Հայաստանում սկիզբ է դրվում ընտանեկան միջերկրածովյան տենդի (հայտնի է որպես երևանյան հիվանդություն) ախտորոշման և բուժման, ինչպես նաև քաղցկեղի դեմ բջջային թերապիայի ուղղությամբ հետազոտական նոր ծրագրերի։ Հետազոտություններն իրականացվելու են Գիտությունների ազգային ակադեմիայի Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտում (ՄԿԻ) չինացի գործընկերների հետ համագործակցությամբ։

Համագործակցություն, որը սկսվեց դեռ համավարակի շրջանում

Այս համագործակցության հիմքերը դրվել են դեռ մի քանի տարի առաջ՝ կորոնավիրուսային համավարակի շրջանում։ ՄԿԻ-ն այդ ժամանակ սկսեց կորոնավիրուսի ախտորոշման թեստեր (ՊՇՌ թեստեր) արտադրել։  ՄԿԻ տնօրեն Արսեն Առաքելյանը հիշում է, որ այդ շրջանում ինստիտուտի գիտաշխատողներից Լիլիթ Ներսիսյանը հետազոտություններ էր իրականացնում Շվեդիայում՝ Կարոլինսկայի համալսարանում, որտեղ ծանոթացավ Շանդոնգի Առաջին բժշկական համալսարանի Կենսաբժշկության քոլեջի պրոֆեսոր Շուշան Յինի հետ։ Երբ պրոֆեսոր Յինն իմացավ, որ Հայաստանում գիտնականները ցանկանում են ՊՇՌ թեստեր արտադրել, առաջարկեց իր օգնությունը։ 

Արսեն Առաքելյանը պատմում է, որ պրոֆեսոր Յինը ոչ միայն ՊՇՌ թեստերի մշակման հարցում խորհրդատվություն տրամադրեց, այլ նաև օգնեց լուծել լոգիստիկ խնդիրները, և չինական մի քանի կազմակերպություններից թեստերի համար անհրաժեշտ նյութերը  մատակարարվեցին Հայաստան։

Շուշան Յինը՝ Հայաստանի Գիտությունների ազգային ակադեմիայում

ՄԿԻ գիտանականների և պրոֆեսոր Յինի միջև կապը պահպանվեց, կապեր հաստատվեցին նաև Շանդոնգի առաջին բժշկական համալսարանի հետ։ 2023-ի դեկտեմբերին էլ ՄԿԻ-ից պատվիրակություն մեկնեց Չինաստան՝ քննարկելու համագործակցության նոր ծրագրեր։ 

«Հիմնականում քննարկումներ էին գնում, թե այս պահին աշխարհում նորագույն ինչ մոտեցումներ կան գենետիկական հիվանդությունների թերապիայի մշակման ուղղությամբ, ինչպես նաև քաղցկեղի բուժման նորագույն մեթոդների ուղղությամբ, և արդյո՞ք դա հնարավոր է ինչ-որ չափով տեղայնացնել Հայաստանում»,- ասում է Արսեն Առաքելյանը։

Ի վերջո, որոշվեց համագործակցությունը շարունակել երկու ուղղությամբ․ առաջինն ընտանեկան միջերկրածովյան տենդի ախտորոշման, բուժման մեթոդների մշակումն է, երկրորդը՝ քաղցկեղի դեմ բջջային թերապիայի ներդրումը Հայաստանում։

Այս շաբաթ Հայաստանում էր Շանդոնգի առաջին բժշկական համալսարանի պատվիրակությունը՝ քննարկելու համագործակցության հետագա ընթացքը։

Հիվանդություն, որը խնդիր է հատկապես Հայաստանի համար

Ընտանեկան միջերկրածովյան տենդը (հանդիպում է նաև պարբերական հիվանդություն, երևանյան հիվանդություն անուններով) գենետիկական հիվանդություն է, որն առաջանում է մարդու MEFV  կոչվող գենում տեղի ունեցած մի շարք մուտացիաների (փոփոխությունների) արդյունքում և կարող է ժառանգաբար փոխանցվել։ Այս հիվանդությունը, որն ուղեկցվում է պարբերաբար առաջացող բորբոքային գրոհներով, ջերմությամբ և ցավի նոպաներով, հանդիպում է հիմնականում Միջերկրական ծովի ավազանում բնակվող ազգերի, այդ թվում՝ հայերի մոտ։

