Ինֆոքոմ

Նիկոլ Փաշինյանի հրապարակած ճանապարհային քարտեզի իրականացված և չիրականացված կետերը

2020-ի 44-օրյա պատերազմից հետո, երբ հանրության տարբեր շրջանակներ խոսում էին վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի հրաժարականի անհրաժեշտության մասին, վերջինս ֆեյսբուքյան գրառմամբ հայտարարեց․ «Իրավիճակը հաղթահարելու և երկրում կայունություն ու անվտանգություն հաստատելու հիմնական պատասխանատուն ես եմ: Ընդգծում եմ, որ ոչ միայն մտադիր չեմ հրաժարվել այդ պատասխանատվությունից, այլև ամբողջությամբ լծված եմ այդ գործին»: Նիկոլ Փաշինյանն առաջիկա անելիքների ճանապարհային քարտեզ ներկայացրեց, որտեղ նշված 15 կետերի իրագործումը անշրջելի ինստիտուցիոնալ ռելսերի վրա դնելը, ըստ Փաշինյանի, կտևեր վեց ամիս: Նա հայտնեց, որ այս տարվա հունիսին ճանապարհային քարտեզի իրագործման հաշվետվություն կներկայացնի, ինչի արդյունքներով, հանրային կարծիքը ու արձագանքը հաշվի առնելով, որոշում կկայացվի հետագա անելիքների վերաբերյալ: Այս տարվա մարտին հայտնի դարձավ, որ հունիսի 20-ին կայանալու են խորհրդարանական արտահերթ ընտրություններ, Նիկոլ Փաշինյանը հրաժարական տվեց։ Արդեն հունիսն է, բայց Փաշինյանը դեռ չի ներկայացրել ճանապարհային քարտեզի արդյունքների մասին հաշվետվություն։ Infocom-ը ներկայացնում է, թե Փաշինյանի ճանապարհային քարտեզի որ կետերն են իրականացվել, որոնք են մասամբ իրականացվել, որոնք չեն իրականացվել։ 1. Ղարաբաղի հարցի բանակցային գործընթացի վերականգնում ԵԱՀԿ ՄԽ համանախագահության ձևաչափով՝ Արցախի կարգավիճակի և իրենց բնակության վայրեր արցախցիների վերադարձի հարցի առաջնահերթության ընգծմամբ: 44-օրյա պատերազմից հետո ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հետ հանդիպումներ, ռազմագերիներին վերադարձնելու մասին հայտարարություններ եղել են, սակայն բանակցային գործընթացը չի վերականգնվել։ 2020-ի նոյեմբերի 12-ին ԱԳ նախկին նախարար Զոհրաբ Մնացականյանը հեռախոսազրույցներ ունեցավ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահ երկրների ներկայացուցիչների հետ։ ԱԳՆ տարածած պաշտոնական հաղորդագրության մեջ նշվում էր, որ կողմերն ընդգծել են ՄԽ համանախագահության գործունեության շարունակականության ապահովման կարևորությունը՝ որպես միջնորդության միջազգային մանդատ ունեցող միակ ձևաչափ: Դեկտեմբերի 3-ին համանախագահ երկրները հայտարարություն տարածեցին՝ Հայաստանին և Ադրբեջանին կոչ անելով օգտվել ներկայիս հրադադարից և բանակցել համանախագահների հովանու ներքո՝ երկարատև և կայուն խաղաղության համաձայնագրի հասնելու համար: Դեկտեմբերի 14-ին ՄԽ համանախագահները ժամանեցին Հայաստան։ ԱԳ նախկին նախարար Արա Այվազյանը և համանախագահներն իրենց հանդիման ընթացքում անդրադարձան ՄԽ համանախագահության շրջանակներում խաղաղ գործընթացի վերսկսման հարցերի շրջանակին: Համանախագահները հանդիպում ունեցան Նիկոլ Փաշինյանի հետ։ Փաշինյանը նշեց, որ անհրաժեշտ է համարում ՄԽ համանախագահության ձևաչափում բանակցությունների վերականգնումը՝ ԼՂ հիմնախնդրի համապարփակ կարգավորման նպատակով: Այս տարվա մայիսի 5-ին տարածած հայտարարությամբ համանախագահները Հայաստանին և Ադրբեջանին կոչ արեցին կոնկրետ քայլեր ձեռնարկել՝ կայուն խաղաղության հաստատմանը նպաստող փոխվստահության մթնոլորտ ստեղծելու ուղղությամբ։ «Սա ներառում է առաջին իսկ հնարավորության դեպքում համանախագահների հովանու ներքո բարձր մակարդակի քաղաքական երկխոսության վերսկսումը»,- ասվում էր հայտարարության մեջ։ Մայիսի 5-ին՝ ԱԺ-կառավարություն հարցուպատասխանի ընթացքում, ԱԳ նախկին նախարար Արա Այվազյանը նշեց․ «Ուրախ եմ արձանագրել, որ Մինսկի խմբի համանախագահությունը, կարծես, ցույց է տալիս իր վերակենդանացման նշանները: Լիահույս ենք, որ կունենանք ուժեղ համանախագահություն, որը ոչ թե կհետևի, այլ կհամակարգի գործընթացները»։ Մինսկի խմբի համանախագահների հետագա հայտարարությունները վերաբերում են հիմնականում հայ-ադրբեջանական սահմանին տիրող լարված իրավիճակին։ Երեկ՝ «Քաղաքացիական պայամանագիր» կուսակցության նախընտրական քարոզարշավի ընթացքում, Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարեց. «Ղարաբաղի հարցի լուծման առումով լիարժեքորեն ընդունում ենք այն տրամաբանությունը, որ իրենց հայտարարություններում առաջ են տանում ԵԱՀԿ ՄԽ համանախագահները, այն է՝ ԼՂ հարցը կարգավորված չէ, և այն սպասում է համապարփակ և ամբողջական լուծման»։ Այսպիսով, Նիկոլ Փաշինյանի ճանապարհային քարտեզի առաջին և կարևոր կետերից մեկն իրականացված չէ․ Արցախյան հարցի բանակցային գործընթացը ԵԱՀԿ ՄԽ համանախագահության ձևաչափով չի վերականգնվել, չնայած այդ ուղղությամբ հայկական կողմը և համանախագահները հայտարարություններ արել են։ 2․ Ապահովել արցախցիների վերադարձը իրենց հայրենի օջախներ: Ամբողջությամբ վերականգնել Արցախի բնականոն կյանքը: ԼՂ իշխանությունների վերահսկողության տակ գտնվող տարածքների վնասված տների, բնակարանների և ենթակառուցվածքների վերականգնում: Արցախահայերը ՀՀ կառավարությունից ստանում են սոցիալական աջակցություն մի քանի միջոցառումնրի շրջանակում, նրանց համար զբաղվածության ծրագրեր են իրականացվում։ Հայտարարվել է ՀՀ և ԱՀ կառավարությունների միջև համաձայնագրի կնքման մասին, որով Հայաստանը 10 տարվա ընթացքում կհատկացնի տարեկան լրացուցիչ մինչև 10 մլրդ դրամ՝ պատերազմի հետևանքով նյութական վնաս կրած ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց պետական ֆինանսական աջակցության նպատակով։ ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարարությունից, մեր հարցմանն ի պատասխան, հայտնել են, որ Արցախից տեղահանված և ժամանակավորապես Հայաստանում բնակվող քաղաքացիների հաշվառում չի իրականացվում։ Հարցում ենք ուղարկել ԱՀ աշխատանքի, սոցիալական և միգրացիայի հարցերի նախարարություն՝ հասկանալու, թե ՀՀ-ում ժամանակավորապես ապաստանած քանի արցախցի է վերադարձել ԱՀ, և քանիսն է շարունակում մնալ Հայաստանում։ Քարտեզի՝ արցախահայերի աջակցման միջոցառումներին վերաբերող կետն իրականացված է, սակայն պետք է հաշվի առնել, որ ոչ բոլոր տեղահանված արցախահայերն են վերադարձել ԱՀ։ 3․ Զոհված զինծառայողների և քաղաքացիների ընտանիքների սոցիալական երաշխիքների ապահովում: Զինծառայողների ապահովագրության հիմնադրամը փոխհատուցում է տրամադրում զոհված զինծառայողների ընտանիքներին։ Աջակցություն են ստանում նաև զոհված քաղաքացիական անձանց ընտանիքները։ Քարտեզի այս կետն իրականացվել է։ 4․ Պատերազմական գործողությունների ընթացքում Հայաստանի Հանրապետության տարածքում տուժած բնակելի և հանրային կառույցների և ենթակառուցվածքների վերականգնում։ Այս ուղղությամբ կառավարությունը միջոցառումներ է իրականացրել և շարունակում է իրականացնել։ Պատերազմի հետևանքով տուժած բնակավայրերի բնակիչները միանվագ դրամական աջակցություն են ստացել։ Շուռնուխում Հայաստանի վերահսկողությունից դուրս է մնացել 12 բնակելի տուն, Որոտանում՝ 1։ Շուռնուխում այս պահին իրականացվում են 12 բնակելի տների կառուցման աշխատանքներ։ Կառավարությունից, մեր հարցմանն ի պատասխան, հայտնել են, որ աշխատանքները կավարտվեն դեկտեմբերին։ Քարտեզի այս կետը ևս իրականացված է։ 5․ Հաշմանդամություն ստացած զինծառայողների սոցիալական երաշխիքների, պրոթեզավորման գործընթացի և մասնագիտական վերապատրաստման ապահովում: ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական նախարարությունից, մեր հարցմանն ի պատասխան, հայտնել են, որ նոյեմբեի 25-ից հունիսի 10-ը պատերազմի ընթացքում վիրավորում, վնասվածք ստացած 1283 քաղաքացու հաշմանդամություն է սահմանվել, 80 հոգու տրամադրվել են պրոթեզներ, և այս գործընթացը շարունակվում է։ Հաշմանդամություն ստացած քաղաքացիների համար գործադիրը միջոցառումների ծրագիր է հաստատել, նրանք դրամական աջակցություն են ստանում։ ԱՍՀ Նախարարությունից մեզ հայտնել են, որ հաշմանդամություն ձեռք բերած զինծառայողների համար մասնագիտական վերապատրաստման դասընթացների ընթացակարգերը մշակման փուլում են։ Քարտեզի այս կետը, փաստորեն, միայն մասամբ է կատարվել, քանի որ պրոթեզավորման գործընթացը դեռ չի ավարտվել, հաշմանդամություն ձեռք բերած զինծառայողներն էլ մասնագիտական վերապատրաստմամբ դեռևս ապահովված չեն։ 6․ Գերեվարված զինվորականների և քաղաքացիական անձանց շուտափույթ վերադարձ: Նրանց ընտանիքների սոցիալական երաշխիքների ապահովում: Անհետ կորածների ճակատագրերի շուտափույթ պարզաբանում: Նրանց ընտանիքների սոցիալական երաշխիքների ապահովում: Գերեվարված և անհետ կորած անձանց ընտանիքներին ամսական դրամական աջակցություն տրամադրվում է։ Գերիների հարցը, սակայն, շարունակում է մնալ չլուծված։ Դեկտեմբերից մինչ այս պահը, ըստ Նիկոլ Փաշինյանի ներկայացրած վերջին տվյալների, Հայաստան է վերադարձել 89 գերի։ Փաշինյանը հայտնել է, որ կա 60 գերի, ինչպես նաև կա վարկած 110 գերու մասին: Անհետ կորած զինծառայողների թիվը, ըստ Փաշինյանի, 268 է։ Այսպիսով, գերիներին և անհետ կորածներին վերաբերող կետը ևս լիարժեք չի իրականացվել։ 7․ Պատերազմին մասնակցած անձանց և ընդհանուր առմամբ հանրության հոգեբանական ռեաբիլիտացիայի համակարգի ձևավորում։ Կառավարության որոշմամբ պատերազմին մասնակցած անձանց հոգեբանական ծառայություններ են տրամադրվում։ Այս կետը իրականացվել է։ 8․ Զինված ուժերի բարեփոխումների ծրագրի հաստատում և բարեփոխումների մեկնարկ: Կառավարության՝ փետրվարի 25-ի նիստի ընթացքում Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարեց․ «Այսօր ես մտադիր եմ ստորագրել որոշում աշխատանքային խումբ ձևավորելու վերաբերյալ Պաշտպանության նախարարի գլխավորությամբ, որն արդեն կիրականացնի Զինված ուժերի բարեփոխումների հայեցակարգի ճանապարհային քարտեզի ժամանակացույցի ձևավորումը: Ես ուզում եմ առանձնահատուկ ընդգծել, որ մենք այս գործընթացում մտադիր ենք էլ ավելի սերտ համագործակցություն հաստատել մեր անվտանգային թիվ մեկ գործընկերոջ՝ Ռուսաստանի Դաշնության հետ: Եվ համոզված ենք, որ այս գործընթացի արդյունքում, այդ համագործակցությունը կդառնա առավել, ավելի արդյունավետ անվտանգային ոլորտում, ռազմական համագործակցության ոլորտում և ռազմատեխնիկական համագործակցության ոլորտում: Եվ հույս ունեմ, որ մինչև «Ճանապարհային քարտեզի» ամփոփման ամսաթիվը, մենք այս հայեցակարգային աշխատանքի առնվազն, եթե ոչ ամբողջությամբ, այլ առնվազն մեծ մասն իրականություն կդարձնենք և գործնականում արդեն կսկսենք ձեռք բերված պայմանավորվածությունների ի կատար ածումը, որոշումների իրագործումը»։ Փաշինյանն ապրիլին հայտնեց ԶՈՒ բարեոխումների մեկնարկի մասին։ Մայիսի 5-ին՝ ԱԺ-կառավարություն հարցուպատասխանի ժամանակ, ՀՀ պաշտպանության նախարար Վաղարշակ Հարությունյանը հայտարարեց, որ ԶՈՒ բարեփոխումները վերաբերում են բոլոր ոլորտներին՝ օրենսդրական, կառուցվածքային, բուհական։ «Քանի որ մենք նաև նոր զենքի, սպառազինության ձեռքբերման ծրագիր ունենք, մենք պետք է նաև այդ զինատեսակները ներդնենք բուհերի համակարգում»- ասաց Հարությունյանն իր ելույթում։ Նախարարը նաև նշեց՝ ձեռք է բերվել պայմանավորվածություն, որ մեր հրամկազմը պրակտիկա անցնի տարբեր պետությունների զորամասերում։ Այս հարցերի մասին մանրամասներ ստանալու նպատակով ՊՆ հարցում էինք ուղարկել Հարությունյանի ելույթից հետո, սակայն տեղեկության տրամադրումը պաշտպանական գերատեսչությունը մերժել է։ Այսպիսով, չնայած կառավարությունը հայտարարել է ԶՈՒ բարեփոխումների մեկնարկի մաիսն, դեռևս հայտնի չէ, թե կոնկրետ ինչ բարեփոխումների մասին է խոսքը, և դրանք ինչ արդյունքներ են տալիս/տալու։ 9․ Կորոնավիրուսի համավարակի հաղթահարում և դրա հետևանքների վերացում։ 10․ Տնտեսական ակտիվության միջավայրի վերականգնում: Ճանապարհային քարտեզի հրապարակումից հետո փոխվարչապետ Տիգրան Ավինյանը հոդված գրեց՝ անդրադառնալով այն քայլերին, որոնք անհրաժեշտ էր իրականացնել քարտեզի առնվազն երկու կետերը (կորոնավիրուսի համավարակի հաղթահարում և դրա հետևանքների վերացում, տնտեսական ակտիվության միջավայրի վերականգնում) կյանքի կոչելու համար։ Ըստ Ավինյանի՝ այս կետերի իրանականացումն ապահովվելու էր հետևյալ փոփոխություններով․ նոր տեսակի մշակաբույսերի, մասնավորապես՝ արտադրական կանեփի մշակում, պետական գնումների ընթացակարգերում հակաճգնաժամային միջանկյալ ժամանակավոր գործիքի ներդրում, կորոնավիրուսի համավարակի տնտեսական հետևանքների չեզոքացման միջոցառումների շարունակում և վերափոխում, խոշոր քաղաքաշինական ծրագրերի մեկնարկ՝ Երևանում և Հայաստանի համայնքներում։ Կառավարության՝ փետրվարի 4-ի նիստի ընթացքում գործադիրն ընդունեց ճանապարհային քարտեզի այս երկու կետերի իրականացումն ապահովող Տնտեսական արձագանքման ծրագիրը և գործողությունների պլանը։ Հունիսի 3-ին խորհրդարանն ընդունեց օրինագիծ, որով թույլատրվեց արտադրական կանեփի արտադրությունը, վաճառքը։ Հունիսի 11-ին հաստատվեց «ՀՀ-ում ինտենսիվ այգեգործության զարգացման, արդիական տեխնոլոգիաների ներդրման և ոչ ավանդական բարձրարժեք մշակաբույսերի արտադրության խթանման պետական աջակցության 2022-2023 թվականների ծրագիրը»։ Ապրիլի 1-ին գործադիրը սահմանեց պետական գնումների ընթացակարգերում հակաճգնաժամային միջանկյալ մեխանիզմի կիրառման պայմանները: Նպատակը տեղական արտադրությունը խթանելն է։ Կառավարության որոշմամբ սահմանվում է, որ եթե գնման ընթացակարգի հրավերով