Կորոնավիիրուսային հիվանդության տարածումից ի վեր՝ տարբեր երկրներում սկսվեց պատվաստանյութերի հայտնաբերման և արտադրության գործընթաց։ Այս պահին Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը (ԱՀԿ) օգտագործման թույլտվություն է տվել մի շարք պատվաստանյութերի։ ԱՀԿ-ն, ինչպես նաև ՀՀ առողջապահության նախարարությունը խորհուրդ են տալիս պատվաստվել՝ նշելով, որ համավարակի դեմ պայքարի ամենաարդյունավետ միջոցը պատվաստումն է։ 

Infocom-ն արդեն անդրադարձել է նրան, թե ինչպես են աշխատում պատվաստանյութերը, և թույլտվություն ստացած պատվաստանյութերից յուրաքանչյուրը որքան արդյունավետություն ունի։ Այժմ հասկանանք, թե կողմնակի ինչ հետևանքներ կարող են ունենալ պատվաստանյութերը, և ինչ հակացուցումներ կան։ Այս հոդվածում կանդրադառնանք այն պատվաստանյութերին, որոնք Հայաստանում հասանելի են կամ շուտով հասանելի կլինեն։

Բացարձակ և ժամանակավոր հակացուցումներ

COVID-19-ի դեմ պատվաստումների միակ բացարձակ հակացուցումը տվյալ պատվաստանյութի նախորդ դեղաչափից առաջացած անաֆիլաքսիան է: Անաֆիլաքսիան պատվաստանյութի կամ պատվաստանյութի որևէ բաղադրիչի նկատմամբ լուրջ ալերգաբանական ռեակցիան է (տարածուն եղնջացան, սուլող շնչառություն, բերանի խոռոչի, կոկորդի այտուց, դժվարացած շնչառություն, հիպոթենզիա և շոկ): 

Պատվաստման ժամանակավոր հակացուցումներ են սուր հիվանդությունները՝ միջին և ծանր ընթացքով, ինչպես նաև քրոնիկ հիվանդությունների սրացումը:

Կան նաև նախազգուշական միջոցառումներ․

• վարակիչ կամ սոմատիկ (մարմնական) հիվանդության դեպքում անձը պատվաստվում է առողջացումից անմիջապես հետո,
• քրոնիկ հիվանդության դեպքում պատվաստումը կատարվում է ռեմիսիայի (հիվանդության ժամանակավոր թուլացում, նահանջ) շրջանում, թույլատրվում է պատվաստումը կատարել պահպանողական թերապիայի ներքո,
• հարաճուն նյարդաբանական հիվանդությունների դեպքում (հարաճուն էնցեֆալոպաթիա, չկառավարվող էպիլեպսիա) պատվաստումն իրականացվում է կլինիկական երևույթների կայունացման շրջանում:

ՀՀ ԱՆ հիվանդությունների վերահսկման և կանխարգելման ազգային կենտրոնի՝ իմունականխարգելման և կառավարելի վարակիչ հիվանդությունների համաճարակաբանության բաժնի պետ Սվետլանա Գրիգորյանը նշում է, որ այլ հիվանդության դեմ պատվաստանյութից առաջացած անաֆիլաքսիան COVID-19-ի դեմ պատվաստվելու հակացուցում չէ, քանի որ տարբեր հիվանդությունների դեմ պատվաստանյութերը բաղադրությամբ ամբողջովին տարբերվում են։

Ինչ վերաբերում է ժամանակավոր հակացուցումներին, Սվետլանա Գրիգորյանի խոսքով՝ պատվաստելուց առաջ անձի առողջական վիճակը օբյեկտիվ զննությամբ գնահատվում է․ «Եթե անձը տվյալ պահին չունի որևէ սուր երևույթ, որևէ գանգատ, համարվում է պրակտիկ առողջ, նրան ցուցված է պատվաստումը։ Եթե անձն ունի որևէ քրոնիկ հիվանդություն, ուղեկցող հիվանդություն, ապա այդ քրոնիկ հիվանդությունը հակացուցում չէ պատվաստման համար, եթե, իհարկե, հիվանդության սրացման փուլ չէ։ Պարզ է՝ առանց մարդու նշելու էլ, եթե բժիշկը զննի, կպարզի՝ սրացում կա, թե չէ»։

Սվետլանա Գրիգորյանը նշում է, որ պատվաստվելուց առաջ որևէ լաբորատոր հետազոտության անհրաժեշտություն չկա, իրականացվում է օբյեկտիվ զննություն: Պատվաստվող մարդը ևս կարող է իր գանգատները ներկայացնել, ինչից հետո բժիշկը կարող է հետազոտություն նշանակել։

Մասնագետի խոսքով՝ պատվաստումները հատկապես ցուցված են ուղեկցող, քրոնիկ հիվանդություններ ունեցող անձանց, եթե նրանց հիվանդությունը սրացման փուլում չէ, քանի որ հենց նրանց մոտ է կորոնավիրուսային հիվանդությունն ավելի ագրեսիվ ընթանում․ «Օրինակ՝ շաքարային դիաբետը քրոնիկ հիվանդությունների շարքում է, որոնք ունենալու դեպքում ցուցված է պատվաստումը։ Առաջնահերթ այդ մարդիկ պետք է պատվաստվեն իրենց դեղորայքային բուժման ֆոնի վրա, եթե, իհարկե, այդ պահին չունեն որևէ սրացում, կամ շաքարի տոկոսը շատ բարձր է»։

Հակամարմինների բարձր մակարդակ  կամ կորոնավիրուսային հիվանդության առկայություն

ԱՀԿ-ն խորհուրդ է տալիս պատվաստվել նաև այն դեպքում, եթե դուք արդեն հիվանդացած եք եղել կորոնավիրուսով՝ նշելով, որ պատվաստումը իմունային համակարգի համար կարող է լրացուցիչ խթան դառնալ։

Մարդկանց մոտ հաճախ է հարց առաջանում, թե արդյոք վտանգավոր չէ՞ պատվաստումը, եթե նոր են առողջացել, և հակամարմինների քանակը բարձր է, կամ էլ վարակված են կորոնավիրուսային վարակով, և հիվանդությունը գաղտնի շրջանում է։

Սվետլանա Գրիգորյանը նշում է, որ հակամարմինների բարձր քանակ ունեցող մարդկանց համար պատվաստման հակացուցում չկա․ «Չկա ապացուցողական որևէ գիտական տվյալ, թե հակամարմինների որ մակարդակն է համարվում պաշտպանիչ։ Դրանք անընդհատ փոփոխական են։ Վտանգ չկա, եթե մարդն ունի հակարամինների բարձր մակարդակ, իսկ պատվաստումից հետո էլի հակամարմիններ են առաջացել։ Ընդամենը մեկ անգամ ևս իմունիտետը խթանվում է, և հակամարմինների բարձր քանակությունը չի կարող վնասել առողջությունը»։

Հակամարմինների բարձր մակարդակ ունենալու դեպքում պատվաստվելը նույնն է, թե հակամամինների բարձր մակարդակ ունենալով՝ շփվեք հիվանդ մարդու հետ և վարակվեք։ Ձեր  պատրաստի հակամարմիններն այդ դեպքում կաշխատեն վիրուսի դեմ։

Մասնագետի խոսքով՝ COVID-19-ով հիվանդ լինելու ժամանակ պատվաստվելուց ևս որևէ վտանգ չկա․ «Մարդը կարող է պատվաստվել, վարակված լինել մինչև պատվաստումը, գտնվել գաղտնի շրջանում, և պատվաստումից հետո ժամանակային առումով համընկնի, զարգանա հիվանդություն։ Պատվաստումն ուղղակի այս դեպքում չի հասցնում աշխատել, մարդուն չի օգնում, չի պաշտպանում, բայց հիվանդության ընթացքը չի ծանրացնում»։ 

Հղիներ և կրծքով կերակրողներ

Հղիությունը և կրծքով կերակրումը պատվաստման հակացուցում չեն։ Հղիների նկատմամբ Հայաստանում պարզապես չի կիրառվում օրենսդրական պահանջը՝ ըստ որի աշխատանքի պետք է գնալ պատվաստված կամ 14 օրը մեկ ՊՇՌ թեստ ներկայացնել։

«Կրծքով կերակրող կանայք պետք է պատվաստվեն, դա օգտակար է ինչպես նրանց, այնպես էլ նրանց երեխաների համար, իսկ պատվաստանյութերն անկենդան են և հետևաբար, կրծքի կաթի միջոցով չեն կարող անցնել նորածնին, ընդամենը հակամարմիններ կփոխանցեն երեխաներին, որով կպաշտպանվեն։ Հղիները նույնպես ռիսկի խումբ են, քանի որ եթե հղին հիվանդանում է քովիդով, մեծանում է վաղաժամ ծննդաբերությունների, պտղի վրա ազդեցությունների ռիսկը։ Եթե համեմատենք հղի և ոչ հղի կանանց տարիքային նույն խումբը, ապա հղիների շրջանում քովիդով հիվանդանալու դեպքում ծանր ընթացք է ունենում»,- ասում է Սվետլանա Գրիգորյանը։ 

Հավելենք միայն, որ բացի անկենդան պատվաստանյութերից (պարունակում են վիրուսի ոչ ակտիվ հատվածներ)՝ կան կենդանի պատվաստանյութեր (պարունակում են վիրուսի կենդանի, բայց թուլացած հատվածներ)։ COVID-19-ի դեմ պատվաստանյութերից ոչ մեկը կենդանի չէ։

ԱՀԿ-ն խորհուրդ է տալիս հղի կանանց պատվաստվել, եթե պատվաստանյութից ստացված օգուտը գերազանցում է հնարավոր ռիսկերին։ Հղի կանանց պետք է ներկայացվեն հղիության ընթացքում COVID-19-ով հիվանդանալու ռիսկերի, հղիների անվտանգության վերաբերյալ սահմանափակ տվյալների պայմաններում պատվաստման հնարավոր առավելությունների մասին։ ԱՀԿ-ն խորհուրդ չի տալիս ընդհատել հղիությունը պատվաստված լինելու պատճառով։