Ընտանեկան միջերկրածովյան տենդի դեմ կա դեղամիջոց՝ Կոլխիցինը, բայց այն ոչ թե բուժում է հիվանդությունը, այլ մեղմում է հետևանքները։ Արսեն Առաքելյանը նշում է, որ սա գենետիկական հիվանդությունների համար ընդհանուր խնդիր է․ մեղմող դեղեր կան, բայց այդ հիվանդություններից քչերն ունեն բուժման մեթոդներ, սակայն վերջին շրջանում նոր զարգացումներ կան գենային թերապիաների ոլորտում։

Նրա խոսքով ՄԿԻ-ում իրականացվում են տարաբնույթ հետազոտություներ՝ ուղղված ընտանեկան միջերկրածովյան տենդի զարգացման և ընթացքի մոլեկուլային մեխանիզմների պարզաբանմանը, նոր դեղամիջոցների և թերապիաների մշակմանը։ 

«Ինստիտուտի Կենսաբանական պրեցեսների մեդելավորման լաբորատորիայում համակարգչային մոդելավորման մոտեցումների կիրառմամբ հետազոտվում են մուտացիաների ազգեցությունը MEFV գենով կոդավորվող պիրին ստիտակուցի կառուցվածքի, ֆունկցիայի և փոխազդեցությունների վրա։ Փնտրվում են քիմիական այնպիսի միացություններ, որոնք կարող են փոխարինել Կոլխիցինին՝ միաժամանակ դրսևորելով ավելի քիչ կողմնակի ազդեցություններ։ Մոլեկուլային և բջջային իմունաբանության լաբորատորիան հետազոտում է իմունային բջիջների ենթատիպերի դերը հիվանդության ընթացքում և մուտացիաների ազդեցությունը իմունային բջիջների ինքնաբուխ ակտիվացման վրա»,- նշում է Արսեն Առաքելյանը։ 

Շանդոնգի առաջին բժշկական համալսարանն էլ զբաղվում է քրոնիկ և հազվագյուտ հիվանդությունների հետազոտություններով, դրանց մոլեկուլային ախտորոշման, կանխարգելման և թերապիայի մեթոդների մշակմամբ։

ՄԿԻ-ում այժմ ցանկանում են չինացի գործընկերների՝ հազվագյուտ հիվանդությունների հետազոտությունների փորձը Հայաստանում կիրառել ընտանեկան միջերկրածովյան տենդի համար։ 

Գիտնականներին արդեն հայտնի են MEFV գենի մի շարք մուտացիաներ, որոնց պատճառով առաջանում է ընտանեկան միջերկրածովյան տենդը։ Հիվանդության ախտորոշումն իրականացվում է հենց այդ մուտացիաների հիման վրա, այսինքն՝ հիվանդությունը հաստատվում է, եթե բուժառուի MEFV գենում այդ մուտացիաներն առկա են։ Սակայն երբեմն պատահում է, որ ախտորոշիչ թեստը բացասական արդյունք է ցույց տալիս, սակայն բուժառուի մոտ հիվանդության ախտանշանները կան։ Սա գիտնականներին հիմք է տալիս ենթադրելու, որ MEFV գենի այլ մուտացիաներ ևս կարող են հիվանդության առաջացման պատճառ լինել։ 

Շանդոնգի առաջին բժշկական համալսարանի հետ համագործակցությամբ ՄԿԻ-ն նախ մշակելու է MEFV գենում մուտացիաների սկրինինգային թեստեր, որոնք հնարավորություն կտան իրականացնելու լայնածավալ սկրինինգային ծրագիր Հայաստանի բնակչության շրջանում։ 

Սկրինինգային թեստերը մշակվելու են MEFV գենի ամենատարածված մուտացիաների հիման վրա։ Սկրինինգ իրականացվելու է ոչ թե այն մարդկանց շրջանում, որոնց մոտ հիվանդությունը հաստատված է, այլ ավելի լայն հանրության շրջանում։ Նպատակն է հասկանալ, թե բնակչության մոտավորապես քանի տոկոսն է MEFV գենի մուտացիաների կրող։

