Հայոց ցեղասպանություն

Հայոց Ցեղասպանության հանցագործությունը վաղեմության ժամկետ չունի. նախագահի հարցազրույցը «Ալ Ահրամին»

Արաբական աշխարհի ամենահեղինակավոր «Ալ Ահրամ» թերթը (Եգիպտոս) իր հունիսի 25-ի համարում զետեղել է Հայաստանի Հանրապետության նախագահ Արմեն Սարգսյանի բացառիկ հարցազրույցը՝ «Հայոց Ցեղասպանության հանցագործությունը վաղեմության ժամկետ չունի. Օսմանցիները իրականացրեցին պատմության մեջ ամենազարհուրելի Ցեղասպանությունը» վերնագրով: «Ալ Ահրամը» հիմնվել է 1875թ. և լույս է տեսնում օրական 1 մլն տպաքանակով: Ինչպես տեղեկացրին Հայաստանի Հանրապետության նախագահի աշխատակազմի հասարակայնության հետ կապերի վարչությունից, հարցազրույցի նախաբանում թերթը գրում է. Եգիպտոսի և Հայաստանի պաշտոնական հարաբերություններն աչքի են ընկնում լավ և ամուր հատկանիշներով, որոնք սկիզբ են առել 1991 թ. Եգիպտոսի կողմից Հայաստանի անկախության ճանաչումից հետո: Այնուհետև, 1992թ. երկու երկրների միջև ստորագրվել է դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման վերաբերյալ պայմանագիր: 1992թ. սեպտեմբերին Կահիրեում սկսել է գործել ՀՀ դեսպանությունը, իսկ 1993թ. մայիսին Երևանում բացվել է Եգիպտոսի դեսպանությունը: Երկու երկրների քաղաքական հարաբերությունները խարսխված են փոխադարձ հարգանքի վրա: Հայաստանը բարձր է գնահատում Եգիպտոսի չեզոք դիրքորոշումը Արցախյան հակամարտության վերաբերյալ, ինչպես նաև արժևորում է կոտորածներից մազապուրծ հայերին ընդունելու ու նրանց եգիպտական հասարակության մեջ ինտեգրելու Եգիպտոսի պատմական դիրքորոշումը: 2013թ., երբ Եգիպտոսի նախագահի պաշտոնն ստանձնեց Ն. Գ. Նախագահ ալ-Սիսին եգիպտա-հայկական հարաբերությունները մեծ թափ ստացան: Միջկառավարական հանձնաժողովը ջանքեր է գործադրում երկու երկրների միջև տնտեսական տարբեր ոլորտներում համագործակցության զարգացման, ինչպես նաև մշակութային փոխանակման նպատակով միջոցառումների կազմակերպման ուղղությամբ: Ստորև ներկայացնում ենք բացառիկ հարցազրույց Ն. Գ. ՀՀ նախագահ դոկտոր Արմեն Սարգսյանի հետ, որտեղ նա անդրադառնում է 1915 թ. հայ ժողովրդի կոտորածներին առնչվող պատմական հիմնահարցերին եւ այդ ուղղությամբ Հայաստանի Հանրապետության վարած քաղաքականությանը: Անցած տարի, Մյունխենի Անվտանգության գագաթնաժողովում, այդ հարցին անդրադարձել է նաև նախագահ Սիսին, ընդգծելով, որ 100 տարի առաջ Եգիպտոսը հյուրընկալեց ջարդերի ենթարկված հայերին, «ուր նրանք գտան անվտանգություն, խաղաղություն ու կայունություն»: Երևան, բացառիկ «Ալ Ահրամ»-ի համար: ՀԱՐՑ. Պարոն նախագահ, ամեն տարի ապրիլի 24-ին հայ ժողովուրդը աշխարհով մեկ նշում է 1915թ. Հայոց ցեղասպանության 1,5 մլն զոհերի հիշատակը, որոնք Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում Օսմանյան կայսրությունում զոհ գնացին երիտթուրքական կառավարության կազմակերպած՝ հայ բնակչության տեղահանությունների, զանգվածային ջարդերի, բռնությունների, սովի և հիվանդությունների հետևանքով: Ի՞նչ կասեք այդ մասին: ՊԱՏԱՍԽԱՆ. Ավելի քան մեկ դար է անցել 1915-1923 թթ. մարդկության և քաղաքակրթության դեմ գործված այդ հանցագործությունից, սակայն այդ ոճրի հետևանքները մինչ օրս իրենց զգացնել են տալիս և կաշկանդում Հայաստանի բնականոն զարգացումը: Իրականում հայերի զանգվածային կոտորածներն Օսմանյան Թուրքիայում սկսվել են 1894-96թթ. սուլթան Աբդուլ-Համիդ 2-րդի օրոք, որոնց զոհ գնացին 300 հազ. հայ: Ժամանակի խոշոր տերությունները, համաշխարհային մամուլը և նշանավոր անհատները, այդ թվում՝ Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Ուիլյամ Գլադսթոնը, ֆրանսիացի քաղաքական գործիչ Ժան Ժորեսը, գրող Անատոլ Ֆրանսը, գերմանացի միսիոներ Յոհաննես Լեփսիուսը և ուրիշներ, թեև իրենց բողոքի ձայնը բարձրացրեցին այդ արարքի դեմ, և պահանջեցին խոստացված բարեփոխումներն իրականացնել Արևմտյան Հայաստանում, որոնցով պետք է ապահովվեին հայերի տարրական քաղաքացիական իրավունքների հարգումը, կյանքի և գույքի անձեռմխելությունը, սակայն չկարողացան կանգնեցնել սուլթան Աբդուլ-Համիդին: Անտանտի երկրները, Վատիկանն ու Թուրքիայում հավատարմագրված դիվանագետները, որոնց մեջ՝ հատկապես ԱՄՆ դեսպան Հենրի Մորգենթաուն, նույնպես կարողացան հետ պահել երիտթուրքերին, որոնք կատարելագործեցին հայերի ոչնչացման մեխանիզմը՝ հասցնելով այն պետականորեն ծրագրված և իրականացված Ցեղասպանության: Օգտվելով Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընձեռած հնարավորությունից՝ երիտթուրքական կառավարությունը 1915-16թթ. գործի դրեց Թուրքիայիում հայերին իսպառ վերացնելու ծրագիրը՝ ձեռնարկելով աննախադեպ ծավալի և աներևակայելի դաժանության տեղահանություններ, բռնություններ և սպանություններ: (Ռուսաստանը, Ֆրանսիան և Մեծ Բրիտանիան 1915թ. մայիսի 24-ի համատեղ հայտարարությամբ դրանք բնորոշեցին որպես «հանցագործություն մարդկության և քաղաքակրթության դեմ»: Հետագայում, 1944 թվականին, Ռաֆայել Լեմկինը հենց 1915թ. հայերի ոչնչացումը հիմք ընդունեց, երբ միջազգային իրավունքում ներդրեց «ցեղասպանություն» տերմինը): Առաջին աշխարհամարտի ավարտից հետո իր նախորդների գործը շարունակեց Թուրքիայի նոր առաջնորդ Մուստաֆա Քեմալը՝ Կիլիկիայում և Արևմտյան Հայաստանում վերացնելով հայության վերջին մնացորդները և սանձազերծելով պատերազմ երիտասարդ Հայաստանի Հանրապետության դեմ: ՀԱՐՑ. Ինչո՞ւ և ինչպե՞ս կատարվեց դա: Չէ՞ որ օսմանահպատակ հայերը դարեր շարունակ օրինապաշտորեն ծառայել են այդ երկրին և նպաստել նրա զարգացմանը: Ինչո՞վ էին նրանք խանգարում թուրքերին: ՊԱՏԱՍԽԱՆ. Հարցն էլ այդ է: Թե ինչպե՞ս. Ցեղասպանության ակտի և այն մեխանիզմների մասին, որոնցով դա իրականացվել է, ականատեսները՝ դիվանագետներ, զինվորականներ, ռազմական բժիշկներ, միսիոներներ, քաղաքական գործիչներ, միջազգային մամուլ և այլն, անհերքելի վկայություններ են թողել: Հետագայում ակադեմիական շրջանակները, պատմաբանները և ցեղասպանագետները, հենվելով արխիվային փաստաթղթերի վրա, դա մանրամասն նկարագրել և հաստատել են: Աշխարհը քաջատեղյակ է դրան: Կուզենայի կենտրոնանալ Ցեղասպանության պատճառների և հետևանքների վրա: Առանձնացնեմ պատճառներից մի քանիսը: Առաջինը քաղաքական էր: 1878թ. Սան Ստեֆանոյի և Բեռլինի կոնֆերանսներում բարձրացված «Հայկական հարցն» իր տրամաբանական ավարտին պետք է հասցվեր պատմական Հայաստանի տարածքների վրա հայոց ինքնավարության հաստատմամբ, հիմք դնելով Հայաստանի հետագա անկախությանը, ինչն օսմանահպատակ մյուս ազգերի դեպքում Բալկանյան պատերազմից և Առաջին համաշխարհայինից հետո տեղի էր ունեցել կայսրության եվրոպական և միջինարևելյան հատվածներում: Հենց դրան էր դեմ սուլթանական, այնուհետև՝ հանրապետական Թուրքիան, որովհետև Հայաստանի անկախության դեպքում կայսրության մարմնից պոկվում էր ստրատեգիական գերկարևորություն ներկայացնող հատվածը, որը թուրքերի ճանապարհը փակում էր դեպի Կովկաս և միջինասիական երկրներ: Ի դեպ, այդպիսի տարածքների վրա հայերի նման ակտիվ ու ձեռներեց մի ազգի կողմից ինքնուրույն պետություն ստեղծելու հեռանկարի նկատմամբ հետաքրքրությունը կորցրեցին նաև ժամանակի գերտերությունները, այլապես նրանք 1923թ. Լոզանում չէին հրաժարվի 1920թ. օգոստոսի 10-ի Սևրի հաշտության պայմանագրի՝ Հայաստանին վերաբերող բաժնից, որով հայկական գերիշխանություն էր հաստատվում Օսմանյան Թուրքիայի հայկական նահանգների վրա՝ դեպի Սև ծով ելքով: Հայաստանի և հայ ժողովրդի շահերն անտեսվեցին նաև 1921թ. Մոսկվայի և Կարսի պայմանագրերով, որոնցով հայերին հատկացվեց չնչին տարածք: Հայաստանը մասնատվեց՝ Կարսի և Արդահանի նահանգները զիջվեցին քեմալականներին: Մյուս կողմից՝ Լեռնային Ղարաբաղը և Նախիջևանը կամայականորեն հանձնվեցին Խորհրդային Ադրբեջանի վարչական տնօրինությանը, որով տևական վեճի և կոնֆլիկտի օջախ էր ստեղծվում մեր տարածաշրջանում, որի ականատեսն ենք այսօր: Ցեղասպանության մյուս պատճառը գաղափարախոսական էր: Թուրքական նորածիլ ազգայնամոլությունը ցանկանում էր բազմազգ և բազմամշակույթ վիթխարի կայսրությունը վերածել միադավան և մոնոլիտ թուրքական պետության՝ աչքի առաջ ունենալով իր քաղաքական առաջխաղացումը դեպի Կովկասի և Միջին Ասիայի ընդարձակ և հարուստ տարածքները: Այդ ճանապարհի գլխավոր խոչընդոտները դարձյալ հայերն էին, որ ապրում էին այդ երկու տարածքների միջև, ինչպես նաև Փոքր Ասիան բնակեցնող հույներն ու այլ քրիստոնյաներ: Ուստի կայսրության գերակտիվ երկու տարրերի՝ հույների և հայերի էթնիկական զտումն այլընտրանք չուներ թուրք ազգայնամոլների համար: Այն երկու ժողովուրդների, որոնք կերտողն ու ժառանգորդն են բյուզանդական քաղաքակրթության, որոնք Օսմանյան կայսրության զարգացմանն ու ծաղկմանը նվիրել էին իրենց տաղանդն ու եռանդը: ՀԱՐՑ. Այնուհանդերձ, խոսվում է, թե հայերը բավարար ռեսուրսներ չունեին ինքնուրույն պետություն ստեղծելու համար, ինչպես, ասենք, անկախություն ձեռք բերած՝ կայսրության այլ ժողովուրդները: ՊԱՏԱՍԽԱՆ. Բոլորովին էլ այդպես չէ, և ամենից լավ դա գիտեին թուրքերը, և ոչ միայն նրանք: Դեռևս 17-18-րդ դարերից հայերն ունեին ինքնավարության հաստատման, ընդհուպ մինչև պետականության վերականգնման ծրագիր և սահմանադրություն: Այդ ժամանակներից սկսած ակտիվորեն գործում էին քաղաքական խմբակներ, որոնք 19-րդ դարի երկրորդ կեսին վերածվեցին քաղաքական կուսակցությունների: Դեռևս 16-րդ դարի սկզբներից ստեղծվել էին տպարաններ, գրահրատարակչություն, 18-րդ դարում՝ ազգային մամուլ, որտեղ ծավալվում էին լայն քննարկումներ Հայաստանի և հայ ժողովրդի քաղաքական ճակատագրի և ապագայի վերաբերյալ: Ռուսաստանում և Եվրոպայում պատրաստվում էին տարբեր ոլորտների ուսյալ կադրեր: Տնտեսության և առևտրի մեջ հայերը շատ ակտիվ և ազդեցիկ էին ոչ միայն Օսմանյան և Ռուսական կայսրությունների տարածքների վրա, որտեղ գտնվում էր նրանց պատմական հայրենիքը, այլև Արևմուտքից Արևելք, Հյուսիսից Հարավ ահռելի տարածքների, ուր նրանք իրենց ձեռներեցության շնորհիվ դարձել էին անշրջանցելի գործոն և մեծապես նպաստում էին համաշխարհային առևտրին ու Արևելք-Արևմուտք առևտրատնտեսական կապերի զարգացմանը: Հարավ-արևելյան Ասիայում բանկային համակարգի հիմնադիրներ Սարգիս ընտանիքը, Ռուսաստանում Լազարյան տոհմը, Միջին Արևելքում և Եվրոպայում նավթային մագնատ Գյուլբենկյանները և Եսայանները, Կովկասում Ալեքսանդր Մանթաշովը և ուրիշներ ժամանակի գործարար աշխարհի հայտնի դեմքեր էին: Նրանց ձեռքին էր կուտակվել վիթխարի կապիտալ: Այդ կապիտալը ֆինանսավորում էր հայկական ուսումնական հաստատությունների լայն ցանցը, հոգևոր-մշակութային կենտրոնները, հիվանդանոցներ, երիտասարդական և մարզական հաստատություններ: Հայերը, որպես պետականության ավանդույթներ ունեցող հին ժողովուրդ, ունեին արդյունավետ ինքնակառավարման մարմիններ, ոչ միայն այս երկու կայսրություններում, այլ նաև Արևելքից Արևմուտք իրենց բնակության երկրներում: Նրանցից շատերը զինվորական, դիվանագիտական և վարչական բարձրագույն պաշտոններ էին զբաղեցնում տարբեր երկրներում: Ապագա երկրի ներքին և արտաքին անդորրը պահպանելու համար հայերն ունեին նաև բալկանյան և կովկասյան մարտերում թրծված հմուտ սպայակազմ, զորահրամանատարներ, գեներալներ, շարքային զինվորներ և կամավորական գնդեր, որոնք հետագայում՝ 1-ին և 2-րդ աշխարհամարտերի ընթացքում ցուցաբերեցին իրենց ռազմական հմտությունները: Առկա էր նաև բավարար մարդկային ռեսուրս. ժողովրդագրական առումով հայերը Օսմանյան կայսրությունում և Կովկասում զգալի թիվ էին կազմում և համեմատելի էին մյուս ժողովուրդների հետ, որոնցից ոմանց նույնիսկ գերազանցում էին:Այսինքն, Առաջին համաշխարհային պատերազմից առաջ հայերն ունեին բոլոր նախադրյալները ինքնուրույն պետություն ձևավորելու համար:Դրա վառ ապացույցն այն է, որ 1915-1923թթ. ցեղասպանությունից հետո հայերը կարողացան ոտքի կանգնել և պատմական հայրենիքի մի կտորի վրա կառուցել ժամանակակից զարգացած երկիր: Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում հայ զինվորները, գեներալներն ու մարշալներն իրենց անունը փառքով պսակեցին ֆաշիզմի դեմ պայքարի բոլոր ճակատներում: Մեր ժամանակներում նրանց թոռներն անձնուրացորեն պաշտպանում են Արցախի ազատ և անկախ ապրելու իրավունքը: Այսօր Հայաստանն Արցախի և հայկական կազմակերպված ու ազդեցիկ Սփյուռքի հետ միասնություն է կազմում՝ այն հայերի ժառանգները, որոնք 100 տարի առաջ կանգնած էին վերացման եզրին: ՀԱՐՑ. Պարոն Նախագահ, արդեն ավելի