Կազմակերպությունը նշում է, որ ԱՀԿ Իմունիզացիայի գծով փորձագետների ռազմավարական խորհրդատվական խմբի գնահատած ցանկացած պատվաստանյութ կարելի է տալ կրծքով կերակրող կանանց։ 

Իմունիզացիայի գծով փորձագետների ռազմավարական խորհրդատվական խումբը երկու պատվաստանյութերի մասով («Աստրա-Զենեկա», «Ջոնսոն և Ջոնսոն») նշում է՝ պատվաստվել կարող են կրծքով կերակրող այն կանայք, որոնք առաջնահերթ պատվաստման կարիք ունեցողների ցանկում են  (օրինակ՝ բուժաշխատողները)։

Մյուս պատվաստանյութերի դեպքում («Մոդեռնա», «Պֆայզեր», «Սինոֆարմ», «Սինովակ») խումբը նշում է, որ կաթով կերակրողների պատվաստումից ակնկալվում է նույն արդյունավետությունը, ինչ մնացած մեծահասակների պատվաստումից, և թույլատրում կրծքով կերակրողների պատվաստումը։ 

Բոլոր պատվաստանյութերի դեպքում ԱՀԿ-ն խորհուրդ չի տալիս կրծով կերակրումը դադարեցնել պատվաստվելուց հետո։

Լրացում (13․10․2021)- Եվրոպայի դեղերի գործակալությունը նշում է, որ չնայած COVID-19-ի դեմ պատվաստանյութերի՝ կենդանիների վրա անցկացված փորձարկումները («Աստրա-Զենեկայի» դեպքում նշված է՝ նախնական փորձարկումները) ցույց չեն տվել հղիների համար վնասակար հետևանքներ, տվյալները խիստ սահմանափակ են։ Կրքով կերակրման ժամանակ պատվաստվելու վերաբերյալ ուսումնասիրություններ չեն անցկացվել, բայց ռիսկեր չեն ակնկալվում։ Գործակալությունը նշում է, որ պատվաստվելուց առաջ հղիները պետք է խորհրդակցեն բժկի հետ՝ հնարավոր ռիսկերն ու օգուտները հասկանալու համար։

«Սպուտնիկ-Վին», համաձայն ԱՄՆ  Սննդի և դեղերի վարչության տվյալների, որը թույլատրել է այս պատվաստանյութի կիրառությունը, հակացուցված է հղիներին և կրծքով կերակրողներին, քանի որ այս շրջանում արդյունավետությունը և անվտանգությունն ուսումնասիրված չեն։ Հունիսի 27-ին Ռուսաստանի Դաշնության առողջապահության նախարարը հայտնեց, որ պատվաստանյութի տվյալները թարմացվել են, և ՌԴ-ում հղիության ընթացքում «Սպուտնիկ-Վին» կարող է օգտագործվել միայն այն դեպքում, երբ մոր համար ակնկալվող օգուտները գերազանցում են պտղի համար հավանական ռիսկերին։ 

Պատվաստանյութեր և մարդու վերարտադրողականություն

Շատ են տարածվում տեղեկություններ այն մասին, որ կորոնավիրուսի դեմ պատվաստանյութերն ազդում են մարդու վերարտադրողականության վրա։ Սվետլանա Գրիգորյանը նշում է, որ այս դեպքում պետք է ընդամենը հասականալ, թե ինչպես է իմունային համակարգը աշխատում․ «Պատվաստանյութին արձագանքում է իմուն համակարգը, ոչ թե վերարտադրողական օրգանները, և որևէ կապ չեն կարող իրար հետ ունենալ։ Առկա չէ գիտական որևէ փաստ, ապացուցողական բժշկության որևէ տվյալ, որ պատվաստանյութերն ազդում են վերարտադրողական ֆունկցիայի վրա»։

Իմունային անբավարարություն և պատվաստանյութեր

Սվետլաննա Գրիգորյանն ասում է, որ իմունային անբավարարություն (ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ) ունեցող անձանց պատվաստումը հակացուցված չէ, որովհետև ներկայում Հայաստանում կիրառվող և աշխարհում առկա պատվաստանյութերը կենդանի պատվաստանյութեր չեն, այսինքն՝ օրգանիզմում այդ պատվաստանյութերի արդյունքում չի կարող վիրուսը բազմանալ․ «Ուղղակի այդ մարկանց օրգանիզմում կարող է պատվաստանյութը լիարժեք չաշխատել։ Պետք է անհատն իմանա, որ ինքը պատվաստվում է, բայց իր օրգանիզմը  կարող է համարժեք պատասխան չտալ, իմունիտետ չձևավորվի։ Այդ առումով նրանք առավել պետք է զգուշություն դրսևորեն և պահպանեն կանխարգելիչ միջոցառումները։ Բայց նրանց ցուցված է պատվաստումը՝ գոնե ինչ-որ չափով պաշտպանելու համար։ Հավանականություն կա, որ իմունիտետ կձևավորվի»։

Պատվաստանյութեր և կողմնակի հետևանքներ

Առհասարակ, պատաստանյութ ստանալուց հետո կողմնակի թեթև հետևանքների ի հայտ գալը նորմալ է․ պատվաստվելուց հետո մեր իմունային համակարգը սկսում է աշխատել, մեծանում է արյան հոսքը, որպեսզի ավելի շատ իմունային բջիջներ կարողանան շրջանառվել, և ջերմությունը կարող է բարձրանալ։

