի՝ ֆինանսավորման խնդիրներ, ներքին դեմոկրատիայի խնդիրներ։ Տեսակետ կա օրինակ, որ իրավունք չունենք միջամտելու և ասելու, թե կուսակցության ներսում որոշումներն ինչպես պետք է կայացվեն։ Ես ասում եմ՝ ո՛չ, մենք իրավունք ունենք միջամտելու և ասելու, թե ընդհանուր առմամբ ոնց պիտի կայացվեն, որովհետև այդ կուսակցությունները կառույցներ են, որոնք կարող են մի օր մեր կյանքը կառավարել։ Եվ ես իրավունք ունեմ տեսնելու, թե այնտեղ ինչպես են կայացվում որոշումները։

Երբ խոսում ենք գաղափարախոսության մասին, դա ցավոտ է ընկալվում, որովհետև իսկապես հնարավոր է՝ արդի քաղաքական միջավայրում ֆիքսված, տերմին ունեցող գաղափարախոսություններն ամբողջովին չեն արտահայտում կուսակցության սկզբունքները։ Միշտ չէ, որ կգնաս ու կգտնես կոնկրետ «իզմ»-ը, որը քո սրտով է։ «Իզմ»-երը որոշակի հարցերին մարդու կամ կուսակցության մոտեցումների ամբողջությունն են։

Հիմա եթե չկա այն անունը, որը քեզ բնորոշում է, դու շարադրիր այդ հարցերի քո պատասխանները, թող դա կոչվի «իմքայլիզմ», թող «ոչմիիզմ» կոչվի, բայց մարդիկ իրավունք ունեն իմանալու՝ տնտեսական բլոկում նրանք ավելի շատ պետական միջամտությանն են հավատում, թե ազատ շուկային, անտեսանելի ձեռքին, կամ մշակութային առումով իրենք ավանդապաշտ, պահպանողական են, թե այսպես կոչված ազատականությանը, առաջադիմությանն են հավատում և այլն։ Կարծում եմ՝ «Կուսակցությունների մասին» օրենքի պահանջներից մեկը պետք է լինի, որ կուսակցությունը հստակ նկարագրի իր մոտեցումները կյանքի համար կարևոր հարցերի վերաբերյալ։ Պրոբլեմ է ունենալ միավորում, որը ֆաշիստներից մինչև լիբերալներ բոլորին կհավաքի իրար գլուխ ու պետական կառավարման համակարգը կվերածի կարապի, խեցգետնի ու գայլաձկան պատմությանը։ Կառավարության կազմում սոցիալիստ և նեոլիբերալ ունենալը մեծ խնդիր է։

-Կցանկանայի՝ առարկայական անդրադառնայինք կուսակցությունների ֆինանսավորման խնդիրներին։ Շատ է խոսվում, որ անհրաժեշտ է մեծացնել կուսակցություններին տրամադրվող հանրային ֆինանսավորումը, սրա վերաբերյալ ի՞նչ կարծիք ունեք ու ինչպե՞ս եք պատկերացնում այդ մեխանիզմը։ Առհասարակ ինչպե՞ս է պետք ֆինանսավորել կուսակցություններին, որ հնարավորինս փակվեն օլիգարխիկ ֆինանսավորման ճանապարհները։

-Հանրային ֆինանսավորմանը շատ դրական եմ վերաբերվում, որովհետև ի վերջո կուսակցությունների գործունեության վերջնական արդյունքը հանրությանն է, եթե լավն է այդ պրոդուկտը, կարելի է դրա համար վճարել։ Սեղանի վրա հանրային ֆինանսավորման տարբեր մոտեցումներ են քննարկվում։ Ասենք՝ հավաքած տոկոսների բերումով։ Գործող տարբերակը հենց սրա մի դրսևորում է։ Սրա խնդիրն այն է, որ ով ուժեղ է, ստանում է ավելի մեծ հնարավորություն՝ ավելի ուժեղ դառնալու, և ով ավելի թույլ է, ստանում է փոքր հնարավորություններ հետագայոմ ուժեղանալու համար։ Մյուս կողմից, այս դեպքում ի՞նչ անի ընտրություններից երկու օր առաջ ստեղծված կուսակցությունը, որը ոչ մի շեմ չի հաղթահարել, բայց կայացման խնդիր ունի, կարող է հինգ տարի հետո շատ ավելի լավ, ներառական կուսակցություն լինել, քան ընտրություններում շեմեր հաղթահարած կուսակցությունները։