նախատեսվում է նաև, որ գնման մասնակիցը կնքվելիք պայմանագրով պարտավորվում է պայմանագիրը կատարելու ժամանակ գնային առաջարկով ներկայացվող արժեքի ավելի քան 50%-ն ուղղել հայաստանյան ծագում ունեցող աշխատանքային և (կամ) արտադրական ռեսուրսների օգտագործման միջոցով պայմանագրի կատարմանը, ապա վերջինիս փոխհատուցվում է պայմանագրի գնի 1%-ը: Կորոնավիրուսի տնտեսական հետևանքների չեզոքացման միջոցառումները շարունակվում են (1, 2, 3)։ Հայաստանը նաև ձեռք է բերել մի քանի տեսակի պատվաստանյութեր, կամավոր պատվաստման գործընթաց է իրականացվում։ Համավարակը, սակայն, հաղթահարված չէ․ այսօր գրանցվել է կորոնավիրուսային վարակի 86 նոր դեպք։ Կառավարության՝ ապրիլի 8-ի որոշմամբ ընդունվեց քաղաքաշինական բնագավառի զարգացման ռազմավարական ծրագիրը։ Մինչ այդ՝ մարտի 30-ին, Տիգրան Ավինյանը հայտնել էր, որ հայտարարվել է «Կոնդ» թաղամասի վերակենդանացման հայեցակարգի երկփուլ մրցույթը: Ապրիլի 7-ին էլ փոխվարչապետն ասել էր, որ 33-րդ թաղամասի կառուցապատման գործընթացն առաջ է գնում։ Թե որքանով են կառավարության ձեռնարկած քայլերը նպաստել կորոնավիրուսի հաղթահարմանը և տնտեսության կայունացմանը, դժվար է ասել, ամեն դեպքում ճանապարհային քարտեզում նշված երկու կետերի ուղղությամբ խոստացված քայլերը հիմնականում արվել են, և այդ կետերը կատարված են։ Իհարկե, պետք է հաշվի առնել, որ Նիկոլ Փաշինյանն իր քարտեզում խոսել էր համավարակի հաղթահարման մասին, ինչը չի իրականացվել։ 11․ Ժողովրդագրական խնդիրների լուծման ծրագրերի ակտիվացում: Այս կետի իրականացման մասին տեղեկությունների բացակայության պատճառով հարցում ենք արել վարչապետի պաշտոնակատարի աշխատակազմ և պատասխանը դեռ չենք ստացել։ 12․ Ընտրական օրենսգրքի փոփոխությունների և «Կուսակցությունների մասին» նոր օրենքի ընդունում: «Կուսակցությունների մասին» օրենքում փոոխություններ իրականացել են, Ընտրական օրենսգրքում փոփոխություններ կատարվել են, սակայն մասամբ են ուժի մեջ մտել, և որոշ փոփոխություններ չեն վերաբերում սպասվող արտահերթ ընտրություններին։ Ճանապարհային քարտեզի այս կետը ևս կատարված է։ 13․ Մասնագիտացված դատավորների ինստիտուտի ներդրում՝ որպես հակակոռուպցիոն դատարանի ստեղծման առաջին քայլ: «Ապօրինի գույքի բռնագանձման» օրենքի կիրարկման մեկնարկ: Ենթամասնագիտացմամբ դատավորների ինստիտուտ ներդնելու նախագիծը ԱԺ-ն երկրորդ ընթերցմամբ ընդունել էր փետրվարի 3-ին։ Նախագահ Արմեն Սարգսյանն օրենքը չէր ստորագրել և ուղարկել էր Սահմանադրական դատարան։ ՍԴ-ն հունիսի 15-ին օրենքը ճանաչեց Սահմանադրությանը համապատասխանող։ Հակակոռուպիցոն դատարան ստեղծելու օրինագծը ևս ընդունվել է։ ՀՀ գլխավոր դատախազության փոխնցմամբ՝ «Ապօրինի գույքի բռնագանձման մասին» օրենքն արդեն կիրառվում է։ Ճանապարհային քարտեզի այս կետն իրականացված է։ 14․ Հայաստանյան քաղաքական և քաղաքացիական համայնքի ներկայացուցիչների հետ մշտական թեմատիկ կոնսուլտացիաների անցկացում: Խորհրդարանական և արտախորհրդարանական ուժերի հետ հանդիպումներ Նիկոլ Փաշինյանն ունեցել է, վերջինը ԲՀԿ առաջնորդ Գագիկ Ծառուկյանի հետ հանդիպումն էր, որին հաջորդեց արտահերթ ընտրություններ անցկացնելու մասին հայտարարությունը։ Քաղաքացիական համայնքի ներկայացուցիչների հետ հանդիպումների մասին վարչապետի պաշտոնական կայքում հրապարակումներ չկան։ Քարտեզի այս կետը մասամբ է իրականացվել։ 15․ Սփյուռքի հայկական կառույցների և առանձին անհատների հետ մշտական թեմատիկ կոնսուլտացիաների անցկացում: Հայաստանյան և սփյուռքի առանձին անհատների և կառույցների ներգրավում վերոնշյալ գործընթացների մեջ: Վարչապետի կայքում միակ հրապարակումը սփյուռքի ներկայացուցիչների հետ հանդիպումների մասին Ջորկաեֆ եղբայրների հետ հանդիպման մաիսն լուրն է։ Այս հանդիպման արդյունքների վերաբերյալ տեղեկություններ չկան։ Ճանապարհային քարտեզի այս կետի մասին մասնրամասներ ստանալու համար ևս հարցում ենք ուղարկել վարչապետի պաշտոնակատարի աշխատակազմ։ Ամփոփելով նշենք, որ Նիկոլ Փաշինյանի հրապարակած ճանապարհային քարտեզից լիարժեք իրականացվել են միայն այն կետերը, որոնք ենթադրում էին օրենսդրական փոփոխությունների, աջակցության միջոցառումների իրականացում և զարգացման ծրագրերի ընդունում։ Իսկ ճանապարհային քարտեզի կարևորագույն կետերը՝ ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահության հովանո ներքո բանակցությունների վերսկսումը, ռազմագերիների վերադարձը և անհետ կորածների ճակատագրերի հստակեցումը, շարունակում են չիրականացված կամ մասամբ իրականացված մնալ։ Նիկոլ Փաշինյանը նաև խոստացել էր հունիսին հաշվետվություն ներկայացնել ճանապարհային քարտեզի իրագործման վերաբերյալ։ Երկու օրից խորհրդարանական արտահերթ ընտրություններ են, իսկ հաշվետվությունը դեռ չի ներկայացվել։ Աննա Սահակյան

