Անցումային արդարադատություն

Մարդու իրավունքների լայնամասշտաբ խախտման ժամանակաշրջանի հետ կապված ժառանգության հաղթահարման դատական և ոչ դատական մեխանիզմներ (միջոցառումներ): Նման միջոցառումները ընդգրկում են քրեական հետապնդում, իսկության պարզման հանձնաժողովներ, փոխհատուցման ծրագրեր և բազմաթիվ ինստիտուցիոնալ բարեփոխումներ:

Անցումային արդարադատությունը ընդունվում է բռնության և հալածանքների համակարգից սոցիալական կայունության համակարգ քաղաքական անցման ժամանակահատվածում և ուղեկցվում է հասարակական վստահությունը և արդարադատության տապալված համակարգը վերականգնելու, կառավարման ժողովրդավարական համակարգը կառուցելու հասարակության ձգտումով:

Բոլոր դերակատարները պարտադիր պետք է ներգրավվեն այդ գործընթացում․ Կարեն Զադոյանի զեկույցը անցումային արդարադատության մասին

Իրավաբանների հայկական ասոցիացիայի նախագահ Կարեն Զադոյան, «Անցումային արդարադատության մեխանիզմների կիրառելիության հնարավորությունները ՀՀ֊ում միջազգային փորձի լույսի ներքո» խորագրով խորհրդարանական լսումների ժամանակ հանդես եկավ զեկույցով․ «Շնորհակալություն հարգելի նախագահող, հարգելի գործընկերներ Իրավաբանների հայկական ասոցիացիան 2018 թվականի օգոստոսի 17-ի ՀՀ վարչապետի հայտնի ելույթից հետո, երբ նա հնչեցրեց, որ Հայաստանում հնարավոր է ներդրվեն անցումային արդարադատության որոշ գործիքներ, նախաձեռնվեց մի գործընթաց, որի ընթացքում երկու կարևոր խնդիրներ փորձեցինք լուծել․ առաջինը զեկույցի պատրաստումն էր «Անցումային արդարադատության մեխանիզմների կիրառելիության հնարավորությունը Հայաստանի հանրապետությունում միջազգային փորձի լույսի ներքո», երկրորդը՝ ազգային փորձագետների մասնակցությամբ անցումային արդարադատության մեխանիզմների կիրառմանն ուղղված փորձագիտական համաժողովի կազմերպումն էր։ Մենք զեկույցը հրապարակել ենք շուրջ երկու ամիս առաջ, ներկայացրել ենք ՀՀ վարչապետին և ՀՀ֊ի ԱԺ նախագահին, զեկույցը մշակվել է եվրոպական միության կառուցողական երկխոսության հանձնառության ծրագրի շրջանակներում։ Զեկույցի հիմնական նպատակն է ներկայացնել անցումային արդարադատությունը, դրա կիրառելիության հնարավորությունը ՀՀ-ում, առկա միջազգային փորձը, կիրառված գործիքները, մեխանիզմները և ինստիտուտները, ինչպես նաև համեմատական, վերլուծական եղանակով վեր հանելու Հայաստանում անցումային արդարադատության իրականացման դեպքում նվազագույն ռիսկերով կիրառելի արդյունավետ մոդելը։ Եվ միջազգային փորձի ուսումնասիրությունը ցույց տվեց, որ անցումային արդարադատությունը ձախողվում է այն երկրներում, եթե չի եղել անցումային արդարադատության համակարգ ձևավորելու վերաբերյալ ակնհայտ և անկեղծ պատրաստակամություն, երկրորդ՝ առանց այդ գործընթացում բոլոր շահագրգիռ դերակատարների ներգրավմանը, այսինքն՝ բոլոր դերակատարները պարտադիր պետք է ներգրավվեն այդ գործընթացում, և մենք այդ գործընթացում ունենանք մաքսիմալ հնարավոր համախոհություն, ինչպես նաև այդ գործընթացի և կիրառելիք բոլոր մեխանիզմների մասին հանրային լայն իրազեկում պետք է լինի։ Եթե այս երեք նախապայմանները չլինի, անցումային արդարադատության գործիքների կիրառմամբ հնարավոր է ձեռք չբերվեն այն նպատակները, ինչ նպատակներ դրվում են։ Եվ մենք սա գիտակցելով ուսումնասիրել ենք շուրջ 35 երկրների փորձ, զեկույցը հրապարակված է, տեղադրված է մեր կայքում, ուղարկված է ԶԼՄ֊ներին շուրջ երկու ամիս առաջ։ Խոսելով զուտ գործիքներից, արդեն իմ գործընկերները նշեցին, հիմնականում այդ գործիքները չորսն են՝ քրեական արդարադատության իրականացում, ճշմարտության որոնում, փոխհատուցման ծրագրեր և համակարգային ինստիտուցիոնալ բարեփոխումներ։ Քանի որ ժամանակը քիչ է և հարցերին որ ավելի շատ ժամանակ թողնեմ, ուղղակի հակիրճ կասեմ այն մեթոդաբանությունը՝ ոնց ենք մենք զեկույցը կազմել, բնականաբար, ուսումնասիրվել է իրավական, սոցիալական, տնտեսական, քաղաքական համատեքստը։ Ուսումնասիրության համար մենք ուսումնասիրել ենք այդ չորս ուղղություններով միջազգային զեկույցները, որում գնահատվել են Հայաստանին վերաբերող այդ չորս հատվածները ու կոնկրետ զեկույցների հղումով դրել ենք, թե ինչու պետք է Հայաստանում իրականանա անցումային արդարադատությունը։ Էդ ամեն ինչը ամփոփելով, նաև ամփոփելով փորձագիտական համաժողովը, որին հրավիրել ենք հայաստանյան փորձագետներ, ի դեպ դա նաև Վրաստանի վերաբերյալ անցումային զեկույցի առաջարկն էր, որ առաջին հերթին պետք է տեղեական փորձագիտական ներուժը օգտագործվի, հասկանալ՝ ինչի է պետք անցումային արդարադատությունը, երկրորդ՝ հանրային իրազեկումները արվեն։ Դրա համար մենք էդ փորձագիտական ներուժը հրավիրել ենք, բոլոր դերակատարներին հրավերներ ուղարկել ենք, մի մասը մասնակցել է, մի մասը չի մասնակցել, բայց որևէ մեկը նույն քաղաքական ուժերից չի կարող ասել, որ մենք չենք հրավիրել, որպեսզի իրենց կարծիքն էլ այնտեղ լսենք։ Այժմ ես կփորձեմ ներկայացնել մեր առաջարկները և փորձագիտական համաժողովի առաջարկները։ ՀՀ֊ում անցումային արդարադատության հնարավոր կիրառմանն ուղղված առաջարկություններ․ -Հայաստանի Հանրապետությունում անցումային արդարադատության իրականացման դեպքում այն պետք է բխի Հայաստանի ներպետական միջավայրից։ -անցումային արդարադատությունը սահմանադրությամբ սահմանված նպատակներին հասնելու միջոց է, որին հնարավոր չէ հասնել այլ կոնվենցիոնալ համակարգերի միջոցով, և դրա կիրառման շրջանակները պետք է հստակ ուրվագծեն սահմանադրությամբ ընձեռնված հնարավորությունների և երկրի կոնվենցիոն պարտավորությունների շրջանակներում։ -անցումային արդարադատության մեխանիզմեների կիրառելիության ժամանակ անհրաժեշտ է ՄԻԵԴ խորհրդատվություններից ակտիվորեն օգտվելու պրակտիկա ձևավորել։ -կիրառման ժամանակահատվածի մասին մենք գտնում ենք, որ անցումային արդարադատության կիրառման ժամանակահատված անհրաժեշտ է սահմանել 1991-2018 թվականը ընկած ժամանակահատվածը։ -Կիրառման գործերի շրջանակը՝ անցումային արդարադատության կիրառման ենթակա գործերի շրջանակներում անհրաժեշտ է ներառել՝ ա․հասարակությունից և պետությունից թալանված գումարների վերաբերյալ կոռուպցիոն հանցագործությունների վերաբերյալ գործերը, այդ թվում գերակա հանրային շահի պատճառաբանությունով հասարակության և պետության կարիքների համար անձանց սեփականության օտարման վերաբերյալ գործերը, բ․ համապետական ընտրություններում և հանրաքվեներում տեղ գտած զանգվածային ընտրախախտումների վերաբերյալ գործերը, դրանցից ածանցյալ գործերը, օրինակ, 2008 թվականի մարտի մեկի վերաբերյալ գործը։ գ․ Կյանքի իրավունքի, խոշտանգումներից զերծ լինելու իրավունքի նկատմամբ ոտնձգությունների վերաբերյալ գործերը։ -կիրառման մեխանիզմները՝ քրեական արդարադատություն, ինչպես մենք գիտենք քրեական արդարադատության գործիքակազմը թույլ է տալիս ստեղծել ատհոք դատարաններ և հիբրիդային դատարաններ, երբ որ տապալված է դատական համակարգը տվյալ երկրում և ունի վերականգնման կարիք։ Մենք նաև այդ փորձագիտական համաժողովի արդյունքները ամփոփելիս գտնում ենք, որ Հայաստանում սահմանադրական լուծումները հնարավորություն են տալիս այդ հարցը լուծել տեղական ներուժով՝ մասնագիտացված դատարանների, հնարավոր է կոռուպցիոն հանցագործություններ քննող մասնագիտացված դատարաններ հիմնել, փորձագիտական համաժողովի, Վահե Գրիգորյանի կողմցի առաջարկ եղավ մարդու իրավունքների դատարան ստեղծելու։ Այսինքն, դա մեր ներպետական օրենսդրության շրջանակներում հնարավոր է լուծել և մենք առաջարկում ենք օգտագործել այդ հնարավորությունները։ Մյուս կարևոր խնդիրը՝ որպեսզի նաև հնարավորություն տանք անձանց, որոնք կուտակել են անօրինական կապիտալ, չանցնեն այդ դատաքննչական մամլիչի միջոցով, անհրաժեշտ ենք համարում քննարկել նաև օրենքի միջոցով կապիտալի ամնեստիա, մեղքի ընդունման գործարք կիրառելու և ներպետական մակարդակում գործարք առաջարկելու հարցը կոռուպցիոն հանցագործությունների հետևանքով ու ապօրինի հարստացածներին առաջնորդվելով և՛ իրավական, և՛ քաղաքական գործընթացներով։ Մյուսը՝ անհրաժեշտ է սահմանել ավարտված կասեցված քրեական գործերի վերանայման և նոր քրեական գործերի հարուցման իրավական հիմքերը և ամենակարևորը՝ անհրաժեշտ է և դա անցումային արդարադատության քրեական արդարադատության ամենակարևոր գործիքներից մեկն է՝ ամնեստիան, անհրաժեշտ է անցումային արդարադատության մեխանիմզները ներդնելուց հետո քննարկման առարկա դարձնել այդ անցումային արդարադատության շրջանակներում դատապարտվելի անձանց նկատմամբ համաներում տարածելու վերաբերյալ հարցը։ Որովհետև անցումային արադարադատության քրեական արդարադատության բաղադրիչը ոչ միայն նպատակ է հետապնդում պատժել հիմնական կոռուպցիոն համակարգի ճարտարապետներին, այսինքն պետք է պատժել ընդամենը մի քանի հոգու, իսկ մնացածը դրանց զոհեր են հանդիսանում և այդ զոհերին հնարավորություն պետք է տալ նաև ամնեստիայի միջոցով, եթե նրանք կվերադարձնեն այդ գողացված կապիտալը, նաև հնարավորություն տալ այդ մարդասիրական միջանցքով դուրս գալ։Մյուս կարևոր ուղղությունը դա ճշմարտության որոնումն է, մենք նաև փորձագիտական համաժողովի արդյունքներում առաջարկում են Հայատանի Հանրապետությունում ընդունել ճշմարտության և հաշտեցման հանձնաժողովի մասին օրենք և այն գործերի շրջանակը, որ առաջարկեցինք, այդ գործերով իրականացվի փաստահավաք, որովհետև ճշմարտության հանձնաժողովները դրանք քվազի֊դատական ֆունկցիա ունենալ չեն կարող, դրանք, միջազգային փորձը ցույց է տալիս, որ փաստահավաք մարմիններ են և այդ փաստահավաք մարմինները կարող են ձևավորվել և այն ժամանակահատվածին, որը նշեցի, այդ ընթացքում հնարավոր լինի նաև բացահայտել ճշմարտությունը, որովհետև յուրաքանչյուր ժողովուրդ, երկրի քաղաքացիներ իրավունք ունեն նաև իմանալ իրական ճշմարտությունը այդ ժամանակահատվածի վերաբերյալ։ Բայց այստեղ միայն ճշմարտության իմանալու խնդիրը չէ, այստեղ հաշտեցման խնդիրն է և հանրությունը նաև պետք է այս գործիքակազմի շնորհիվ գա հաշտեցման։ Հանձնաժողովի ստեղծելու համար իհարկե մենք առաջարկում ենք չափորոշիչներ, դրանք ինթեգրիթիի/բարեվարքության տարրերի հիմքերով ձևավորված չափորոշիչներ են, պետք է լինեն անխոցելի մարդիկ, մասնագիտորեն կոմպետենտ, բարձր հաշվետվողականությամբ և թափանցիկությամբ, այդ թվում՝ ֆինանսական, էթիկայի բարձր վարքագծով և հակակոռուպցիոն բարձր վարքագծով։ Եվ բնականաբար այս օրենքը նաև ոլորտային հաշվետվություններ պետք է տա և պետք է բացահայտի ճշմարտությունը, օրինակ, կոռուպցիոն հանցագործությունների գծով, ընտրակեղծիքների և այլն։ Եվ մյուսը փոխհատուցման ծրագրերն են, մենք նախատեսում ենք, որ նաև օրենքով նախատեսել փոխհատուցումներ ստանալու համար, խոսքը տուժողների, զոհեր մասին է՝ հիմքեր, այդ թվում տուժողների հստակ շրջանակ, ներառելով առանձին անհատների և խմբերի, կախված տուժողների թիրախային խմբերից, նախատեսել փոխհատուցման ծրագրեր, որոնք կներառեն նախնական իրավիճակի վերականգնում, անձնական ազատության իրավունքների վերականգնում, մասնավոր, ընտանեկան, պատվի, բարի համբավի անձեռնմխելիության և այլն, կոմպենսացիա ֆինանսական կամ համարժեք նյութական փոխհատութցումներ, անվճար բժշկական, հոգեբանական և այլ վերականգնողական ծառայություններից օգտվելու հնարավորություն։ Փոխհատուցումների տրամադրումը պետք է դիտարկել որպես համալիր իրականացվող միջոցառումներ և յուրաքանչյուր տարվա Հայաստանի Հանրապետության պետական բյուջեի առանձին տեղով միջոցներ հատկացնել հիշյալ անձանց կամ խմբերին փոխհատուցում տրամադրելու համար։ Խորհրդանշական միջոցներ կիրառել հրապարակային ներողությունների հայցման, հիշատակի օրերի սահմանման, անհրաժեշտության դեպքում հուշակոթողների, թանգարանի կառուցման, ցուցադրությունների կազմակերպման և այլ միջոցներով»։

09:18 - 24 մայիսի, 2019

Պետությունն ինքը, ազատ է ընտրելու, թե ինչ կառուցակարգ և ինչ գործիք է օգտագործելու․ Արդարադատության նախարարի տեղակալ Աննա Վարդապետյան