Իմ անձնական մոտեցմանը եթե գանք, սա դեռ կուսակցական դիրքորոշում չէ, կարծում եմ, որ հանրային ֆինանսավորումն անձնական որոշման տիրույթում պետք է լինի։ Այսինքն՝ հարկատուն ինքը որոշի իր հարկերից ինչ-որ չափի գումար (կարող է պետությունը սահմանել, թե այդ ինչ-որ չափը որքան է), փոխանցել այսինչ կուսակցությանը։ Սրա իմաստն այն է, որ ֆինանսավորումը լինում է հանրային, բայց հանրային ֆինանսավորման այն ռիսկը, որ կուսակցությունները դրանից հղփանում են, որ մեկ ա, փողը կա, էլ ինչու աշխատենք մարդկանց հետ, վերանում է։ Ես կարող եմ ոչ մի շեմ չհատել, բայց տասը հազար հոգու համոզել, որ իրենց ամսական եկամտահարկից հազարական դրամ տան իմ կուսկացությանը, որովհետև համակրում են։ Դա վարչարարության առումով կարող է խնդիր լինել հարկային մարմնի համար, բայց կարծում եմ՝ քաղաքական առումով ամենալավ մեսիջն ունեցող տարբերակն է։ Եթե ես իմ համակրին ասեմ՝ քո տնօրինվող եկամտից հազար դրամ տուր, ինքը կարող է դա չտալ, բայց եթե դա այսպես թե այնպես հարկ է մուծելու, այդ հարկից ինչ-որ գումար էլ այսպես թե այնպես գնալու է կուսակցություններին, նա կարող է ինքը որոշել, որ այդքան կուսակցություններից ուզում է հենց այս մեկին գնա այդ գումարը։

-ՔՈ ՍԴԿ-ի ծրագրում անդրադարձ կա ընտրովի պաշտոնյաների հետկանչի մեխանիզմների ներդրման և հանրաքվեների մեխանիզմների պարզեցման անհրաժեշտությանը։ Օրենսդրական ի՞նչ փոփոխությունների միջոցով եք տեսնում սրա իրականացումը։ 

-Գործող օրենսդրությունը հանրաքվեների համար անհաղթահարելի մեխանիզմներ է ստեղծել, հանրաքվե անցկացնելու նախաձեռնության իրավունքը կեղծ իրավունք է, պրակտիկայում անհնար է իրացնել։ Անհնար է, որովհետև ստորագրությունների թվի այն շեմը, որ ենթադրվում է, չափազանց բարձր է հաղթահարելու համար, բայց դա հաղթահարելն անգամ չի նշանակում, թե հանրաքվե կլինի, դեռ ԱԺ-ի համաձայնությունն է պետք ստանալ։ Հետևաբար, եթե ինչ-որ փոփոխություն ենք ուզում, խորհրդարանը կարող է ուղղակի արգելակել և վերջ, իսկ մենք նման իրավիճակ տեսել ենք արդեն։ Ընդ որում՝ պարտադիր չէ, որ խորհրդարանը չընտրված լինի։

Երկրորդ խնդիրն անհիմն սահմանափակումներն են, թե ինչի վերաբերյալ մարդիկ իրավունք ունեն հանրաքվե նախաձեռնելու։ Իսկապես անհասկանալի է, թե ինչու մարդիկ իրավունք չունեն իրականացնել հանքարդյունաբերությունն իրենց տարածքում արգելելու վերաբերյալ հանրաքվե։ Դու չես կարող որոշել, որ քո տան դիմաց հանք չլինի։

Փոփոխությունների տեխնիկական իրագործման համար կդժվարանամ հստակ ասել՝ Սահմանադրության մեջ արգելքներ կան, թե ոչ, բայց խնդիր կա «Հանրաքվեների մասին», «Տեղական հանրաքվեների մասին» և «Տեղական ինքնակառավարման մասին» օրենքներում։

Իսկ հետկանչի խնդիրը շատ բարդ է։ Դա անհրաժեշտ, բայց աշխատանք պահանջող գործընթաց է, որովհետև գալիս է տվյալ քաղաքական համակարգի առանձնահատկությունից, պետական կառավարման մարմինների և իշխանությունների տարանջատման սկզբունքներից։ Օրինակ, արդյոք մարդիկ իրավունք ունեն հետ կանչել խորհրդարանի ընտրած պաշտոնյային, ասենք՝ վարչապետին, թե՞ պետք է դիմեն ԱԺ-ին, որ դու հետ կանչի, թե չէ մենք քեզ հետ կկանչենք։ Այս տեսակ հարցերը քննարկման ենթակա են, բայց միանշանակ հաղթահարելի խնդիրներ են։ Պետք է ուսումնասիրել միջազգային փորձը։

Ըստ RElection-ի ձևաչափի՝ հարցազրույցի մասնակիցը կարող է հարց ուղղել հաջորդ բանախոսին։ Մեր նախորդ զրուցակիցն էր «Ազատ դեմոկրատներ» կուսակցության փոխնախագահ Անժելա Խաչատրյանը, և նա այսպիսի հարց է ուղղել.