Երբ սկրինինգի արդյունքում պարզ դառնա, թե ովքեր են մուտացիաների կրող, կիրականացվի նրանց MEFV գեների ամբողջական սեքվենավարում, ինչը հնարավորություն կտա պարզելու, թե գենի որ մուտացիաները կարող են պատասխանատու լինել հիվանդության զարգացման համար (սեքվենավորել նշանակում է հատուկ սարքի միջոցով վերծանել որևէ օրգանիզմի, այդ թվում՝ մարդու բոլոր գեների կամ առանձին վերցրած որևէ գենի կառուցվածքը)։ 

«Սեքվենավորումը թույլ կտա ընդլայնել առկա գիտելիքները մուտացիաների և հիվանդության զարգացման միջև»,- նշում է Արսեն Առաքելյանը։ 

ՄԿԻ Մարդու գենոմիկայի լաբորատորիան Հայ-Ռուսական համալսարանի Գենոմի խմբագրման և 3-րդ սերնդի սեքվենավորման գերազանցության կենտրոնի հետ համատեղ արդեն մշակել և արտոնագրել է ամբողջական MEFV գենի սեքվենավորման մեթոդ, որը թույլ է տալիս ստանալ գենում առկա բոլոր մուտացիաների մասին տեղեկություններ:

Հետազոտությունների հաջորդ փուլը լինելու է գենային թերապիայի կամ գենային ճարտարագիության մեթոդների մշակումը։ Այս մեթոդները թույլ են տալու հիվանդի իմունային բջիջներ ներմուծել MEFV գենի «առողջ» (չմուտացված) տարբերակը կամ  գենոմի խմբագրման մեթոդներով շտկել գենի այն մուտացիաները, որոնք առաջացնում են ընտանեկան միջերկրածովյան տենդը, հետևաբար՝ բուժել հիվանդությունը։

ՄԿԻ-ն ու Գենոմի խմբագրման և 3-րդ սերնդի սեքվենավորման գերազանցության կենտրոնը մշակվել են նաև բուժառու-սպեցիֆիկ ցողունային բջիջների ստացման մեթոդ (iPSC)։  

Ցողունային բջիջները չտարբերակված բջիջներ են, որոնք ունեն տարբեր տեսակի մասնագիտացված բջիջների վերածվելու եզակի հատկություն։ Այս մեթոդը հնարավորություն կտա բուժառուներից ստանալու ցողունային բջիջներ և դրանցով իրականացնելու ընտանեկան միջերկրածովյան տենդի՝ գենոմի խմբագրմամբ բուժման մեթոդների մշակման գործընացը։

Քաղցկեղի դեմ բջջային թերապիայի ներդրումը Հայաստանում

ՄԿԻ-ն չինացի գործընկերների հետ համագործակցություն է սկսում նաև քաղցկեղի դեմ բջջային թերապիայի որոշ մեթոդներ Հայաստանում ներդնելու ուղղությամբ։

Շուշան Յինն իր կարիերայի ընթացքում տեխնոլոգիական մի քանի ընկերություններ է հիմնադրել։ Այժմ նա ղեկավարում է 2021-ին հիմնադրված RockRock Biotechnology ընկերությունը, որը զբաղվում է ոչ արյան քաղցկեղների (օրինակ՝ թոքերի, լյարդի, կրծքագեղձի) դեմ բջջային թերապիաների մշակման աշխատանքներով։

Նախ հասկանանք՝ ինչպես է աշխատում բջջային թերապիան։ Քաղցկեղ առաջանում է այն ժամանակ, երբ մարդու որոշ բջիջներ սկսում են անոմալ աճել ու բազմանալ՝ տարածվելով օրգանիզմում։ Իմունային բջիջներին ոչ միշտ է հաջողվում վնասել քաղկցեղային բջիջները և կանխել դրանց բազմացումն ու տարածումը։

Բջջային թերապիան քաղցկեղի բուժման մեթոդ է, որի ժամանակ իմունային բջիջները ձևափոխվում են այնպես, որ կարողանան ավելի արդյունավետ պայքարել քաղցկեղային բջիջների դեմ։

Հուլիսի 8-ին Շանդոնգի առաջին բժշկական համալսարանի պատվիրակությունը Հայաստանի Գիտությունների ազգային ակադեմիայիում (ԳԱԱ) էր։ Պրոֆեսոր Շուշան Յինը ԳԱԱ-ում դասախոսություն ունեցավ՝ ի թիվս այլնի խոսելով նաև քաղցկեղի դեմ բջջային թերապիաների մասին։ 