21:38 - 18 հունիսի, 2021

Ազգայնականությունը՝ որպես անկախ Հայաստանի քաղաքական միակ գաղափարախոսություն [Challenge 13.2 | Հրայր Մանուկյան]

«Challenge» նախագիծն ուղղված է հանրային քննարկում խթանելու ներուժ ունեցող անհատների համար գրելու, ստեղծագործելու, փոփոխությունների միտք գեներացնելու ինչպես ֆինանսական, այնպես էլ հոգեբանական մոտիվացիա ստեղծելուն։ Յուրաքանչյուր հեղինակ հոդվածի վերջում «մարտահրավեր» է նետում այլ հրապարակախոսի, ոլորտային մասնագետի, փորձագետի կամ ցանկացած մարդու, որին համարում է թեմայի արժանի շարունակող։ Ներդրված է նվիրատվությունների համակարգ (հոդվածի վերջում), որի միջոցով ընթերցողը հնարավորություն ունի նվիրատվություն կատարելու հոդվածագրին։ infocom.am-ը հանդես է գալիս որպես միջնորդ ընթերցողի և հոդվածագրի միջև։ Հունիսի 20-ին տեղի կունենան Հայաստանի Երրորդ Հանրապետության ամենամրցակցային ու անկանխատեսելի ընտրությունները։ Առաջին անգամ ստեղծվել է իրական հնարավորություն, որ կառավարությունը կարող է փոխվել ընտրություններով, ինչպես որ լինում է լիբերալ-դեմոկրատական երկրներում։ Չնայած այս աննախադեպ մրցակցությանն ու մասնակիցների քանակին (26 քաղաքական ուժ, ներառյալ՝ երեք նախկին նախագահները)՝ քաղաքական բոլոր ուժերի գաղափարական հիմնական հենքը ազգայնականությունն է։ Ժամանակակից հայկական ազգայնականությունը նախևառաջ, իհարկե, Ղարաբաղի ինքնորոշման (մինչև անկախություն) կամ այն Հայաստանին միացնելու մասին է։ Այնուամենայնիվ, ազգայնականությունը անխուսափելիորեն ձևավորել է նաև հայերիս համոզմունքները արդարության, կյանքի իմաստի ու լավ կյանքի մասին։ Այսինքն, ազգայնականությունը համապարփակ (կրոնափիլիսոփայական) դոկտրին է, ինչպես կասեր 20-րդ դարի ամենաազդեցիկ քաղաքական փիլիսոփան՝ Ջոն Ռոուլսը։ Հայկական ազգայնականության երկու հիմնական ուղղությունները Հայկական ազգայնականությունը՝ որպես էթնիկ հայերին պատկանող առանձին հայկական պետություն ունենալու իդեալ, եվրոպական ազգայնականությունների նման առաջացել է գերազանցապես 19-րդ դարում։ Սովետական Միության սկզբնական տարիներին հայկական ազգայնականությունը հիմնականում ճնշվում էր։ Այնուամենայնիվ, երբ Թուրքիան 1952-ին միացավ ՆԱՏՕ-ին, և երբ Ցեղասպանության 50-ամյակի կապակցությամբ Երևանում տեղի ունեցան ցույցեր, հայկական ազգայնականության հակաթուրքական դրսևորումները ոչ միայն թույլատրվեցին, այլև ինչ-որ չափով խրախուսվեցին[1]։ ԽՍՀՄ-ի վարած այս քաղաքականության արդյունքում հակաթուրքական տրամադրությունները Ցեղասպանության տրավմաների հետ միասին խորությամբ արմատավորվեցին բնակչության շրջանում։ Այդ պատճառով ԽՍՀՄ-ից դուրս ու Թուրքիայի հարևանությամբ անկախ հայկական պետություն ունենալու գաղափարը այնքան էլ ընդունելի չէր 1988-ի շարժման սկզբում։ Շարժման ղեկավարները ստիպված էին մեծ ջանքեր գործադրել՝ համոզելու համար հայաստանցիներին, որ կարելի է ունենալ անկախ հայկական պետություն՝ առանց Թուրքիայից երկրորդ անգամ ցեղասպանության ենթարկվելու[2]։ Արդյունքում առաջացավ Թուրքիայի հետ նորմալ հարաբերություններ ունենալու գաղափարը։ Ըստ այդ մոտեցման՝ անկախ Հայաստանը չպետք է Թուրքիայից տարածքներ պահանջեր և չպետք է ցեղասպանության միջազգային ճանաչումը դարձներ պետական քաղաքականության մաս[3]։ Թուրքիայի հետ նորմալ հարաբերություններ ունենալու մոտեցումը դարձավ ժամանակակից հայկական ազգայնականության երկու հիմնական ուղղություններից մեկը։ Այդ ուղղությունը կարելի է անվանել չափավոր-պրագմատիկ ազգայնականություն, որի կարկառուն ներկայացուցիչը ներկայիս ՀԱԿ (նախկինում ՀՀՇ) կուսակցության ղեկավար, ՀՀ առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանն է։ Այս մոտեցումը նաև ենթադրում է(ր), որ Ղարաբաղի հարցը պետք է կարգավորվի Ադրբեջանի հետ փոխզիջումներով։ Հայկական ազգայնականության մյուս ուղղությունը կարելի է անվանել հակաթուրքական ազգայնական մաքսիմալիզմ։ Այն ենթադրում է Ցեղասպանության միջազգային ճանաչմանն ուղղված պետական քաղաքականություն և մաքսիմալիստական կեցվածք Ղարաբաղի հարցում։ Այս