Թեթև կողմնակի հետևանքները (ջերմություն, ընդհանուր թուլություն, մկանային ցավ և այլն) նույնիսկ դրական երևույթ են, քանի որ դրանց առկայությունը ցույց է տալիս, որ պատվաստանյութն աշխատում է։ Սակայն պատվաստվելուց հետո թեթև կողմնակի հետևանքների չառաջանալը չի նշանակում, որ պատվաստանյութը չի աշխատում։ Պարզապես յուրաքանչյուր մարդու օրգանիզմ անհատական ձևով է արձագանքում պատվաստմանը։

Բացի այս սովորական կողմնակի հետևանքներից՝ տարբեր պատվաստանյութեր կարող են ունենալ կողմնակի այլ հետևանքներ։ Անդրադառնանք պատվաստանյութերին առանձին-առանձին։

«Աստրա-Զենեկա», «Ջոնսոն և Ջոնսոն»․ արյան մակարդելիության խնդիրներ

«Աստրա-Զենեկան» այս պահին կիրառվում է Հայաստանում, «Ջոնսոն և Ջոնսոնի» պատվաստանյութը ձեռք բերելու համար բանակցություններ են ընթանում, ինչպես հայտնել են մեզ ԱՆ-ից։

2021-ի գարնանը սկսեցին լուրեր տարածվել այն մասին, որ «Աստրա-Զենեկայով» պատվաստված որոշ մարդկանց մոտ ի հայտ են եկել արյան մակարդելիության խնդիրներ։ Շատ քիչ թվով մարդկանց մոտ այս պատվաստանյութը ստանալուց հետո առաջացել էր, այսպես կոչված, թրոմբոցիտոպենիկ թրոմբոզի սինդրոմ (Thrombosis with Thrombocytopenia Syndrome-TTS)։

Նախ հասկանանք, թե ինչ են թրոմբոցիտոպենիան և թրոմբոզը։ Թրմոբոցիտները մեր արյան բջիջներից են, որոնք պատասխանատու են արյան մակարդման համար։ Այս բջիջները լողում են անոթներով, և երբ անոթները վնասվում են, այլ բջիջների և սպիակուցների հետ արյան մակարդուկներ են առաջացնում, որոնք կանխում են արյունահոսությունը։ Թրոմբոցիտոպենիայի ժամանակ մեր արյան մեջ թրոմբոցիտների քանակը նորմայից քիչ է լինում, ինչը կարող է ներքին արյունահոսությունների կամ մաշկի տակ կապտուկների առաջացման պատճառ դառնալ։

Արյան մակարդուկները կամ թրոմբները մեր անոթներում կարող են առաջանալ նաև այն ժամանակ, երբ անոթները վնասված չեն։ Թրոմբոզի ժամանակ մեր անոթներում առաջանում են մակարդուկներ կամ թրոմբներ, որոնք խոչընդոտում են արյան հոսքը։ Թրոմբոցիտոպենիկ թրոմբոզի սինդրոմի դեպքում, ինչը հազվադեպ է պատահում, մենք ունենում ենք և՛ թրոմբոզ (զարկերակում կամ երակում թրոմբի առկայություն), և՛ թրոմբոցիտոպենիա (արյան մակարդման համար պատասխանատու թրոմբոցիտների՝ նորմայից ցածր քանակ)։

Պատվաստվելուց հետո TTS-ի դեպքերի մասին տեղեկություններ են ստացվել հիմնականում Մեծ Բրիտանիայից և Եվրամիության տարածքից, չնայած այլ երկրներում ևս նման դեպքեր գրանցվել են։ ԱՀԿ-ն նշում է, որ Մեծ Բրիտանիայից և ԵՄ-ից ստացված տվյալների համաձայն՝ TTS-ի առաջացման ռիսկը գնահատվում է 1 դեպք 100 000 պատվաստված մարդու շրջանում, ավել պարզ ասած՝ 100 000 պատվաստված մարդուց միայն մեկի մոտ կա սինդրոմի առաջացման ռիսկ։ 

«New England Journal of Medicine»-ում հրապարակված հետազոտության հեղինակներն ուսումնասիրել են այս տարվա մարտի 22-ց հունիսի 6-ն ընկած ժամանակահատվածում Մեծ Բրիտանիայի հիվանդանոցներում պատվաստանյութերի հետ հավանական կապ ունեցող թրոմբոզի և թրոմբոցիտոպենիայի դեպքերը։

Հետազոտության ավարտի դրությամբ 50 և ավելի տարիքային խմբի մարդկանց տրվել է «Աստրա-Զենեկայի» 16 միլոն առաջին դեղաչափ, իսկ մինչև 50 տարեկաններին՝ 8 մլն առաջին դեղաչափ։ Պատվաստանյութերով պայմանավորված թրոմբոզի և թրոմբոցիտոպենիայի հաճախականությունը 50-ից բարձր տարիք ունեցողների համար եղել է 1:100 000, իսկ 50-ից ցածր տարիք ունեցողների համար՝ 1:50 000։