Ազգային ժողովի նիստերի դահլիճում մեկնարկեցին «Անցումային արդարադատության գործիքների կիրառման հեռանկարները Հայաստանում» խորագրով խորհրդարանական լսումները:Արդարադատության նախարարի տեղակալ Աննա Վարդապետյանը իր ելույթում նախ ներկայացրեց, թե ինչ է իրենից ներկայացնում անցումային արդարատադությունը և անդրադարձավ դրա գործիքակազմին։Աննա Վարդապետյանի ելույթը ամբողջությամբ․ «Անցումային արդարադատության ինստիտուտի միջազգային իրավական հիմքերը» ֊Հարգելի գործընկերներ, բարի լույս։ Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ մեր ժամանակը շատ քիչ է և սահմանափակված են իհարկե նաև օրակարգով, ես մի քանի հարցադրումների կանդրադառնամ միջազգայի իրավական կարգավորումների լույսի ներքո և կաշխատեմ հնարավորինս շատ ժամանակ տրամադրել հարցերին և դրանց պատասխաններին։ Պարոն Միրզոյանն իր ելույթը սկսեց այն հարցադրումից, թե ինչ է անցումային արդարադատությունը։ Շնորհակալ եմ պարոն Միրզոյան այդ հարցի համար և ուզում եմ ելույթս սկսել հենց այդ հարցից։ Տարբեր մեկնաբանություններ ու կարծիքներ են հնչում, տարբեր հարթակներում տարբեր անձինք տարբեր փորձագիտական տեսակետներ են արտահայտում, բայց միջազգային իրավական բոլոր փաստաթղթերում անցումային արդարադատությունը ամրագրված է որպես գործիքների և կառուցակարգերի ամբողջություն, որը նպատակ ունի ապահովել հասարակության անցումը մի ֆորմացիայից, մի իրավիճակից դեպի մյուսը։ Ես հատուկ չեմ օգտագործում որևէ քաղաքական ձևակերպում՝ նպատակ ունենալով ցույց տալ, որ գործիքակազմը առավելապես իրավական է, գործիքակազմը առաջին հերթին նպատակ ունի վեր հանել այն պատճառները, որոնք հանգեցրել են հասարակության մեջ զանգվածային խախտումների։ Անցումային արդարադատության մասին խոսելիս շատ հաճախ, այդ թվում իրավաբանները, քաղաքագետները նշում են, որ խոսքը գնում է պատերազմական պետությունների մասին, արյունահեղությունների մասին և, չգիտես ինչու, մոռանում են լսել, որ զանգվածային խախտումները կարող են լինել ոչ բռնությամբ դրսևորվող, կարող են լինել քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական, մշակութային բազմաթիվ զանգվածային խախտումներ, որոնք ի վերջո բերեն հասարակության մեջ ժողովրդավարական արժեքների նվազեցմանը, առանձին դեպքերում նաև արժեզրկմանը։ Այս պատճառով, պետությունն ինքը, ազատ է ընտրելու, թե ինչ կառուցակարգ և ինչ գործիք է օգտագործելու։ Եթե պետությունը ցանկություն է արտահայտում օգտագործել անցումային արդարադատության մեխանիզմները, դա չի նշանակում, որ պետությունը սահմանափակված է և պարտավորված է բոլոր գործիքները հատ֊հատ կիրառել։ Յուրաքանչյուր պետություն ինքն է ընտրում, թե ինչ գործիքակազմ է իրեն անհրաժեշտ լրացնելու համար այն ինստիտուցիոնալ բացը, որ ինքը ունի։ Եվ այս առումով պետք է ի նկատի ունենալ, որ ՀՀ֊ի ենթատեքստում մենք երկու լուրջ միջազգային իրավական հարթակ ունենք, որտեղ ունենք իրավական չափանիշներ և նորմեր, որոնց պետք է հետևենք, առաջին հերթին դա ՄԱԿ֊ի չափանիշներն են և երկրորդը՝ Եվրոպայի խորհրդի չափանիշները։ Շատ հաճախ հնչող կարծիքներում իրավաբանները փորձում են տարանջատել, թույլ կտամ ինձ ասել, սեպ խրել մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի եվրոպական կոնվենցիայի և ՄԱԿ֊ի անցումային արդարադատության վերաբերյալ միջազգային փաստաթղթերի միջև։ Կարծում եմ այս մոտեցումը ամբողջական չէ։ Եթե մի կես դար հետ գնանք և հիշենք, թե ինչ պայմաններում է ձևավորվել Եվրոպայի խորհուրդը, ինչ պայմաններում է ձևավորվել Ստրասբուրգի դատարանը, ինքներս մեզ կպատասխանենք՝ անցումային, երբ որ ամբողջ Եվրոպա մայրցամաքը անցում էր կատարում դեպի ժողովրդավարություն, երբ որ վնասված ժողովրդավարական արժեքները վերականգնելու խնդիր ուներ։ Եվ այսօր փորձել տարանջատել և ասել, որ անցումային արդարադատությունը Եվրոպայի խորհրդին հակասող, Եվրոպայի խորհրդի չափանիշներին հակասող գործիք է, նշանակում է անտեսել այս պատմական անցյալը։ Հաջորդ հարցը, որ կցանկանայի անդրադառնալ, պարոն Միրզոյանը այդ հարցը ևս բարձրացրեց՝ ո՞րն է նպատակը, ինչու՞։ Առաջին հերթին պետք է նշել, որ անցումային արդարադատությունը էլի, անընդհատ չվկայակոչեմ, անընդհատ չհիշեցնեմ, միջազգային բոլոր փաստաթղթերում նշվում է որպես հաշտեցման և ոչ թե կոնֆրոնտացիայի գործիք։ Անցումային արդարադատության բոլոր գործիքները միտված են մի բանի՝ հասարակությանը բերել հաշտեցման, եթե հասարակության մեջ կա դիսոնանս, եթե հասարակության մեջ կա, աստված մի արասցե, առճակատում։ Եվ այս առումով յուրաքանչյուր գործիք, որ մեկնաբանվում է անցումային արդարադատության պետք է մեկնաբանվի այ էս լույսի ներքո, ի վերջո՝ հաշտեցման։ Ձեր թույլտվությամբ համառոտ կանդրադառնամ գործիքներին, քանի որ հաջորդիվ զեկույցներում ավելի մանրամասն այդ գործիքների մասին խոսվելու է, և արդեն կանցնեմ հարցերի պատասխանի փուլին։ Անցումային արդարադատության գործիքակազմը հստակ սահմանված է՝ առաջին հերթին դրանք քրեական մեղադրանքներն են, երկրորդ հերթին վեթինգ շատ հաճախ հնչող տերմինն է մեր իրականության մեջ՝ գնահատման գործընթացն է։ Ցավոք իմ գրծընկերներից շատերը վեթինգը բառացի թարգմանում են որպես զտում։Այս առումով կարծում եմ տառացի մեկնաբանությունը ավելորդ իմաստային շփոթ է առաջացնում, վեթինգը գնահատման գործընթաց է։ Գնահատում, որը մարդու իրավունքերի եվրոպական դատարանի նախադեպային իրավունքի լույսի ներքո ունի հստակ պահանջներ՝ լինել կանխատեսելի և թափանցիկ։ Շատ հաճախ իմ գործընկերները օրինակ են բերում արևելյան Եվրոպայի երկրները, որտեղ վեթինգ բառը չեն կիրառում, լյուստրացիան են կիրառում,որը վեթինգի շատ ավելի խիստ դրսևորումն է և այսօր չի խրախուսվում էդ տերմինի կիրառումն ու օգտագործումը, նշում են, որ ոչ մի դրական օրինակ չկա։ Շատ երկրների փորձով չկա։ Ինչու՞, որովհետև մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիան ունի վեցերորդ հոդված, որը կոչվում է արդար դատաքննության իրավունք։ Արդար դատաքննության իրավունքը յուրաքանչյուրիս իրավունքն է՝ անկախ նրանից, թե ինչ գործընթացի միջով ենք մենք անցնում, և այս առումով վեթինգի գործընթացը պետք է ապահովի պատշաճ հավասարակշռությունը իրավունքների տեսանկյունից այն հանրային պաշտոն զբաղեցնող անձի, ով անցնում է այս գործընթացը և հասարակության միջև, ով ակնկալիք ունի այս գործընթացից, և որևէ դեպքում որևէ նվաստացուցիչ գործընթաց սա չի ենթադրում։ Ողջամիտ գնահատումը չի կարող արժանապատվությունը նվաստացնող լինել, չի կարող լինել զտում, չի կարող լինել ֆիլտրում, գնահատում է։

07:28 - 24 մայիսի, 2019