մոտեցման առավել ծայրահեղ տարբերակները բացառում են (էին) որևէ փոխզիջում Ղարաբաղի հարցում, ադրբեջանցիներին համարում են թուրք, Թուրքիային (ու Ադրբեջանին) համարում են ի բնե ցեղասպան-մարդասպան պետություն(ներ) և ենթադրում են Թուրքայից տարածքային պահանջներ: Այսպիսով, ժամանակակից հայկական ազգայնականության այս երկրորդ ուղղության առանցքը (ռազմատենչ) հակաթուրքականությունն է։ Այդ հակաթուրքականությունը երբեմն հանդես է գալիս հակառուսականության հետ միասին («Ազգային-ժողովրդավարական բևեռ», «Շիրինյան-Բաբաջանյան ժողովրդավարների դաշինք» և այլն), իսկ երբեմն էլ՝ հակաարևմտականության հետ միասին («Հայաստան» դաշինք, ՍԻՄ կուսակցություն և այլն)։ Անկախ Հայաստանում հակաթուրքական ազգայնական մաքսիմալիզմի առաջին կրողը «Դաշնակցություն» կուսակցությունն էր։ Երկրորդ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանն էլ այս գծի կարկառուն ներկայացուցիչն է։ 1998-ին ազգայնական-մաքսիմալիստական ուժերը կարողացան իշխանությունից հեռացնել Տեր-Պետրոսյանին՝ ձախողելով նրա փորձը՝ Ղարաբաղի հարցը փոխզիջումներով կարգավորելու։ Հակաթուրքական ազգայնական մաքսիմալիզմը այդուհետ դոմինանտ դարձավ Հայաստանի քաղաքական դաշտում։ Քրեաօլիգարխիկ համակարգի հաստատումը «Պատմական արդարության վերականգնում», «ազգային միասնություն», «ազգային գաղափարախոսություն» և նմանատիպ հասկացությունները 1990-ականների քաղաքական բանավեճերի հիմնական թեման էին։ Ինչպես նկատել է քաղաքագետ Մանվել Սարգսյանը, այդ ժամանակ «կյանքի իմաստը փնտրվում էր «ոսկեդարի սրբազան տարածքի վերադարձի» մասին բանավեճերի հարթությունում»[4]։ Հայկական քաղաքականությունը հերոսներին, փրկիչներին ու դավաճաններին բացահայտելու մասին էր՝ հաճախ հիմնված էթնոազգայնական առասպելաբանությունների կերպարների հետ ասոցիացիաների վրա։ 2000-ականների սկզբից, սակայն, էթնոազգայնական առասպելաբանության հավատալիքներից ու իդեալներից որոշակի հիասթափություն է նկատվում։ Այդ հիասթափությունը (գոնե մասամբ) պայմանավորված էր 1990-ականներին սեփականության բաշխման ձևերով և քաղաքական խնդիրները բիրտ ուժով (ներառյալ՝ ընտրակեղծիքներով) լուծելու ավանդույթով, ինչը բնակչության մի զգալի մասի մոտ առաջացրել էր անարդարության, օտարման և անզորության խորը զգացում: 2000-ականներին Էթնիկ առասպելների հետ ասոցացվող շատ (ավտորիտար) քաղաքական գործիչներ վարկաբեկվեցին, իսկ նրանց շուրջ կառուցված առասպելները դադարեցին մոբիլիզացնող ազդեցություն ունենալ[5]: Գաղափարական վակուումի այս պայմաններում, երբ շատ էթնոազգայնական առասպելներ դադարեցին մոբիլիզացնող կամ միավորող դեր խաղալ իշխանության համար պայքարում, փողը կամ կապիտալը դարձավ իշխանության կենտրոնական հենարանը: «Ինչպես դա սովորաբար դիտվում է ամենուրեք, ապագաղափարականացված և անկառավարելի միջավայրում միակ արժեքը միշտ դառնում է կապիտալը»,- գրել է Մանվել Սարգսյանը[6]։ Նա նկարագրել է, թե ինչպես գործող նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանը 2003 թվականի նախագահական ընտրությունների երկրորդ փուլի ժամանակ տնտեսական ու քաղաքական ոլորտները բաժանելու վերաբերյալ համաձայնություն ձեռք բերեց խոշոր կապիտալ ունեցողների հետ: Այդ համաձայնության արդյունքում, ըստ Սարգսյանի, 1990-ականների (կիսա)ավտորիտար համակարգը 2000-ականների կեսերին վերափոխվեց քրեաօլիգարխիկ համակարգի։ Քրեաօլիգարխիկ համակարգի դեպքում չկա անառարկելի հեղինակություն ունեցող ավտորիտար ղեկավար, որը միանձնյա քաղաքական ու տնտեսական որոշումներ է կայացնում։ Փոխարենը խոշոր կապիտալ ունեցողների միջև կա պայմանագիր՝ բաշխելու երկրի հարստությունը, տարածքն ու քաղաքական բոլոր առանցքային պաշտոնները միմյանց միջև։ Քրեաօլիգարխիկ համակարգի դեպքում ևս ընտրությունների ինստիտուտը չի աշխատում, ինչպես չէր աշխատում (կիսա)ավտորիտար համակարգի դեպքում։ Քրեաօլիգարխիայի պայմաններում, սակայն, ընտրակեղծիքները նախ և առաջ կատարվում են՝ մեծ ֆինանասական միջոցներ ներգրավելով ու ընտրակաշառքներով, որից հետո միայն անհրաժեշտության դեպքում կիրառվում է բիրտ ուժ (ինչպես կիրառվեց 2008-ին)։ Քրեաօլիգարխիկ համակարգի կարևոր առանձնահատկությունն այն է, որ համակարգը հիմնված է պաշտոնական ձևական-իրավական առաջնամասի և լռելյայն գործող ոչ պաշտոնական մեխանիզմների զուգակցման վրա, ինչպես նկատել է փիլիսոփա Աշոտ Ոսկանյանը[7]։ «Պաշտոնականի և մասնավորի միջև ահագնացող