Բացի «Աստրա-Զենեկայից»՝ TTS-ի առաջացման դեպքեր են եղել նաև «Ջոնսոն և Ջոնսոնի» պատվաստանյութը ստանալուց հետո։ Այս երկուսն էլ ադենովիրուսային վեկտորով պատվաստանյութեր են (պատվաստանյութերի տեսակների մասին կարող եք կարդալ այստեղ)։ ԱՀԿ-ն նշում է, որ պատվաստվելուց հետո TTS-ի առաջացման մեխանիզմները դեռևս պարզ չեն, ադենովիրուսային վեկտորով պատվաստանյութերի ու TTS-ի կապը հաստատ չէ, բայց նաև չի բացառվում։

Ներկա պահին տվյալները վկայում են այն մասին, որ TTS-ի առաջացման ռիսկն ավելի մեծ է երիտասարդ տարիքի կանանց մոտ, սակայն պետք է հետազոտություններ իրականացնել՝ տարիքով կամ սեռով պայմանավորված ռիսկը հասկանալու համար։

ԱՀԿ-ն նշում է, որ անհատները և առողջապահական ոլորտի աշխատակիցները պետք է գույշ լինեն այս սինդրոմի հավանական ախտանշաններից՝ արագ ախտոոշում և վաղ շրջանում բուժում ապահովելու համար։

ԱՀԿ-ն խորհուրդ է տալիս պատվաստվելուց հետո՝ 4-20 օրվա ընթացքում, շարունակական գլխացավի, շնչահեղձության դեպքերին ուշադիր լինել, քանի որ սրանք TTS-ի հավանական ախտանշաններ են։ Եթե առաջին դեղաչափից հետո անձի մոտ առաջանում է TTS, ապա նա չպետք է ստանա միևնույն պատվաստանյութի երկրորդ դեղաչափը։

Չնայած արյան մակարդելիության, ինչպես նաև կողմնակի այլ հետևանքների շատ քիչ դեպքերի՝ ԱՀԿ-ն նշում է, որ պատվաստման օգուտները գերազանցում են հնարավոր ռիսկերին։

Սվետլանա Գրիգորյանը նշում է, որ եթե «Աստրա-Զենեկայով» պատվաստումից հետո՝ 4-28 օրվա ընթացքում, դիտարկվել է թրոմբոցիտեպենիկ թրոմբոզների սինդրոմը, դա հավանականությամբ կապվում է պատվաստման հետ․ «Զարգացման մեխանիզմները դեռ մինչև վերջ պարզ չեն։ Եթե ժամանակային առումով համընկել է, ուրեմն ամեն դեպքում կենթադրեն, որ դա պատվաստման արդյունքում է, և հաջորդ դեղաչափը մարդուն այդ տեխնոլոգիայով արտադրված պատվաստանյութ չեն առաջարկի։ Եթե անձը ցանկություն հայտնի պատվաստվելու երկրորդ դեղաչափը, կառաջարկեն այլ տեխնոլոգիաներով արտադրված պատվաստանյութեր, որովհետև հիմնականում այդ երևույթները գրանցվում են վեկտոր պատվաստանյութերից հետո»։

Սվետլանա Գրիգորյանի խոսքով՝ Հայաստանում դեռ նման դեպքեր չեն գրանցվել․ «Տարբեր երկրներ տարբեր վիճակագրություն են հրապարակում, մենք նաև չունենք այդքան «Աստրա Զենեկայով» պատվաստում, որպեսզի գրանցված դեպքեր էլ ունենանք, հավանականություն ունենանք այդպիսի դեպքերի առաջացման»։ 

Մասնագետը նշում է, որ սովորական թրոմբոզի ու պատվաստանյութից առաջացած թրոմբոցիտոպենիկ թրոմբոզի մեջ կան լաբորատոր տվյալների տարբերություններ, որոնք միայն մասնագետը կարող է տարբերակել․ դրա համար պետք են հստակ հետազոտություններ։

Սվետլանա Գրիգորյանի խոսքով՝ թրոմբոցիտոպենիա կամ նախկինում թրոմբ ունեցած հիվանդների համար պատվաստման հակացուցում չկա․ «Չկա ցուցում պատվաստումից առաջ արյան մակարդելիության գործոնների որոշում կամ լաբորատոր այլ հետազոտությունների իրականացում։ Եթե անձն իր կամքով իրականացրել է, և հայտնաբերվել են, դա էլ ցուցում չէ, որպեսզի «Աստրա-Զենեկա» պատվաստանյութը չստանա, որովհետև առաջացման մեխանիզմներն ամբողջովին տարբերվում են»։

Հարցին, թե թրոմբոզ կամ թրոմբոցիտոպենիա ունենալը «Աստրա-Զենեկայով» պատվաստումից հետո չի՞ մեծացնի թրոմբոցիտոպենիկ թրոմբոզի ռիսկը, մասնագետը նշում է՝ չի մեծացնի։ Այդ պատճառով էլ նման խնդիրներ ունեցող մարդկանց այլ պատվաստանյութ խորհուրդ չեն տալիս․ «Այպիսի խորհուրդ ուղղակի նպատակահարմար չէ, որովհետև նախ առաջացման ռիսկը շատ ցածր է, հետո առաջացման մեխանիզմն էլ այլ է, դրա համար թրոմբ ունեցող հիվանդի և թրոմբ չունեցող հիվանդի մոտ առաջացման հավանականությունը նույնն է»։ 

