Տավուշի մարզ

Տավուշի մարզը գտնվում է Հայաստանի հյուսիսարևելյան մասում, մարզկենտրոնը Իջևան քաղաքն է։ 

Ընդգրկում է Իջևանի, Տավուշի, Նոյեմբերյանի տարածաշրջանները և 4 քաղաքներ՝ Իջևանը, Նոյեմբերյանը, Բերդը և Դիլիջանը։ Մարզը սահմանակից է Վրաստանին, հյուսիսում և արևելքում՝ Ադրբեջանին։ Ներկայումս Տավուշի մարզպետն է Հայկ Չոբայանը։

Զորական․ զորավարների գյուղը կամ երբ շուրջբոլորը հյուրընկալ չարդախլվեցիներ են․ [մարzoom]

Զորական․ զորավարների գյուղը կամ երբ շուրջբոլորը հյուրընկալ չարդախլվեցիներ են․ [մարzoom]

Նոյեմբերյանից դեպի Զորական տանող ճանապարհը կանաչների միջով է․ թվում է՝ մի քիչ էլ գնաս, ու առջեւումդ անեզր անտառ է բացվելու։ Բայց կանաչները շուտով փոխվում են բնակավայրի՝ քիչ ու միչ հանդիպող մարդկանցով, որոնք, հետո պիտի պարզվի, պակաս անեզր չեն։  Մեքենան կանգնում է գյուղի կենտրոնում, ավելի ճիշտ՝ գյուղամեջում, ինչպես այստեղ է ընդունված ասել։ Իջնում եմ, նայում՝ շուրջս, եւ արդեն պարզ է․ սա այն տեղն է, որն ինձ խորհուրդ էին տալիս Զորական գալու դեպքում անպայման տեսնել։ Լուսանկարում՝ գյուղի հուշահամալիրը Խոսքը կենտրոնական փողոցի վրա բացվող հուշահամալիրի մասին է․ փողոցի մի կողմում՝ սարերի ետնապատկերին, հայ մեծերն են՝ Տիգրան Մեծից մինչեւ Արցախյան պատերազմի հերոսներ (նրանց մասին՝ ավելի ուշ): Լուսանկարում՝ ձախից՝ Գարիկ Մովսիսյանը, Սլավիկ Ազարյանը Մյուս կողմում՝ գյուղապետարանի հարեւանությամբ, Հայրենական եւ Արցախյան պատերազմների, ինչպես նաեւ Մեծ Եղեռնի նահատակների հիշատակին նվիրված խաչքարերն են, եւ որ ամենաշատը հիշատակվողն է տեղացիների կողմից՝ մարշալներ Հովհաննես Բաղրամյանի եւ Համազասպ Բաբաջանյանի կիսանդրիները։ Լուսանկարում՝ Հովհաննես Բաղրամյանի եւ Համազասպ  Բաբաջանյանի կիսանդրիները Հայ մեծերի նկարներ կան նաեւ փողոցի այս կողմում՝ գյուղապետարանի ողջ երկայնքով․ տպավորություն է՝ կարծես թանգարանում ես՝ բաց երկնքի տակ։ Լուսանկարում՝ գյուղապետարանի շենքը «Էստեղ նեղությունը մինակ ոռոգման ջուրն ա» Քայլում եմ, լուսանկարում ամբողջը, հետո՝ մտնում առաջին իսկ պատահած խանութը։ Փոքրիկ, մթերային խանութ է, որտեղ ինձ սիրով ողջունում է խանութի սեփականատերը՝ Արմեն Խաչատրյանը։ Ծանոթանում եմ, պատմում, որ եկել եմ՝ իրենց գյուղն ու գյուղացիներին ճանաչելու․ «Զորական գյուղը, ասեմ քեզ, շատ լավն ա, ստեղ մինակ նեղությունը ոռոգման ջուրն ա, շատ մեծ նեղություն ա, ժղովուրդը անող-դնող ժղովուրդ ա, բայց որ ջուր չկա, մի քիչ նեղվում ա»,- ասում է նա՝ կարեւորելով, որ գոնե խմելու ջրի խնդիրը տարիներ առաջ լուծվեց․ «Մարդկանց հիմնական զբաղմունքը՝ հողամաս, անասուններ, բայց էդքանը որ քիչ ա, ժղովուրդն էլ շատ տարի քինում ա խոպանը՝ Ռուսաստան, ինձ թվում ա՝ սաղ Հայաստանն ա տենց, մինակ մեր գյուղը չի, մի գործ չկա, որ ժղովուրդը մնա, Հայաստանը զարգացնի, ստիպված գնում են»։  Իր խանութից եմ հարցնում, ասում եմ՝ գործը ո՞նց է, հոգոց անելով պատասխանում է՝ նիսյա։ Քանի որ գյուղում բոլորն իրար ճանաչում են, ընկեր ու բարեկամ են, մերժել չի կարողանում․ ապրանքը տալիս է, սպասում մինչեւ մի օր գումարը բերեն։  Լուսանկարում՝ Արմեն Խաչատրյանը Հոգսաշատ թեմաները շրջանցելու համար ընտանիքից էլ եմ հարցնում։ Արմենի աչքերը սկսում են փայլել․ ամուսնացած է, երկու որդի ունի, պատրաստվում են մեկի հարսանիքին։ Ուզում եմ հաջողություն մաղթել, շարունակել ճանապարհս, բայց սա Զորականն է, այստեղ ո՞վ ինձ առանց հյուրասիրության բաց կթողնի։ Արմեն Խաչատրյանը պնդում է՝ պիտի կնոջը տեսնեմ, հետը մի բաժակ սուրճ խմեմ, նոր գնամ։ «Պատերազմից շատ խեղճացած ենք, միայն խաղաղություն ենք ուզում» Տունը հենց խանութի հարեւանությամբ է։ Մտնում եմ, ծանոթանում կնոջ՝ տիկին Սիրանուշի եւ նրա հարեւանուհի Հասմիկի հետ։ Ինձ այնպես ջերմ են ընդունում, կարծես իրենց հազար տարվա ծանոթը լինեմ․ «Ի՞նչ ասեմ, աղջի՛կ ջան, պիտի քինաս մի մանկավարժի կուշտ, որ քեզ սիրուն-սիրուն բաներ ասի»,- նշում է տիկին Սիրանուշը։ Ես էլ շտապում եմ հակառակվել․ «Ինձ սիրուն բաներ չեն պետք, իրական կյանքի պատկերն է պետք, իսկ դա ամենալավը հասարակ ժողովուրդը կպատմի, այսինքն՝ դուք»։ «Ջանիդ մատա՜ղ»,- ասում է տիկին Սիրանուշը ու ծիրան մաքրելով՝ սկսում պատմել։ Առաջարկում եմ զուգահեռ լուսանկարել իրեն, բայց սրտով չի, չի ուզում․ «Մենք բնիկ չարդախլվեցի ենք՝ Ադրբեջանից տեղահանված, ստեղ տեղավորված, ապրուստից չենք դժգոհում, փառք Աստծո, միայն խաղաղություն ենք ուզում, պատերազմից շատ խեղճացած ենք, բալա՛ ջան, պատերազմ չենք ուզում, որպեսզի երիտասարդությունը չհեռանա․ ամեն լարվածության դեպքում մենք էլ չկանք, որովհետեւ երկու ջահել ունեմ, մի բան որ լինի, իհարկե, պիտի գնան»։ Ի դեպ, Ադրբեջանից տեղահանված լինելու մասին․ Չարդախլուն Դաշտային Ղարաբաղի հայկական գյուղերից է՝ պատմական Մեծ Հայքի Ուտիք նահանգի տարածքում։ Այն հայաթափվել է 1988-89 թվականներին, եւ տեղի բնակչությունը մեծամասամբ բնակություն է հաստատել ներկայիս Զորական գյուղում (գյուղի անվան մասին՝ մի փոքր ուշ)։ Այսքան տարի անց էլ, սակայն, մարդիկ, իրենց մասին խոսելիս, չարդախլվեցի են ասում, ոչ զորականցի, եւ նրանց խոսքերից հստակ ընդգծվում է չամոքվող կարոտը դեպի պատմական հայրենիք․ «Ես Զորականի մասին շատ բան չգիտեմ, իսկ Չարդախլուն, անցնողն էլ գիտի, մարշալների գյուղն ա, ինչքան հերոսներ ա տվել Հայրենական պատերազմի ժամանակ՝ Մարշալ Բաղրամյան, Մարշալ Բաբաջանյան․․․ Շատ լավ մարդիկ՝ ցրված աշխարհով մեկ, չարդախլվեցիներն են»։ Վերադառնալով Զորականին՝ հարեւանուհի Հասմիկը նույնպես աշխատատեղերի պակասից եւ ոռոգման ջրի բացակայությունից է սրտնեղում, ասում է՝ ամիսներով իր ամուսնուն չի տեսնում․ նա էլ շատերի պես արտագնա աշխատանքի է մեկնում․ «Որովհետեւ գործ չկա, միակ գործը դաշտն ա, էն էլ ոռոգման ջուր էլ չեն տալիս, որ մարդ ապրի, չգիտես՝ ինչ անես, գյուղի կեսը ռուսաստաններում ա, ջահել տղա երեւի չեք գնի, մենակ ինքն ա, եկել ա՝ ամուսնանա»,- ասում է նա՝ տիկին Սիրանուշի որդուն ցույց տալով։ Եվ մինչ մենք զրուցում ենք, Զորականի վարչական ղեկավար Սուրեն Մարտիրոսյանն է զանգահարում․ նրա հետ պայմանավորվել էի՝ երբ գա գյուղապետարան, հանդիպենք։ Շնորհակալություն եմ հայտնում հյուրասիրության համար ու շտապում այնտեղ։ «Ապրել ժողովրդի հետ մի կյանքով՝ մի դարդի, մի ցավի» Սուրեն Մարտիրոսյանի աշխատասենյակն էլ կարծես մի փոքրիկ հուշահամալիր լինի․ աշխատասեղանին՝ ապակու տակ, դարձյալ զորավարների նկարներն են, նրանց կողքին՝ Արցախյան պատերազմի հերոսներինը։ Ցույց է տալիս, անուն առ անուն նշում յուրաքանչյուրին, ապա՝ ներկայացնում վերջին երկու պատերազմներին զոհված իրենց համագյուղացիներին։ Նրանցից մեկը Գարիկ Մովսիսյանն է, զոհվել է 2016 թ․ Քառօրյա պատերազմի ժամանակ Թալիշում, մյուսը՝ Սլավիկ Ազարյանը՝ 2020 թ․ Քառասունչորսօրյա պատերազմին Ջաբրայիլում․ «Երկուսն էլ մերը չեն հիմա»,- ցավով նշում է վարչական ղեկավարը։ Բանաստեղծ Խաչիկ Մանուկյանի տողերն եմ հիշում՝ «Բարձունքը մերն է, տղերքը չկան», բայց այս դեպքում, փաստորեն, ոչ էլ բարձունքը կա։ Տխրում ենք, բայց դե, խուսափել չի լինի։ Լուսանկարում՝ Սուրեն Մարտիրոսյանի աշխատասեղանը Իսկ աշխատասեղանի ապակու վրա՝ շրջանակի մեջ, պատերազմին մասնակցած գյուղացի կամավորականների համատեղ լուսանկարն է, որում ինքն էլ կա։ Բայց այդ մասին շատ չի խոսում, ասում է՝ 2020 թվականը կոտրեց բոլորիս, պիտի ոչ էդ թիվը լիներ, ոչ էդ օրը։ Ամեն դեպքում, հպարտ է․ գյուղը ոչ մի բանից ձեռնպահ չի մնացել, 90-ականներին էլ է հերոսներ ունեցել, հիմա էլ։ Լուսանկարում՝ Սուրեն Մարտիրոսյանը Անդրադառնալով գյուղի պատմությանը՝ Սուրեն Մարտիրոսյանը նշում է՝ գյուղը նախկինում կոչվել է Չինարի՝ պայմանավորված չինարի ծառերի առատությամբ, հետո, երբ այստեղ թուրքական ցեղեր են թափանցել, այն վերանվանվել է Վերին Քյորփլու, խորհրդային տարիներին այստեղ կազմավորված պետական տնտեսությանը տրվել է Հոկտեմբեր անվանումը, իսկ 1988 թվականից արդեն, երբ գյուղը վերաբնակեցվել է Չարդախլուից տեղահանված հայերով, վերջիններս ցանկացել են գյուղին տալ հենց Չարդախլու անվանումը, սակայն դրա հետ կապված վեճ է եղել, քանի որ բառը, ասում են, թուրքական ծագում ունի (ծագում է չարդախ բառից, նշանակում է ծածկ), ուստի այդ տարբերակը չի ընդունվել․ «Մերոնք էլ ասացին՝ հերոսներով ճանաչված գյուղ է, գոնե մի բան անենք, արմատը վերցրին, դրին Զորական, այսինքն՝ զորավարների գյուղ, բայց մենք շատ քիչ ենք Զորական, զորականցի ասում, ում հարցնեք, կասեն՝ չարդախլվեցի»։ Զորավարների գյուղն այժմ ունի 1075 բնակիչ՝ ներառյալ ժամանակավոր ներկաներն ու բացակաները, կա 238 առկա եւ 90 բացակա տնտեսություն։ Հիմնական զբաղմունքը գյուղատնտեսությունն է, անասնապահությունը եւ ինչպես արդեն նշվեց, արտագնա աշխատանքը․ վարչական ղեկավարի խոսքով՝ տարվա կտրվածքով 60-80 հոգի մեկնում է արտերկիր՝ աշխատելու։ Գյուղն ունի մեկ դպրոց, որտեղ սովորում է 160 աշակերտ, բոլոր դասարաններում էլ աշակերտներ կան՝ ամենաքիչը 8-10 հոգի։ Գործում է մեկ մանկապարտեզ, ուր հաճախում են 26 փոքրիկներ․ «Մանկապարտեզի բացման ժամանակ ասացի՝ որ ջուրը լինի, էրեխեքն էլ շատ կլինեն, իրոք, ջուրը կյանք ա մեր ժողովրդի համար, բայց մենակ մեզնից չի կախված»,- ասում է վարչական ղեկավարը՝ հավելելով, որ համակարգը 60-ականներին է սարքվել, ներքին ցանցի խնդիրներ կան, փոփոխման կարիք կա, կառավարությունը ներդրումներ անում է, բայց խնդրի լուծումը մեծ ֆինանսների հետ է կապված։ Հարցնում եմ՝ իսկ ժամանցի ի՞նչ վայրեր կան, կես կատակ-կես լուրջ ասում է՝ գյուղում ժամանակ չկա, որ ժամանցի վայր լինի։ Բայց դե, երեւի երբեմն ժամանակ գտնվում է․ կարատեի, դհոլի, երգի-պարի խմբակներ են գործում։ Գյուղում նաեւ ադրբեջանական գերեզման կա․ տեղահանված չարդախլվեցիները դրան ձեռք չեն տվել, Մարտիրոսյանի խոսքով՝ այն հույսով, որ նրանք էլ իրենց թողած գերեզմանին ձեռք չեն տա, թեեւ կյանքը հակառակը ցույց տվեց։ Պատմությամբ հարուստ այս գյուղում, սակայն, չկա եկեղեցի։ Սուրեն Մարտիրոսյանը պատմում է՝ հուշահամալիրի բացման օրը երկու կոնյակ են ստացել ու որոշել՝ մեկը կբացեն այն օրը, երբ սկսվի եկեղեցու շինարարությունը, մյուսը՝ երբ այն ավարտվի։ Նախագիծը կա, ամեն հարցով աջակից գյուղացիները՝ եւս, մնում է՝ բարերար գտնվի։ Հույս է հայտնում՝ գոնե մեր հրապարակումը դրան նպաստի։ Լուսանկարում՝ Սուրեն Մարտիրոսյանը, Հովհաննես Բաղրամյանի դիմանկարով կոնյակները եւ եկեղեցու նախագիծը Ականջի ծայրով լսողն անգամ կնկատի, թե նա ինչ մեծ հպարտությամբ է խոսում հուշահամալիրի մասին, որն իրականություն է դարձել 2015 թ․ ռուսաստաբնակ իրենց հայրենակիցների աջակցությամբ․  «Ու հիմա, երբ այս ճանապարհով տարբեր ազգի մարդիկ են անցնում, կանգնում են, կարդում, հիշում եւ իմանում՝ չարդախլվեցիք էս գյուղում ապրում են, կան ու կլինեն»։  Ի դեպ, Սուրեն Մարտիրոսյանը Զորականի ղեկավարն է 2010 թվականից՝ արդեն 12 տարի։ Ասում եմ՝ լսել եմ, որ սիրված ղեկավար եք, ո՞նց եք այդ սերը վաստակում, ժպիտը դեմքին՝ սկսում է մտածել․ «Չգիտեմ, սկզբունքը սենց ա․ կարեւորը ժողովուրդն ա, որովհետեւ ինչ ղեկավարություն էլ փոխվի, դու, մեկ ա, էս գյուղում ապրում ես, ժողովրդի հետ մի դարդի ես, մի ցավի, ապրել ժողովրդի հոգսով, նրանց կյանքով, ու ինձ թվում ա՝ գնահատում են»,- ասում է նա՝ ինձ դարձյալ առանց հյուրասիրության բաց չթողնելով։ «Աշխարհը չունի էս գյուղից՝ մի գյուղ, երկու մարշալ» Սուրեն Մարտիրոսյանն ինձ առաջարկում է անպայման հանդիպել գյուղի ամենատարեց բնակիչներից մեկին՝ 89-ամյա Միքայել Գրիգորյանին։ Զանգում է, համոզվում, որ տանն է, եւ ինքն էլ ինձ ուղեկցում այնտեղ։ Միշա պապը, կոստյումը հագած, սիրով սպասում է մեզ։ Ծանոթանում եմ, ասում՝ լսել եմ՝ գյուղի ամենատարեց բնակիչներից եք, համաձայնում է․ «Համարյա ամենամեծը ես եմ»։ «Համարյա չէ»,- կողքից միջամտում է տղան, - «Հենց դու ես»։ Պապը ժպտալով ասում է․ «Հա՞, բայց ես կուզեմ փոքր լինել»։ Լուսանկարում՝ Միքայել Գրիգորյանը Կյանքով ու հումորով լեցուն մեխանիկայի մասնագետ Միշա պապը 89 տարեկան է, ունի 8 երեխա, 24 թոռ, 29 ծոռ, սպասում է կոռան ծննդին։ Ասում եմ՝ ի՜նչ հարուստ եք, Միշա՛ պապ, գլխով է անում․ «Հա՛ բա, փառք Աստծո․ Աստված որ տալիս չի, տալիս չի, բայց որ տալիս ա, տալիս ա, բայց եւ տալիս ա, եւ տանում ա, կյանքը տհե ա»։ Մի քիչ տխրում է, որ թոռներն ու զավակները ցրված են Հայաստանի ու Ռուսաստանի տարբեր ծայրերով, բայց, օրինակ, Ինգան իր կողքին է, ասում է՝ թոռանը ցույց տալով։ Թոռներից մեկն էլ՝ Արշակը, 44-օրյա պատերազմի մասնակից է, Ջաբրայիլի ճանապարհին շրջափակման մեջ ընկած 70 հոգանոց խմբի հրաշքով փրկված տղաներից մեկը։ Միշա պապի տանը եւս ինձ առանց սուրճ չեն թողնում, ու մինչ նրա հարսը՝ տիկին Փառանձեմը, սեղան է դնում, պապը սկսում է Հովհաննես Թումանյանի «Թմկաբերդի առումը» ասել․ «Գործն է անմահ, լա՛վ իմացեք,որ խոսվում է դարեդար,երնե՜կ նրան, որ իր գործովկապրի անվերջ, անդադար․․․» Նախերգանքն ամբողջությամբ ասում է, վերջում՝ հարցնում․ «Ճիշտ չի՞, լա՛վը եղիր, լա՛վը մնա, մարդկանց անտեղի մի՛ վարկաբեկիր, ես իմ թոռներին դա եմ ասում միշտ, կյանքն ա տհենց»,- նշում է ու շարունակում ասմունքը․ այս անգամ իր աշուղ պապի բանաստեղծությունն է հիշում․ «Գիշեր-ցերեկ ցավ եմ քաշում քո ձեռքիցդ, ա՜խ, ծերությո՜ւն,խնջույքներից ինձ գցել ես, արել ես դուրս, դա՜ռը ծերություն․․․» Լուսանկարում՝ Գրիգորյանի աշուղ պապը Հարցնում եմ՝ բա ո՞նց եք այսքանը անգիր հիշում, կատակում է՝ «Ինձ ի՞նչ կա», հետո էլ, թե․ «Ես գիդում չեմ, հիշողություն կա»։ Ես էլ հիշում եմ, որ իմ մեծ տատի հետ պայմանավորվել էի, որ նա պիտի մինչեւ հարյուրն ապրի․․․ Հիմա նույն պայմանը Միշա պապի հետ էլ եմ կապում․ «Դժվար ա»,- ասում է՝ ժպիտը դեմքին,- «էրեխեքը թող սաղ ըլեն, աշխարհին խաղաղություն եմ ցանկանում, մենք տուժել ենք, մեր էրեխեքը  թող տուժեն ոչ»։ Պապն անգիր հիշում է նաեւ հայրենի Չարդախլուից տեղահանվելու օրերը ու պատմելիս կարծես վերապրում է ամբողջը․ «1988 թ․ դեկտեմբերի 4-ի գիշերը թուրքերը մեզ մերկացրել են ու վտարել, դեկտեմբերի 18-ի քշերը եկել եմ ու էդ քշերից առ էսօր ստի եմ, որովհետեւ չարդախլվեցիների շատը ստի ա, մի վատ բան չեմ նկատել ես ստի, իրար հետ համախմբված, ամենքը՝ իրենց գործին, յոլա ենք քինում, փառք Աստծո, աղջիկ ենք տալիս, աղջիկ ենք բիրում, խնամություն ենք անում»,- պատմում է նա՝ ոչ մի կերպ չկտրվելով Չարդախլուից․ «Աշխարհը չունի էս գյուղից, էս գյուղիցը ոչ, էն գյուղից․ մի գյուղ, երկու մարշալ աշխարհը չունի»,- ու կարոտը անվերջ զնգում է նրա սրտում։ Միշա պապը գուցե գլխի չի ընկել, բայց աշխարհը իրենց պես մարդիկ էլ չունի։ «Ես ինձ ուրիշ տեղ չեմ պատկերացնում, ուրիշ տեղ օդը ծանր ա» Գյուղի ամենամեծ բնակչի հետ մեկտեղ ուզում եմ նաեւ փոքրերի հետ խոսել։ Ամենափոքրի հետ, դե, հնարավոր չէ, բայց մի երկու դպրոցականի ստացվում է գտնել։ 16-ամյա Հասմիկն ու 14-ամյա Սեդան զարմուհիներ են, ինձ ընդունում են յուրահատուկ խանդավառությամբ։ Պատմում են, որ ծնված օրվանից Զորականում են ապրում եւ իրենց ուրիշ տեղ չեն պատկերացնում․ «Ես մեր գյուղը շատ եմ սիրում, բնությունը շատ լավն ա, մարդիկ շատ լավն են՝ ընկերասեր, հյուրասեր»,- ասում է Հասմիկը։ Չհամաձայնել չեմ կարող․ առաջին հատկանիշը, որով այսուհետ ես կբնութագրեմ զորականցիներին, հյուրասիրությունն է։ Դրան նաեւ հենց իրենք՝ քույրերն են նպաստում․ իրենց այգին են տանում, մի տոպրակ կարմրաթուշ դեղձ հավաքում ինձ համար։ Լուսանկարում՝ Հասմիկ Բալաբեկյանը Հասմիկը երազում է բժշկուհի դառնալ, ասում է՝ սիրում է օգնել մարդկանց, իսկ Սեդան դեռ չի կողմնորոշվել, բայց մտքին մանկավարժի մասնագիտությունն է։ Բոլոր դեպքերում, աղջիկները վստահ են՝ սովորելուց հետո վերադառնալու են իրենց գյուղ․ «Ես մեր գյուղին եմ հարմարվել ու չեմ պատկերացնում ինձ ուրիշ տեղ, որ ուրիշ տեղ գնում եմ, օդը ծանր ա, միջավայրը դուրս չի գալիս, էստեղ լավ ա, բոլորով հավաքվում ենք, խաղում, լավ ժամանակ ենք անցկացնում»,- ասում է Սեդան։ Լուսանկարում՝ Հասմիկն ու Սեդան Հարցնում եմ՝ իսկ ի՞նչ կուզեիք՝ լիներ գյուղում, որ չկա, քույրերն առաջինը դեղատան մասին են նշում, ասում են՝ որ շտապ պետք է լինում, կամ իրարից են վերցնում, կամ կողքի գյուղ գնում (ավելի ուշ վարչական ղեկավարից իմանում ենք, որ տեղացիներից մեկը ծրագրում է դեղատուն բացել)։ Նրանք նաեւ վերանորոգված ճանապարհ են ուզում, եւ իհարկե, լիարժեք լուսավորություն՝ այդ ճանապարհին, որի պակասը հիմա էլ զգում են։ Հետաքրքրվում եմ՝ իսկ գյուղում որեւէ ոլորտում հաջողության հասած հայտնի դեմքեր կա՞ն, դժվարանում են մտաբերել։ Դե, քանի որ ես էլ սիրում եմ պայման կապել, այս անգամ եւս առիթը բաց չեմ թողնում․ «Ուրեմն՝ ապագայում դուք եք լինելու այդ դեմքերը»,- ասում եմ նրանց՝ հույս հայտնելով, որ տարիներ հետո գյուղը նաեւ իրենցով են ճանաչելու։ Իսկ Զորականն ու զորականցիներին, հավատացեք, ճանաչել հաստատ արժե։ Միլենա Խաչիկյան
16:19 - 13 հուլիսի, 2022
Պտղավան․ պտղատու այգիների, Վանոյի մասին հիշողությունների ու վարդագույն մայրամուտների գյուղը [մարzoom]