ճեղքվածքը հանգեցրեց կրկնամտության (doublethink) տարածմանը, խրախուսմանը և պաշտոնականացմանը»,- գրել է Ոսկանյանը։ Նույն կրկնամտությունը գործում էր նաև ԼՂ հարցում: Մասնավորապես՝ իշխանությունները ոչ ֆորմալ եղանակով խրախուսում էին «ոչ մի թիզ հող» և նմանատիպ այլ ազգայնական-մաքսիմալիստական մոտեցումները[8], սակայն նույն իշխանությունները Մինսկի խմբի բանակցությունների շրջանակներում ձևականորեն ընդունում էին Ադրբեջանի ու ՄԽ համանախագահ երկրների՝ ԼՂ հարակից շրջանները վերադարձնելու պահանջները։ Ինչպես Քոչարյանը խոստովանեց վերջերս, իր պատկերացրած ճիշտ բանակցություններն այն էին, որ Ադրբեջանին հույս տրվեր, թե ԼՂ հարակից շրջանները վերադարձվելու են, բայց իրականում այդ շրջանները չվերադարձվեին։ Քրեաօլիգարխիայի գոյության ամբողջ ընթացքում (2003-2018թթ) իշխանությունները միշտ փորձել են ձևակերպել ազգայնական համախմբող գաղափարներ։ Օրինակ, 2000-ականների վերջերին Երևանում հայտնվեցին պաստառներ՝ հայտնի մարդկանց նկարներով ու «Իմ զենքը իմ գիչն է», «Իմ զենքը իմ երգն է» և նմանատիպ այլ լոզունգներով։ 2016-ին էլ շրջանառության մեջ դրվեց «ազգ-բանակ» հայեցակարգը, որով դարձյալ փորձ էր արվում հասնել «ազգային միասնության»։ Մյուս կողմից էլ, զանազան արտոնություններ տրվեցին Հայաստանի Առաքելական եկեղեցուն։ Մասնավորապես, 2005-ին փոփոխված Սահմնադրության մեջ ամրագրվեց Առաքելական եկեղեցու հատուկ կարգավիճակը, դպրոցներում մտցվեց «Եկեղեցու պատմություն» առարկան, եկեղեցական բոլոր տոները դարձան ոչ աշխատանքային օրեր, հոգևորականներն օրհնում էին իշխող կուսակցության միջոցառումները, վարչապետ Տիգրան Սարգսյանը 2009-ին հայտարարեց՝ պետության և եկեղեցու տարանջատման թեզը հնացած է, և այլն[9]։ Եվ թեև այս գաղափարներն ինչ-որ չափով էֆեկտիվ էին թվում, բայց ինչպես ցույց տվեց 2018-ի հեղափոխությունը, դրանք չկարողացան լեգիտիմացնել քրեաօլիգարխիկ համակարգը։ Հեղափոխությունը ապամոնտաժեց այդ համակարգի հիմնասյուները՝ գործի գցելով ընտրության ինստիտուտը, շեշտակի նվազեցնելով համակարգային կառուպցիան ու վերացնելով կրկնամտությունը։ Ազգայնականությունը հեղափոխությունից հետո Եթե Տեր-Պետրոսյանի, Քոչարյանի ու Սարգսյանի իշխանության գալը կապված էր ԼՂ հարցի հետ (Տեր-Պետրոսյանի դեպքում՝ նաև հեռանալը), ապա Նիկոլ Փաշինյանին իշխանության են բերել ընտրակեղծիքներին, կոռուպցիային ու սոցիալական այլ խնդիրներին վերաբերող հարցերը։ Այլ կերպ ասած՝ հեղափոխությունից հետո առաջին անգամ Հայաստանում ձևավորվեց իշխանություն, որի լեգիտիմության գլխավոր աղբյուրը ԼՂ հարցը չէր։ Այս փաստը և՛ Հայաստանի ներսում, և՛ արտաքին աշխարհում ձևավորեց սպասումներ, որ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը կհամաձայնի լուծել ԼՂ հարցը փոխզիջումներով և ԼՂ հարակից շրջանները կվերադարձնի Ադրբեջանին։ Հատկապես որ Փաշինյանը իր քաղաքական կարիերան սկսել էր Տեր-Պետրոսյանի թիմում և 2000-ականներին կողմ էր արտահայտվել փոխզիջումներին։ Ունենալով նման սպասումներ՝ քրեաօլիգարխիայի ներկայացուցիչները միանգամից Փաշինյանին սկսեցին մեղադրել ԼՂ հարակից շրջանները տալու պատրաստակամության, թրքասիրության ու դավաճանության մեջ։ Ակնհայտորեն, նրանք ակնկալում էին, որ Փաշինյանը կփորձի ԼՂ հարցը խաղաղ ճանապարհով կարգավորել ու կգնա փոխզիջումների։ Դա քրեաօլիգարխիայի ներկայացուցիչներին հնարավորություն կտար հակաթուրքական, ազգայնական-մաքսիմալիստական լոզունգներով ու հավանաբար նաև ուժային կառույցների օժանդակությամբ նորից գալու իշխանության։ Փաշինյանը, սակայն, չարդարացրեց նման սպասումները։ Նա կրկնապատկեց ազգայնական-մաքսիմալիստական հռետորիկան ԼՂ հարցում և նախագահ Արմեն Սարգսյանի հետ արեց հայտարարություններ, որոնք կարող էին մեկնաբանվել որպես Թուրքիայից տարածքային պահանջներ։ Այսինքն, Փաշինյանն իր գլխավորած կուսակցության հետ ևս, ըստ էության, հակաթուրքական ազգայնական մաքսիմալիզմի կրող դարձավ։ Հավանաբար Փաշինյանի գաղափարական այս դիրքորոշումը գոնե մասամբ պայմանավորված էր նրանով, որ հեղափոխությունը, վերացնելով օտարվածության ու անզորության զգացողությունը բնակչության շրջանում, միաժամանակ մինչհեղափոխական շրջանի գաղափարական վակուումը լցրեց մեծամասմաբ (էթնո)ազգայնական խանդավառվածությամբ ու հավատալիքներով։ Ճիշտ է, հեղափոխությունը նախևառաջ արդյունք էր լիբերալ որոշ գաղափարների, մասնավորապես՝ այն համոզմունքի, որ իշխանությունը