Կա թրոմբոցիտոպենիայի մի տեսակ, որը կոչվում է հեպարին-հարուցված թրոմբոցիտոպենիա։ Հեպարինը դեղամիջոց է, որով բուժում են թրոմբոզը։ Քանի որ այս դեղամիջոցը նվազեցնում է արյան մակարդելիությունը, երբեմն թրոմբոցիտոպենիա է առաջացնում։ ԱՀԿ-ն նշում է, որ հեպարին-հարուցված թրոմբոցիտոպենիա ունեցող մարդիկ պետք է խուսափեն ադենովիրուսային վեկտորով պատվաստանյութեր ստանալուց (այս պահին թույլատրված բոլոր պատվաստանյութերն այսպիսին են՝ բացի «Մոդերնայից» և «Պֆայզերից»)։

Այս պատվաստանյութերից խուսափելու խորհուրդ ԱՀԿ-ն տալիս է նաև այն մարդկանց, որոնց ունեն թրոմբոցիտոպենիայով ուղեկցվող զարկերակային կամ հիմնական երակային թրոմբոզ (զարկերակային թրոմբոզի ժամանակ թրոմբը ձևավորվում է զարկերակներում, երակայինի ժամանակ՝ երակներում)։

Եվրոպայի դեղերի գործակալությունը վերջերս հայտնեց «Աստրա-Զենեկա» ստացած մարդկանց մոտ Գիլեն-Բարեի համախտանիշի (Guillain-Barré syndrome) շատ քիչ դեպքերի մասին՝ նշելով, որ այս համախտանիշը պետք է ավելացնել «Աստրա-Զենեկայի» կողմնակի հետևանքների ցանկում։ Համախտանիշի առաջացման դեպքեր են գրանցվել նաև «Ջոնսոն և Ջոնսոնի» պատվաստանյութը ստանալուց հետո։

Ըստ Եվրոպայի դեղերի գործակալության՝ մինչև այս տարվա հուլիսի 31-ը հաղորդվել է «Աստրա-Զենեկայով» պատվաստված մարդկանց մոտ Գիլեն-Բարեի hամախտանիշի, ընդհանուր առմամբ, 833 դեպքի մասին, իսկ մինչև հուլիսի 25-ը օգտագործվել է այս պատվաստանյութի մոտ 592 մլն դեղաչափ։  Եթե հաշվենք, որ 592 մլն դեղաչափը տրվել է առնվազն 296 մլն մարդու, ապա Գիլեն-Բարեի hամախտանիշ առաջացել է պատվաստվածների 0,00028%-ի մոտ։

Գիլեն-Բարեի համախտանիշն իմունայն համակարգի հազվագյուտ խանգարում է, որն առաջացնում է մկանների թուլություն, ցավ կամ թմրություն, իսկ ավելի ծանր դեպքերում՝ կաթված:

ԱՀԿ-ն նշում է, որ այս համախտանիշի պատճառները տարբեր են՝ ներառյալ վարակները։ Համախտանիշն ավելի հաճախ ի հայտ է գալիս տղամադրկանց և 50-ից բարձր տարիք ունեցող մարդկանց մոտ։ Չնայած համախտանիշը կարող է ի հայտ գալ պատվաստվելուց հետո, հայտնի չէ, թե արդյոք պատվաստանյութերը կարո՞ղ են դրա պատճառը լինել։

Պատվաստված մարդկանց մոտ այս հազվագյուտ դեպքերից հետո ԱՀԿ-ն եկել է հետևյալ եզրահանգումներին․

• Գիլեն-Բարեի համախտանիշի հազվագյուտ դեպքերի մասին հաղորդվել է ադենովրիուսային վեկտորով պատվաստանյութեր ստանալուց հետո։
• Ի-ՌՆԹ պատվաստանյութերը ստանալուց հետո համախտանիշի առաջացման մասին մեծ թվով հաղորդումներ չեն եղել։
• Առողջապահական ոլորտի աշխատակիցները պետք է մշտադիտարկեն այս համախտանիշի առաջացման մասին հաղորդումները, իսկ պետությունները պետք է մանրամասն տեղեկություններ հավաքեն նման դեպքերի մասին։
• «Աստրա-Զենեկա» և «Ջոնսոն և Ջոնսոնի» պատվաստանյութ ստացած մարդիկ պետք է ուշադիր լինեն, եթե նրանց մոտ այս համախտանիշի ախտանշաններ կան (թուլություն, պարալիչ վերջույթներում, որը կարող է հասնել մարմնի այլ մասերին՝ ներառյալ կրծքավանդակին և դեմքին, քայլելու, դեմքի շարժումների դժվարություններ, կրկնակի տեսողություն կամ աչքերը շարժելու անկարողություն, միզապարկի կամ աղիքի գործառույթների վերահսկման դժվարություն)։
• Ե՛վ «Աստրա-Զենեկայի», և՛ «Ջոնսոն և Ջոնսոնի» պատվաստանյութի պոտենցիալ օգուտները շարունակում են գերազանցել Գիլեն-Բարեի համախտանիշի պոտենցիալ ռիսկին հատկապես ավելի արագ տարածվող «Դելտա» շտամի առկայության պայմաներում։