Պտղավան․ պտղատու այգիների, Վանոյի մասին հիշողությունների ու վարդագույն մայրամուտների գյուղը [մարzoom]

Տավուշի մարզի Նոյեմբերյան համայնքի բնակավայրերում հիմնականում անդորր է, համ ցերեկը՝ խիստ շոգին, համ հով երեկոներին։ Հատկապես այն գյուղերում, որոնք մոտ են սահմանին։ Բայց, ի տարբերություն, ասենք, Լճկաձորի, Կոթիի կամ Ոսեկվանի, Պտղավանում օրերն ավելի ակտիվ են։ Այս գյուղը շատ մոտ սահման ունի Վրաստանի հետ, եւ գուցե հենց սա է պատճառը, որ այստեղ կյանքը եռում է․ Պտղավանը մաքսակետից մեկ կիլոմետր է հեռու։ 1950-ականներին հիմնված այս գյուղում տները հիմնականում փոքր, տուֆե քարերից են սարքած։ Փայտե, խունացած տանիքներով այս գյուղում մոտ հազար բնակիչ է ապրում։ Նրանք հիմնականում պտղաբուծությամբ են զբաղվում, ինչպես եւ հուշում է բնակավայրի անունը։  Ես գյուղ եմ հասնում աշխատանքային օրվա ավարտին։ Մտահոգվում եմ, որ վարչական ղեկավարը գուցե էլ տեղում չլինի ու այդպես էլ լինում է։ Գյուղում շրջող մարդկանցից մեկն ասում է՝ հենց իմ գալու պահին դուրս եկավ։ Բայց երբ զանգում եմ, վարչական ղեկավարը՝ Կարեն Աբովյանը, ասում է, որ շուտով հետ կգա։ Գյուղապետարանի շենքը Գյուղապետարանի մոտ մի հուշաքարի կողքին դրված փայտե նստարանին գույնը գցած դեղին թազբեհն է պտտում տարեց մի տղամարդ։ Մինչ Աբովյանը կգա՝ մոտենում, նստում եմ Միշա պապի կողքին։ 67-ամյա Միխայիլը մինչեւ 15-16 տարեկանն ապրել է Հադրութում, հետո Բաքվում, ու 1988-ից հետո տեղափոխվել է Պտղավան։ Ասում է՝ սիրում է այս գյուղը, համ էլ իր ողջ ընտանիքը հիմա հենց այստեղ էլ ապրում է։ Միշա պապը հինգ թոռ ունի, երկուսը Ռուսաստանում են, երեք թոռները մի քանի տուն այն կողմ են ապրում, հաճախ են այցելում իրենց պապին։ Միշա պապը Միխայիլը չի դժգոհում կյանքից, միայն թե, ասում է, Պտղավանում խնդիրներ շատ կան․ «Դե, ինչով պետք ա զբաղվեն գյուղացիք, ծառ ա, հող ա, անասուն ա, ով ինչ կարողանում, անում ա»,- ասում է զրուցակիցս։ Նա պատմում է, որ ժամանակին Պտղավանում անասնապահությամբ ավելի ակտիվ են զբաղվել, բայց հետո արոտավայրերը մարդիկ այգիների վերածեցին ու սկսեցին պտղաբուծությամբ զբաղվել։ Ժամանակին գյուղը կոչվել է Այրումի խաղողագինեգործական պետական տնտեսության ավան, հետո, արդեն 1960-ին, պտղաբուծությամբ զբաղվելու առիթով էլ վերանվանվել է Պտղավան։ Հիմա այստեղ մարդիկ դեղձի, խաղաղի ու այլ այգիներ են մշակում։ Պտղավանցիները Վարչական ղեկավարը ճիշտ ասած ժամին գալիս է գյուղապետարան։ Նա նոր է նշանակվել՝ երեք ամիս։ Ծանոթ է գյուղի խնդիրներին, բայց կան հարցեր, որոնց լուծման ուղղությունները նոր պիտի փնտրի։ Աբովյանը մեր կարճ զրույցում հասցնում է պատմել բնակիչներին անհանգստացնող հարցերի մասին։ Թե՛ գյուղամիջյան, թե՛ դաշտամիջյան ճանապարհները խճապատվել են, բայց առաջիկայում ասֆալտապատում չի նախատեսվում, դա որոշակի անհարմարություն, իհարկե, պատճառում է բնակիչներին։ Ոռոգման ջուր էլ կա, բայց որոշ տեղերում բարելավման կարիք կա։ Բերքն այստեղ, ըստ վարչական ղեկավարի, լավն է, միայն թե գյուղացիները բերքի իրացման հարցում են դժվարանում։ Բայց մի խնդիր էլ կա․ ծառերը վերջին տարիներին սկսել են չորանալ։ Աբովյանն ասում է՝ պատճառը գուցե հանքավայրերից գետով եկող թունավոր նյութերն են․ փորձաքննություն պիտի արվի։ Կարեն Աբովյանը Ամենալուրջ խնդիրներից մեկն այն է, որ Պտղավանում կոյուղու ցանց չկա, չի էլ եղել․ «Դա շատ լուրջ հարց ա»,- շեշտում է Աբովյանը,- «խիտ բնակեցված գյուղ ա, հո չեն կարող հողամասում ամեն տարի փոս փորել, կամ էդ փոսն ինչի՞ ա նման։ Նախկինում էս հարցով դիմել են համապատասխան մարմիններին, բայց փաստորեն ընթացք չի տրվել։ Մենք ծրագրով ներկայացրել ենք, պիտի որ ստացվի, եթե չստացվի, պիտի տարբերակ մտածենք»,- ասում է վարչական ղեկավարը։ Գյուղապետարանի մոտ երեխաներ են խաղում։ Խումբ-խումբ վազվում են այս ու այն կողմ։ Ինձ ընդառաջ են գալիս դպրոցահասակ երեք տղաներ, որոնցից միայն Ալենը չի խուսափում ֆոտոխցիկից։ Երկու բառ ենք փոխանակում արագ-արագ, որ գնա, հասնի ընկերներին։ Ալենը դպրոցում լավ է սովորում, եւ, ասում է, հատկապես մաթեմատիկան ու ֆիզկուլտարան է շատ սիրում։ Ալենն ուզում է հատուկ նշանակության զորքերի ծառայող լինել։ Ալենը Այս ճանապարհի վրա մի մեծ, հին ու կիսախարխուլ շինություն կա։ Կողքին տուն է, որի բակում մի տարիքով ու մի երիտասարդ կին են նստած՝ փոքրիկ երեխաների հետ։ Հարցնում եմ՝ այս ի՞նչ շենք է, ասում են՝ խանութ է եղել։ Այդպես սկսում ենք դարպասի մոտից մի երկու բառ փոխանակել, հետո ներս են հրավիրում։ Խանութի հին շենքը Բակում երկու աղջնակները՝ Անին ու Ռոզան ակտիվ խաղում են, իսկ փոքրիկ Հայկազը մեկ մոր՝ Ծովինարի գիրկն է, մեկ իջնում է գրկից, խաղում գետնին։ Երբ նստում, սկսում եմ հարց ու փորձ անել գյուղից, կյանքից, Անին հետաքրքրասիրությամբ գնում, նստում է տատի կողքին, գլուխը դնում նրա ծնկներին։ Տիկին Կարինեն մանկուց Պտղավանում է ապրել։ Ասում է՝ կյանքն այստեղ վատ չէ, միայն եթե գյուղացու համար պայմաններն ավելի բարվոք լինեին, էլ բողոքելու տեղ չէին ունենա։ Կարինե Խոջոյանն ու Անին 63-ամյա Կարինե Խոջոյանն այս տանն է ապրում մանկուց։ Խոսքի մեջ պատահաբար ասում է, որ երբ փոքր էր, Վանո Սիրադեղյանը հաճախ էր այցելում իրենց տուն։ Պարզվում է՝ այս տունը Սիրադեղյանի եղբոր՝ Սերոժ Սիրադեղյանի տունն է եղել։ Երբ Սիրադեղյանները տեղափոխվել են Կոթի գյուղ, Խոջոյաններն են եկել այստեղ ապրելու։ Վանոն էլ Պտղավան իր այեցրի ժամանակ անպայման հյուրընկալվել է Խոջոյաններին․ «Վանո Սիրադեղյանը էն թվերին, չեմ հիշում հիմա հստակ, իննսունականերից առաջ, Սովետական Հայաստան թերթ կար, էդ թերթում հոդված ուներ, թե մենք գնում ենք Խոջոյան Հայկազանց տուն»,- ակնածանքով պատմում է տիկին Կարինեն ու շտապում գտնել այդ թերթը, որ մինչեւ հիմա պահում է։ Վանո Սիրադեղյանի հոդվածից մի կտոր «Ուրեմն, գրում ա, որ երկու տղա ունի, մի աղջիկ ունի։ Պապայի մասին ա գրել։ Եթե Վանոն մտել ա Պտղավան, ուրեմն մեր տանն ա մնացել։ Գնաց դե Վանոն»,- ափսոսանքով ասում է զրուցակիցս։  Վանոյից թեման անցնում է իրենց ընտանիքին: Բակում ենք նստած ու թեեւ ճանճերը, որ շոգից թաքնվելու համար անընդհատ ստվեր են փնտրում, խանգարում են մեզ, բայց ներս գնալ չենք ուզում։ Ինձ թվում է՝ այս երկու տիկնայք էլ չեն ուզում ներս գնալ։ Ինչ-որ ընդհանուր տխրություն կա, որ շատ արտահայտիչ պատկերված է Ծովինարի՝ Կարինեի հարսի դեմքին։ Նա սուրճ է եփում, բերում, ձեռքով քշում ճանճերին, խնամքով մաքրում բակի սեղանն ու բաժակները դնում վրան։ Ծովինարը քչախոս է։ Նա իր երեխաների նկարներն է ցույց տալիս հեռախոսով․ չորս բալիկ են կադրերում, բակում երեքն են խաղում․․․ Ծովինարը՝ Հայկազի հետ Ծովինարի ամուսինը՝ Դավիթը, գալիս է տուն։ Աղջնակները վազում են հոր գիրկը, հայրը նրանց համբուրում է ջերմ-ջերմ ու գրկից բաց չի թողնում։ Դավիթը պայմանագրային զինծառայող է եղել, բայց, Կարինեն ասում է, երեխաների համար դուրս է եկել․ առանց հոր երկար մնալ չեն կարողանում։ Հիմա մտահոգ են, որովհետեւ եռամսյա հավաքներ են, ու Դավիթը եւս կարող է գնալ․ «էս երեխեքն առանց հոր չեն կարում մնան։ Ո՞նց գնա, ով պիտի էդքան հարցերը լուծի, ուզում եմ դիմում գրեմ, տամ գյուղապետին, որ հեսա մեր էրեխի տարին ա, բացի դրանից՝ էդքան հողամաս կա, ո՞վ պիտի ջրի, ախպերս էլ վիրահատված ա, չի կարա»,- ասում է Կարինեն, մինչ Դավիթը երեխաների հետ է շփվում։ Նա հիմա ժամանակավոր աշխատանքներ է անում մաքսակետում, մշտական աշխատանք չունի։  Դավիթը՝ դստրերի հետ Տան բակում աժիոտաժն զգալով՝ Կարինեենց բակ է գալիս նրանց հարեւանուհին՝ տիկին Թամարան։ Նա բնիկ Վրաստանից է, բայց իր երեխաներն այստեղ են ծնվել՝ Պտղավանում։ Կարինեն Պտղավանն իր հայրենիքն է համարում։ Նա լավ ծանոթ է գյուղի խնդիրներին, ասում է՝ եթե անգամ իրենք չտեսնեն իրենց անհանգստացնող խնդիրների լուծումը, գոնե երեխաների համար լավը լինի ապագան։ Տեսարան Պտղավանից «Լավ գյուղ ա, բայց ոչ աշխատանք կա, ոչ երկիտասարդների համար զբաղմունք։ Մեր գյուղի նստվածքը լավն ա, բայց գործ չկա, որ մի բանով զբաղվեն, տուն պահեն, երեխա պահեն։ Բացի դրանից՝ երեխեքի համար խաղալու տեղ չկա, գյուղը արարողությունների սրահ չունի։ Որ մեկը մահանում ա, ստիպված կողքի գյուղում են անում արարողությունները»,- պատմում է տիկին Թամարան։  Տիկին Թամարան Նա չի մոռանում նաեւ Պտղավանի լավ կողմերը թվել։ Ասում է՝ լավ դպրոց ունեն, մակապարտեզն էլ վերանորոգման փուլում է, առաջիկայում պիտի ավարտվեն աշխատանքները, ու մանկապարտեզը կսկսի գործել։  Ծովինարն էլ է միանում այս խոսակցությանը։ Նա էլ մտահոգվում է, որ գյուղում խմբակներ չկան՝ երեխաները զբաղվեն, նոր բաներ սովորեն։ Ծովինարը բուժքրոջ մասնագիտացում ունի, բայց աշխատանք չի գտել գյուղում։ Նրա փոքր դուստրը՝ Անին, երազում է բժիշկ դառնալ, իսկ Ռոզան՝ զինվորական ու ոստիկան։ Հորը՝ Դավիթին, հարցնում եմ՝ դեմ չէ՞, արդյոք, որ աղջիկը զինվորական դառնա, ժպտալով ասում է՝ «դեմ եմ, բա ինչ եմ»։ Պտղավանցիները Հատուկ դանդաղ խմված մի բաժակ սուրճն ավարտվում է մեր զրույցի հետ։ Մտածում եմ՝ Կոթիում ոչ մեկը Վանոյի անունը չտվեց այնտեղ իմ շրջելու ընթացքում, իսկ այստեղ՝ Պտղավանում, նրա մասին հիշողությունը դեռ պահվում է հին թերթի էջերում։  Պտղավանի ճանապարհներից մեկից երեւում է Վրաստանի սահմանը։ Սահմանին շատ մոտիկ գյուղի ֆուտբոլի դաշտն է, որը, սակայն, նկարել չի հաջողվում, քանի որ Սահմանապահ ծառայության թույլտվությունն է պետք, որը ես չունեմ։ Թեեւ ճամփեզրից հնարավոր է լուսանկարել հորիզոնը, որտեղ հեռվում երեւում է նաեւ վրացական մի գյուղ, որը տեղացիներն անվանում են թուրքի գյուղ, քանի որ այնտեղ հիմնականում ադրբեջանցիներ են ապրում։ Արեւը մայր է մտնում այն սարի հետեւը, որտեղից այն կողմ արդեն Վրաստանն է։ Ու Պտղավանի վրա վարդագույն, նարնջագույն երանգներ են տարածվում, որ դանդաղ մարում են գյուղի փողոցներում։ Հայարփի ԲաղդասարյանԼուսանկարները՝ Լիլիթ Նազարեթյանի
22:53 - 09 հուլիսի, 2022
Արճիս․ քանդված մշակույթի տան եւ արվեստաշատ բազմաթիվ տների գյուղը [մարzoom]

Արճիս․ քանդված մշակույթի տան եւ արվեստաշատ բազմաթիվ տների գյուղը [մարzoom]