պատկանում է ժողովրդին, և ժողովուրդը պետք է կարողանա ընտրություններով փոխել կառավարությանը։ Այնուամենայնիվ, լիբերալիզմի մյուս գլխավոր սկզբունքը՝ հավատը հավասար իրավունքների գերակայությանը՝ հատկապես դրա ձախ-լիբերալ (կամ սոցիալ-դեմոկրատական) մեկնաբանությամբ, շատ քիչ տարածում ունի Հայաստանում։ Նույնիսկ վերջերս ստեղծված ՔՈ կուսակցությունը, որի անվան մեջ կա «սոցիալ-դեմոկրատական» բառը, մեկ այլ հակաթուրքական կուսակցություն է, որի ներկայիս ղեկավարները ազգայնական մաքսիմալիստներ են։ Վերջաբան Այսպիսով, ազգայնականությունը Հայաստանի 30-ամյա անկախության տարիների միակ քաղաքական գաղափարախոսությունն ու համապարփակ դոկտրինն է եղել և շարունակում է պահպանել իր գրեթե մենաշնորհային դիրքը։ Անկախ Հայաստանի 30-ամյա քաղաքական պատմությունը, մեծ հաշվով, (Էթնո)ազգայնական հավատալիքների վերելքի ու դրանցից հիասթափությունների, ինչպես նաև ազգայնական երկու ժամանակակից ուղղությունների՝ չափավոր պրագմատիզմի և հակաթուրքական մաքսիմալիզմի մրցակցության պատմություն է եղել։ Այդ մրցակցությունում հակաթուրքական մաքսիմալիզմը ավելի շատ է հաղթող դուրս եկել, քան չափավոր պրագմատիզմը։ Մյուս կողմից էլ լիբերալիզմը՝ որպես քաղաքական գաղափարախոսություն և համապարփակ դոկտրին, Հայաստանում դեռևս շատ թույլ և մարգինալ վիճակում է։ Այնուամենայնիվ, այն ամրապնդվելու պոտենցիալ ունի։ Այդ պոտենցիալը պայմանավորված է նրանով, որ 2018-ի հեղափոխությամբ Հայաստանում սկսվեց կառուցվել լիբերալ-դեմոկրատական կարգ (լիբերալ-դեմոկրատական կարգը չշփոթել լիբերալիզմի գաղափարախոսության հետ)։ Հունիսի 20-ի ընտրություններում իշխանափոխության իրական հնարավորությունը, ինչն աննախադեպ է Հայաստանի համար, խոսում է հենց լիբերալ-դեմոկրատական կարգի սկզբնավորման մասին։ Լիբերալ-դեմոկրատական կարգի կառուցումը Հայաստանում կշարունակվի, եթե քրեաօլիգարխիայի ներկայացուցիչները հունիսի 20-ի ընտրությունների արդյունքում չկարողանան գալ իշխանության։ Եթե նման իշխանափոխություն տեղի չունենա (ինչը ամենահավանական տարբերակն է թվում), կարծում եմ՝ առաջիկա տասնամյակներում լիբերալ գաղափարախոսություն կրող կուսակցություններ կարող են դառնալ հատկապես «Քաղաքացիական Պայմանագիրն» ու «Հայ Ազգային Կոնգրեսը»։ Դա տեղի կունենա այն դեպքում, եթե այս կուսակցությունները կարողանան վերանայել արդարության ու լավ կյանքի մասին իրենց պատկերացումները և հրաժարվեն ազգայնական որոշ համոզմունքներից։ Քրեաօլիգարխիայի ներկայացուցիչներն էլ այս դեպքում կդառնան պահպանողականներ՝ նման ժամանակակից արևմտյան պահպանողականներին։ Հ․Գ․ Մարտահրավերը նետում եմ Աշոտ Ոսկանյանին ու Վարդան Ջալոյանին [1] Աշոտ Ոսկանյան (2021), «Հայոց Համազգային Շարժումը որպես հայկական լուսավորության քաղաքական փուլ»։ Անկախությունը և ազատական բարեփոխումները, մաս 2, Անտարես, Երևան, էջ 50։ [2] Տես, օրինակ, Վազգեն Մանուկյան (մարտ 1988)․ «Չկան մշտական թշնամիներ և մշտական բարեկամներ, կան մշտական ազգային շահեր» և Լևոն Տեր-Պետրոսյան (հունիս 1989), «Ղարաբաղյան շարժման Հայաստանի կոմիտեն ․․․ սկզբից ի վեր մերժել է օտար հովանավորի վրա հույս դնելու եւ պանթուրքիզմը որպես մշտական սպառնալիք դիտելու վնասակար մտայնությունը»։ [3] Լևոն Տեր-Պետրոսյան (2012)․ «Հայ-թուրքական հարաբերությունների հարցում Ցեղասպանությունը մինչեւ 1998 թվականը երբեք խնդիր չի հարուցել․․․Որովհետեւ մենք Ցեղասպանության միջազգային ճանաչումը չենք դարձրել Հայաստանի արտաքին քաղաքականության հիմնահարց»: [4] Մանվել Սարգսյան և ուրիշներ (2010), «Սահմանադրական պետության կառուցման հիմնախնդիրները Հայաստանում», Ռազմավարական և ազգային հետազոտությունների հայկական կենտրոն, Երևան, էջ 13։ [5] Ibid, էջ 49-50։ [6] Ibid, էջ 50։ [7] Աշոտ Ոսկանյան (2021), «Հայոց Համազգային Շարժումը որպես հայկական լուսավորության քաղաքական փուլ»։ Անկախությունը և ազատական բարեփոխումները, մաս 2, Անտարես, Երևան, էջ 62։ [8] Ոչմիթիզհողականության ոչ պաշտոնական խրախուսումը մասամբ պայմանավորված էր Տեր-Պետրոսյանի դեմ իշխանությունների պայքարով, քանի որ Տեր-Պետրոսյանը լուրջ մարտահրավեր նետեց իշխանություններին հատկապես 2008-ին և 2014-2015-ին։ [9] Մանվել Սարգսյան և ուրիշներ (2010), «Սահմանադրական պետության կառուցման հիմնախնդիրները Հայաստանում», Ռազմավարական և ազգային հետազոտությունների հայկական կենտրոն, Երևան, էջ 57-58

21:10 - 18 հունիսի, 2021