Համաձայն Եվրոպայի դեղերի գործակալության փոխանցած տվյալների՝ թրոմբոցիտոպենիկ թրոմբոզ (TTS) և Գիլեն-Բարեի համախտանիշ կարող է առաջանալ «Աստրա-Զենեկայով» պատվաստված 10 000 մարդկանցից առավելագույնը 1 մարդու մոտ, ինչը նշանակում է, որ այս կողմնակի հետևանքների առաջացման հավանականությունը 0,01% է։

Եվրոպայի դեղերի գործակալությունը մազանոթների արտահոսքի համախտանիշ (capillary leak syndrome) ունեցող մարդկանց ևս խորհուրդ է տալիս չպատվաստվել «Աստրա-Զենեկայով» ու «Ջոնսոն և Ջոնսոնի» պատվաստանյութով։

Մազանոթային արտահոսքի սինդրոմը հազվագյուտ հիվանդություն է, որն առաջացնում է մաթանոթներից հեղուկի արտահոսք, ինչը հանգեցնում է հիմնականում ձեռքերի և ոտքերի այտուցների, արյան ցածր ճնշման, արյան թանձրացման և արյան կարևոր սպիտակուցներից մեկի ցածր մակարդակի։

Եվրոպայի դեղերի գործակալությունն այս համախտանիշի առաջացումը համարում է «Աստրա-Զենեկայի» կողմնակի հետևանք, քանի որ պատվաստանյութը ստացած 6 մարդու մոտ առաջացել է համախտանիշը։ 6-ից 3-ը նախկինում ունեցել են համախտանիշը, 1-ը հետագայում մահացել է։

Այս տվյալները ներկայացնելիս գործակալությունը հիշեցնում է, որ մայիսի 27-ի դրությամբ ԵՄ-ում, Եվրոպական տնտեսական տարածքում և Մեծ Բրիտանիայում կիրառվել է «Աստրա-Զենեկայի» ավելի քան 78 մլն դեղաչափ։ 78 մլն դեղաչափը կարող էր տրվել առնվազն 39 մլն մարդու։ Այսինքն խնդիրն առաջացել է պատվաստվածների 0,000015%-ի մոտ։

«Ջոնսոն և Ջոնսոնի» դեպքում 3 դեպք է գրանցվել, մի դեպքում պատվաստվողը նախկինում ունեցել է այդ հիվանդությունից, 2-ը մահացել են։ Սրանք հուլիսի տվյալներ են, և Եվրոպայի դեղերի գործակալությունը հիշեցնում է, որ այդ ընթացքում «Ջոնսոն և Ջոնսոնի» 18 մլն դեղաչափ է օգտագործվել ամբողջ աշխարհում։ 18 մլն դեղաչափը կարող էր տրվել առնվազն 9 մլն մարդու, այսինքն՝ խնդիրն առաջացել է պատվաստվածների 0,000033%-ի մոտ։

«Պֆայզեր» և «Մոդեռնա»․ միոկարդիտ

«Մոդեռնայի» պատվաստանյութն արդեն Հայաստանում է, իսկ «Պֆայզեր» ձեռք բերելու շուրջ բանակցություններն ընթանում են։

Այս երկու ի-ՌՆԹ պատվաստանյութը ստացած մարդկանց մոտ հանդիպել են միոկարդիտի (սրտամկանի բորբոքում) և պերիկարդիտի դեպքեր։

Միոկարդիտը սրտի մկանների բորբոքումն է, իսկ պերիկարդիտը՝ սրտի արտաքին թաղանթի բորբոքումը: Երկու դեպքում էլ մարմնի իմունային համակարգը բորբոքում է առաջացնում՝ ի պատասխան վարակի կամ այլ գործոնների: Միոկարդիտի և պերիկարդիտի ախտանշաններն են կրծքավանդակում ցավը, շնչահեղձությունը, սրտի զարկերի արագացումը։

Համաձայն ԱՄՆ Հիվանդությունների վերահսկման և կանխարգելման կենտրոնի տվյալների՝  ի-ՌՆԹ պատվաստանյութերը ստանալուց հետո միոկրդիտկի և պերիկարդիտի դեպքերը գրանցվել են հիմնականում արական սեռի դեռահասների և երիտասարդների մոտ, ավելի հաճախ երկրորդ դեղաչափը ստանալուց հետո։

ԱՀԿ-ն նշում է, որ այս հազվագյուտ դեպքերի և ի-ՌՆԹ պատվաստանյութերի («Մոդեռնա», «Պֆայզեր») կապը հետաքննվում է։

Մեծ Բրիտանիայի կառավարության փոխանցած տվյալների համաձայն՝ ԱՄՆ-ում մինչև հունիսի 11-ն օգտագործվել է 296 մլն դեղաչափ ի-ՌՆԹ պատվաստանյութ, հաղորդվել է միոկարդիտի 1226 դեպք։ 296 մլն դեղաչափը տրվել է առնվազն 148 մլն մարդու: Փաստորեն, ԱՄՆ-ում միոկարդիտ առաջացել է պատվաստվածների առավելագույնը 0,00083%-ի մոտ։