Նոյեմբերյանից 25կմ այն կողմ Արճիսն է։ Ոլորապտույտ ճանապարհը տանում է դեպի գյուղ, որի չորս կողմը կանաչ-կանաչ է՝ սարեր, անտառներ, ձորակներ, այգիներ։ Բարդ ռելիեֆ ունի Արճիսը, գյուղում պտտվելիս լավ հոգնում ես։ Բայց բացվող տեսարանները հոգնությանը լուրջ մխիթարանք են։  Տեսարան Արճիսից Գյուղամիջում են վարչական շենքը, Հայփոստի գրասենյակը, երկուսն էլ՝ հին ու ժանգոտած դռներով։ Ոչ աշխատանքային օրով եմ գյուղ եկել․ վարչական ղեկավարը տեղում չէ, գյուղապետարանի դուռն էլ՝ կողպված։ Հեռախոսով զրուցում եմ վարչական ղեկավարի՝ Սոս Միկիչյանի հետ, ասում է՝ գյուղում չէ, հեռախոսով էլ պատասխանել չի կարող։ Չեմ ստիպում, իհարկե, գյուղի մասին բնակիչներն ամենից լավ կպատմեն։ Եւ առաջին մարդը, որ պատահում է, գյուղապետարանի նախկին աշխատակիցն է։ Հայփոստի շենքը Գյուղամիջում ծառերի հովին դրած զրուցարանում հանդարտ նստած՝ տիկին Գայանեն ոլոռ է մաքրում։ Մոտենում, նստում եմ դիմացը, ձեռքի հետ ես էլ եմ մաքրում, զրույցի բռնվում։ Գայանե Մուսայելյանը մինչեւ այս տարվա մարտն աշխատել է գյուղապետարանում։ Հիմա ինքն ու ամուսինը բիզնես են անում՝ խանութպաններ են։ Տիկին Գայանեն չի մտահոգվում, որ էլ գյուղապետարանում չէ։ Ասում է՝ կարողացածի չափ փորձել է աջակցել արճիսեցիներին, նրանց խնդիրներին լուծումներ գտնել, բայց հիմա էլ չի դժգոհում, որ խանութով ու այգու գործերով է զբաղվում, այդպես նաեւ հանգստանում է։ Հենց այս զրուցարանի կողքին էլ իրենց խանութն է։ Ոլոռը տիկին Գայանեն իր այգուց է հավաքել, ասում է՝ քանի քիչ մարդ է գնում-գալիս, նստում է այստեղ, մաքրում մշակածը․ պիտի սառեցնի, պահի։ Բայց այս տարի բերքը կարծես լավը չի եղել։  Տիկին Գայանեն ոլոռ է մաքրում Գայանեն ինձ մի քանի տվյալներ է հայտնում գյուղի մասին․ ասում է՝ մոտ 300 տնտեսություն կա Արճիսում՝ հազարին մոտ փաստացի բնակչով։ Այստեղ մարդիկ անասպանահությամբ զբաղվում են, բայց ոչ շատ ակտիվ, ավելի շատ այգեգործությամբ են զբաղվում, մրգատու ծառեր, հատապտուղներ են մշակում՝ դեղձ, արքայանարինջ, ազնվամորի, եւ այլն։ Լավ պտղատու այգիներ կան, միայն թե իրացման խնդիրն է գյուղացիներին մտահոգում։ Բոլորը չէ եւ միշտ չէ, որ կարողանում են գյուղի մեջ կամ ճամփեզրերին իրենց ապրանքը վաճառել։ Խոշոր, սիրուն բերքը լավ վաճառվում է, մի քիչ մանրոտների իրացման հարցն է բարդ․ «Էստեղ աշխատող, ստեղծող մարդիկ են, եթե իրացման հարցը լուծվեր, մարդկանց համար շատ լավ կլիներ»,- ասում է զրուցակիցս, որը շատ համեստ է՝ խոսում է ցածրաձայն, հանգիստ, եւ ափսոս՝ նկարվել էլ չի սիրում։ Ջրի հարցն էլ է անհանգստացնող։ Խմելու ջուր կա, բայց ոռոգման ջրի ցանց չկա, նախատեսվում է օգոստոսին լուծել այս հարցը, բայց մինչ այդ բնակիչներն այգիները ջրելու հարցում դժվարանում են։ Ճանապարհներն էլ լրիվ սարքած չեն, խմելու ջրի գիծը քաշելուց հետո քանդվել են։ Տիկին Գայանեի հետեւում հետաքրքիր մի շենք է երեւում։ Ասում է՝ մշակույթի տունն է, բայց սարսափելի վիճակում է։ Ճիշտն ասած՝ սկզբում հավատս չի գալիս, մինչեւ ինքս չեմ մոտենում շենքին, որն առաջին հայացքից ճակատային գեղեցիկ պատով վինտաժ շինություն է։ Մշակույթի տունը Պատկերը փոխվում է, երբ թեթեւ հրում եմ փայտե դռները․ քանդված ու փոշու, աղբի մեջ կորած սենյակներ, որ, կարծես, զուգարան են ծառայում կենդանիների համար։ Մշակույթի տունը՝ ներսից Անմխիթար վիճակում գտնվող այս շենքը նորոգելու հույս, կարծես թե, չկա։ Միայն պատերն են կանգուն․ հատակն ու առաստաղը քանդված են, կոտրված փայտերը փլվել են գետնին, լուսամուտների ապակիները կոտրված են, շրջակայքի ծառերն էլ արդեն իրենցով են անում արտաքին պատերն ու իրենց ճյուղերը պատուհաններից ներս խցկում։ Մշակույթի տունը՝ ներսից Նկարներ եմ անում, բարձրանում տիկին Գայանեի մոտ։ Ասում է՝ մի քանի անգամ եկել-նայել են՝ գուցե վերանորոգեն, բայց շատ ծախսերի հետ է կապված։ Ափսոսանք ենք հայտնում իրար։ Հետո տիկին Գայանեն ասում է, որ իր դուստրը՝ Գոհարը կգա քիչ հետո, գնացել է թութ հավաքելու։  Հեռվից մոտեցող գեղեցկադեմ, երիտասարդ կինը Գոհարն է․ ծաղկավոր սիրուն շորով, նուրբ մատների ծայրերը՝ թթից թանաքագույն, որ այնքան սազում են իր հագուստի ու վարդագույն շրթներկի հետ։ Պարզվում է՝ Գոհար Ալավերդյանը փայտից զարդեր է պատրաստում, վաճառում իր օնլայն խանութում՝ Փայտփորիկում։ Գոհարի ականջներին իր պատրաստած օղերն են։ Այս կնոջից անչափ շատ գույն ու թախիծ է գալիս ինձ, բայց զգում եմ՝ ինչ-որ անտեսանելի փակ դուռ կա մեր միջեւ, որի բանալին դեռ չեմ գտնում։ Գոհար Ալավերդյանը Մինչ Գոհարն իր աշխատանքները ցույց կտա, խոսքի մեջ իմանում եմ, որ նա նաեւ Արճիսի դպրոցի հայոց լեզվի ու գրականության ուսուցչուհին է, իսկ այս տարի ճանապարհել է դպրոցն ավարտող իր դասղեկական դասարանը։ 2020 թվականի օգոստոսի 28-ից Գոհարը սկսել է իր բիզնեսը։ Այս օրը նա լավ է հիշում․ «Գաղափարը մի գիշերում է եղել, անունը որոշվել է, գործունեությունը՝ սկսվել»,- պատմում է Գոհարը,- «Ես վերցնում եմ անգույն փայտի կտոր, որոշում եմ ձեւը, գույները։ Հետո կտրում են փայտը, տալիս ինձ, ես կամ ներկում եմ դրանք, կամ տպագրում բնապատկերներ, կամ իմ նախընտրությամբ, կամ հաճախորդների»։ Գոհարն ամենատարբեր ձեւի ականջօղեր, ապարանջաններ, վզնոցներ ու կրծքազարդեր է սարքում, բոլորը՝ փայտից։ Նաեւ մանկական զարգացնող խաղեր է պատրաստում։ Պատվերների քանակից Գոհարը դժգոհ չէ։ Ասում է՝ բիզնեսն ինքն իրեն պահում է․ ինքը համ եկամուտ է ստանում, համ էլ՝ հաճույք։ Արդեն բիզնեսն ընդլայնելու մտքեր ունի․ սպասում է սարքավորումները գան, որ արդեն ինքն իր ձեռքով կտրի, մշակի փայտը։ Գոհարի աշխատանքներից Գոհարին նորից եմ հարցնում՝ ինչո՞ւ որոշեց դպրոցից բացի նաեւ զարդեր պատրաստելով զբաղվել, ինձ թվում է՝ դեռ չեմ ստացել այդ հարցի պատասխանը։ Մի քիչ դադարներով ասում է՝ օրը․․․ ժամանակը լցնելու համար։ Գոհարն իր երկու աշխատանքն էլ շատ է սիրում, բայց այս մեկի մասին շատ ակնածանքով է խոսում։ Ի՞նչն է ամենից շատ դուր գալիս իրեն, հարցնում եմ․ «Աշխատանքի ողջ ընթացքը՝ ստեղծումից մինչեւ վաճառք։ Այսինքն՝ օղը ոնց ստանամ, ինչ գույն տամ, ինչ գույն ստանամ, ոնց համադրեմ, ոնց նկարեմ, ոնց տեղադրեմ էջում, հետն ինչ տեքստ գրեմ։ Ամեն ինչը»,- ժպտալով պատմում է զրուցակիցս։  Գոհարի աշխատանքներից Գոհարը շատ է օգտագործում մանուշակագույնը, ասում է՝ այս տարվա գույնն է։ Այդ գույնն Արճիսին շատ է սազում։ Թթի գույնն է։ Թութը հավաքելիս Գոհարին իր երկու բալիկներն են օգնում․ հատ-հատ հավաքում են, սիրուն դասավորում, որ շուտով վաճառեն։ Գոհարի աշխատանքներից Թթենու մասին խոսելով՝ ես ու Գոհարը քայլում ենք մի քիչ հեռու՝ ծառերի տակ, որ մենակ լինենք։ Ասում եմ՝ արի, քեզ պորտրետ անեմ։ Գոհարը սիրուն դիրք է բռնում, հայացքը՝ հեռու, հեռու ինչ-որ տեղ։ Մի պահ լուռ ենք, չենք խոսում։ Ասում է՝ 2020-ի մարտն էր․ զինվորական ամուսինը սրտի կաթվածից մահացավ։ Ցավի մասին ես չեմ կարող գրել, ես չեմ կարող պատմել թե ինչ կարող է զգալ Գոհարը, որ հիմա իմ առաջ մեջքն ուղիղ կանգնած է։ Ես լսում եմ Գոհարին, որ հիշում է՝ քանի անքուն գիշեր է ունեցել ու ոնց է որոշել, որ չի կարելի կոտրվել, կորսվել։ Որ ամուսինը հաստատ կհպարտանար իրենով։ Մենք երկուսս էլ վստահ ենք, որ նա հպարտանում է, ու հակառակը լինել չի կարող։ Գոհարն ուժ է գտել իր երեխաներից, իր հողից, որ մշակում է, ուժ է գտել սիրուց, որ չի մահանում, անգամ եթե մարդիկ են մահանում։ Որովհետեւ սերը, կարծեմ, մարմին չունի, չի քայքայվում ու վերանում, այն բազմանում է կիսվելով, բողբոջելով, այնքան ժամանակ, քանի կա հիշողություն։ Օդում սավառնող հիշողություն՝ մանուշակագույն, տերեւի թարմ դառնահամով, բայցեւ թթի քաղցր հոտով։  Արճիսեցի երեխաներից մեկը, որի անունը երեւի թե շոգից մոռացել եմ, ինձ ուղեկցում է դեպի գյուղի հին եկեղեցի։ Շատ քչախոս տղա է, ու մինչ ես շնչակտոր բարձրանում եմ վերեւ ձգվող ոլորապտույտ ու քարքարոտ ճանապարհով, տղան արագ-արագ, մեծ քայլերով ինձնից առաջ է ընկել։ Մի հին ու մի ոչ այնքան հին մատուռներ են կողք կողքի։ Մեկը՝ բաց ու կիսաքանդ մուտքով, մյուսը՝ նորոգված տանիքով, դուռը՝ ցածր, որ մարդը խոնարհվելով մտնի։ Այստեղից լավ տեսարան է բացվում գյուղի վրա։ Արճիսի հին եկեղեցական շինությունը Արճիսում է ապրում քանդակագործ Մարատ Մուսայելյանը։ Նրա տան բակում սիրուն վարդեր են աճեցված, կտորով ծածկված է խաչքարը, որի վրա աշխատում է հիմա։ Մարատը խնամքով բացում է իր աշխատանքը, որի սիմվոլները, հակառակ օրինաչափության, երկու կողմերում տարբեր են։ Այս խաչքարի վրա դուռը կարծես անհամաչափ է քանդակված․ Մարատը չի սպասում իմ հարցին ու միանգամից պատասխանում է․ «Գաղափարն էն ա, որ դուռը մի կողմից բացվում ա դեպի ներս»։ Ուշադիր լինելու դեպքում այս դրվագը նկատելի է։ Մարատը վաճառում է այս խաչքարը, նրա թույլտվությամբ հեռախոսահամար եմ տեղադրում (+374 91 492 370)։ Մարատը մանրաքանդակներ է անում նաեւ․ զարմանում եմ, երբ իմանում, որ մատիտի ծայրերին։ Գունավոր մատիտների վրա խնամքով փորված են մեր այբուբենի տառերը։ Մարատի աշխատանքներից «Հեսա ցույց տամ քեզ, որ փոքր քանդակներ էլ եմ անում՝ մատիտի ծայրերի վրա։ Ուղղակի հիմա ժամանակի խնդիր կա, աչքերի խնդիր կա, գնալով արդեն առաջվա պես չես տեսնում»,- ասում է Մարատը։ Ամենաառաջին քանդակն էլ հենց մատիտից է սկսել․ «Ասեղով սկսեցի քանդակել, տեհա, որ ստացվում ա ինչ-որ մի բան»,- ծիծաղում է նա,- «սկսեցի փոքրացնել, փոքրացնել՝ մինչեւ երկու միլիմետր»։ Հարցնում եմ՝ խոշորացույցո՞վ է աշխատում, ասում է՝ ոչ միայն առանց խոշորացույցի, այլեւ ժամանակին նույնիսկ առանց ակնոցի։ Սա Մարատի համար ուղղակի հոբբի է, իսկ նա մասնագիտությամբ շինարար է, ՌԴ-ում է սովորել։ Բայց, ասում է, չի փոշմանում, որ հիմա գյուղում է․ «Գյուղն էլ իրա տեղն ունի, քսան տարուց ավելի ա արդեն բնակվում ենք ստեղ, սիրում ենք։ Սովորելուց հետո վերադարձել ենք, մեր կյանքն արդեն գյուղում ա, էս էլ մեր պապական տունն ա։ Գյուղում ի՞նչ կարաս անես, բաղ, հողամաս։ Բայց դե հայ ենք, չէ՞, կուզենք՝ նենց լինի, մի քանի գործ լինի։ Հիմա համ հողամաս ենք մշակում, համ քանդակում»,- պատմում է զրուցակիցս։ Մարատը պատվերներով է աշխատում․ մեկը խաչքար է ուզում, մեկը՝ էտյուդային քանդակներ, եւ այդպես։ Պարզվում է՝ արճիսեցի իմ հյուրընկալը նաեւ գլուխկոտրուկներ է պատրաստում։ Երբ ինձ ներս են հրավիրում ինքն ու տիկինը՝ գերմաներենի մասնագետ տիկին Կարինեն, Մարատը միանգամից մի քանի գլուխկոտրուկ է հրամցնում ինձ․ «Հլը փորձի էն օղը մի թելից մյուսին գցես»,- ասում է նա։ Մարատի գլուխկոտրուկներից Ես երկար եմ տանջվում, բայց ինձ մոտ չի ստացվում, իսկ Մարատը դա վայրկենական է անում։ Հետո հերթով ցույց է տալիս մյուս գլուխկոտրուկները՝ ինչպես սիրտը հանել մետաղե փակ կծիկից, ինչպես բազմաթիվ կտորներից ստանալ քառակուսի, եւ այլն։ Ասում է՝ չի սիրում պարապ մնալ, ու մտքով անցել է գլուխկոտրուկներ էլ սարքել։ Մարատի գլուխկոտրուկներից Հիմա սիրողական է պատրաստում՝ ձեռքի տակ եղած հումքից, կլինի փայտ, մետաղ, թել կամ այլ ինչ։ Վաճառքի չի դնում, ասում է՝ գուցե վաճառեր, եթե ավելի սիրուն, լավ նյութից սարքեր, հիմա ուղղակի սիրողական զբաղվում է․ «Ես ինչ ձեռքս ընգել ա, էդ բաներով սարքել եմ»,- ասում է նա։  Մարատի գլուխկոտրուկներից Մարատն ու իր որդիներից մեկը մասնակցել են 44-օրյա պատերազմին։ Որդին վիրավորվել է, բայց երկուսն էլ, բարեբախտաբար, վերադարձել են տուն։ Պատերազմի ժամանակ որդին ժամկետային զինծառայող է եղել, Մարատը որպես կամավոր է գնացել։ Նա պատմում է, որ պատերազմի մի օր, հանգիստ մի պահի այդ ողջ օրերի լարվածությունը թուլացնելու համար թղթի վրա շաշկի է գծել, քարերն էլ սարքել հրանոթի արկի բեկորներից ու տվել տղաներին․ «Մտքովս անցավ։ Ու զինվորնին էնքան ուրխացան։ Կռիվը կռիվ ա, բայց կռվի ընթացքում էլ ժամանակ ա լինում, չէ՞, միշտ չէին կրակոցները, ու մարդիկ նստում, շաշկին խաղում էին։ Քար չէր, բան չէր, բայց ակուրատնի սարքած էին քարերն էդ մարտագլխիկների բեկորներով։ Նկարել են, մինչեւ սօր էլ ցույց են տալիս»,- ասում է Մարատը։ Եւ մինչեւ այսօր, պատմում է, մարտի դաշտի ընկերներն իրեն հիշում են, հաճախ են հանդիպում։  Մարատ Մուսայելյանը Երբ Մարատի դիմանկարն եմ անում, նրա կինը վերեւից կատակում է՝ այնպես չանեմ, թե ամուսնուն սիրահարվեն։ Մարատի նկարը ցույց եմ տալիս տիկնոջը, ստանում նրա հավանությունն ու Մարատի ժպիտը, հաջողություն մաղթում, իսկ տիկին Կարինեին՝ հատուկ՝ Auf Wiedersehen։ Հայարփի Բաղդասարյան
18:56 - 07 հուլիսի, 2022
Լճկաձոր․ մոտ 400 մեղվաընտանիքների ու  մեղվի պես աշխատող մոտ 400 բնակիչների գյուղակը [մարzoom]

Լճկաձոր․ մոտ 400 մեղվաընտանիքների ու մեղվի պես աշխատող մոտ 400 բնակիչների գյուղակը [մարzoom]