Շուշան Յինը դասախոսություն է կարդում ԳԱԱ-ում

RockRock Biotechnology-ն ուսումնասիրում և կիրառում է բջջային թերապիայի երկու տեխնոլոգիա՝ CAR-T և CAR-M:

Նախ հասկանանք` ինչեր են սրանք։ T բջիջները մեր իմունային համակարգի բջիջներից են, որոնք կիրառվում են քաղցկեղի բուժման նպատակով։ Մասնավորապես՝ քաղցկեղ ունեցող մարդկանցից վերցվում են T բջիջներն ու գենետիկորեն փոփոխվում այնպես, որ կարողանան արտադրել հատուկ մոլեկուլներ՝ սպիտակուցներ, որոնք կոչվում են քիմերային հակագենային ընկալիչներ (անգլերեն՝ chimeric antigen receptors, աստեղից էլ՝ CAR հապավումը  և բուժման մեթոդի անվանումը՝  CAR-T)։ Գենետիկորեն փոփոխված T բջիջները հետ են ներարկվում հիվանդին և սկսում արտադրել CAR սպիտակուցներ, որոնք էլ կարողանում են գտնել ու կապվել քաղցկեղային բջիջներին՝ օգնելով, որ T բջիջները վնասեն դրանք։

Պրոֆեսոր Յինն ասում է՝ սա նման է նրան, երբ որևէ պետություն բավարար զինվորներ չունի կռվելու համար, և դրսից զինվորեր են բերվում, որ նրանք մասնակցեն կռվին։ Նույն կերպ էլ, քանի որ T բջիջներն ինքնուրույն չեն կարողանում հաղթել քաղցկեղային բջիջներին, դրանք փոփոխվում են այնպես, որ կարողանան արտադրել CAR սպիտակուցներ, իսկ վերջիններս էլ օգնում են նրանց քաղցկեղային բջիջների դեմ «կռվում»։

Իր դասախոսության ընթացքում Շուշան Յինը խոսեց նաև CAR-T թերապիայի թերությունների մասին․ այս թերապիայի գինը բավականին բարձր է, այն արդյունավետ է հիմնականում արյան քաղցկեղների դեմ և մեծամասամբ անարդյունավետ է թոքի, լյարդի, կրծքագեղձի և այլ քաղցկեղների դեմ։

Գոյություն ունի բջջային թերապիայի մեկ այլ տեսակ, որի արդյունավետության մասին գիտության մեջ սկսել է խոսվել շատ ավելի ուշ, քան CAR-T թերապիայի մասին։ Խոսքը CAR-M տեխնոլոգիայի մասին է, որի դեպքում քաղցկեղային բջիջների դեմ պայքարելու համար օգտագործվում են իմունային այլ բջիջներ, որոնք կոչվում են մակրոֆագներ (անգլերեն՝ macrophage, այստեղից էլ  CAR-M անվանումը)։ Ի տարբերություն  CAR-T տեխնոլոգիայի՝ CAR-M-ի դեպքում օրգանիզմից անջատվում և գենետիկորեն փոփոխվում են մակրոֆագները, որոնք հետ են ներարկվում օրգանիզմ ու սկսում CAR սպիտակուցներ արտադրել։

Այս տեխնոլոգիայի առավելությունն այն է, որ այն արդյունավետ է նաև ոչ արյան քաղցկեղների դեմ։ Հենց այդ պատճառով էլ պրոֆեսոր Յինի ընկերությունը սկսել է զբաղվել նաև CAR-M տեխնոլոգիայի կիրառմամբ թերապիայի մշակմամբ։

Շանդոնգի առաջին բժշկական համալսարանի և  RockRock Biotechnology-ի հետ համագործակցությամբ ՄԿԻ-ին նախատեսում է Հայաստանում ներդնել CAR-T և CAR-M տեխոնոլոգիաները։

Շանդոնգի առաջին բժշկական համալսարանի պատվիրակությունը՝ ԳԱԱ-ում

Գիտությունների ազգային ակադեմիա այցի ընթացքում Շանդոնգի առաջին բժշկական համալսարանի նախագահ, պրոֆեսոր Շինչանգ Հանը նշեց՝ իրենց Հայաստան գալու հիմնական նպատակը Հայաստանի հետ հիվանդությունների վերահսկման, ախտորոշման և բուժման ուղղությամբ համագործակցություն սկսելն է։