2020-ի դեկտեմբերից 2021-ի մայիսն ընկած ժամանակահատվածում Իսրայելում ավելի քան 5 մլն մարդ ստացել է պատվաստանյութի երկու դեղաչափ, և հաղորդվել է պատվաստման շրջանում միոկարդիտի 148 դեպքի մասին։ Իսրայելում էլ միոկարտիդ է գրանցվել պատվաստվածների 0,003%-ի մոտ։

Միացյալ նահանգներում այս դեպքերից հետո մահ չի գրանցվել, իսկ Եվրոպական տնտեսական տարածքում մահվան 5 դեպք է գրանցվել մեծահասակների և ուղեկցող հիվանդություն ունեցողների շրջանում։ 

ԱՀԿ-ն նշում է, որ հոսպիտալացումից և մահից փրկելու համատեքստում ի-ՌՆԹ պատվաստանյութերից եղած օգուտը գերազանցում է միոկարդիտի առաջացման ռիկսին։

Չնայած այս դեպքերը խիստ հազվագդեպ են, երկու երկիր՝ Շվեդիան և Դանիան մի քանի օր առաջ հայտարարեցին, որ դադարեցնում են  երիտասարդ տարիքի մարդկանց՝ «Մոդեռնայով» պատվաստումը։ Այս երկրներին միացավ նաև Ֆինլանդիան, որտեղ այսուհետ «Մոդեռնայով» 1991-ին և դրանից հետո ծնված տղամարդիկ չեն պատվաստվի։

Պատճառը դեռևս չհրապարակված մի ուսումնասիրություն է, որը ներառում է Շվեդիան, Դանիան, Ֆինլանդիան և Նորվեգիան։ Այդ ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ «Մոդեռնա» ստացած, 30-ից ցածր տարիք ունեցող տղամարդկանց մոտ միոկարդիտ առաջանալու ռիսկն ավելի բարձր է։

Նորվեգիայի ԱՆ-ի պաշտոնյաներն էլ նշել են, որ մինչև 30 տարեկան տղամարդկանց խորհուրդ են տալիս ընտրել «Պֆայզեր»։

Այս դեպքերից հետո «Մոդեռնա» ընկերության խոսնակը նշել է․ «Սրանք շատ թեթև դեպքեր են, և մարդիկ վերականգվում են ստանդարտ բուժումից ու հանգստից հետո։ Միոկարդիտի ռիսկը զգալիորեն մեծանում է նրանց մոտ, ովքեր վարակվում են COVID-19-ով, և պատվաստումը դրանից պաշտպանելու լավագույն միջոցն է»։

«Սպուտնիկ-Վի», «Սինոֆարմ», «ԿորոնաՎակ» և «Նովավաքս»

Հղիության և կաթով կերակրման ընթացքում պատվաստվելու մասին խոսելիս արդեն անդրադարձել ենք «Սպուտնիկ-Վի» պատվաստանյութին։

Չինական արտադրության «Սինոֆարմի» և «ԿորոնաՎակի» դեպքում, բացի սովորական կողմնակի հետևանքներից, այլ դեպքերի մասին հաղորդումներ չկան։

ՀՀ առողջապահության նախարարությունից, մեր հարցմանն ի պատասխան, հայտնել են, որ ընթացքի մեջ են նաև «Նովավաքս» պատվաստանյութի ձեռքբերման աշխատանքները։ Այս պատվաստանյութն արտադրող ընկերությունը դիմել է ԱՀԿ-ին՝ արտակարգ օգտագործման թույլտվություն ստանալու համար։ Թույլտվություն ստանալուց հետո պատվաստանյութը կտարածվի «COVAX facility» ծրագրով։ Պետք է սպասել, մինչև ԱՀԿ-ն հավանության կարժանացնի պատվաստանյութը՝ կողմնակի հետևանքների մասին տեղեկություններ ստանալու համար։

Ինչպես ցույց է տալիս օրինաչափությունը, տարբեր պատվաստանյութերից կողմնակի հետևանքներ առաջանալու հավանականությունը շատ փոքր է։ Փոխարենը բավականին մեծ է կորոնավիրուսից մահանալու հավանականությունը, հատկապես եթե վարակվել եք «Դելտա» շտամով։

Ամփոփելով նշենք, որ պատվաստումների դեմ հակացուցումներ կան, որոշ պատվաստանյութեր ունենում են կողմնակի հետևանքներ։ Սակայն հակացուցումների մասին երբեմն սխալ տեղեկություններ են տարածվում (օրինակ՝ հղիներին, կաթով կերակրողներին, հակարամինների բարձր մակարդակ ունեցողներին արգելված է պատվաստվել և այլն), կողմնակի հետևանքների մասին տվյալներն էլ ուռճացված են ներկայացվում։ Ավելի արագ տարածվող և վտանգավոր «Դելտա» շտամի առկայության պայմաններում հոսպիտալացումից և մահից փրկվելու ամենաարդյունավետ միջոց են շարունակում մնալ պատվաստանյութերը։

Գլխավոր լուսանկարը՝ ԱՆ կայքից

Աննա Սահակյան