Արճիս գյուղի արեւելյան կողմում Գուգարաց լեռների լանջերին փռված է Լճկաձորը։ Այրումից ճանապարհը ոլորաններով տանում է դեպի այս գյուղ, որտեղ ընդամենը 100 տնտեսություն կա՝ 400-ին մոտ բնակչով։ Մեքենայի լուսամուտից նայում եմ անտառներին, մտովի պատկերացնում քարտեզը, հիշում, որ այս տարածքում լիճ, ամեն դեպքում, չկա, թեեւ անունն այդպիսի պատկերներ է ստեղծում։ Բայց այդ մասին՝ հետո։ Քարքարոտ ճանապարհով մեքենան ընթանում ու կանգ է առնում ուղիղ գյուղապետարանի մոտ։ Հեռվից անգամ երեւում է, որ այդ փոքրիկ շենքը նույնիսկ նախորդ դարավերջին չի կառուցվել․ ճաքխքած-նորոգած պատեր, փայտե տանիք, հին լուսամուտներ՝ քարե պատերի արանքում։ Գյուղի վարչական ղեկավարի՝ Հրայր Միրզոյանի մեքենան կանգնում է մուտքի ցանցե ցանկապատի մոտ հենց այն պահին, երբ զանգում եմ նրան՝ ճշտելու՝ կարո՞ղ է ինձ ընդունել արդյոք։ «Էդ նկարողը Դուք ե՞ք»,- հարցնում է ինձ՝ մեքենայից տեսնելով, որ նկարում եմ գյուղից դեպի ձորը բացվող տեսարանը։ Մտնում ենք գյուղապետարան, որը գյուղսովետի նախկին շենքն է ու Լճկաձորին ծառայում է 1932 թվականից։ Միրզոյանն ասում է՝ գյուղապետարանի շենքը նաեւ դպրոց է եղել, ինքն այնտեղ է սովորել։ Իսկ հիմա դպրոցը հենց գյուղապետարանի կողքին է։ Այն բարեկարգ է, մաթեմատիկայի առանձին անկյուն էլ ունի, որ առավել մոտիվացնի երեխաներին սովորել այդ գիտությունը։ Այս գաղափարը ուսուցչուհի Ռուզան Մալինյանինն է եղել։ Բայց Լճկաձորի դպրոցը հիմնական է, իններորդն ավարտելուց հետո աշակերտները հարեւան գյուղերում են շարունակում կրթությունը։ Լճկաձորի դպրոցում մոտ 90 աշակերտ է սովորում, իսկ մանկապարտեզի սաների թիվը քսանի չի հասնում։  Լճկաձորն առաջին հայացքից էլ շատ ջերմ տպավորություն է թողնում։ Բայց այստեղ, ինչպես շատ այլ գյուղերում, կան խնդիրներ, որոշները՝ լուծման ճանապարհին, որոշները՝ առկախված։ Վարչական ղեկավարի հետ մեր զրույցը սկսում ենք գյուղի առավելություններից խոսելով․ «Մի բռաչափ գյուղ ա»,- ասում է Միրզոյանը,- «գեղեցիկ բնություն ունի, լավ աշխարհագրական դիրք։ Ժողովուրդը, մթնոլորտը՝ դրական, մարդամոտ են Լճկաձորում»։ Այս դրականի կողքին, սակայն, խնդիրներն ավելի շատ են, անվերջ թվարկելու։ Ամենալուրջ հարցերից մեկը խմելու ջրի խնդիրն է, բայց մոտ մեկ ամսից, ինչպես նշում է վարչական ղեկավարը, այդ հարցը պետք է որ լուծվի։ Նոր ցանց է կառուցվել։ Իսկ մինչ այս երեսուն տարուց ավելի գյուղում խմելու ջուր չի եղել, տեղացիներն անտառից եկող ջրերից են օգտվել։  Հրայր Միրզոյանը Գյուղում ճանապարհները բարվոք վիճակում չեն, բայց օգոստոսին նախատեսված է խճապատում․ սպասում են՝ ջրագիծն ամբողջությամբ կառուցվի, որ անցնեն ճանապարհների հարցին։ Բայց ամենից մեծ խնդիրը կոյուղու հարցն է․ գյուղում կոյուղագիծ չկա․ «Շատ բարդ ա, մանավանդ, որ էստեղ էլ համարվում ա սողանքային գոտի, խնդիրներ կարող են առաջանալ»,- ասում է վարչական ղեկավարը։ Խնդրից տեղյակ են համայնքապետարանում, բայց լուծումը մեծ ծախսերի հետ կապ ունի, աջակիցներ են պետք։ Լճկաձորում մարդիկ հիմնականում այգեգործությամբ են զբաղվում, դեղձի, արքայանարնջի այգիներ են մշակում։ Բայց կան մարդիկ, որ զբաղվում են անասնապահությամբ, մեղվաբուծությամբ։ Ընդամենը 132 խոշոր եղջերավոր կենդանիներ են պահում եւ 354 մեղվաընտանիք։ Ընդհանուր 160 հա ջրովի հողատարածք կա Լճկաձորում, բայց այդքանը չի էլ օգտագործվում, միայն մոտ 120 հեկտարը․ «Չորացումները շատ են, այգիները համատարած չորանում են, մանավանդ դեղձինը»,- մտահոգ ասում է զրուցակիցս։ Անալիզներ արել են, բայց կոնկրետ պատճառ չի ասվել։ Վարչական ղեկավարը ենթադրում է, որ չորացման պատճառ կարող են լինել Թեղուտի պոչամբարի թափոնաջրերը․ «Դրանք շատ նպաստեցին այգիների չորանալուն։ Պիտի մի հատ նորմալ անալիզ արվի հողն էլ, ծառն էլ, որ պատճառը հասկացվի»։ Գյուղապետարանին մոտիկ ապրում է Բեջանյան Դերենիկը, որը մեծ այգի ունի․ թուզ, նուռ, արքայանարինջ, ֆեյխուա, մուշմուլա՝ ճապոնական զկեռ է մշակում, նույնիսկ Կարմիր գրքում գրացնված արջատխլենի։ Դերենիկ պապն էլ է մտահոգված այգիների չորանալու խնդրով։ Ասում է՝ Լճկաձորում կլիման շատ բարենպաստ է, պարզապես ջրի խնդիր կա, այս ամիսներին հույսները բնական տեղումների վրա է, բայց անձրեւն էլ շոգ ամռանը հաճախ պատահող բան չէ, որ ծառին ու բույսին անհրաժեշտ ջուրն ապահովի։ «Տեղումների քանակը գարնանը, աշնանը, ձմռանը բավարարում է, ուղղակի ամռանը դժվար է․ բույսին ամենաանհրաժեշտ շրջանն է, բայց խոնավությունը չի բավարարում»։ Դերենիկ Բեջանյանը Դերենիկ պապը տոհմիկ գյուղատնտես է․ «Իմ պապը, հայրս, հորեղբայրս, բոլորը գյուղատնտեսներ են եղել։ Ես էլ Խաղողագործության, գինեգործության և պտղաբուծության հայկական գիտահետազոտական ինստիտուտի ասպիրանտ եմ»,- այգին ինձ ցույց տալու ընթացքում իր մասին պատմում է Դերենիկը։ Նա խնամքով մի կողմ է տանում մուշմուլայի տերեւը, որից տակից երեւում է փոքրիկ պտուղը։ Այս կողմերում նռան ծառերն էլ են շատ․ Դերենիկ պապի այգու մի անկյունը կարմիր երանգ է ստացել նռենու ծաղկաթերթերից։ Դերենիկ պապի տան դարպասների մոտից գյուղապետարան գնացող ճամփեզրից մեր կողմ է նայում լճկաձորցի մի պապիկ ու ժպտալով ձայն է տալիս, թե՝ «հմի Դերենիկը լրիվ ասել ա, էլի՜»։ «Ես գյուղատնտեսության սահմաններից դուրս չեմ եկել, Մալինյա՛ն»,- համագյուղացուն նույնկերպ ձայնում է Դերենիկ պապը,- «մենակ ասել եմ՝ ժամանակին գյուղը տեղափոխել են ստեղ, որովհետեւ հարմար են գտել կլիման, հողը, ջուրը»։ Հետո շրջվում, ինձ ասում է, որ մարդիկ տարբեր պատճառներով տեղափոխվել, եկել-հասել են այս կողմերը, բայց դիմեմ Մալինյանին, նա ավելի լավ կասի։  Դերենիկ Բեջանյանը Դերենիկ պապին հաջողություն եմ մաղթում ու քայլում դեպի ընկեր Մալինյանը՝ Ռուսլան պապը։ Բայց Լճկաձորում նրան ընկեր Մալինյան են դիմում։ Նա Լճկաձորի հիմնական դպրոցի տնօրենն է, մասնագիտությամբ՝ աշխարագրագետ, հիմա նաեւ գրող, արդեն Գրողների միության անդամ է։ Հարուստ կենսագրություն ունի ընկեր Մալինյանը․ սկզբում աշխարհագրություն է դասավանդել Ոսկեվանի եւ Այրումի միջնակարգ դպրոցներում, ապա եղել է Այրումի եւ Հաղթանակի միջնակարգ դպրոցների տնօրեն, ինչպես նաեւ Լճկաձորի գյուղական խորհրդի նախագահ, հետո էլ՝ Լճկաձորի դպրոցի տնօրեն։ Այդ դպրոցում Մալինյանն այժմ աշխարհագրություն է դասավանդում։ Ի դեպ, նա հրատարակած հինգ գիրք ունի՝ «Տավուշի մարզի տեղանունների բառարան», «Տեղանվանապատում», «Նոյեմբերյանի տարածաշրջանի տեղանունների բառարան», «Ժամանակ, ժամանակ», «Ծիրանի ծառը»։ Պարզվում է՝ ընկեր Մալինյանը հավաքագրել ու բառարանագիտական մշակման է ենթարկել Տավուշի տեղանունների վերաբերյալ նյութերը։ Այսինքն՝ հենց նա է, որն ամենալավը կպատասխանի՝ անլիճ այս անկյունն ինչու է Լճկաձոր կոչվում։ Մենք գնում ենք Մալինյանի տուն՝ ճանապարհին խոսելով գյուղից ու դրա պատմությունից։ Լիճ, ուրեմն, ինչպես ասացի, Լճկաձորում չկա, թեեւ ձոր կա։ Ուրեմն, Մալինյանն ուսումնասիրել ու պարզել է, որ Մակար Բարխուդարյանն իր «Արցախ» աշխատությունում գրել է, որ «Լճկաձորի բնակիչները նախ Խոյից են գաղթել են Ուլաշտու, ապա տեղափոխվել Թարգեւին, ապա Ճալու եւ Հուսկ, հետո Լճկաձոր»։ Իսկ նորագույն ուսումնասիրություններից էլ պարզվում է, որ նրանք որոշ ժամանակ էլ Արցախում են ապրել։ Այդպես, 1875-ին այժմյան լճկաձորցիների նախնիները գալիս են ներկայիս գյուղից ոչ հեռու՝ Գոլեր կոչվող վայր, մի հին, լքված գյուղի ավերակները վերաշինում ու հաստատվում այդտեղ։ Այդ բնակավայրը Նորաշեն են կոչում, բայց այդ անունը երկար չի մնում։ Գյուղացիները ձորի գետակի վրա մի փոքրիկ ջրամբար (լճակ) են կառուցում, տեղանքն էլ ստանում է Լճի ձոր անունը։ Ժամանակի ընթացքում գյուղի Նորաշեն անունը մոռացվում է եւ դրան փոխարինում է Լճկաձոր անունը։ Երեք տասնամյակ այդ ձորում ապրելուց հետո տեղանքի փակ դիրքի պատճառով գյուղացիները տեղափոխվում են այժմյան Լճկաձորի տարածք՝ իրենց հետ բերելով այդ անունը։  Այսպես, զրուցելով հասնում ենք ընկեր Մալինյանի տուն, որի առաջ փռված է նրանց մեծ ու սաղարթախիտ այգին, որ ավելի շատ անտառ է հիշեցնում։ Այգու մի հատվածը գեղեցիկ մշակված է՝ համաչափ, կոկիկ, մյուս մասը Մալինյաններն ավելի շատ վայրի են թողնում, բայց խնամքով մաքրում են, իսկ բնությունը մնացածն ինքնուրույն կանի։ Մալինյանը գյուղը շատ է սիրում, նրա հինգ գրքերից երկուսը գեղարվեստական են, ու գրողն իր պատմվածքներում հաճախ է նկարագրում գյուղական տեսարանները։  Ռուսլան Մալինյանը Այգուց տուն ենք գալիս։ Մալինյանը ցույց է տալիս իր աշխատասենյակը՝ բազմաթիվ գրքերով, որոնց արանքներում թաքնված են նաեւ իր աշխատանքները։ Ձգվում, գտնում, ինձ ցույց է տալիս։ Առաջին գիրքը «Նոյեմբերյանի տարածաշրջանների բառարանն է», որն աշխարհագրական-գեղարվեստական աշխատություն է, որտեղ ներկայացված են տարածաշրջանի սարերը, վանքերը, գյուղերը։ Տեղանունների մասին նյութեր հավաքելը երկար ժամանակ է տեւել․ Մալինյանը ոչ միայն անձամբ է հավաքել դրանք, այլեւս ամեն անկյունում իր մտերիմների միջոցով հավաքել է հնարավոր բոլոր տեղեկությունները, որոնք ընթերցողին կարող են հետաքրքրել․ «Գիտեք, էս անունների ստուգաբանությունը շատ դժվար հարց է։ Մեծ մասը չկա որեւէ տեղ։ Նյութերը հավաքել ենք հարցումներով, հանրագիտարաններով, հանդիպումներով, ամեն կերպ։ Նույնիսկ նյութեր կան՝ հանրագիտարաններում սխալ են»,- ասում է Մալինյանը։ Իսկ մյուս գիրքը վերաբերում է ամբողջ Տավուշի մարզի տեղանուններին․ դրա նյութերի հավաքագրման համար տարիներ են պահանջվել։  Մալինյանի հետազոտական աշխատանքները կարդացել են նրա մտերմիները, գրող ընկերները ու շատ հավանել, առաջարկել նաեւ գեղարվեստական գործեր գրել։ Ինչն էլ, պարզվել է, լավ էլ ստացվում է Մալինյանի մոտ։ Հիմա նա երկու նոր գրքի վրա է աշխատում․ «Վերջերս սկսել եմ բանաստեղծություններ գրել։ Էդ գրողների ջրերն եմ ընկել»,- կատակելով ասում է զրուցակիցս,- «Բայց երբ ինձ Գրողների միության տոմսը տալիս էին, ասի՝ պարոն Միլիտոնյան, մորուք չեմ պահելու»,- ծիծաղում է Մալինյանը, հետո ինձ նվիրում տեղանունների իր բառարանն ու խորհուրդ տալիս․ «Տավուշի մարզում ուր էլ գնաս, կկարդաս, նոր կգնաս»։  Թեեւ Մալինյանն ունի համակարգիչ, բայց սիրում է ձեռագրով աշխատել։ Նոր նյութերը գրում է ճերմակ թղթերի վրա, պահում հին թղթապանակում։ Նոր աշխատանքներից մեկը կոչվում է «Գլուխս բարձին դնելուց առաջ»․ այս աշխատանքում Մալինյանն իր մտքերն է գրառում, որոնք այցելում են ուշ երեկոյին, երբ բոլորն արդեն քնել են, երբ պատուհանից դուրս միայն ծղրիդների փսփսոցն է։  Հարցնում եմ՝ իսկ անցած բաներին շա՞տ եք անդրադառնում, թե՞ միշտ առաջ։ Հոգոց հանելով է պատասխանում Մալինյանը․ «Հա՜հ, անցած բաներին շատ եմ անդրադառնում․․․ Բայց»,- մեկ էլ ժպիտը դեմքին է գալիս,- «էն փնթփնթան բիձեքից չեմ, էլի՜, նորություններ շատ եմ սիրում»։ Անցյալից խոսելիս արձակած այդ հոգոցը, ինձ թույլ եմ տալիս կարծել, եղբոր մասին է։ Ռուսլան Մալինյանի եղբայրը՝ Հարություն Մալինյանը, Ոսկեպարում տեղի ունեցած «Օղակ» գործողության զոհերից է։ Նրա երկու թոռնիկները՝ Մերին ու Հայկը, Ռուսլան Մալինյանի տանից ինձ ուղեկցում են դեպի Հարություն Մալինյանի հուշաքարի մոտ։ Հարություն Մալինյանի հուշաքարը Երեխաներն ամբողջ ճանապարհին լուռ են լինում, հետո միասին գնում ենք Լճկաձորի ժամը՝ եկեղեցին, որ թվագրվում է 19-րդ դարին։ Այդ եկեղեցու քանդված պատերի արանքում էլ անցյալի հոգոցներ կան։ Լճկաձորի ժամը՝ եկեղեցին Բայց այդ հոգոցները ցրում է Լճկաձորից դեպի սարերը բացվող տեսարանը, որտեղ, երեւի, նիրհում են այն բոլորի հոգիները, որոնց ժամանակը հիշողություն է դարձնում։  Հայարփի Բաղդասարյան
23:53 - 06 հուլիսի, 2022
Ոսկեվան․ գյուղ, որտեղ խաղաղությունը կիթառի հնչյունների ձայնն ունի [մարzoom]

Ոսկեվան․ գյուղ, որտեղ խաղաղությունը կիթառի հնչյունների ձայնն ունի [մարzoom]

Նոյեմբերյանի շրջանի սահմանամերձ Ոսկեվան գյուղ եմ հասնում կեսօրն անց։ Այստեղ արեւն այնքան մոտ է թվում, որ անընդհատ ուզում եմ ուսիցս «քշել»՝ չկծմծի։ Ոսկեվանը մեծ չէ, մի ծայրից մյուսը ոտքով հեշտ ու հանգիստ կարելի է անցնել։ Անաղմուկ, խաղաղ մի անկյուն՝ թեեւ ուղիղ հակառակորդի դիտակետում։ Չնայած, տեղացիներն ասում են՝ պատերազմից հետո կրակոցներ չեն եղել գյուղի ուղղությամբ։  Գյուղի հենց սկզբում՝ ճանապարհի ձախ թեւին, իրար կողքի են վարչական ու մշակույթի տան շենքերը։ Առաջինը՝ բարվոք վիճակում, երկրորդը, սակայն՝ անմխիթար։ «Մշակույթից» եմ սկսում իմ պտույտը գյուղում, ինձ ուղեկցում է ոսկեվանցի Կարինե Ալեքսանյանը, որը մշակույթի տանը կիթառի դասընթացներ է վարում։  Կարինեն նվագել սովորել է բոլորովին վերջերս՝ 2017 թվականին։ Բայց կիթառ նվագելն իր մանկության երազանքն է եղել, միայն թե հնարավորություն չի ունեցել ու երազանքի իրականացումը հետաձգվել է։ Կարինեն, սակայն, որքան էլ երազկոտ է, նույնքան համարձակ։ Ասում է՝ կիթառ միայն հեռուստացույցով էր տեսել ու առաջին անգամ գործիքը ձեռքն է վերցրել ուսուցչուհու մոտ․ «Երբ իմացա, որ Դիլիջանից Նոյեմբերյան է եկել մի մասնագետ ու սիրողական դասընթացներ է անցկացնում, մասնակցեցի դրանց, մինչեւ ուսուցիչը գնաց Երեւան»,- պատմում է Կարինեն ու շարունակում, որ պատասխանատվությունը շատ մեծ էր, ուստի ինքը չի բավարարվել ստացած գիտելիքներով ու շարունակել է զբաղվել ինքնակրթությամբ։ Պատմելու ընթացքում Կարինեն կիթառը գրկից մի կողմ չի դնում, ձեռքերն էլ խնամքով դրել է վրան։  Կարինե Ալեքսանյանը Արդեն որոշ ժամանակ անց Կարինեն լսել է մասնագետների կարծիքը, ներկայացրել իր գիտելիքները՝ հասկանալու՝ կարո՞ղ է դասընթաց կազմակերպել։ Իսկ մասնագետները շատ են հավանել, ու արդեն 2017-ի վերջին Կարինեն առաջին աշակերտներն է ունեցել։  Մեկ ամիս առաջ էլ սկսել է պարապմունքներ անցկացնել նաեւ ոսկեվանցի երիտասարդների հետ, ու շատ արագ թիմ է հավաքել․ Կարինեի մոտ այժմ Ոսկեվանի մշակույթի տանը կիթառի դասերի է գնում 19 երիտասարդ, ընդ որում՝ ոչ միայն Ոսկեվանից, այլ նաեւ հարեւան Բաղանիսից։ կիթառի դասերը սովորաբար վեց ամսից մեկ տարի են տեւում՝ կախված նրանից, թե աշակերտներն ինչպես են յուրացնում գիտելիքները։ Ոսկեվանի խմբային դասերից բացի՝ Կարինեն պարապում է նաեւ Նոյեմբերյանում՝ անհատական։  Կարինեն կես-կատակ ասում է՝ երեւի իր մոտ ավելի լավ ստացվում է գիտելիքները փոխանցել՝ մանկավարժություն անել, քան նվագել։ Զրուցակիցս մասնագիտությամբ բուժքույր է, նաեւ մանկավարժ՝ թեեւ ոչ բարձրագույն կրթությամբ։ Բայց, միեւնույն է, եկել-հասել է իր հոգու մասնագիտությանը։  Երբ Կարինեն որոշել է գնալ կիթառի դասերի, իմացել է, որ հարեւանի երեխան, որն իրենից փոքր է մոտ տասնհինգ տարով, եւս սիրում է կիթառ ու ինքն էլ է ուզում սովորել․ «Ես էլ ասում էի՝ երբ ես առնեմ կիթառ, դու էլ իմ կիթառով կնվագես, կսովորես, մինչեւ քոնն ունենաս։ Բայց էնպես ստացվեց, որ ինքն ավելի շուտ ունեցավ իր գործիքը՝ Ձմեռ պապիկն Ամանորին նվիրեց։ Էդ պահին ես չէի կարող ինձ համար գնել, ու երբ աղջնակն ունեցավ կիթառ, ասաց՝ որ կարող եմ իր կիթառից օգտվել, մինչեւ իմն ունենամ։ Հետո, երբ սկեսուրս լսեց՝ ինչպես եմ նվագում, երգում, ինքը շատ հուզվեց ու ասաց՝ թոշակս ստանամ՝ քեզ համար կիթառ եմ առնելու։ Սկեսուրիս օգնությամբ առանք իմ կիթառը»,- ժպտալով պատմում է զրուցակիցս։ Վախեր, իհարկե, ունեցել է, որ կարող է ինչ-որ բան չստացվել, բայց ժամանակը ցույց է տվել, որ այն, ինչ սրտումդ է, սիրով ես անում, անպայման հաջողվում է։ Կարինեն աշակերտների հետ «պայման է կապել»՝ ուսուցման իմաստն այն է, որ սովորողներն արդյունքում նվագեն ավելի լավ, քան իրենց ուսուցիչը․ «Կթվա՝ ուղղակի խոսքեր են, բայց հենց այդպես էլ եղավ՝ իմ սաներն ինձնից լավ են նվագում»։ կիթառը հիմա Կարինեի մտերիմ ընկերն է, չի լքում տխրության պահերին։ Իսկ Կարինեն տխրությունն իր մեջ չի ամփոփում-թաղում։ Ասում է՝ եթե գոյություն ունի մի բաժակ տխրություն, ու դա իր բաժինն է, ինքը բաժակի պարունակությունը չի թափում, արագ «խմում է», անցնում առաջ՝ ապրել է պետք, վայելել ամեն պահը, որ տրված է։ Կարինեն հուլիսի 9-10-ին փառատոն է կազմակերպում Նոյեմբերյանում՝ «Շնորհակալություն, մայ՛ր հող» խորագրով։ Ասում է՝ անընդհատ մտքեր է ունեցել՝ ո՞րն է մեր համընդհանուր սխալ քայլերի պատճառը․ «Մտքով սկսեցի քանդել էդ կծիկը ու հասկացա, որ մեր մայր հողը ըստ արժանվույնի չգնահատելն է։ Մայր հողը՝ որպես հայրենիք, մենք սիրում ենք, բայց սխալ ենք սիրում, բառերով չեն սիրում։ Մարդիկ պիտի բարի լինեն։ Մենք պիտի ուրախանանք, որ մեր երեխաներից լավ սովորող երեխաներ կան, մեզնից լավ աշխատավարձ ստացող մարդիկ։ Որովհետեւ դա համընդհանուր բարօրության համար է։ Եթե միայն մեկ-երկուսն այդպիսին լինեն, ապա հայրենիքը շենացնելու գործը միայն նրանց ուսերին կմնա։ Բայց այդ գործում բոլորի ջանքն է պետք, բոլորը պիտի ավելի զարգանան, ավելի կրթվեն, ավելի ունեւոր լինեն, որ փոփոխությունը զգալի լինի»,- իր մտորումներն է պատմում Կարինեն։ Նա կարծում է, որ կազմակերպելիք միջոցառումը հնարավորություն կտա արժեւորել մայր հողը՝ որպես հայրենիք, որպես բնություն, որպես արժեք։ Փառատոնի ժամանակ երաժշտության ուղեկցությամբ ուրցահավաք է լինելու Նոյեմբերյանի Սրբասարում, թեյի, սուրճի ընդմիջումներ են լինելու, թերթերուկ են թխելու, ձեռագործ իրերի ցուցադրություն-վաճառք է լինելու, նաեւ վարպետաց դասեր։ Մի քանի ընկերություններ իրենց արտադրանքով արդեն իսկ միացել են ու կմասնակցեն ցուցահանդես-վաճառքներին։ Իսկ թե ինչու հենց ուրցահավաք, Կարինեն մեկնաբանում է, որ այն մայր հողից ինչ-որ բան ստանալու խորհրդանիշ է․ «Նաեւ, ուրցն ինքնին դեղաբույս է, լավ կլիներ՝ առողջ կենսակերպի մշակույթը զարգանար մեզ մոտ, հետո, որ ուրցով թեյախմությունն էլ դառնա ավանդույթ։ Դա մտածելակերպ կարող է փոխել։ Ուրցի թեյախմությունն արվեստի պես բան է, այդ մթնոլորտը լավ տրամադրություն է բերում, լավ մթնոլորտ ստեղծում, դրանից էլ հաստատ ինչ-որ բան դեպի դրականն է փոխվում»։ Միջոցառումը թեեւ դեռ ֆինանսավորված չէ, բայց կազմակերպչական աշխատանքներն արդեն մեծ հաշվով արված են։ Մնում է գտնեն նաեւ ֆինանսավորողի՝ իրենց նպատակն ըստ պատշաճի կյանքի կոչելու համար, ինչը կնպաստի նաեւ տարածաշրջանում մշակույթի ու զբոսաշրջության զարգացմանը։ Մինչ մենք զրուցում ենք, մշակույթի տուն են գալիս Կարինեի աշակերտները։ Նրանցից մեկը՝ Էլեն Ալեքսանյանը, ծնվել է Երեւանում, բայց հիմա ապրում է Բաղանիս գյուղում, ու ամեն շաբաթ գալիս է հարեւան Ոսկեվան՝ մասնակցելու կիթառի դասերին․ «Էս գյուղ գալը իմ ամենալավ բաներից մեկն ա եղել։ Երեւանն էլ եմ շատ սիրում, բայց գյուղն իմ համար ուրիշ աշխարհ ա։ Գյուղում պապիկիս հետ էի ապրում, ու էստեղին կապող ամենակարեւոր օղակը նաեւ ինքն ա եղել։ Պապին հիմա չկա, բայց մեկ ա ես գյուղի տանն իր ներկայությունը զգում եմ։ Արմատներով ես ոսկեվանցի եմ, բայց Բաղանիսում ենք ապրում։ Բաղանիսն էլ եմ շատ սիրում։ Բաղանիսն էլ ա սահմանամերձ»,- ասում է Էլենն ու շարունակում, որ սահմանամերձ գյուղում ապրելն ուրիշ հպարտություն է, քեզ ավելի պարտավորված ես զգում։ Էլենն արդեն որոշել է՝ տուրիզմի ուղղությամբ է ուզում մասնագիտանալ, ինչը հնարավորություն կտա իր հարազատ գյուղերը ցույց տալ աշխարհին։ Այդ որոշման մեջ ավելի հաստատակամ է դարձել, երբ իր ուսուցչի տղան, որը եւս ուզում էր տուրիզմի ոլորտում մասնագիտանալ, զոհվել է 44-օրյա պատերազմում։ Էլենն ասում է՝ իրեն ավելի պարտավորված է զգում, լավ մասնագետ պիտի դառնա։ Նա կարծում է, որ իր ընտրած մասնագիտությամբ աշխատանքը կարող է համեմել կիթառ նվագելով։ Էլեն Ալեքսանյանը Ոսկեվանցի Թերազա Հարությունյանն էլ է անչափ սիրում իր գյուղը։ Ասում է՝ գյուղում մարդիկ ավելի բարի են, ավելի մարդամոտ։ Իսկ սահմանին այդքան մոտ ապրելը իրեն չի անհանգստացնում․ «Ես չեմ վախենում ոչ կրակոցից, ոչ թշնամուց․ զինվորների քույր եմ։ Մեծ եղբայրս էլ է ծառայել, փոքր եղբայրս էլ՝ չնայած առողջական խնդրին։ Միջնեկ եղբայրս՝ Արմանն էլ է ծառայել, հետո անցել պայմանագրային ծառայության։ Բայց 2015թ․ հունվարի 17-ին զոհվել է»,- այս ասելիս Թերեզայի կոկորդը լցվում է, բայց նա չի լալիս ու պատմում է, որ այդ դեպքը մի ցավոտ կետ է եղել, որ իրեն ավելի է մոտեցրել գյուղին, հիմա չի ուզում ու չի պատկերացնում, որ որեւէ պարագայում կլքի Ոսկեվանը․ «Եթե գյուղից դուրս գանք․․․ սահմանին կանգնած զինվորն ամեն անգամ հետ կնայի ու կտեսնի, որ մարդիկ գնում են, կմտածի՝ ուրեմն ինքն անիմաստ է կանգնած դիրքում, եթե թիկունքին մարդիկ չկան»։  Թերեզա Հարությունյանը Թերեզան դեռ հստակ չգիտի՝ ինչ մասնագիտություն է ընտրելու, որովհետեւ տարբեր մտքեր ունի։ Համ ուզում է ռազմական գործով զբաղվել, համ էլ ռուսերենի ուսուցիչ դառնալ։ Բայց, ոնց որ թե, ավելի շատ ռազմական ուսումնասարան գնալու միտքն է հաղթում, մնում է՝ ծնողների համաձայնությունը ստանա։  Գյուղի նկարազարդ կանգառը՝ տեղի խորհրդանիշերով Մշակույթի տանը, բացի կիթառի դասընթացներից, նաեւ կավի, կարպետի ու նկարչության խմբակներ կան։ Շուտով ուզում են նաեւ դհոլի խմբակ բացել։ Բայց տարածքի պայմանները մտահոգող են։ Շենքը վերանորոգման կարիք ունի, հատկապես մեծ դահլիճը, որն այժմ օգտագործման պիտանի չէ․ կիսախարխուլ բեմ, քանդված հատակ, կիսակոտրած, լքված ու փոշոտ նստարաններ, որոնք, ի դեպ, ինչպես նշում է տնօրենը, ինչ-որ մեկը գնել է, բայց անգամ չի էլ տարել տարածքից։ Մշակույթի տան տնօրենը՝ Արթուր Մելքոնյանը, մեր զրույցում ասում է՝ 2000-ականների սկզբից մշակույթի տան այդ մեծ դահլիճն ուղղակի ունակ չէր գործելու։ Բայց ծրագրեր կան, որ այս տարի դահլիճը պիտի մասնակի վերանորոգվի։ Սուբվենցիոն ծրագրով որոշակի աշխատանքներ կարվեն, բեմը կսարքվի, բայց ծախսը շատ է լինելու, երեւի թե բոլոր հարցերը չլուծվեն։  Արթուր Մելքոնյանը Մշակույթի տան պատուհանից երեւում է գյուղապետարանը։ Տանիքին ինչ-որ բան է նորոգում վարչական ղեկավարը։ Սպասում եմ ավարտի, մի քիչ զրուցեմ հետը։ Գնում եմ գյուղապետարան, դուռը թակում ու երբ սկսում եմ ներկայանալ, զգում եմ՝ ոնց որ արդեն տեղյակ է՝ ով եմ։ Պարզվում է՝ վարչական ղեկավարը՝ Սերգեյ Գրիգորյանը, մինչ այս աշխատանքին անցելը պայմանագրային զինծառայող է եղել, ու երեւի այդ հանգամանքի բերումով էլ մինչեւ իմ՝ գյուղապետարան մտնելը տեղեկացել է՝ ով է այս անծանոթ մարդը, որ աջ ու ձախ է պտտվում իրենց գյուղում։ Գյուղում 1343 մարդ է բնակվում, 277 փաստացի տնտեսություն կա։ Ոսկեվանում էլ, ինչպես Կոթիում, խոտհարքերը հակառակորդի դիտարկման տակ են։ Մարդիկ անասուններին չեն կարողանում արածեցնել որոշ տարածքներում․ գյուղում 500-ից մի քիչ ավելի խոշոր եղջերավոր անասուն կա։ Հիմա հունձի շրջանն է, գյուղապետն էլ պարբերաբար հետեւում է աշխատանքներին։  Սերգեյ Գրիգորյանը Ոսկեվանում այգիները, դաշտերը նորմալ ոռոգվում են, բայց խմելու ջրի խնդիր կա․ ջուրը մոտիկ գյուղերից են բերում։ Ջրաֆիկացման հարցը լուծելու համար դիմել են համայնքապետարանին, բայց չգիտեն՝ երբ կլուծվի։ Գյուղը գազաֆիկացված է, փողոցային լուսավորություն էլ գրեթե բոլոր թաղամասերում կա։ Բայց ճանապարհների նորոգման հարց կա, դա էլ պիտի որ առաջիկայում լուծվի․ եկող տարի ճանապարհների տուֆապատում է նախատեսվում։ Գյուղապետը մի խնդիր էլ է առանձնացնում, Հայփոստը տեղափոխել են կողքի գյուղ՝ Բաղանիս։ Գյուղի տարեցները ստիպված ոտքով են գնում մի քանի կիլոմետր, որպեսզի թոշակ, նպաստ ստանան; Մի քանի ամիս է՝ այս հարցով դիմել են պատկան մարմիններին, բայց լուծում չի տրվել խնդրին։ Գրիգորյանն ասում է՝ փոստը Բաղանիս տեղափոխելու պատճառը տարածքի խնդիրն է եղել, բայց, ըստ նրա, կարելի էր փոստը բացել Մշակույթի տանը, մինչեւ նախկին շենքը կվերանորոգվեր։ Գյուղում պտտվելիս հեռվից տատիկների եմ տեսնում, մոտենում։ Այնպես են ողջունում, կարծես հենց ինձ էլ սպասում էին․ «Արի, ցավդ տանեմ, արի։ Որտեղացի՞ ես»,- իհարկե առաջինը հնչում է մշտական այս հարցը։ Ընկերուհիները՝ Վերան ու Լուսիկը, զրուցում էին գյուղից արտագնա աշխատանքի գնացողների մասին։ Լուսիկ տատիկը Մտահոգվում են՝ լավ գյուղ է, բայց շատ աշխատանք չկա, եթե այգու, հողի գործ չես անում։ Հարցնում են՝ հավանե՞լ եմ գյուղը, ու երբ ասում եմ, որ շատ լավ, հանգիստ գյուղ է, տատիկներն առաջարկում են մնալ իրենց մոտ, հաստատ մի լավ իսան կգտնվի ինձ համար։ Վերա տատիկը Բայց տատիկների «սիրտն այս անգամ կոտրում եմ», առողջություն մաղթում ու քայլում գյուղից դուրս եկող ճամփի ուղղությամբ, մինչեւ կգա մեր մեքենան ու ինձ կտանի Նոյեմբերյանի մի ուրիշ անկյուն՝ այլ բարի ու հավես մարդկանց մոտ, որոնց չեն կոտրում առօրյա խնդիրները, եթե կողքներին սիրելի հոգիներ կան։ Իսկ այսպիսի ջերմ գյուղերում այդ հոգիները կան։ Հայարփի Բաղդասարյան
18:02 - 03 հուլիսի, 2022
Կոթի․ խստահայաց սարերի ու մարդկանց հյուրընկալ եզերքը [մարzoom]