Լուսանկարում՝ ձախից աջ՝ Շուշան Յինը, Շինչանգ Հանը և ՀՀ ԳԱԱ նախագահ Աշոտ Սաղյանը

ԳԱԱ նախագահ Աշոտ Սաղյանը կարևորեց կորոնավիրուսային համավարակի շրջանում պրոֆեսոր Շուշան Յինի ցուցաբերած աջակցությունն ու նրան շնորհեց ԳԱԱ հոբելյանական մեդալ։ 

Աշոտ Սաղյանը նշեց, որ Շանդոնգի առաջին բժշկական համալսարանի պատվիրակության այցը մեծ հնարավորություն է քննարկելու գիտական և կրթական նոր համագործակցությունները։

Աշոտ Սաղյանը ԳԱԱ հոբելյանական մեդալ է շնորհում Շուշան Յինին

ՄԿԻ տնօրեն Արսեն Առաքելյանը ասում է, որ իրենց ինստիտուտի, Շանդոնգի առաջին բժշկական համալսարանի և  RockRock Biotechnology ընկերության համատեղ ծրագրերն ու գաղափարները ներկայացվել են նաև առողջապահության նախարար Անահիտ Ավանեսյանին։ 

«Նախարարը հաստատեց այս ծրագրերի կարևորությունը Հայաստանում քաղցկեղների և գենետիկական հիվանդությունների դեմ պայքարում որակական փոփոխությունների համար։ Նա առաջարկեց մոտ ապագայում հայկական և չինական գործընկերներին ներկայացնել նախատեսվող մշակումների վերաբերյալ պլանը՝ ավելի մանրակրկիտ քննարկման համար»,- նշում է նա։

ՄԿԻ տնօրեն Արսեն Առաքելյանի խոսքով համագործակցության շրջանակում իրենց ինստիտուտի ասպիրանտներն առաջիկայում Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի վերապատրաստման ծրագրով մեկնելու են Չինաստան՝ Շանդոնգի առաջին բժշկական համալսարանի Կենսաբժշկության քոլեջ, և վերապատրաստում են անցնելու՝ ծանոթանալով այն բոլոր տեխնոլոգիաներին, որոնք անհրաժեշտ են հետազոտական նոր ուղղությունների համար։

Հաշվի առնելով, որ հետազոտությունները բազմապրոֆիլ են, աշխատանքներում ներգրավվելու են ՄԿԻ տարբեր լաբորատորիաներ և խմբեր, ինչպես նաև Հայ-ռուսական համալսարանի Գենային ճարտարագիտության, գենոմի խմբագրման և 3-րդ սերնդի սեքվենավորման գերազանցության կենտրոնը։

Շանդոնգի առաջին բժշկական համալսարանի պատվիրակությունը՝ ԳԱԱ-ում

Արսեն Առաքելյանը նշում է, որ իրենք նաև քննարկումներ են ունեցել բժշկական համայնքի ներկայացուցիչների հետ, և վերջիններս ևս հետաքրքրված են հետազոտական այս նոր ուղղություններով։

«Մեր ամբողջ նպատակն այն է, որ ստանանք արդյունք, որը հետո հնարավոր կլինի կիրառել հենց Հայաստանում ու հենց կոնկրետ հիվանդությունների բուժման համար։ Ընթացքում, իհարկե, կունենանք մեծաքանակ ֆունդամենտալ հետազոտություններ, արդյունքներ, բայց վերջնարդյունքը, որ տեսնում ենք մեր առջև, Հայաստանում քաղցկեղի ու գենետիկ հիվանդությունների ժամանակ նորագույն տեխնոլոգիաներին հասանելիություն ունենալու հնարավորությունն է»- ասում է ՄԿԻ տնօրենը։

Գլխավոր լուսանկարում՝ ՄԿԻ գիտնականներն ու Շանդոնգի առաջին բժշկական համալսարանի պատվիրակությունը՝ Հայաստանում Չինաստանի դեսպանատանը (լուսանկարում՝ աջից ձախ՝ ՄԿԻ գիտաշխատող, Հայաստանի կենսաինֆորատիկայի ինստիտուտի տնօրեն Լիլիթ Ներսիսյանը, ՄԿԻ տնօրեն Արսեն Առաքելյանը, Շուշան Յինը և Շինչանգ Հանը)։

Աննա Սահակյան