քան մեկ դար է անցել Ցեղասպանությունից, և ինչքան էլ կորուստները ծանր լինեն, ոմանք ասում են, որ դա անցյալ է, և պետք է նայել ապագային: ՊԱՏԱՍԽԱՆ. Մեր հայացքն ուղղված է դեպի ապագան, մենք երազում ենք ապագայի մասին, ծրագրում այդ ապագան, ամեն օր աշխատում ապագա կառուցելու վրա: Բայց հիշենք, որ ապագան երեկվա և այսօրվա շարունակությունն է: Մենք շատ հաճախ խոսում ենք մարդկային և նյութական վիթխարի կորուստների մասին: Եվ դա ճիշտ է: 1.5 մլն մարդկային կորուստն էապես ազդեց հայ ժողովրդի հետագա վերարտադրման վրա. նորմալ պայմաններում այսօր պետք է լինեինք ոչ թե 10-12 մլն, այլ առնվազն դրա կրկնակին: Մեկ այլ կարևոր կորուստ, ինչին ձգտում էին իրարահաջորդ թուրք կառավարությունները, հայկական տարրի իսպառ վերացումն էր պատմական հայկական տարածքներից: Այսօր այդ տարածքների վրա այլևս չկան համախումբ ապրող հայեր: Եվ եթե չկան մարդիկ, չկան ուրեմն նրանց լեզուն, սովորույթները, ապրելակերպը, մշակույթը, խոհանոցը, տունուտեղը, որոնցով ձևավորվում է ազգային միջավայրը, կազմվում հասարակություն ու ժողովուրդ: Այսինքն, հայերը Ցեղասպանության հետևանքով զրկվել են իրենց պապենական հողի վրա ապրելու և իրենց կյանքն ու սեփական ապագան տնօրինելու իրավունքից: Եվ նկատի առեք, հայերը նոր ձևավորվող էթնիկական խումբ չէին, այլ՝ աշխարհի հին պետականություն և քաղաքակրթություն ունեցող ժողովուրդ: Ցեղասպանությանը հաջորդած տասնամյակներում Թուրքիայում հետևողականորեն ոչնչացվել են հայերի և հայկական քաղաքակրթության հետքերը: Եվ եթե այսօր մենք արդարացիորեն դատապարտում ենք աշխարհի տարբեր կողմերում ծայրահեղականների կողմից առանձին պատմական հուշարձանների ավերումը, ապա որքա՜ն խստությամբ պետք է դատապարտենք և ժամանակին դատապարտած լինեինք, առնվազն հազարամյակների պատմություն ունեցող մի ողջ ժողովրդի նյութական և մշակութային հուշարձանների ոչնչացումը: Հիմա պատկերացրեք աշխարհով մեկ սփռված փրկված հայերի վիճակը, որոնցից շատերը տասնամյակներ շարունակ, նույնիսկ մինչև անցյալ դարի 40-50-ական թվականները մնացին անհայրենիք՝ ապատրիդ: Ի դեպ, Առաջին աշխարհամարտի ընթացքում թեև հայերը դաշնակից բանակների կազմում, պատվով և անձնազոհությամբ կռվեցին բոլոր ճակատներում՝ Վերդենից սկսած մինչև Պաղեստին, Բրեստից սկսած մինչև Տրապիզոն ու Կովկաս, պատերազմի ավարտից հետո չստացան իրենց երազած հայրենիքը: Այսօր հայերի գրեթե երեք-քառորդն ապրում է տարբեր երկրներում, ամենաբազմազան սովորույթների, հասարակական կարգերի և դավանանքների պայմաններում: Ամենուր հայերը մեծ ջանքեր են գործադրում իրենց ինքնությունը պահպանելու և իրենց իրավունքների մասին խոսելու համար, որից նրանք զրկվել են Ցեղասպանության հետևանքով: ՀԱՐՑ. Որո՞նք են, ըստ Ձեզ, Ցեղասպանության դասերը, և ի՞նչ անելիք ունի մարդկությունը: ՊԱՏԱՍԽԱՆ. Ցավալի է գիտակցել, որ մարդկությունը դասեր չքաղեց Հայոց ցեղասպանությունից, այն մոռացվեց, երկար ժամանակ մնաց չճանաչված ու չդատապարտված, ինչը կարող էր կանխել մարդկության պատմության ընթացքում հետագա նման ոճրագործությունները: Եվ մարդկությունը դրանից հետո նորից ականատես եղավ այլ ցեղասպանությունների: Իմ խորին համոզմամբ, Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը ոչ միայն հայերիս համար է, այլ առաջին հերթին այն համամարդկային անանց արժեքների նկատմամբ մոտեցման հարց է, այդ չարիքը կանխարգելելու հարց: Հենց այս գիտակցությամբ է առաջնորդվում Հայաստանը՝ իր քաղաքականության առաջնահերթություններից մեկը սահմանելով ցեղասպանությունների կանխարգելումը և այս ուղղությամբ ակտիվորեն քայլեր ձեռնարկելով ազգային և միջազգային մակարդակներով: Հայաստանի նախաձեռնությամբ ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների խորհուրդը ավանդականորեն ընդունում է ցեղասպանությունների կանխարգելման բանաձևեր, իսկ 2015թ. ՄԱԿ-ի Գլխավոր վեհաժողովի կողմից դարձյալ Հայաստանի նախաձեռնությամբ ընդունվեց դեկտեմբերի 9-ը Ցեղասպանության զոհերի հիշատակի և արժանապատվության և ցեղասպանության հանցագործության կանխարգելման միջազգային օր հռչակելու մասին բանաձևը: Ուստի Ցեղասպանության ճանաչման հարցը, որ հայերը բարձրացնում են միջազգային հանրության և Թուրքիայի առջև, խիստ այժմեական է: Այն մի քանի բաղադրիչ ունի. hիշողության պարտք, նման ոճրի կանխարգելում ևկրկնության բացառում, հետևանքների վերացում: Կես դար լռությունից հետո 1960-70-ական թվականներին աշխարհն սկսեց կրկին խոսել Հայոց ցեղասպանության մասին. 1965թ. Ուրուգվայն առաջինը ճանաչեց այն: Այսօր աշխարհի բազմաթիվ պետություններ ու միջազգային կազմակերպություններ ճանաչում են Հայոց ցեղասպանությունը, այդ թվում՝ Ֆրանսիան, Ռուսաստանը, ԱՄՆ-ը, Գերմանիան, Իտալիան, Շվեյցարիան, Վատիկանն, արաբական աշխարհում՝ Լիբանանը, Սիրիան: Նրանց թիվը գնալով ավելանում է: Այսօր միջազգային հանրությունը բացարձակ մեծամասնությամբ չի կասկածում Ցեղասպանության եղելության մեջ: Միաժամանակ, անընդունելի է, երբ Հայոց ցեղասպանության ճանաչման հարցը դիտարկվում է Անկարայի հետ տնտեսական կամ քաղաքական այսրոպեական շահերի տեսանկյունից:Այդ դեպքում մենք չենք կարող մի կողմից հայտարարել մարդատյացության, խտրականության, անհանդուրժողականության, հակասեմականության, Հայոց ցեղասպանության ժխտողականության և այլ համամարդկային չարիքների դեմ համատեղ արդյունավետ պայքարի մասին, և մյուս կողմից այդ հարցերի շուրջ «դիվանագիտություն բանեցնել»: Համոզված եմ, որ գլխավորապես հենց այդ սկզբունքներով են առաջնորդվել նաև Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչած երկրները և միջազգային կազմակերպությունները, որի համար մենք երախտապարտ ենք նրանց: Երախտապարտ ենք այն երկրներին, որոնք Ցեղասպանությունից հետո իրենց դռները բացել և ապաստան են տվել այդ արհավիրքից փրկվածներին: Երախտապարտ ենք միսիոներներին, ռազմական բժիշկներին ու բուժքույրերին, դիվանագետներին, որբախնամ կազմակերպություններին, դժբախտության մեջ մեր եղբայրներին՝ հույներին, ասորիներին, հրեաներին ու եզդիներին, ինչպես նաև թուրք, քուրդ և արաբ այն ընտանիքներին ու անհատներին, որոնք հաճախ իրենց կյանքն ու ապահովությունը վտանգելով ջարդի դաժան այդ օրերին օգնության ձեռք մեկնեցին ու փրկեցին շատերին: Այլ հարց է Թուրքիայի իրարահաջորդ կառավարությունների դիրքորոշումը՝ խուսափել Ցեղասպանության ճանաչումից և պետական մակարդակով առաջ տանել ժխտողականության քաղաքականությունը: Այսօր միջազգային հանրությունը, քաղաքական և հասարակական գործիչներ, որոնց մեջ՝ նաև բազմաթիվ թուրք մտավորականներ և հանրային գործիչներ հարց են բարձրացնում Հայոց ցեղասպանության ճանաչման վերաբերյալ, հուսալով, որ Թուրքիայի իշխանությունները կառերեսվեն սեփական պատմության ողբերգական էջերի հետ և կշրջեն դրանք: Ցեղասպանության հանցագործությունը վաղեմության ժամկետ չունի: Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը Թուրքիայի կողմից և դրա հետևանքների վերացումը անվտանգության երաշխիք են Հայաստանի և հայ ժողովրդի, ինչպես նաև տարածաշրջանի համար: Մենք չենք կարող մոռանալ Հայոց ցեղասպանությունը և չենք կարող հաշտվել դրա հետևանքների հետ: Մենք չենք կարող անտեսել զոհերի և վերապրածների տառապանքները և նրանց սերունդների համար պետք է ապահովենք անվտանգ ու արժանապատիվ ապագա:

11:43 - 27 հունիսի, 2020

ՀՀ-ն պարտավորություն ունի ցեղասպանության կանխարգելման օրակարգում ներդրում ունենալու. Մնացականյան

ԱԳ նախարար Զոհրաբ Մնացականյանի հարցազրույցը Հանրային հեռուստաընկերության «Օրվա հերթապահը» հաղորդաշարին։ Հարց․ Պարո՛ն Մնացականյան, Դուք ասացիք, որ Ձեր պապը, տատը Վանից և Բիթլիսից են, և Դուք, ինչ-որ առումով, նաև ցեղասպանություն վերապրածների ժառանգ եք: Ինչպիսի՞ն են Ձեր զգացմունքները։ Զոհրաբ Մնացականյան. Զգացմունքները բավական շատ են: Եվ ամենակարևոր զգացումն ինձ համար, առավել ևս երբ մոտենում էր Ցեղասպանության 100-ամյակը, ավելի շատ հաղթողի զգացում էր: Այո՛, և դա ինձ համար պատգամներից մեկն է այսօր: Իրականում, այս օրվա պատգամները շատ են: Առաջինը, որ 105 տարի անց արդեն ցեղասպանությունը վերապրածների չորրորդ-հինգերորդ սերունդներն են նույն վճռականությամբ պահանջում արդարություն: Մենք բոլորս՝ որպես մեկ միասնական