Կոթի․ խստահայաց սարերի ու մարդկանց հյուրընկալ եզերքը [մարzoom]

Տավուշի սահմանամերձ Կոթի գյուղը հսկող սարերը խստահայաց են։ Երկինքն էլ այսօր մռայլ է, եւ Կոթիում շրջելու համար օրը սկզբում շատ ջերմ չի բացվում․ մենք գյուղ ենք մտնում այն պահին, երբ հուղարկավորության թափորը շարժվում է գերեզմանատուն։ Այդ արարողությունը շրջանցելու համար Գուգլ քարտեզով գյուղամեջ տանող այլ ճանապարհ եմ գտնում ու քայլում աջ թեւով ներքեւ իջնող արահետով։ Ամռանը Կոթիում ամենամուգ կանաչն է ամենուր, ամենախիտ բացատներն ու այգիներն են, որոնց ծառերի արանքից դժվար են նշմարվում տները։ Սալորենիներ, ընկուզենիներ՝ ամեն քայլափոխի։ Աչքս քարտեզից կտրել՝ մի հարմար ցոգոլ եմ փնտրում մի լքված թվացող այգու մեջ ու հայացքս հանկարծ ընկնում է գերեզմանաքարերին․ փոքրիկ գերեզմանատուն կա այգիների արանքում։ Հետո իմանում եմ, որ Կոթիում այդպիսի փոքրիկ գերեզմանատներ շատ են հանդիպում, ընտանեկան են։ Գերեզմանները հիշողություններ են՝ ամփոփված հողում, որին ավելի ես կապվում հարազատի կորստի հետ ու լքել-գնալ չես կարող։ Այդպես են մտածում նաեւ Կոթիում, որտեղ մարդիկ հեշտ բնավորություն չունեն, ինչպես իրենց սարերը։  Ֆեյսբուքյան խմբերից մեկի անունը «Կոթիի բարդ հասարակություն է»։ Իրենք իրենց այդպիսին են համարում։ Ես էլ մտածում եմ՝ հարց ու փորձ անեմ՝ ինչի՞ց է ծագել այդ կարծիքը։ Եւ հենց առաջին իսկ պատահած անցորդը վառ օրինակն է լինում այդ բնավորության արտահայտման․ շիկահեր, գեղեցկադեմ մի կին, որն այնքան էլ շփվել չի սիրում անծանոթների հետ, արագ-արագ քայլելով անցնում է, իսկ հարցերին՝ ո՞նց եք, գյուղամեջ ճի՞շտ եմ գնում, կտրուկ պատասխաններ տալիս ու շարունակում իր ճամփան։  Կեսօրն արդեն մի քիչ զավեշտալի է թվում, երբ հասնում եմ մի ճաշարան, որտեղի աշխատող տիկինը ծանոթանալու արարողակարգային երկու րոպեից հետո հրավիրում է ներս՝ սուրճ խմելու, ու պարզվում է՝ քիչ առաջ տեսած թաղման ժողովուրդը հիմա հոգեհացի է գալու։ Մինչ նրանք տեղավորվում են, հասցնում եմ նաեւ իմանալ, որ մի քիչ ներքեւ Լաուրիկ տատն է ապրում, որին անպայման պիտի հյուր գնալ։ Մուտքի գաղտնաբառը՝ կանչել Լաուրիկ տատի։ Լաուրիկ տատի տունը թաքնված է փայտե կանաչ ցանկապատների արանքում։ «Լաուրիկ տատի՜, Լաուրիկ տատի՜․․․»։ Կանչելով իջնում եմ աստիճանները, ու համարյա հույսս կտրում եմ՝ կարծելով՝ այսօր իմ օրը չէ, ինձ ընդառաջ է գալիս փոքրամարմին տատիկն ու զարմացած նայում, թե՝ էս ո՞վ է։ Դե՜, պատմում եմ՝ ինչի եմ գյուղ եկել, ու որ ինձ ասել են՝ տատի հետ զրույցի առիթը հանկարծ բաց չթողնեմ, տատն ինձ միանգամից հրավիրում է բակ, ու առանց ավելորդ համոզում-առաջարկությունների ձեռնամուխ լինում սուրճի սեղան դնելուն։ Տատիկը, չնայած տարիքին, արագաշարժ ու ճարպիկ է։ Մինչ ես բակի դետալներն եմ ուսումնասիրում, հյուրընկալս լույսի արագությամբ տնից բերում է սուրճի բաժակները, երբ առաջարկում եմ ինքս պատրաստել սուրճը, նույն արագությամբ հայտնվում է կողքիս, դիմացս դնում սրճեփը, սուրճն ու շաքարը, ու անհետանում։ Ձայն եմ տալիս՝ «տա՜տ, էդ ուր գնացիր, սուրճը հեսա լինում ա»։ Մեկ էլ ձայնը լսում եմ այգուց՝ «կա՛ցի, կա՛ցի, մոռ եմ բերում»։ Լաուրիկ տատը Բերում, լվանում է, շաքար լցնում վրան, ու ասում, որ ամբողջն ինձ համար է հավաքել, չուտել չեմ կարող։ Հետն էլ բացում է հենց երեկ փակած կոմպոտը, լցնում բաժակները, խոսքի մեջ ասում, որ իր թոռի անվանակիցն եմ։  Տատն ասում է՝ ֆիզիկական աշխատանքից հեչ չի նեղվում, բայց ծանր կյանք է ունեցել՝ ցավալի կորուստներ․ «25 տարեկան թոռս ավարիա տվուց, մահացավ։ Աղջիկս 53 տարեկանում ուռուցքով հիվնդացավ, մահացավ։ Մյուս թոռանս՝ տղիս աղջկա ջահել մարդը գնաց պատերազմ, զոհվեց, երկու երեխեքի հետ թոռս մենակ մնաց»։ Ամեն վերջակետից հաջորդ նախադասությունն ընկած վայրկենական արանքում տատը ծանր հոգոց է հանում․ «Ֆիզիկական աշխատանքը մարդուն բան էլ անում չի։ Բայց էդ կորուստնին մարդուն շատ ա ցավ պատճառում»։  Թեման ծանր է, փոխում ենք։ Միանգամից հարցնում եմ տատին՝ Կոթիի ժողովրդին ինչի՞ են ասում բարդ հասարակություն։ Էն էլ տատն առաջին անգամ է նման բան լսում։ Բայց սկսում է մտածել․ «Դե՜, բարդ ասելով՝ ի՞նչ ենք հասկանում։ Ուղղակի երեւի պակասությունը մարդկանց ագրեսիվացրել ա։ Սահմանն էլ մոտիկ ա։ Իննսունականներին շատ ջախջախվեցինք։ Մենք սհե չենք էլել․․․ Իրեք հեդը Գրադի սնարյադը մեր դռանը վեր ա ընգել։ Էս ժղովուրդը պրոբլեմներ շատ ա ունեցել, վերջը, ժղովուրդ ա, էլի։ Համ էլ, էդ «Կիսաբաց լուսամուտներ» ա, ինչ ա, մի օր տեհա․․․ Հլա կոթեցիքին չեն հվանմ»,- ասում է տատն՝ իր զարմանքն արտահայտելով, թե ոնց կարող են ջահել, առողջ տիկնայք գնալ այդ հաղորդմանն ու ասել, թե գործ չունեն։ Տատն իր օրինակն է բերում՝ 80-անց է, բայց մինչեւ հիմա մշակում է այգին։ Ընդ որում՝ ամենայն մանրակրկտությամբ, նկարչի հմտությամբ։ Լաուրիկ տատը, որ աշխատանքի համար մեդալ է ստացել անգամ, կարծում է՝ հիմա ժողովուրդը «լոդրացել է»։ Ասում է՝ երեւի հիասթափվել է, աշխատանք չի սիրում։ Տատն աշխատասեր է, բայց հիմա առողջությունն առաջվանը չէ․ «Դանդաղ մեռնելու վախտն ա։ Որ Աստված ինձ հարգել է, լավ կլներ՝ մահս հեշտ լիներ, շատ եմ տանջվել։ Նենց էլ գնահատված կնիկ չեմ եղել, որ ասեմ հա՜»։ Խոսակցության ժամանակ Լաուրա տատիկի ամուսինն է գալիս՝ Սամվել պապիկը, որ գործերով գյուղամեջ էր դուրս եկել։ Տատը գնում կանգնում է ամուսնու կողքին, ում հետ կյանք է կիսել ուղիղ 63 տարի։ Հոգու հետ է խաղում․ «Ես 18 տարեկան էի, ինքն էլ բանակից նոր էր եկել, փախցրուց ինձ։ Ես չէի սիրում, ուրիշին էի սիրում»,- ասում է տատն, իսկ պապը, թե՝ «հո-հո-հո», իբր՝ չի հավատում։ Սամվել պապը խոստովանում է, որ կնոջը շատ է սիրում։  Տատը մոռի մուրաբայի մի բանկա է դնում պայուսակիս մեջ, հրահանգում՝ ընկերներիդ հետ կուտես։ Խոստանում եմ, որ իրենց էլի հյուր կգամ ու հաջողություն եմ մաղթում։ Բայց սրտիս մեջ ոնց որ տրտմություն մտավ, երբ տատը շնորհակալություն ասաց իրենց հյուր գնալու համար։ Լաուրա տատիկենց տան մոտ է Կոթիի գյուղապետարանը՝ շրջապատված խնամված պարտեզով։ Գյուղապետարանի պատին Մարշալ Բաղրամյանի նկարն է փակցված․ Բաղրամյանը ծնունդով Կոթիից է եղել։ Աշխատասենյակներից մեկի պատուհանի ապակին, որ նայում է հակառակորդի դիրքերին, կոտրված է․ անցքը թշնամու կրակոցից է բացվել՝ 2015-ին։  Մի ուրիշ սենյակում պահարանի վրա շարված են տարբեր տրամաչափի զինատեսակներից հակառակորդի կողմից արձակված զինատեսակների բեկորներ, փամփուշտներ։ Այդ կտորները կարծես հավերժական հիշեցում լինեն։ Կոթիի վարչական ղեկավարը՝ Անդրանիկ Հախվերդյանը, իմ այցի պահին դաշտերում է՝ արտհնձի աշխատանքներին է հետեւում։ Բանն այն է, որ արտերը հակառակորդի դիտարկման տիրույթում են, գյուղապետն էլ հետեւում է հնձի աշխատանքներին, կազմակերպում ընթացքը, որ կոմբայնավարները համաչափ անեն իրենց աշխատանքը, միայն իրենց նախընտրած հատվածները չհնձեն։ Բայց Հախվերդյանը հեռախոսով բարեհամբույր զրուցում է մեզ հետ։ Ասում է՝ ցորենի դաշտերը միջդիրքային տարածքում են։ Դեպքեր են եղել, երբ հակառակորդը կրակել է այդ ուղղությամբ, ու արտը հրդեհվել է։ Այս տարի այդպիսի դեպք, բարեբախտաբար, չի եղել։ Կոթիի 1500 հա վարելահողերից շուրջ հազարն այսօր չի մշակվում․ հակառակորդի ուղիղ դիտակետում են։ Դա նաեւ անասնապահությամբ զբաղվելուն է խոչընդոտում։ Այժմ գյուղում հազարից մի փոքր ավելի խոշոր եղջերավոր անասուն կա։  Գյուղապետն ասում է՝ Կոթիում խմելու ջրի հաճախականության խնդիր կա, բայց այժմ այդ հարցով էլ են զբաղվում․ պլանավորման աշխատանքներ են տարվում, որ ամենօրյա ջուր լինի։ Ունեն նաեւ հեռահար ծրագիր՝ կառուցել 10.000 տոննա տարողությամբ ջրամբար, որը հնարավորություն կտա 300-ից ավելի հա ոռոգել, հիմա կարգին ոռոգվում են միայն տնամերձ հողերը։ Պլանավորում են նաեւ Կոթիի գտածոների թանգարան բացել, ինչը, գյուղապետի համոզմամբ, կգրավի զբոսաշրջիկներին։ Նոյեմբերյանի համայնքապետարանի առաջատար մասնագետ, Կոթիի գյուղապետարանում համայնքային ծառայող Արայիկ Բեջանյանն էլ մեր զրույցում պատմում է, որ տեղացիներն արդեն վաղուց հարմարվել են իրենց աշխարհագրական դիրքին, եւ ոչ մեկի մտքով էլ չի անցնում թողնել-հեռանալ։ «Մարդիկ կապված են էս հողին։ Ու չեն թողնի իրենց հարազատների գերեզմանները պղծեն։ Պատմություն ունեն էստեղ, արմատներ»,- ասում է Բեջանյանը։ Երբ խոսում ենք կոթեցիների բարդ բնավորության մասին, նա մեկնաբանում է, թե՝ էստեղ մեկը մեկից խելացի են, ամեն ինչ յուրովի են բացատրում, պարզամիտ չեն, դրա համար բարդ են թվում։  Արայիկ Բեջանյանը Լաուրա տատիկն, ամեն դեպքում, մի քիչ կոտրել է այդ կարծրատիպը, հիմա շտապում եմ Կոթիի 2000-ին մոտ բնակիչներից մեկի՝ նկարիչ Կարո Բեջանյանի տուն։ Ճիշտ է՝ ճանապարհին հանդիպող մարդիկ ձեռքը բավականին հեռու էին պարզում՝ ցույց տալով Կարոյանց տունը, բայց այն լավ էլ մոտ էր՝ գյուղապետարանից ոտքի ճամփա։ Հասնում եմ մի տան մոտ, բակում սուրճի սեղանի մոտ հավաքված մարդիկ կան։ Հավասար կտրած բեղերով, կոկիկ սափրված տղամարդուն դիմելով՝ ասում եմ՝ ներեցեք, Կարոն Դուք եք, չէ՞։ Ասում է՝ հա՜, նման եմ չէ՞։ Կարո Բեջանյանը Կարո Բեջանյանը դասավանդում է գյուղի դպրոցում։ Նա նաեւ գերեզմանաքարերի վրա է նկարներ անում, թեեւ, ասում է, իրեն կտավներն են հոգեհարազատ․ նկարելն իր տարերքն է, քարի վրա նկար անելը՝ ուղղակի աշխատանք։ Կարոն սովորել է Երեւանի պետական մանկավարժական համալսարանում, հետո աշխատանքի բերումով եկել է հարազատ կողմերը, բայց գործուղել են կողքի գյուղ՝ Բարեկամավան։ Կարոն ծիծաղելով ասում է՝ բայց լավ էր, տիկնոջս էնտեղից բերի։ Հետո տեղափոխվել է Կոթի ու հաստատվել այստեղ․ 1986թ․-ից Կոթիի դպրոցի նկարչության ուսուցիչն է։  Կոթին շատ է սիրում, իր կտավներում գյուղից շատ բնապատկերներ կան։ Կարոն կարծում է՝ արվեստագետները գյուղին շատ մոտ պիտի լինեն․ «Նկարիչը 10-րդ հարկում գործ չունի, հասկանո՞ւմ ես»,- ասում է նա։ Հետո քարի գործից խոսում՝ շեշտելով, որ դա իր նախասիրած աշխատանքը չէ, «ուղղակի հազար ումի հարցեր կան»։ Ասում է՝ երեխեքը նկարել սիրում են։ Հիմա գծագրությունը դպրոցից հանել են, բայց ինքը գծագրություն պարապում է երեխաների հետ, ու չի եղել դեպք, որ իր աշակերտներն ուսումնական հաստատություններ ընդունվելիս մասնագիտական քննությունները չստանան։ Շուտով դպրոցում նկարչության խմբակ էլ պետք է բացվի․ Կարոն այդ առիթով բավականին ոգեւորված է․ «Ես չեմ ուզում խմբակում երեխեն առանց պրակտիկ իրերի գա, ուղղակի նայի։ Ես ուզում եմ համ ես ստեղծագործեմ, իմ մոլբերտը դնեմ, համ երեխեքը»,- ասում է Կարոն։ Համայնքը հաստիք է բացել, աշխատավարձ սահմանել, ուստի խմբակն էլ ամբողջությամբ անվճար կլինի։ Կարոն հույս ունի՝ հնարավոր կլինի երեխաներին ապահովել անհրաժեշտ պարագաներով․ «Խմբակը սեպտեմբերից կգործի։ Եւ դա շատ կարեւոր բան ա։ Էդ էրեխանց հետ զբաղվել ա պետք, շնորհալի էրեխեք ունենք։ Սահմանային գոտի ա․․․ Գիտես ինչ, ես մի բանից եմ մի քիչ շատ վատ զգում, որ ամբողջ Հայաստանը սարքել են Էրեւան»,- ասում է Կարոն ու կարեւորում, որ սահմանամերձ գյուղերում էլ երեխաները լավ կրթություն ստանալու, հետաքրքիր զբաղմունքներ ունենալու հնարավորություններ ունենան։ Հետո Կարոն շտապում է իր գործերը ցույց տալ։ Նա առանձնահատուկ կիրք ունի հատկապես գծանկարների հանդեպ, թեեւ շատ կոլորիտային կտավներ էլ ունի, որոնցում զիլ արտահայտված է Կոթիի բնությունը։  Կարոյի թոռներն օգնում են պապին հատ-հատ ցույց տալ նկարները, հետո փոքրիկ Արտյումն էլ իր նկարներն է ցույց տալիս, երկուսով գալիս, բոլորում են պապին, ու սիրահոժար լուսանկարվում հայրենի սարերի ֆոնին։ Երեխաները, որ Ռուսաստանից եկել են պապի տուն, վազվզում, խաղում են բակում ու տանը, որի պատուհաններից մեկին հակառակորդի արձակած փամփուշից բացված անցք կա։ Այդ անցքից երեւի քամի է սողոսկում սենյակ՝ բերելով խոտհունձի տաք բույրեր ու դուրս տանելով կտավների արանքում հավաքված փոշին։ Հայարփի ԲաղդասարյանԼուսանկարները՝ Լիլիթ Նազարեթյանի
00:54 - 02 հուլիսի, 2022
Ջուջևան․ ոսկի տեղն ու «կանաչ տեսարժան վայրերը» [մարzoom]