-Արդյոք չե՞ք կարծում, որ Ընտրական օրենսգրքի 97-րդ հոդվածը, այսինքն՝ կոալիցիա կազմելու համար կուսակցությունների թվի սահմանափակումն առնվազն երեքով հստակ խոչընդոտ է ժողովրդավարության և խորհրդարանական դիվանագիտության զարգացմանը։

-Այստեղ ներկայացված լինելու իրավունքի և կայունության հակադրության մասին է խոսքը։ Նախորդ կառավարող ուժի մոտեցումը կայունությունն էր, իրենց դա պետք էր, որովհետև, եթե չկա լեգիտիմություն, ամեն ինչ պետք է բռիդ մեջ հավաքված լինի։ Եվ իրենք ամեն ինչ արել են, որ հանկարծ չստացվի իրավիճակ, երբ ամենաշատ ձայներ հավաքած ուժն, այնուամենայնիվ, չկարողանա կառավարություն ձևավորել։ Իսկ փորձը ցույց է տվել, որ անգամ ընտրակեղծիքներով իրենք 50%-ից ավել ձայն չեն գրանցել։

Երկրորդը ներկայացված լինելու խնդիրն է, որ եթե օրինակ 12 հազար մարդ կոնկրետ մի կուսակցության մեջ է տեսնում իրեն ներկայացնելու պոտենցիալը։ Ավելի ծայրահեղ իրավիճակ ներկայացնեմ․ ենթադրենք՝ Հայաստանում սոցիալիստական, սոցիալ-դեմոկրատական գաղափարներին հարում է ընդամենը 20-25 հազար մարդ, և մնացած բոլորը լիբերալ գաղափարներին են հավատում, հիմա ի՞նչ, իրենք ներկայացված պիտի՞ լինեն քաղաքական սպեկտորում, թե՞ աբսուրդը կհասնի այնտեղ, որ լիբերալները կասեն՝ ոչինչ, իրենց էլ մենք կներկայացնենք։

Այս հարցը երկու կողմ ունի, մեկն այն է, որ ինչու, ընկեր, մենք ուզում ենք շատով դաշինք կազմել, յոթ ուժ անցել է խորհրդարան, յոթով ուզում ենք կոալիցիա կազմել, մյուսը անցողիկ շեմերի խնդիրն է, ինձ համար դրանք ևս խնդրահարույց են։ Չեմ ասում՝  պետք է հանվի, բայց դրանց մնալը հարց է, որը պետք է քննարկվի, ուսումնասիրվի։ Էլի եմ ասում, ենթադրենք՝ մենք ընդամենը 12 հազար հոգի ենք, մեզ ընդամենը մի խնդիր է հետաքրքրում, բոլորը կողմ են այդ գաղափարին, բացի մեր 12 հազարից, հիմա մենք խորհրդարանում կարո՞ղ ենք ներկայացված լինել, թե՞ ոչ։ Ասել, որ 12 հազարն ի՞նչ թիվ է, թող ներկայացված չլինեն, նշանակում է ունենալ12 հազարանոց խումբ, որը դուրս է քաղաքական համակարգից։ Հենց այդպես մի հինգ-վեց խումբ ձևավորվում է, ստեղծվում է իրավիճակ, երբ քաղաքականությունը դուրս է մնում պետական ապարատից, գալիս փողոցներ։ Հիմա ո՞րն է ավելի անկայունություն։ 

Այո՛, համաձայն եմ, շատ պրոբլեմատիկ է այն, ինչ ձևավորվել է, դա խոչընդոտում է ներկայացված լինելու իրավունքի իրացմանը և ինչ-որ ասպեկտներով նաև՝ խորհրդարանական դիվանագիտությանը։

Միքայել Նահապետյանի հարցը հաջորդ բանախոսին․

-Եթե որևէ պարագայում որոշում կայացվի Կուսակցությունների մասին» օրենքը ձևակերպել այնպես, որ ձեր կուսակցության ղեկավար մարմնի նիստերը հեռարձակվեն ուղիղ եթերով՝ պարզ, թափանցիկ, ինչպե՞ս կվերաբերվեք այդ դրույթին, և հնարավո՞ր է արդյոք, որ եթե այդպիսի որոշում կայացվի ուղիղ եթերով հեռարձակեք միայն այն մասը, որը ոչ այնքան կարևոր է, ձևական է, և հիմնական քննարկումները գնան կուլիսներ։

Աստղիկ Քեշիշյան