Ջուջևան․ ոսկի տեղն ու «կանաչ տեսարժան վայրերը» [մարzoom]

«Փահլավա եմ սարքում, էսա կգամ»,- ասում է Անուշիկը, երբ զանգում եմ Ջուջևանում հանդիպելու համար: Արդեն գիտեմ, որ Անուշիկը յուրահատուկ սեր ունի խոհանոցի նկատմամբ ու կարող է ամբողջ օրը տորթ ու թխվածք թխել: Երազում է մի օր տորթերի սեփական բիզնեսն ունենալ, բայց հիմա դրա մասին շատ չի խոսում: Շնչակտուր հասնում է գյուղի կենտրոն ու միասին սկսում ենք շրջել Ջուջևանով: Այստեղ արդեն հասել է մորին: Անուշիկը գիտի դրանց բոլոր թաքնված վայրերը ու սկսում է դրանք հավաքել: Ամբողջ ամռան ընթացքում նա Ջուջևանի անտառներից հավաքում է բոլոր հնարավոր բարիքները՝ հատապտուղներ, խոտաբույսեր, մրգեր: «Կարանք ծաղիկներ էլ փնջենք հետը»,- ասում է նա ու պատրաստում է ջուջևանյան բարիքներով փունջը: «Հա՜, քաղելը շատ-շատ եմ սիրում»,- պսպղուն աչքերով ասում է նա,- «ես քաղելու բոլոր գործերում կամ, անցած տարի նաև ուրց եմ վաճառել»: Անուշիկը Անուշիկ Իսրայելյանը 15 տարեկան է, ապրում է Տավուշի մարզի Ջուջևան գյուղում: Մտածում է արևելագետ դառնալու մասին: «Չասեմ թուրքերենի հետ սեր ունեմ, բայց էդ լեզուն մի տեսակ պետք ա»,- ասում է նա: Ջուջևանը Երևան-Թբիլիսի միջպետական ճանապարհին է, նախորդում է Նոյեմբերյան քաղաքին: Այստեղ շատերը զբաղվում են անասնապահությամբ, և Ջուջևանը տարածաշրջանում հայտնի է իր արտադրած ամենահամեղ կաթնամթերքով: Գլխավոր մայրուղուց երևում է գյուղապետարանի շենքը, որի ներսում են նաև գյուղի մանկապարտեզը, գրադարնն ու փոստը: Իսկ գյուղի ներսի նեղլիկ փողոցների աջ ու ձախ կողմերում՝ ծառերի խիտ շերտերի արանքներից արդեն երևում են գյուղի տները: Դրանց մի մասն արդեն դատարկ է, այնինչ այգու ծառերի ճյուղերը բերքից կախվել են:  Փողոցում մի քանի երեխաներից բացի ոչ ոք չկա: Այստեղ ապրում է մոտ 500 հոգի: Անուշիկը պատմում է, որ առանձնապես տեսարժան վայրեր չունեն. տեսարժանն իրենց անտառներն են ու չկրկնվող բնությունը: «Գնանք Սերոժի պապի ու Անժիկ տատի տուն, յուրահատուկ զույգն են, երևի գյուղի ամենատարեց զույգն են»,- առաջարկում է Անուշիկը: Մոտենում ենք տան բակին, բարձրահասակ, երկար ձեռքերը մեկնած տան դարպասին՝ Սերոժ պապն ինչ-որ բան է վերանորոգում: Սերոժ պապը «Ի՞նչ լավ բան կպատմես Ջուջևանից»,- ողջունելուց հետո հարցնում եմ Սերոժ պապին: «Ուրեմն»,- սկսում է պապն ու խոսելիս երևում է միայն ներքևի միակ ատամը,- «Էս մի քանի վախտը մի ավտո անց կեներ, մեջիցը մի տղամարդ դուրս եկավ, թե՝ հոպար էստեղի՞ց ես: Ասի՝ այո, էստեղ ծնվել եմ, էստեղ մեծացել, էստեղ էլ ապրում եմ»,- հպարտ տոնայնությամբ պատմում է նա: «Ասավ՝ ես Լեննագանից եմ, դուք էս ինչ ոսկի տեղ եք ապրում: Հետո մտքիցս դուս չի գալիս էդ, որ ասավ՝ էս ինչ ոսկի տեղ ենք ապրում, բայց մենք սրա ղադրը (արժեքը) գիդենք ոչ»: Խոսակցությունը լսելով՝ տան երկրորդ հարկից ներքև է շտապում Սերոժ պապի կինը՝ Անժիկ տատը, որը 89 տարեկան է: Անժիկ տատն ու Սերոժ պապը «Պատմե, որ էս մարդը 90 տարեկան ա, 90 հատ ծառ ա տնկել Ջուջևանի անտառներում», - ամուսնուն ցույց տալով՝ ասում է Անժիկ տատը: Այնուհետև ամուսինները իրար կողքի նստում են իրենց բակի փայտե նստարանին, ու Սերոժ պապը սկսում է պատմել, թե ինչպես է երիտասարդ տարիքում սիրահարվել Անժիկ տատի երգին, ինչպես են ամուսնացել, ունեցել 4 երեխա: «Հետո սաղ հարսանիքներին կանչեին երգելու, իրա պատվին ես էլ ուրխանեի»,- կնոջ մասին ասում է Սերոժ պապը: Նրանց տնից դուրս գալուց հետո շարունակում ենք շրջել Ջուջևանով: Անուշիկը շտապում է ինձ ցույց տալ գյուղի եկեղեցին՝ սուրբ Գրիգորը, որը թվագրվում է 17-18-րդ դարերի: Գյուղի բնակիչները բազմիցս են դիմել թե՛ անհատների, թե՛ կառույցների՝ այն վերանորոգելու համար, սակայն արձագանք չեն ստացել:  «Դե, մեր եկեղեցին մի քիչ շատ անմխիթար վիճակում ա»,- ասում է նա: Ես էլ մտածում եմ, որ երևի որոշակիորեն վնասված է վաղուց չվերանորոգված այլ կառույցների նման: «էսա՛, եկեղեցու դուռն էլ բաց ա»: Ներքև տանող աստիճաններով մտնում ենք եկեղեցի, որտեղ հատակը անձրևներից հետո դեռ տիղմոտ է, իսկ տանիքում ծիծեռնակների անհամար բներն են: «Ոնց ասեմ, էստեղ նույնիսկ նորմալ մոմ վառելու տեղ չկա, ինչքան էլ փորձենք նորմալ մաքրենք, մեկ ա՝ ավերակ ա մնում»,- ասում է Անուշիկն ու ցույց տալիս պատի խոռոչներից մեկը՝ պատված մոմով ու մրով․ եկեղեցու մոմ վառելու հատվածն է: «Սպասեք էստեղ գոնե նկարներ դնեմ, որ նկարելիս սիրուն լինի»,- ասում է Անուշիկն ու հատակից բարձրացնում սրբապատկերները: Եկեղեցուց դուրս ենք գալիս ու շարունակում քայլել գյուղով: Մոտենում ենք գյուղի համար նկատելի մեծ շինության՝ նախկին դպրոցն է: Պատուհանից երևում է դեռևս խորհրդային շուքով կահավորված տեխնոլոգիայի դասարանը: Տեխնոլոգիայի դասարանը Իսկ շենքի մնացած հատվածները կիսած են. այստեղ ապրում են տեղի մի քանի ընտանիքներ:  Ջուջևանի դպրոցի նոր շենքի բացումը 2002-ին է եղել: Անցնող ուսումնական տարում այստեղ սովորել է 73 աշակերտ, որոնցից 6-ն այս տարի ավարտել են: Նրանց թվում է նաև Արթուրը՝ Անուշիկի ավագ եղբայրը: Այժմ նա պատրաստվում է Հայաստանի գեղարվեստի պետական ակադեմիայի ընդունելության քննություններին, հետո զորակոչվելու է բանակ: Արթուրը 18 տարեկան է և արդեն մի քանի տարի է՝ զբաղվում է թե՛ փայտագործությամբ, թե՛ նկարչությամբ, թե՛ քանդակագործությամբ: Նա իր և իր գործերի մասին խոսել շատ չի սիրում, փոխարենը Անուշիկն է փորձում Արթուրի ձեռքի բոլոր աշխատանքները ներկայացնել: Նրանց տան փայտի կահույքի և իրերի (զարդատուփ, ժամացույց, սկուտեղ) մեծ մասը Արթուրի ձեռքի աշխատանքներն են: Երբ ժամանակ է ունենում, նաև պատվերներ է ընդունում: Արթուրի և Անուշիկի մայրիկը՝ Անահիտ Խոջյանը, հպարտությամբ ցույց է տալիս որդու պատրաստած նարդին, որը խնամքով պահում է. նարդու ամբողջ լայնությամբ փորագրված է Տաթևի վանքը: Անահիտն ասում է, որ շատերն են զարմանում, որ իրենց տղան այս տարիքում նման վարպետությամբ գործեր է պատրաստում: Արթուրը «Ո՞րն է եղել ամենադժվար գործը»,- հարցնում եմ Արթուրին: «Դժվար գործ չկա»,- թեթև ժպտալով ու ամաչելով՝ պատասխանում է նա: «Ով խելոք նստում ա, նրան էլ քանդակում ա»,- ծիծաղելով ասում է Անուշիկը: Միասին իջնում ենք տան առաջին հարկը, որտեղ Արթուրի արվեստանոց/արհեստանոցն է: Նրա աշխատանքային սեղանին Գառոյի քանդակն է՝ գանգրահեր ու հույն փիլիսոփայի հիշեցնող լուրջ դեմքով մեզ է «նայում»: Մինչ այդ՝ իրական Գառոն բակում լուռ ու հանդարտ ծխում է. հին օրաթերթի մեջ փաթաթում է թութունն ու իրականում էլ նույն «հույն փիլիսոփայի դեմքով» նայում ու ծխում է: Նա գալիս է օգնելու տնտեսության հարցերում, Արթուրն էլ այդ ընթացքում նրան քանդակել է: Ծնողների մահից հետո Գառոն մենակ է ապրում, գյուղացիները օրավարձով տարբեր աշխատանքներ են առաջարկում, որպեսզի ապրուստի միջոց ունենա: Գյուղացիները նրա մասին են հոգ տանում, ինքն էլ՝ գյուղի շների: Ասում են՝ գյուղում 2 էշ կա, մեկը Գառոյինն է, որով միշտ մոտակա անտառներից փայտ է բերում: Գյուղի կոլորիտային դեմքերից մեկն է Գառոն: Անուշիկի հետ շարժվում ենք դեպի ընկեր Անուշենց տուն: Անուշ Ալեքսանյանը երկար տարիներ աշխատել է գյուղի դպրոցում՝ որպես հայոց լեզվի և գրականության ուսուցչուհի: Մտնում ենք տուն, որն ամբողջությամբ զարդարված է ընկեր Անուշի ձեռքի աշխատանքներով՝ մեծ ու փոքր գորգերով: Իսկ գորգերի վրա պատկերված են հայոց պատմության և գրականության ամենավառ դրվագներն ու դեմքերը: Վերջին աշխատանքը Տիգրան Մեծն է: Ընկեր Անուշը «Բոլոր պատկերներն իմ պաշտամունքային անձինք են, քանի որ մեզ այսօր ուժ է պետք, չենք կարող թուլանալ»,- ասում է Անուշ Ալեքսանյանը: Հաջորդիվ նախատեսում է աշխատել իր հնագույն վիշապագորգի վրա. ընկեր Անուշն իր մահճակալի բարձի տակից հանում է մաշված, բայց դեռ պահպանված գույներով գորգը, որին ցանկանում է երկրորդ կյանք տալ: Նրա երազանքն է հնարավորություն ունենալ գորգագործության խմբակ ունենալ Ջուջևանում, որպեսզի կարողանա իր գիտելիքը փոխանցել երիտասարդներին: Բացի դրանից՝ նա աշխատում է բուսաներկերով, որոնց ստացման գաղտնիքները ցանկանում է փոխանցել կրտսեր սերնդին: Բայց, ինչպես ինքն է ասում, «չի գտնում այդ համարձակ հովանավորին, որը նման բան կնախաձեռնի»: Չնայած արդեն մի քանի տարի է՝ չի աշխատում դպրոցում, բայց գյուղի երեխաների հետ շարունակում է իր ակտիվ գործունեությունը Ջուջևնում: «Երեխաների հետ կապը միշտ ամուր է, չեմ կարողանում առանց երեխաների, ծաղիկների չափ սիրում եմ»,- ասում է ընկեր Անուշը, իսկ նրա ամբողջ բակը լի է տարբեր գույների վարդերով: Արդեն 30 տարի է՝ յուրաքանչյուր օգոստոսի 11-ին այստեղ Նավասարդ են նշում. ընկեր Անուշն իր շուրջն է համախմբում գյուղի դպրոցականներին ու երիտասարդներին, ու միասին կազմակերպում են համագյուղական մեծ միջոցառում: «Դա էլ է իմ պաշտամունքից եկել»,- ասում է Անուշ Ալեքսանյանը,- «բայց նաև Ջուջևանի բնությունն եմ սիրում և մարդկանց, որոնք ազնիվ են, որոնք աշխատասեր են»: Մեզ ճանապարհելիս նա դուրս է գալիս իր բակ ու մեզ նվիրում է իր այգու վարդերից: Ես ու Անուշիկն էլ շտապում ենք կրկին մի քիչ մորի հավաքել Ջուջևանի «տեսարժան, կանաչ վայրերից»: Ջուջևանով սիրով շրջեց Մերի Մամյանը
23:14 - 30 հունիսի, 2022
Հաղթանակ․ հայկական Տոսկանա, որ դեղձ էր մատակարարում Կրեմլին [մարzoom]

Հաղթանակ․ հայկական Տոսկանա, որ դեղձ էր մատակարարում Կրեմլին [մարzoom]

Ուղիղ մի տարի առաջ Բերդավանի Սլագեդան սարի հովին նստած կարդում էի «Անգլիացի պացիենտը», որտեղ Օնդաչին մի հատվածում նկարագրում է իտալական Սան-Ջիրոլամո առանձնատան շրջակայքն ու բնությունը՝ փռված բլուրների փեշերին։ Այդ պատկերները երեւակայորեն արտատպում էի գյուղի սարերի վրա, դրանցից մեկի լանջին Մեդիչիների առանձնատունը պատկերացնում ու փորձում հայտնվել իտալական փոքրիկ այդ շրջանում։ Հիմա Բերդավանում չեմ, բայց դրանից քիչ հեռու՝ 10.4կմ այն կողմ գտնվող մի գյուղում եմ՝ Հաղթանակում, որտեղ շրջելիս «Պացիենտը» նորից կարդալու ցանկություն առաջացավ։ Այստեղ բնապատկերներն առաջին իսկ հայացքից Տոսկանայից պոկված պատառիկներ են հիշեցնում։ «Հայկական Տոսկանա»,- անցնում է մտքովս, ու, քանի որ կեսօրի արեւը գլխիս երկար ժամանակ կախված է եղել, արդեն պատկերացնում եմ, որ գյուղ մտնելուն պես մարդիկ հետս իտալերեն են խոսելու։ Բայց սկսեմ սկզբից։ Այրում քաղաքից Հաղթանակը շատ հեռու չէ՝ մի հինգ կիլոմետր։ Որոշում եմ, որ կարելի է Այրումից ոտքով գնալ, համ էլ ճանապարհին մարդիկ կպատահեն, կզրուցենք։ Բայց առավոտվա ժամերին այս կողմերում շատ շոգ է, արեւն էլ՝ վառող։ Ծառի հովին սպասում եմ գյուղ գնացող մեքենաների, որ գուցե ինձ համար մի տեղ ունենան։ Մի չորս-հինգն իմ պարզած ձեռքին չեն արձագանքում, մի բեռնատար էլ որոշում է իր ճամփան բացելու համար մի հանդից մյուսը ճանապարհի մեջտեղով ալարկոտ անցնող կովերին քշել ինձ վրա, բայց կովերն արագ են կողմնորոշվում ու ինձ վազելու առիթ չեն տալիս։ Ի վերջո, երբ արդեն Հաղթանակի ցուցանակը երեւում է, մի մեքենա է պատահում, որ բարեհամբույր համաձայնում է ինձ հասցնել մինչեւ գյուղ․ մեկ է՝ այդ ճանապարհով Նոյեմբերյան է գնում․ «Տեղացի չեք, հա՞՜»,- երկարացնելով հարցնում է վարորդը՝ հայելու միջից մի հայացք ձգելով իմ կողմ,- «ի՞նչ կա բա էս կողմերումը»։ Ասում եմ՝ Երեւանից ենք եկել, համայնքներով շրջում, պատմություններ ենք հավաքում։ «Հա՜, լավ եք անում, ապրիք»։ Շուտ տեղ ենք հասնում։ Պարզվում է՝ բավական քայլել էի, քիչ էր մնացել։ Իջնում եմ գյուղամիջում, որ մի ցայտաղբյուրից ջուր վերցնեմ։ Ցայտաղբյուրը պատերազմում զոհված տղաների պատվին կառուցված հուշաքարի մոտ է։ Վեց զոհի անուն կա սալիկների վրա․ նրանց անունները դեռ կհիշատակեմ։ Գլուխս թեքում եմ, տեսնեմ՝ մոտիկ խանութի դռանը մի կին է հենված, ժպտալով ինձ է նայում։ Հեռվից բարեւելով մոտենում եմ, որպիսություն հարցնում ու սառը ջուր եմ ուզում գնել, բայց կինը՝ տիկին Անահիտը, համոզում է՝ առանց սուրճի չի լինի, անպայման ներս պիտի գնամ։ Հյուրընկալս շտապում է ամուսնուն կանչել, ասում է՝ ինքն ավելի շատ պատմելու բան կունենա։ Իսկ ամուսինը՝ Գեւորգ Բիջոյանը, երեսուն տարի Հաղթանակի միջնակարգ դպրոցի տնօրենն է եղել։ Հիմա վերապատրաստվում է, որ շարունակի աշխատանքը։ Հաղթանակի դպրոցում ավելի քան 180 աշակերտ է սովորում։ Այս դպրոց են գալիս նաեւ Լճկաձորի բարձր դասարանի աշակերտները։ Դպրոցում ամեն առարկայի ուսուցիչ էլ կա։ Իսկ աշակերտների առաջադիմությունը, ինչպես նկատում է Բիջոյանը, բավականին լավն է։ Նրա խոսքով՝ շրջանավարտների միջինում 50 տոկոսն անպայման բուհ է ընդունվում։ Բայց ինչպես Այրումում, այնպես էլ Հաղթականում, շատերը բարձրագույն կրթություն ստանալուց հետո նախընտրում են մայրաքաղաքում մնալ։ Գեւորգ Բիջոյանը Հիմա ոմանք գնում են Հաղթանակից, բայց ժամանակին շատերն են եկել, հաստատվել այստեղ։ Երեւի նկատեցիք դպրոցի տնօրենի ազգանունը։ Նա, ինչպես ուրիշները Հաղթանակում, Վրաստանից է տեղափոխվել այստեղ։ 1980-90-ականներին Վրաստանից ու Ադրբեջանից շատերն են եկել Հաղթանակում ապրելու։ Այժմ այստեղ 350 փաստացի տնեսություն կա, 1384 բնակիչ։ Հիմնականում գյուղատնտեսությամբ են զբաղվում, շատ քչերը՝ անասնապահությամբ։ Այնքան քչերը, որ կես-կատակ ասում են՝ «ամոթ էլ ա անասունների թիվ ասենք»։ Իսկ այգիներում դեղձ, արքայանարինջ են մշակում։ Բիջոյանը պատմում է, որ Սովետական միության տարիներին գյուղը բերքի մատակարարման ամենալուրջ ցուցանիշն է ունեցել Միության մասշտաբով։ Մի ժամանակ Հաղթանակը «Դեղձի երկիր» են կոչել։ Հետո 90-ականներին ջրի խնդիր է եղել, այգիների մի մասը չորացել է։ Բայց գյուղացիները նորից ուզում են վերականգնել իրենց այգիները։ Հիմա ոռոգման խնդիր չկա գյուղում։  Իսկ խնդիրների մասին ավելի մանրամասն տեղեկանալու համար գնում եմ, իհարկե, վարչական ղեկավարի մոտ։ Գյուղապետարանի շենքն այնքան էլ անմխիթար վիճակում չէ։ Խոշորացումից հետո, սակայն, ինչպես հայտնի է, գյուղապետարաններում շատ մարդ չի աշխատում (այժմ մնացել են միայն վարչական ղեկավարի, օպերատորի, հարկահավաքի, գյուղատնտես-հողաշինարարի հաստիքները)․ սենյակներ կան, որտեղ մարդ չկա, միայն միջանցիկ քամի՝ որպես շոգից փրկություն։ Մինչ վարչական ղեկավարը կգա, մտնում եմ Հաղթանակի գրադարան․ հին-հին գրքեր՝ պահարանի փոշոտ դարակներում։ Գյուղապետարանի աշխատակիցն ասում է՝ խոշորացումից հետո գյուղի գրադարանավարի հաստիք չկա։ Թեեւ երեխաները երբեմն գրքեր վերցնում են։  Գյուղապետը՝ Վահրամ Շարոյանը, գրադարանի դռան մոտից ձայնում է՝ ողջունում, հրավիրում աշխատասենյակ։ Միանգամից ասում է՝ հա՜, գրադարանավարի հարցն անպայման ուզում ենք լուծել․ «Ունենք մոտ 2000 կտոր գիրք, մոտ 4000 էլ մեր տանը կա, դրանք էլ եմ ուզում բերել էստեղ։ Պարտադիր պայման է, որ գրադարանավար լինի»,- ասում է Շարոյանը՝ նշելով, որ պատրաստվում է այդ հարցով քննարկում ունենալ համայնքապետի հետ։ Վահրամ Շարոյանը Գյուղապետի ազգանունն ինձ շատ ծանոթ է թվում, հիշում եմ՝ զոհերի հուշահամալիրում սալիկներից մեկի վրա երկու անգամ կրկնվում էր Շարոյան ազգանունը՝ Գարիկ եւ Վահագն։ Պարզվում է՝ Գարիկ Շարոյանը վարչական ղեկավարի հայրն է, Վահագնը՝ եղբայրը։ Հայրն Արցախում է զոհվել՝ առաջին պատերազմի տարիներին, եղբայրը՝ Նոյեմբերյանում՝ 2002-ին։ Գյուղապետի աշխատասենյակում հոր ու եղբոր նկարների կողքին փակցված են Հաղթանակի մյուս զոհերի ու Վազգեն Սարգսյանի նկարները։  Աջից՝ ձախ՝ Մարտուն Թեւանյանը, Գարիկ Շարոյանը, Մանվել Քեշիշյանը, Վահագն Շարոյանը, Խաչատուր Բադասյանը, Սարգիս Թեւանյանը, Վազգեն Սարգսյանը Մարտուն եւ Սարգիս Թեւանյաններն էլ դպրոցի տնօրենի՝ Բիջոյանի ազգականներն են։ Մարտուն Թեւանյանը, Մանվել Քեշիշյանը եւս զոհվել են Նոյեմբերյանում, Խաչատուր Բադասյանը՝ 2014-ի օգոստոսին՝ Մարտակերտում, Սարգիս Թեւանյանն իր մահով է լքել կյանքը։ Գյուղապետի հայացքում հարազատների ու համագյուղացիների կորստի ցավը երեւում է, բայց չի ընկճվում։ Ասում է՝ իր պարտքն է լավ աշխատելը, այլ տարբերակ չունի։ Իսկ այն, որ գյուղացիներն էլ իրեն են աջակցում, ավելի է մեծացնում պատասխանատվությունը։ Վարչական ղեկավարը գյուղի զարգացման 5-ամյա ծրագիր է ներկայացրել։ Առաջին փուլում նախատեսվում է մշակույթի տան վերանորոգումը, որից հետո գյուղապետարանը, Հայփոստը, որ նույն շենքում է այժմ, Էլ․ցանցի գրասենյակը, գրադարանը կտեղափոխվեն մշակույթի շենք։ Իսկ այս շենքն այլ նշանակությամբ կօգտագործվի։ Գյուղապետն ասում է՝ շատ ծրագրեր կան, ամեն ինչ էլ իրագործելի է, եթե կամք կա։ Գյուղում վերանորոգման կարիք ունեցող խաղադաշտ կա, դրան եւս պատրաստվում են անդրադառնալ, պատկան մարմիններն էլ խոստացել են, որ աջակցություն կցուցաբերեն, որ մարզադաշտին հարակից սպորտդպրոց բացվի։ Վերանորոգման կարիք ունի նաեւ գյուղի դպրոցը․ ներքին հարդարման աշխատանքներ պետք է անեն։ Իսկ մանկապարտեզն արդեն հիմնովին նորոգվել է, այդ թվում՝ կոսմետիկ, ու երեխաների համար բոլոր հարմարավետ պայմանները կան։ Մնում է միայն մանկապարտեզ տանող ճանապարհը սարքվի։ Շարոյանը չի մոռանում գյուղի ճանապարհների ասֆալտապատման խնդրի մասին։ Ասում է՝ 3.5կմ երկարության ճանապարհ կա, որը եւս հնգամյա ծրագրով նախատեսվում է նորոգել։ Բայց ամենամեծ նպատակներից մեկը, որ պատրաստվում են իրագործել, գյուղում նորից մեծ այգիներ հիմնելն է։ Շարոյանը պատմում է, որ ժամանակին գյուղը մրգերի տեսականիով Կրեմլի պաշտոնական մատակարարն է եղել․ «Դեղձ ենք ունեցել, հատը մոտ 700 գրամ է եղել։ Հիմա նորից ուզում ենք էդ այգիները հիմնենք։ Ճիշտ ա՝ ժողովուրդը զբաղվում ա արտագնա աշխատանքով, բայց չարաբաստիկ դեպքերից հետո ժողովուրդը կպել ա հողին։ Մոտ 300 հա էսօր այգի է, ընդհանուր 722 հա վարելահող ունենք, ակնկալում ենք, որ մինչեւ եկող տարվա վերջ դրանց 60 տոկոսում այգիներ կհիմնենք, 50 տոկոսն էլ ոռոգվում է ամբողջովին»։ Մինչ կգնանք գյուղի լանդշաֆտները բարձր բլրից նայելու՝ իմանում եմ, որ շուտով գյուղապետարան է գալու դպրոցահասակ կարատեիստ մի աղջնակ՝ մրցույթում հաղթելու պատվին ստացած իր գավաթը գյուղին նվիրելու։ Նադեժդա Բալայանը Ռուսաստանի Դաշնությունում աշիխարա-կարատե սպորտաձեւի մրցույթում առաջին տեղն է գրավել ու բարձրացրել Հայաստանի Հանրապետության դրոշը։ Նադեժդա Բալայանը Աղջնակը մեր դրոշն ուսերին գալիս է գյուղապետի աշխատասենյակ, կանգնում զոհված տղաների նկարների մոտ ու հպարտ տոնով ասում, որ դեռ էլի հաղթանակներ է ունենալու բոլոր հաղթանակներն իր գյուղին է նվիրելու։ Այսօր էլ գավաթն է հանձնում գյուղին։ Սա ասելիս Նադեժդայի սիրտը լցվում է, արցունքները հոսում են, բայց նա միանգամից ձգվում է, հավաքվում ու լուսանկարվում գյուղապետի հետ՝ նրանից ընդունելով շնորհակալագիրը։  Դուրս ենք գալիս ու գնում դեպի «պանսիոնատ»։ Ճանապարհին Շարոյանը պատմում է, որ գյուղի մի հիասքանչ հատվածում նախկինում ակտիվ գործող պանսիոնատ է եղել, որտեղ հյուրեր են եկել ամենատարբեր երկրներից։ Բայց հիմա այդ շենքն անմխիթար վիճակում է, թեեւ բնակվողներ կան՝ փախստականների յոթ ընտանիք։ Մեր գնալու պահին ձայն-ձուն չկար, միայն մի շան հաչոց։ Երեւի շոգի ժամին մարդիկ հանգստանում էին։ Գյուղապետն ասում է՝ եթե ներդրող լինի, ծրագիր կմշակեն, որ պանսիոնատի շենքը վերանորոգվի ու դառնա կամ հյուրատուն, կամ զարգացման կենտրոն։ Ուղղակի այստեղ բնակվող ընտանիքներին բախտի քմահաճույքին թողնել չեն կարող, չնայած՝ շենքը սեփականությամբ իրենց չի պատկանում։ Շարոյանն ասում է՝ եթե ծրագիր լինի, պետք է իրավասու մարմինների հետ այդ անձանց բնակության համար տեղ հատկացնեն, հողամաս ու գոնե տնակներ, հետո նոր շենքը հիմնանորոգել, օգտագործել ըստ նշանակության։ Վարչական ղեկավարը վստահ է՝ եթե հաջողվի իրագործել այդ գաղափարը, ապա Հաղթանակն անպայման զբոսաշրջիկների սիրելի վայրն է դառնալու։ Այս տարածքից ուղղակի հրաշալի տեսարան է բացվում դեպի Հաղթանակ գյուղ, գյուղի վարչական տարածք՝ դաշտեր, լանդշաֆտներ, տեսարան դեպի Վրաստան ու դեպի հայկական Արճիս գյուղ։ Եւ հենց այստեղ է, որ մի պահ թվում է՝ իտալական գյուղակում ես։ Զրուցելով իջնում ենք գյուղ, իսկ ճանապարհին անցնող-դարձողը ջերմ բարեւում է գյուղապետին։ Մինչեւ գնալս՝ շիշը սառը ջուր լցնելու ժամանակն է։ Գյուղապետը տներից մեկի մոտ ձայն է տալիս՝ Մանա՜ն, Գինեվա՜րդ, սառը ջուր ունե՞ք։ Լսում եմ՝ «ո՞նց չունենք, բայց մենակ ջուր չէ, համեցեք»։ Գյուղացի կանայք են, այգում գործ անելուց հոգնել, եկել են՝ մի քիչ հանգստանալու, ես էլ չեմ ստիպում՝ նկարել, բայց պայմանով, որ վերադառնալու եմ աշնանը, երբ տիկին Գինեվարդն օղի թորելու գործերով կլինի, եւ այդ ժամանակ անպայման նկարելու եմ։ Ի դեպ, Մանանան, որ մաքուր հայերեն է խոսում, ընդ որում՝ գրեթե առանց բարբառի, ազգության օսեթ է։ Բայց Հաղթանակը շատ է սիրում, ասում է՝ ապրելու տեղ է, տուն, ուրիշ տեղ չի ուզում գնալ, այստեղ բոլորը մի ընտանիքի պես են՝ մեկը մյուսի թիկունքին։ Հայարփի Բաղդասարյան
22:33 - 29 հունիսի, 2022
Այրում․ տեղ, որտեղ մարդն ու արծիվն ընկերություն են անում [մարzoom]

Այրում․ տեղ, որտեղ մարդն ու արծիվն ընկերություն են անում [մարzoom]

Քանի որ ես ոչ Հենրի Միլլերն եմ, որ մի բանի մասին երեք էջ գրեմ ու չհոգնեցնեմ, ոչ էլ, առավել եւս, Բակունցը, որ կարողանամ բնապատկեր նկարագրել այնպես, որ չուզեք տեքստն ավարտվի, ուստի ես արագ կանցնեմ առաջ ու կփորձեմ մի քանի փոքրիկ պատմությամբ ցույց տալ, թե Նոյեմբերյանի խիտ կանաչով ծածկված մի անկյունում ծվարած Այրում բնակավայրում մարդիկ ինչպես են ապրում, ինչով են զբաղվում, ինչպես են բակում արծիվ պահում ու քանդակներ սարքում։ Չեմ խախտի քաղաքում շրջելու ուղեգիծը, որ ամեն ինչ լինի այնպես, ինչպես որ էր։ Ուրեմն, Այրումում մեզ դիմավորում է «Մարզերի երեխաները մարզերում» նախաձեռնության պատանի անդամներից մեկը՝ 16-ամյա Գրիգորի Բեջանյանը, ու պատրաստակամություն հայտնում ուղեկցել՝ ինչքան պետք է։ Եւ բնակավայրով մեր զբոսանքի ընթացքում Գրիշան սկսում է խոսել իր ծրագրերից, նպատակներից։ Մեր երիտասարդ բարեկամը, պարզվում է, իր համահիմնադրած հասարակական կազմակերպության՝ «Խոսենք գործովի» պետական գրանցման հարցերով է զբաղված։ Այս հասարակական կազմակերպությունը, ինչպես պատմում է Գրիշան, հիմնվել է մարզեցի ակտիվ երիտասարդների ջանքերով։ Այս պահին իրենց թիմում ութ կամավոր է ներգրավված, որոնցից հինգը Ջավախքից են, երեքը՝ Հայաստանից։ Իսկ կազմակերպությունը կրթական-երիտասարդական միջոցառումներ կազմակերպելու նպատակ ունի՝ դասախոսություններ, արշավներ եւ այլն։ Բայց այդ ամենը կազմակերպելու համար պատանիներին աջակցություն է պետք՝ ոչ միայն մասնակցության տեսքով, այլ նաեւ ֆինանսական։  Գրիգորի Բեջանյանը Իսկ 12-րդ դասարանում սովորող Գրիշան դեռ չի որոշել՝ ինչ մասնագիտություն է ձեռք բերելու, բայց հաստատ գիտի՝ հասարակական գործունեությամբ անպայման զբաղվելու է։ Դժվարություններից չի վախենում, բայց, ասում է, քաջալերումը չէր խանգարի։ Իսկ դոնոր գտնելու համար նա ու իր թիմակիցները պատրաստ են քննարկումներ ունենալ, ուստի եթե հետաքրքրված եք՝ անպայման գրեք երիտասարդներին ([email protected])։ Հետո գնում ենք հանդիպելու Այրումի վարչական ղեկավարի՝ Արշակ Էվինյանի հետ, որը բարեհամբույր ընդունում է մեզ։ Նա չի խուսափում խոսել համայնքի խնդիրներից ու նշում է, որ հիմա շենքերի տանիքների ու քաղաքի ճանապարհների անբարեկարգ վիճակն է ամենից շատ անհանգստացնողը։ Բայց, միեւնույն ժամանակ, նշում է, որ սուբվենցիոն ծրագրերն ընթացքի մեջ են, ու այդ խնդիրներին անպայման լուծումներ կտրվեն։ Միայն թե, եթե հաջողվեր հավելյալ ֆինանսավորում ձեռք բերել, տանիքների հարցը ոչ թե մի քանի տարում, այլ միանգամից կլուծվեր։  Արշակ Էվինյանը Այրումում մարդիկ անասնապահությամբ գրեթե չեն զբաղվում, շատ քչերն են խոշոր կամ մանր եղջերավորների պահում։ Վարչական ղեկավարի հայտնած տվյալներով՝ Այրումում 656 տնտեսություն կա, 2675 մարդ է բնակվում։ Մարդկանց անհանգստացնում է զբաղվածության խնդիրը․ ով հնարավորություն ունի՝ հասարակական կամ սպասարկման ոլորտում աշխատում է, ով էլ քաղաքում գործ չի գտնում, հարեւան գյուղեր կամ քաղաքներ է գնում, ոմանք էլ՝ արտագնա աշխատանքի։ Ի դեպ, ժամանակին՝ Սովետական միության շրջանում, Այրումում պահածոների հսկայական գործարան է աշխատել, որն այսօր ուղղակի ավերակ է։ Էվինյանը պատմում է, որ գործարանը Միության մակարդակով 8-տոկոսանոց մատակարարում է ապահովել, այնտեղ հազարավոր մարդիկ են աշխատել։ Հիմա այդ ավերակները երեւի թե միայնակների ու նաեւ սիրահարների թաքստոցներն են․ ոչ այլ ինչ։ Էվինյանը մեր զրույցում մտահոգ տոնով խոսում է նաեւ այն մասին, որ ոչ բոլոր երիտասարդներն են մնում քաղաքում, ավելի հաճախ նախընտրում են Երեւանում աշխատանք գտնել ու մնալ այնտեղ․ շատերը դպրոցն ավարտում-գնում են։ Այրումի դպրոցում 310 աշակերտ է սովորում։  Այրումում է Հարավկովկասյան երկաթուղու սահմանամերձ կայարանը։ Համայնքի վարչական ղեկավարը մեր զրույցում նշում է, որ տեւական ժամանակ է՝ այդ հատվածում կոյուղու խնդիր կա․ կոյուղաջրերը երբեմն մարդկանց բակեր են լցվում։ Այս խնդիրը երկար ժամանակ է՝ աչքաթող է արվում, բայց համայնքի ղեկավարությունը շարունակում է բանակցությունները «Վեոլիա ջրի» ու պատկան մարմինների հետ՝ հարցին լուծում տալու համար։  Մինչ մի ուրիշ թաղամաս ենք պատրաստվում գնալ, քաղաքամիջում հանդիպում ենք խաչքար սարքող երիտասարդի։ 23-ամյա Կամո Աղվանյանն է, վարդագույն տուֆի մեծ սալիկի վրա գլուխը կախ աշխատում է։ Եւ դեմ չէ, որ իրեն խանգարենք։ Զրույցի ընթացքում պատմում է՝ մի քանի տարով արտագնա աշխատանքի է մեկնել, բայց, այնուամենյանիվ, որոշել է վերադառնալ Այրում՝ այստեղ ապրելու ու ստեղծագործելու։ Կամո Աղվանյանը Կամոն Թերլեմեզյանն է ավարտել, նկարել էլ է սիրում, բայց համարում է, որ քանդակելն իրեն ավելի հոգեհարազատ է։ Դա նկատվում է նրա աշխատելու ձեւից․ փորագրության գործիքին մուրճով խփում է զգուշորեն ու ամենայն ուշադրությամբ, որ որեւէ թերություն չլինի։ Բայց թերություններն էլ, նկատում է նա, լավ աշխատանքով կարելի է շտկել։ Երիտասարդը համոզված է՝ Այրումը լավ էլ ապրելու տեղ է՝ շատ ջերմ ու բարի մարդկանցով, որոնք անպայման մեկը մեկի որպիսությամբ հետաքրքրվում են։  Շարժվում ենք դեպի երկաթուղի։ Ճանապարհը մեքենայի չէ․ երկաթե կամուրջ է գցած Դեբեդի վրա, որ, իր բնավորության համաձայն, միշտ գժված է հոսում։ Երկաթուղին հատում՝ հակառակ կողմն ենք անցնում։ Եւ առաջին պատկերները, որ աչքիս ընկնում են, նռան շքեղ ծառն ու դրան մոտ արծվի-առյուծի փայտե քանդակն են։ Հետո միամիտ տեսնում եմ արծվի, որ, զարմանալիորեն, ոչ թե ճախրում է երկնքում, այլ խելոք նստած է բնում՝ երկաթե վանդակի մեջ. առաջին հայացքից տխուր տեսարան է, բայց գուցե օրինաչափությունից դուրս բաներին էլ պետք է այլ հայացքով փորձել նայել։ Տներից մեկի դարպասի դռնից դուրս է գալիս պատկառելի արտաքինով մի տղամարդ ու հարցնում՝ հը՞, ո՞րտեղացի եք, տեսել ե՞ք սենց բան։ Ու բացում է վանդակի դուռը, արծվին՝ Ռոկիին, հրավիրում դուրս․ «Արի՛, Ռո՛կ, արի՛, արի ման արի»։ Ու արծիվը, պոչը շարժելով, խելոք դուրս է գալիս, թեւերը մի քիչ թափահարում, տեղավորվում ռելսերի վրա։ Ռոկին Կողքին նստում է տերը՝ Սամվել Պարոնյանը, որ հետո պարզվում է՝ ոչ այնքան տերն է, որքան ընկերը։ Ասում է՝ արծիվը, երբ եկավ, ձագ էր, անօգնական, տկար։ Օգնել է՝ ոտքի կանգնի, հետո Ռոկին չի հեռացել․ «Ռոկին տղայա, իսկական ընգեր։ Մենք ախպերություն ենք անում, երեք տարի ա՝ քիչ չի։ Ինքը հզոր տղայա, նենց պրիմիտիվ տղա չի, բայց ախպերություն ա, իրար հասկանում ենք»։ Սամվել Պարոնյանը՝ Ռոկիի հետ Սամվելը պատմում է, որ երբ ձագին օգնել է, սա էլ չի հեռացել իր մոտից։ Գնացել, թռչել է իր ուզած տեղերը, բայց անպայման հետ եկել՝ թառել Սամվելի տան մոտի փայտե հարմարանքներին։ Եւ, գուցե տարօրինակ թվա, բայց ոչ մեկի «քեֆին չի կպել»։ Դեռ ընդհակառակը՝ գյուղից մի չոբան այդ կողմերով անցնելիս, երբ տեսել է արծվին, երեւի վախեցել է, ու ինքն է սկսել «բզբզել» թռչնին, քարեր է նետել, ասել է, թե արծիվն ուզել է աղունիկին ուտել։ Սամվելն էլ, խուսափելու համար նման դեպքերից, Ռոկիի համար բուն է սարքել։ Սամվելն ասում է՝ թռչնին կերակրում է իր որսած շնագայլի թարմ մսով, իսկ Ռոկին, ինչպես պատմում է մեր զրուցակիցը, շատ քմահաճն է՝ յուղոտ, ոսկրոտ միս չի ուտում։ Հետո դուրս է գալիս զբոսանքի, խելոք վերադառնում բունը։ Սամվելը պատմում է՝ թոռները հանգիստ խաղում են բակում նույնիսկ այն ժամանակ, երբ Ռոկին «դրսերը թրեւ է գալիս»։ Արծվի բնի կողքին դրված փայտե արձանը Սամվել Պարոնյանն է քանդակել։ Բայց դա նրա մասնագիտությունը չէ․ Պարոնյանը ոստիկանության նախկին աշխատակից է՝ մայոր։ Հիմա տիկնոջ հետ է ապրում, զբաղվում է գյուղատնտեսությամբ ու մեծ կիրք ունի փայտե քանդակներ պատրաստելու հանդեպ։ Սարքում է սկուտեղներ, հեքիաթի կերպարներ, սիմվոլիկ քանդակներ։ Դրանցում հաճախ հանդիպում են արծիվն ու առյուծը, որ, զգացվում է, ոգեշնչում են Սամվելին։ Իր քանդակների մասին նա էնտուզիազմով է պատմում։ Մեկից մյուսին է անցնում, ցույց տալիս դետալները, որ ամբողջությամբ բնական են՝ փայտ, ագաթ, այլ բնական քարեր։ Մի մեծ, կլոր կոճղի վրա էլ հեքիաթ է քանդակել։ Ասում է՝ պապի ու կենդանիների հեքիաթը գիտե՞ք։ Ու սկսում է կոճղը պտտելով պատմել․ «Հեքիաթի պապիկն ա, բնության գրկում ա էլի պապը, պատմում ա՝ ինչեր են լինում էս կյանքում։ Ասում ա՝ մի հատ խոզ կար էլի, քանդում էր կաղնու ծառի տակ, վերջը՝ դրա մռութը բռնեցինք, բայց էդ ծառի վրա կանգնած արծիվ կար, վերեւից նայում էր, թե էդ խոզը խի ա քանդուքարափ անում։ Ըտեղ ծաղիկ կար, կոճղ կար։ Եկավ աղվեսը, հանդիպեց խաղողի, դունչը բարձրացրեց, չհասավ, ասաց՝ խակ ա, տվեց-անցավ։ Եկան, արջին հանդիպեցին, արջն ասավ՝ իմ հետ գործ չունեք, ես ծանր, խախանդ տղա եմ, ու տենց էլի, անցավ-գնաց»,- կոճղը պտտելով՝ պատմում է Սամվելը։ Այս հեքիաթը կարող է հազար զարգացում ունենալ, համ անավարտ մնալ, համ էլ հազար ավարտ ունենալ։ Բայց ավարտի դեպքում՝ անպայման աբստրակտ, ինչպես Սամվելի քանդակներն են։ Հայարփի Բաղդասարյան
21:30 - 28 հունիսի, 2022
Նոյեմբերյանցի աշակերտները «վերակենդանացում են» դպրոցի ջերմոցը

Նոյեմբերյանցի աշակերտները «վերակենդանացում են» դպրոցի ջերմոցը

Նոյեմբերյանի ավագ դպրոցի աշակերտները որոշել են պերմակուլտուրայի սկզբունքներին հետևելով «վերակենդանացնել» իրենց դպրոցի մոտ գտնվող ջերմոցը։  «Climate Uturn» ծրագրի օգնությամբ աշակերտները համապատասխան գիտելիքներ են ստացել և անցած տարվա նոյեմբերից սկսել են աշխատանքը ջերմոցի վրա։  Պերմակուլտուրան գյուղատնտեսության մեջ նորարարական մոտեցում է, որի միջոցով շրջակա միջավայրին հնարավորինս քիչ վնաս պատճառելով աճեցնում են բույսեր, մշակաբույսեր և այլն։ Այն վերականգնվող գյուղատնտեսության ուղղություններից մեկն է։ Ջերմոցի աշխատանքների մասնակիցներից Սյուզաննան պատմում է, որ ինքը և՛ ջերմոցում է աշխատում, և՛ ինֆորմացիոն  բնույթի աշխատանքներին է մասնակցում․  «Ջերմոցի աշխատանքին մասնակցում է մեր դասարանը ու մեր զուգահեռ դասարանը։ Բոլոր աշակերտները որոշ չափով ներգրավված են, որոշները՝ ինֆորմատիվ մակարդակով, որոշները հենց ջերմոցում են աշխատում։ Մեր առաջին քայլը տերևներ հավաքելն է եղել․ հողի վրա ստվարաթուղթ ենք փռել, դրա վրա՝ տերևներ, ու հողը պարարտացրել ենք։ Դա հենց պերմակուլտուրայի մի քայլ է։ Երկու շաբաթ առաջ մենք մեր առաջին բերքն ենք հավաքել՝ բոլոկին, և դպրոցի ուսուցիչներն էլ գնել են այդ բերքը»։Ջերմոցի առաջին բերքը Այս պահին երեխաները հիմնականում կանաչեղեն են աճեցնում ջերմոցում, սակայն հետագայում միտք ունեն նաև զեյթունի, կիտրոնի ծառեր աճեցնել։ Սյուզաննան պատմում է, որ ջերմոցը այս պահին անբարենպաստ վիճակում է, և այն վերանորոգելու համար դրաաշնորհների են դիմել․ մի քանի կազմակերպություններ աշակերտներին տրամադրել են դրամաշնորհներ, այդ թվում՝ Քեմբրիջի համալսարանի «Tizard» հիմնադրամից։Նա կարծում է, որ ջերմոցը իրենց համայնքին առողջ սնունդ է տալու․ «Մենք նաև  որոշել ենք ջերմոցի բերքի մի մասը տրամադրել դպրոցի աշակերտներին, տարրական դասարաններին, նրանք սնվում են դպրոցում ու  պետք է առողջ ուտելիք ունենան։ Նաև ասեմ, որ մեր համայնքում պատանիները հողի հետ այդքան սեր չունեն, ինձ թվում է՝ մեր աշխատանքը նրանց համար մոտիվացիա կլինի, և ամենքը իրենց այգում մի անկյուն կունենան ու հենց իրենք դրա վրա կաշխատեն, թեկուզ պերմակուլտուրային ձևով»։ Պերմակուլտուրային ջերմոցը ֆեյսբուքյան խումբ էլ ունի․ դրա պատասխանատուներից մեկը Սյուզաննայի համադասարանցին է՝ Արաքսյան։ Նա պատմում է, որ իրենց ֆեյսբուքյան խմբում կարելի է պերմակուլտուրայի մասին հայերեն նյութեր գտնել․ «Պերմակուլտուրայի մասին հայերեն նյութեր հիմնականում չկան, մենք թարգմանություններ ենք անում ու տեղադրում մեր խմբում, հետաքրքրվողներ կան, նույնիսկ մեզնից խորհուրդներ են հարցնում։ Ես նաև ազատ ժամերին աշխատում եմ ջերմոցում»։ Արաքսյայի կարծիքով՝ Նոյմեբերյանում չկա ներքին շուկա, և այս ջերմոցը ինչ-որ առումով կարող է լրացնել այդ բացը․ «Մեր համայնքում ներքին շուկա չկա, այստեղ բանջարեղենի արտադրություն չկա, ու վաճառողները այդ ամենը ներկրում են ուրիշ քաղաքներից։ Մենք ինչ-որ չափով և՛ այլ վայրեր գնալու ճանապարհածախսն ենք կրճատում, և՛ մաքուր արտադրանք ենք տալիս։ Եթե այնտեղի արտադրանքը  վստահելի չէ, մարդիկ չգիտեն՝ որտեղից են այն  բերել, ապա մեր արտադրանքի դեպքում գիտեն, այդ ամենը հենց իրենց աչքի առջև ենք աճեցնում, երևի թե ինչ-որ տոկոսային չափով կկարողանանք ապահովել ներքին շուկան»։ Նա նաև պատմում է, որ իրենց մարզի մյուս գյուղերում այս ջերմոցի «մասնաճյուղերը» բացելու և այդ եղանակով իրենց համայնքում պերմակուլտուրան զարգացնելու գաղափար ունի․ «Նաև գաղափար ունեմ, որ երբ ջերմոցն ամբողջությամբ պատրաստ  լինի, մենք կողքի գյուղից էքկուրսիա կազմակերպենք մեր ջերմոց, առաջարկենք, օգնենք, որ իրենք էլ մեր ջերմոցի մասնաճյուղը բացեն իրենց գյուղում»։Արաքսյան ու Սյուզաննան պատմում են, որ ջերմոցում ամեն օր 4-5 աշակերտներով աշխատում են․ «Այստեղ աշխատելը հետաքրքրել է նաև այն աշակերտներին, որոնք ի սկզբանե ներգրավված չեն  եղել ծրագրում․ նրանք նույնպես օրական մի քանի ժամով գալիս են ջերմոց, աշխատում այնտեղ»։  Եվ Արաքսյան, և Սյուզաննան այս ջերմոցի աշխատանքներից ոգեշնչվելով որոշել են նաև իրենց այգում նմանատիպ ջերմոց հիմնել, ասում են՝ սա իրենց համար հոբբի է, որից մեծ հաճույք են ստանում։ Նանե Ավետիսյան
14:07 - 16 հունիսի, 2022
Պետություն-մասնավոր հատված համագործակցությամբ կվերականգնվի Չորաթանի Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին

Պետություն-մասնավոր հատված համագործակցությամբ կվերականգնվի Չորաթանի Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին

Հայաստանի Հանրապետության կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարության և բարերար Վարդան Քալանթարյանի միջև կնքվել է համագործակցության հուշագիր ՀՀ Տավուշի մարզի Բերդ համայնքի վարչական տարածքում գտնվող Չորաթան գյուղի Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցու ամրակայման, նորոգման և վերականգնման աշխատանքների իրականացման վերաբերյալ․ տեղեկացնում են ԿԳՄՍՆ-ից։ «Հուշագիրը ԿԳՄՍ նախարարության կողմից ստորագրել է նախարարի տեղակալ Ալֆրեդ Քոչարյանը: Նա շնորհակալություն է հայտնել բարերարին համագործակցության համար՝ հուշարձանների պահպանության գործում կարևորելով մասնավոր հատվածի աջակցությունը պետությանը: Բարերար Վարդան Քալանթարյանը նշել է, որ ծնունդով Չորաթան գյուղից է, և եկեղեցու վերականգնման աշխատանքներին ուղղված քայլերը նախաձեռնել է դեռևս 2014 թ.-ից: Վերականգնման նախագիծն արդեն համաձայնեցվել է, բացվել է խորանը, պեղումներն իրականացվել են, և դրանց արդյունքում պարզվել է՝ 16-րդ դարով թվագրվող եկեղեցին իրականում 13-րդ դարի կառույց է: «Ամենայն հարգանք տածելով մեր պատմամշակութային արժեքների նկատմամբ՝ հինը պետք է պահպանենք և ավելացնենք նորը»,- ասել է բարերարը՝ հավելելով, որ այս ընթացքում եկեղեցու հարակից տարածքը ձեռք է բերվել, և վերականգնումից հետո եկեղեցին կդառնա գործող՝ շահագրգիռ բոլոր կողմերի նախնական համաձայնությամբ: Ի պատասխան՝ փոխնախարար Ալֆրեդ Քոչարյանն արձանագրել է. «Շատ ուրախալի է, որ մարդիկ չեն մոռանում իրենց ծննդավայրը, և դրա արդյունքում շահում է նաև հուշարձանը»: Խորհրդային տարիներին եկեղեցին ծառայել է որպես ցորենի պահեստ, հետագայում բարերարի ջանքերով այն գրանցվել է համայնքի անունով: Տարածքում նախատեսվում է կառուցել նաև զանգաշտարակ և հոգևորականի կացարան»,- ասված է հաղորդագրությունում։
14:25 - 20 մայիսի, 2022
Չպետք է թույլ տալ, որ կրկնվեն պատմության սխալները.  Արման Թաթոյանը՝ Ադրբեջանի քաղաքականության մասին

Չպետք է թույլ տալ, որ կրկնվեն պատմության սխալները. Արման Թաթոյանը՝ Ադրբեջանի քաղաքականության մասին

Նախկին ՄԻՊ Արման Թաթոյանը հայտարարություն է տարածել ադրբեջանական քաղաքականության և պատմության կրկնվող սխալների մասին։ Չպետք է թույլ տալ, որ կրկնվեն պատմության սխալները. խորհրդային տարիներին Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև սահմանային վեճերում տարածված են եղել դեպքերը, երբ ադրբեջանական իշխանությունները մասնակցել են պաշտոնական քննարկումների, բայց զուգահեռաբար տեղերում կազմակերպել են հարձակումներ հայ գյուղացիների նկատմամբ, զավթել հողատարածքներ և հետո այդ զավթած հողատարածքները դարձրել «քննարկումների» առարկա (Բարանա, իսկ ներկայում՝ Նոյեմբերյան, Կողբ, Կոթի, Դովեղ և այլ գյուղեր): Օրինակ՝ չնայած Անդրկովկասյան Դաշնության կենտրոնական գործադիր կոմիտեի հողային վեճերի հանձնաժողովի 1923թ. ապրիլի 28-ի որոշմանը, որով նախատեսվում էր Ղազախի Գավառին հանձնել Շինիխ-Այրումի շրջանում գտնվող ընդամենը 5.000 դեսյատին հողատարածք, Ղազախի հողաշինարարական խումբը հատուկ կազմել էր բոլորովին այլ հատակագիծ՝ անտեսելով այդ որոշման պահանջը: ՀԽՍՀ-ին պատկանող տարածքից ապօրինաբար տիրացել էին ավելի մեծ հողատարածքի, քան նախատեսվում էր որոշմամբ: Նրանք, մասնավորապես, ահաբեկելով տեղի անտառապետին, գրավել էին շուրջ 7.000 դեսյատին տարածք՝ իրենց «ձեռքբերումը» հասցնելով մինչև 11.800 դեսյատինի և դա դարձնելով քննարկումների առարկա: Մեկ այլ օրինակ` 1922թ. մայիսից սկսած Տավուշի, Քարվանսարայի (Իջևան) և Ղազախի գավառների սահմանային շրջանների վեճերը և հանձնաժողովների վերջնական աշխատանքներն անընդհատ ձգձվում էին, քանի որ ադրբեջանական կազմակերպմամբ գրավվել էին հայերին պատկանող, բայց իրենց տիրույթների մեջ խրված հողերի մեծ մասը և հրաժարվում էին վերադարձնել: Դա էլ դժվարություններ էր առաջացնում նաև արոտավայրերից, անտառներից ու ջրային պաշարներից գյուղացիների օգտվելու հարցում: Առհասարակ, հաճախ վեճերն առաջանում էին Ադրբեջանի խոշոր հողատերերի (արխիվային փաստաթղթերում նշվում է՝ կալվածատերեր) պատճառով, ովքեր իրենց հողակտորները վաճառում էին հայերին, իսկ հետո առանց հիմքի հետ էին պահանջում: Այն ժամանակ ադրբեջանական խախտումների փաստերը Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունները պատշաճ չէին արձանագրում, հույսները դրել էին քննարկումների ու ադրբեջանական «փափուկ բարձերի» վրա, մտածում էին «ավելորդ խնդիրներ» չստեղծել: Իրականում, դրանով միայն նվերներ էին ստեղծվում ադրբեջանական իշխանության համար, որ մեր Հայրենիքի ու հայրենակիցների հաշվին աշխարհին երևան խաղաղասեր ու հումանիստ: Հ.Գ. Դեսյատինը հողային տարածության հին չափման միավոր է` 2400 քառակուսի սաժեն կամ 1.09 հեկտար:
13:32 - 14 մայիսի, 2022
Ցանկանում ենք ապացուցել, որ Նոյեմբերյանում հնարավոր է ստեղծել տեխնոլոգիական ընկերություն․ «Protolab»-ը շարունակում է գործունեությունը

Ցանկանում ենք ապացուցել, որ Նոյեմբերյանում հնարավոր է ստեղծել տեխնոլոգիական ընկերություն․ «Protolab»-ը շարունակում է գործունեությունը

Անցած տարի Նոյեմբերյանի «Արմաթ» ինժեներական լաբորատորիայի սաներ Արգամի Ամիրաղյանի, Հայկ Բուդաղյանի, Հայկ Հախվերդյանի և Հրանտ Ղազինյանի սկսած «Protolab» ստարտափը շարունակում է գործունեությունը,  նոր գաղափարներ է մշակում, պատվերներ հավաքում, համագործակցում հայկական ՏՏ ընկերությունների, այլ ստարտափների հետ։  2021-ի օգոստոսին Տավուշի մարզի Նոյեմբերյան քաղաքում հիմնված  «Protolab» -ը տեխնոինժեներական լաբորատորիա-ստարտափ է, որը իր գործունեությունը ծավալում է եռաչափ մոդելավորման, տպագրության և ինժեներական նախագծման ոլորտներում։  «Protolab»-ի համահիմնադիր Արգամը պատմում է, որ հիմա ստեղծում են ինժեներական տարբեր խնդիրներ լուծող իրեր․ «Մատուցում ենք եռաչափ մոդելավորման, տպագրության ծառայություններ․ կատարում ենք թե՛ կորպորատիվ պատվերներ, թե՛ անհատների պատվերներ, արդեն բազում համագործակցություններ ենք ունեցել։ Անհատների համար ստեղծում ենք ամենատարբեր իրեր՝  սկսած իրենց ինժեներական խնդիրները լուծող իրերից, վերջացրած գրասենյակային գեղեցիկ իրերով, որոնք ստեղծվում են յուրահատուկ ու սպեցիֆիկ դիզայնով» ։  Նա ասում է, որ պատվերների մեծ մասը լինում են Երևանից․ այս պահին էլ կորպորատիվ պատվերի վրա են աշխատում, որ ԱՄՆ է արտահանվելու․ «Հիմնական թիրախային շուկան այս պահին հայկական ընկերություններն են, որոնց փորձում ենք օգնել իրենց գրասենյակները գեղեցկացնելու հարցում։ Փորձում ենք նաև ամերիկյան շուկա մուտք գործել, և այդ հարցում մեզ օգնում է մեր ավագ ընկերներից մեկը, որն ունի մեծ փորձ էլեկտրոնային կոմերցիայի ոլորտում։ Ինքը փորձելու է մեզ օգնել վաճառքներ իրականացնել ամերիկյան շուկաներում»։  Արգամն ասում է՝ ժամանակի ընթացքում փորձում են ընդլայնել թիրախները ՝ նշելով, որ միջազգային շուկայում իրենց համար ավելի մեծ հնարավորություններ կան։ «Protolab»-ի աշխատանքներիցՆրա խոսքով հիմա՝ վաճառքներին զուգահեռ նաև  ստարտափ գաղափարն են շարունակում զարգացնել․ «Հիմա աշխատում ենք խելացի STEM KIT խաղալիքի պրոտոտիպի վրա, որի շրջանակներում երեխաների համար այնպիսի խաղալիք ենք ցանկանում ստեղծել, որի միջոցով իրենց մեջ կսերմանանենք ստեղծարարություն, ու սպառողական սերնդից կդառնան ավելի շատ ստեղծող սերունդ» ։  Խոսելով մեկ տարվա ընթացքում իրենց հանդիպած դժվարությունների մասին՝ Արգամն ասում է, որ հիմնական խնդիրները կապված են եղել փորձի և  վստահության պակասի հետ․ «Ամեն դեպքում դժվար է վստահել 16 տարեկան երեխաներին, ու հիմնական խնդիրները կապված են եղել այդ երկու հանգամանքի հետ։ Մենք փորձի պակասն անընդհատ լրացնում ենք ինքնակրթությամբ, չենք վախենում փոփոխությունների գնալուց և նոր պատվերներ, նոր ոլորտներ փորձելուց՝ չշեղվելով մեր հիմնական նպատակից» ։  «Protolab»-ի աշխատանքներիցՆա նաև ասում է, որ իրենց համար ոգևորիչ է հայկական ՏՏ ընկերությունների հետ համագործակցությունը։ Արգամի խոսքով՝ իրենք նպատակ ունեն դառնալ հայկական հերթական միաեղջյուրը․ «Վերջերս Sastic ընկերության հետ կայացվեց փուլային ներդրումային ծրագիր, որի միջոցով Sastic-ի  հետ կառուցելու ենք մեր երազած ընկերությունը, որը արդեն կկարողանա լուծել Հայաստանի տարբեր խնդիրներ։ Որպես հայ մեզ համար շատ կարևոր է համայնքային հավասարաչափ զարգացումը, քանի որ Հայաստանում ամեն ինչ կենտրոնացած է Երևանում։ Ցանկանում ենք, որ Հայաստանը համաչափ զարգանա ու ապացուցենք, որ Նոյեմբերյանում հնարավոր է ստեղծել տեխնոլոգիական ընկերություն ու պարտադիր չի գնալ հասնել Երևան, կրթություն ստանալու ու գործ գտնելու: 21-րդ դարում համարձակության շնորհիվ դա հնարավոր է անել հենց համայնքում, հենց տանը նստած։ Մենք ցանկանում ենք մեծացնել մեր ընկերությունը, լաբորատոորիայից վերածվել լուրջ հայկական բրենդի, ու մեր առջև հստակ նպատակ կա դառնալ հայկական հերթական միաեղջյուրը, որովհետև վստահ եմ՝ արդեն շատ հայկական միաեղջյուրներ կլինեն, ու մենք ուզում ենք դառնալ դրանցից մեկը»։ Չնայած բազում խնդիրներին՝ «Protolab»-ը իր գործունեությունը  շարունակելու է Նոյեմբերյանում և ապագայում Հայաստանի այլ մարզերում մասնաճյուղեր հիմնելու նպատակ ունի․ «Մենք մեր թիմով ցանկանում ենք մնալ Նոյեմբերյանում, քանի որ այստեղ կյանքը ավելի հաճելի է ու մեր սրտին ավելի մոտ է Նոյեմբերյանում ապրելը  ու մենք ցանկանում ենք առաջին հերթին զարգացնել Նոյեմբերյանը»։  «Protolab»-ի աշխատանքներից Նոյեմբերյանում գործունեություն ծավալելու խնդիրներից մեկը, Արգամի խոսքով, այն է, որ միջոցառումների մեծամասնությունը տեղի են ունենում Երևանում ու դրանց հասնելը շատ դժվար է լինում․  «Միջոցառումները շատ լավ networking-ի աղբյուր են մեր կապերի հաստատման ու մեր գործունեությունը շարունակելու առումով։ Նոյեմբերյանում որոշ չափով կա աշխատուժի պակաս, բայց խնդիրները հեշտ լուծելու տարբերակներ կան, թեկուզ և «Արմաթ» ինժեներական լաբորատորիաների շնորհիվ։ Հայկական շատ ընկերությունների, անհատների համար կա այն գաղափարը, որ Երևանում պետք է լինի ամեն ինչ,  Երևանը Հայաստանի կենտրոնն է, դրա պատճառով մեզ համար դժվար է Նոյեմբերյանից հասնել Երևան ու նույն օրը հետ գալ ու դրան գումարվում է այն, որ աշակերտներ ենք ու դասերից բացակայելը խնդիր է, դրա պատճառով աշխատանքը դանդաղում է ու այդ խնդիրները զուգորդվում են, բայց խնդիրները լուծելի են, քանի որ նպատակը ազնիվ ու վեհ է»։  Ստարտափի համահիմնադիր Հայկ Բուդաղյանն էլ պատմում է, որ իրենց հասակակիցները ոգեշնչվում են իրենց գաղափարներով և փորձում են օգնել իրենց․  «Իրականում ընկերներն էլ միշտ մեզ հետ են, ամեն օր տեսնվում ենք, ամեն օր հետաքրքվում են մեր գործով։ Շրջապատում բոլորը ամեն կերպ փորձում են օգնել, հեռվից մոտիկից ամեն կերպ փորձում են մեզ աջակցել, որ մեր գործը ավելի լավ ստացվի»։  Տղաների համար օրինակ են բոլոր հայ զինվորականներն ու գիտնականները, որոնք ծառայել են Հայաստանին։Նանե Ավետիսյան
19:49 - 12 մայիսի, 2022
875 մլն դրամ՝ 38 համայնքներում 44 սուբվենցիոն ծրագրերի համար
 |hetq.am|

875 մլն դրամ՝ 38 համայնքներում 44 սուբվենցիոն ծրագրերի համար |hetq.am|

hetq.am: Կառավարությունը համայնքներին պետական բյուջեով արդեն իսկ նախատեսված սուբվենցիաներից բացի այլ սուբվենցիաներ տրամադրելու նպատակով Արագածոտնի, Արարատի, Արմավիրի, Գեղարքունիքի, Լոռու, Կոտայքի, Շիրակի, Սյունիքի և Տավուշի մարզպետարաններին կհատկացնի 875 մլն 473 հազ. դրամ։ Որոշումն ընդունվեց Կառավարության ապրիլի 7-ի նիստում։ Առաջարկվում է համաֆինանսավորել 38 համայնքների թվով 44 ծրագրեր։ Տարածքային կառավարման և ենթակառուցվածքների նախարարի խոսքով՝ դրանցից 26-ը 2021 թ-ին ավարտված ծրագրեր են, անհրաժեշտ է 604 մլն դրամ վճարել, իսկ 18-ը դեռևս 2020 թ-ին հաստատված ծրագրեր են, որոնք իրականացվել են 2021-2022 թթ-ին, և պետք է վճարել Կառավարության մասնաբաժինը։ Որոշման նախագծի քննարկման ժամանակ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը հետաքրքրվեց, թե այս տարվա սուբվենցիոն ծրագրերն ինչ ընթացք ունեն։  Գնել Սանոսյանն էլ հայտնեց, որ ընդհանուր ստացել են 461 հայտ՝ 79,5 մլրդ դրամ արժեքով, որից Կառավարության մասնաբաժինը 43,5 մլրդ դրամ է։ Նախարարի խոսքով՝ այժմ սպասում են համայնքներից նախագծերի ուղարկմանը։
16:06 - 07 ապրիլի, 2022