ազգ, պահանջում ենք արդարություն, պահանջում ենք ճանաչում: Սա արտահայտում է ցեղասպանության այդ ոճրի խորությունը, մի ամբողջ ժողովրդի հասցված վնասի խորությունը, որովհետև ժխտված արդարությունը շարունակում է մնալ բավական խորը վերք և վնաս մի ամբողջ ժողովրդի համար: Մյուս պատգամն այն է, որ 105 տարի առաջ ենթադրվում էր, որ հայ ժողովուրդը պետք է բնաջնջված լիներ: Այսօր ինքնավստահ, իր քաղաքակրթությունը, պատմությունը, իր ուժը, իր կարողությունն ի ցույց դնելով աշխարհին, վերապրել ենք մենք ցեղասպանությունը, վերապրել ենք բոլոր այն տեղերում, որտեղ մեր հայրենակիցներն ապրում են, և վերապրել ենք մեզ մոտ, այստեղ՝ մեր հայրենիքում՝ ևս ստեղծելով մեր պետականությունը, վերականգնելով մեր անկախությունը: Երրորդ կարևոր պատգամն այն է, որ պետականությունը չափազանց կարևոր գործիք է մեր ազգային ինքնությունը պաշտպանելու համար, և պետությունը, պետության հզորությունն ամենակարևոր, հզոր զենքերից մեկն են մեր ձեռքում: Պետրոս Ղազարյան. Պարո՛ն նախարար, ի՞նչ ենք մենք անում ազգային և միջազգային մակարդակով կանխարգելելու համար. սա ամենակարևոր խնդիրն է, որ «realpolitik»-ի ռեժիմով դրված է մեր առջև: Զոհրաբ Մնացականյան. Գիտեք, և դա միգուցե նույնպես օրվա պատգամներից մեկն է, թե իր դաժանությամբ որքան խորն է ցեղասպանության այդ ոճիրը, այդ հանցագործությունը. Դա գուցե հանցագործություն է, որը շատ հաճախ չի իրագործվում, բայց դրա հետևանքներն այնքան խորն են, որ դրա կանխարգելումը չափազանց կարևոր ազգային և միջազգային օրակարգի հարց է: Եվ մենք՝ որպես ցեղասպանություն վերապրած ժողովուրդ, ունենք այդ պարտավորությունը՝ առաջ տանելու այդ օրակարգը՝ որպես պետություն, որպես միջազգային համայնքի անդամ, որպես պետությունների ընտանիքի անդամ, ՄԱԿ-ի անդամ: Մենք պարտավորություն ունենք առաջ տանելու և մեր կողմից մեր ներդրումն ունենալու ցեղասպանության կանխարգելման օրակարգի մեջ: Եվ Հայաստանի Հանրապետության համար, Հայաստանի արտաքին քաղաքականության մեջ այդ հարցը կարևորագույն օրակարգային հարցերից մեկն է, և հետևողական աշխատանքի առարկա է: Մենք արդեն քսաներկու տարի է, ինչ ՄԱԿ-ի շրջանակներում առաջ ենք տանում ցեղասպանությունների, ոճիրների, զանգվածային ոճրագործությունների կանխարգելման օրակարգը: 1998թ. մեր լուսահոգի բարեկամ և գործընկեր Աշոտ Մելիք-Շահնազարյանն առաջին անգամ նախաձեռնեց, որ ՄԱԿ-ում ընդունվի բանաձև՝ նվիրված Ցեղասպանության հանցագործության կանխարգելման և պատժման մասին կոնվենցիային... Պետրոս Ղազարյան. Ողջ աշխարհո՞ւմ.. Զոհրաբ Մնացականյան. Այո՛, բանաձև ընդունվեց, որը հիշատակում էր 1948թ. դեկտեմբերի 9-ին ընդունված կոնվենցիայի հիսունամյակը. այդ պահից է սկսում Հայաստանի դիվանագիտության աշխատանքը՝ խորացնելու, ամրապնդելու կանխարգելման օրակարգը միջազգային օրակարգում: Արդեն 2008թ. մենք բանաձևը վերադասավորում ենք այնպես, որ ուշադրությունը տրվում է կանխարգելման օրակարգին, սկսում ենք խորացնել այդ գաղափարախոսությունը և մեր ներդրումն ունենալ՝ ուժեղացնելու կարողությունները, միջազգային համագործակցության գործիքակազմը, իրավական, գործնական բոլոր այն հնարավոր գործիքակազմը, որն ուղղված է կոնկրետ ցեղասպանությունների կանխարգելմանը: «Այլևս երբեք» կարգախոսը բավական տարածված է, բայց քանի՞ անգամ պետք է ասենք՝ «Այլևս երբեք», որովհետև ցեղասպանությունները չեն վերացվել, ցեղասպանության վտանգը չի վերացվել. այն սկսում է ատելությունից, ատելության խոսքից, մարդու իրավունքների խախտումներից, խտրականությունից, և դրա ծավալումը բերում է ցեղասպանության հանցագործության իրականացմանը: Ցեղասպանությունը հնարավոր է կանխարգելել, վաղ շրջանում տեսնել այն միտումները, որոնք եթե չկանխվեն, կարող են արդեն հանգեցնել ոճրագործության: Եվ այդ առումով է, որ մենք շարունակաբար աշխատում ենք միջազգային հանրության մեր բազմաթիվ գործընկերների հետ, լինեն դա պետություններ, փորձագիտական խմբեր, ՄԱԿ-ի հատուկ մեխանիզմներ, տարբեր մարմիններ, ակադեմիական շրջանակներ. մենք բոլորս միասին համախմբում ենք այդ աշխատանքը՝ ուժեղացնելու կարողությունները: Կանխարգելումը սկսում է ազգային մակարդակից, բայց միջազգային համագործակցությունը չափազանց կարևոր է այդ առումով: Մենք այս տարիների ընթացքում այստեղ՝ Հայաստանում, ստեղծել ենք միջազգային համագորրծակցության համար հարթակ, որը ցեղասպանությունների կանխարգելմանը նվիրված գլոբալ ֆորումն է: Այս տարի մենք նախատեսում ենք անցկացնել չորրորդ ֆորումը, որը տեղի կունենա դեկտեմբերին: Մենք Մարդու իրավունքների խորհրդի անդամ ենք, և մենք նախատեսում ենք մեր նորոգված բանաձևը կրկին ընդունել Մարդու իրավունքների խորհրդում: Շատ շուտով այդ գործընթացը կավարտվի: Պետրոս Ղազարյան. Պարո՛ն Մնացականյան, ցեղասպանության ճանաչումը, որպես կանխարգելման մի մաս, մենք դիտարկում ենք բարոյակա՞ն հարթակում, պատմակա՞ն արդարության հարթակում, զոհերի հիշատակը հարգելու հարթակում, թե՞ նաև որպես անվտանգության երաշխիքի: Այսինքն` քանի չի ճանաչվել, այդ թուրն այնտեղ կախված է: Զոհրաբ Մնացականյան. Այդ ամենը, միասին վերցրած, իմաստավորում է ճանաչման կարևորությունը, նշանակությունը: 2015թ. Մարդու իրավունքների խորհրդում, այնուհետև ՄԱԿ-ի Գլխավոր Ասամբլեայում Հայաստանի կողմից նախաձեռնվեց և Գլխավոր ասամբլեայում ընդունվեց բանաձև, որը հռչակեց դեկտեմբերի 9-ը` Կոնվենցիայի ընդունման օրը, որպես Ցեղասպանությունների զոհերի արժանապատվության և հիշատակի միջազգային օր: Դա շատ կարևոր է, որպեսզի ստեղծվեր ևս մեկ հնարավորություն, ևս մեկ հարթակ՝ անդրադառնալու կանխարգելման օրակարգին: Զոհերի արժանապատվության և հիշատակի օրվա ամրագրումը շատ կարևոր է այն առումով, որովհետև սա վերաբերում է արդարությանը, որովհետև զոհերն արժանապատվություն ունեն, զոհերը մարդկանց հավաքական ինքնության այն հատվածն են, որը բնաջնջված է: Եթե մենք չենք հարգում զոհերին, եթե մենք ժխտում ենք արդարությունը, մենք ուժեղացնում ենք անպատժելիությունը: Անպատժելիությունը նշանակում է, որ նոր ցեղասպանությունը հնարավոր է: Հայոց ցեղասպանության չճանաչումը այդ առումով է, որ հանդիսանում է վտանգ մեզ համար, որովհետև անպատժելիությունը ներառում է ցեղասպանության կրկնման վտանգ: Պետրոս Ղազարյան․ Պարո՛ն նախարար, Դուք նոր մի հետաքրքիր միտք ասացիք, որ աշխարհում այսօր էլ այդ վտանգը կա։ Շատ կարևոր է այս պարագայում պատմական հիշողությունը դիվերսիֆիկացնել ռեալ քաղաքականությամբ։ Մենք տեսանք Բեռլինի կոնֆերանսը, տեսանք շատ միջազգային երաշխիքներ այն ժամանակ, խոստումներ։ Երբ եկավ X պահը, մենք տեսանք, որ մենակ ենք կանգնած այդ արհավիրքի առջև։ Բոլոր գերտերություններն ունեն իրենց շահերը, այսօր էլ նրանք ունեն իրենց շահերը։ Այդ պատմական հիշողությունից մենք քաղաքական հետևություն, որպես էլի ռեալ քաղաքականության գործիք, արել ենք, թե՞ ոչ։ Զոհրաբ Մնացականյան․ Կարծում եմ, որ երբ Դուք անդրադարձաք երաշխիքներին նախանցյալ դարի՝ Բեռլինյան կոնֆերանսին, և երբ Դուք անդրադարձաք այդ երաշխիքներին, հիշենք, որ հայ ժողովուրդն այն ժամանակ պետականություն չուներ. այսօր մենք ունենք պետականություն։ Պետականությունն այսօր չափազանց հզոր գործիք է մեր ձեռքում՝ պաշտպանելու, ամրապնդելու մեր ինքնությունը՝ լինելով ինքնուրույն սուվերեն միավոր միջազգային հարաբերություններում։ Այդ հզոր գործիքակազմի օգտագործումը պաշտպանության կարևոր գործիք է։ Բայց նորից անդրադառնամ նրան, որ հզոր պետությունը, ուժեղ պետությունը, մեր ներքին հզորությունն էլ ավելի ամրապնդում է մեր կարողությունը՝ պաշտպան լինելու սուվերենությանը՝ որպես պաշտպանություն մեր ազգային ինքնության և մեր անվտանգության։ Բայց մենք նաև հասկանում ենք, որ, այո՛, միջազգային հարաբերություններում բավական տարբեր գործընթացներ են տեղի ունեցել, տեղի ունենում և տեղի ունենալու, և այդ առումով որպես միջազգային հանրության անդամ, որպես միջազգային պետությունների ընտանիքի անդամ, մեզ համար որպես պետություն, հաշվի առնելով մեր չափերը, համագործակցությունը չափազանց էական նշանակություն ունի։ Դիվանագիտությունը, միջազգային հարաբերություններում ներգրավումը, բազմակողմանիությունը, այս ամենը նույնպես չափազանց էական գործիքներ են մեզ համար՝ ապահովելու, համալրելու մեր անվտանգային կարողությունները։ Պետրոս Ղազարյան․ Ես ճի՞շտ հասկացա, որ, պետություն ասելով, Դուք նկատի ունեք, որ մենք գիտենք, որ այդ պահերին մենք ենք մեզ փրկելու։ Հզոր պետություն, հզոր բանակ. դրանք են մեր միակ կարևոր երաշխիքները։ Զոհրան Մնացականյան. Միանշանակ, հզոր բանակ, հզոր պետություն, հզոր պետական ինստիտուտներ, հզոր քաղաքացիական հասարակություն, հզոր համազգային համախմբվածություն. այս ամենը պետության, մեր համազգային կարողություններն են։ Մենք ունենք նաև բազմաթիվ այլ կարողություններ, բազմաթիվ այլ ազգային ինստիտուտներ՝ մեր պետության շրջանակներում: Չափազանց էական նշանակություն ունեն նաև մեր սփյուռքի կարողություններն ինստիտուցիոնալ առումով, որովհետև մեր սփյուռքը տարբերվում է հենց նրանով, որ դրանք ոչ միայն հավաքական գաղթօջախներ են, այլ ինստիտուցիոնալ կարողություններ ունեցող գաղթօջախներ են, որոնք է՛լ ավելի ամրապնդում են համախմբվածությունը։ Եվ այս ամենը արվում է մեր ներքին համազգային բանավեճի միջոցով, մեր ներուժը ներդնելու, մեր հավաքական կարողություններն ամրապնդելու միջոցով։ Կարծում եմ՝ սա բոլորիս համար համազգային օրակարգ է։ Պետրոս Ղազարյան. Պարո՛ն նախարար, երբ նայում ենք երկար տարիներ Հայաստան-Թուրքիա չեղած փոխհարաբերություններին, մեր դիրքորոշումը միշտ եղել է այսպիսին, որ մենք մի քիչ ավել, մի քիչ պակաս, բայց մոտավորապես, եթե ընդհանրացնենք ձևակերպումը, Հայաստանը պատրաստ է առանց նախապայմանների Թուրքիայի հետ հարաբերությունները կարգավորել։ Թուրքիան օր օրի ավելացնում է նախապայմանները. է՛լ Արցախ, է՛լ պատմաբանների խումբ, մի օր՝ տարածքներ։ Օր օրի նրանց ախորժակը, այսպես ասած, ռեգլամենտը շատանում է, Հայաստանը միշտ շարունակում է պնդել, որ մենք պատրաստ ենք առանց նախապայմանների։ Եթե նայում ենք շարունակական այս քաղաքականությունը, որևէ դրական ձևով դա չի ազդում Թուրքիայի վարքագծի վրա։ Գուցե, ժամանակն է՝ Հայաստանը նույնպես փոխի այս երկար տարիների քաղաքականությունը, քանի որ արդյունավետության տեսանկյունից եթե նայում ենք, թուրքերը միայն խստացնում են իրենց դիրքորոշումները և փորձում են նաև այլ տեղեր, այլ հարցերի մեջ ներգրավվել։ Զոհրաբ Մնացականյան. Քաղաքականության մեջ յուրաքանչյուր քայլ սառնասիրտ և հավասարակշռված հաշվարկի արդյունք պետք է լինի, և այդ մոտեցմամբ էլ մենք մոտենալու ենք հարաբերություններին։ Բացի նրանից, որ մենք ապրում ենք այդ ժխտված արդարության պայմաններում, դրան ավելանում են նաև այլ քայլեր Թուրքիայի կողմից, որոնք էլ ավելի խորացնում են խնդիրը. դա և՛ փակված սահմանն է, և՛ անվերապահ աջակցությունն Ադրբեջանին Լեռնային Ղարաբաղի հարցում։ Բոլոր այս հանգամանքները միասին վերցրած մեզ համար հանդիսանում են սպառնալիք, և մենք այդ սպառնալիքին անդրադառնում ենք այնպես, ինչպես պետք է անդրադառնա պետությունը. սառնասիրտ և հավասարակշռված հաշվարկով մենք ապահովում ենք մեր ազգային անվտանգությունը։ Յուրաքանչյուր քայլ մենք անում ենք այնպես, ինչպես անհրաժեշտ է մեր ազգային շահի համար։ Պետրոս Ղազարյան․ Այսօր Էրդողանի խոսնակ և գլխավոր խորհրդական Իբրահիմ Քալըմն անդրադարձել է Հայոց ցեղասպանության հարցին, կրկնել է իրենց ողջ բառամթերքը, որ այսքան տարի կրկնում են, ինչպես նաև անդրադարձել է 2009թ․ արձանագրություններին։ Նա ասել է, որ Արցախի հարցի լուծման քաղաքական-տնտեսական կարգավորման, Հարավային Կովկասում խաղաղությանը և կայունությանն ուղղված սա մեր կողմից քայլ էր, որ Հայաստանը մերժեց։ Իրենք փորձում էին դա անել, այդ քայլը, և Հայաստանը մերժեց այդ առաջարկը։ Զոհրաբ Մնացականյան․ Գիտեք, այս խեղաթյուրված մեկնաբանությունը քննարկելը, կարծում եմ, նույնիսկ պատիվ չի բերում մեզ, որովհետև շատ լավ գիտենք պատմությունը: Հայաստանն իր կողմից ներդրում էր կատարել, որպես պետություն, որը ներկայացնում էր ցեղասպանություն վերապրած ժողովուրդ, իր կողմից ներդրում էր կատարել՝ այդ գործընթացը մինչև վերջ տանելով առաջ։ Եվ Դուք շատ լավ հիշում եք, որ դա շատ համազգային, խորը և շատ դժվար քննարկումների առարկա էր։ Եվ այդ ամենն իրականացնելով՝ մենք ինչի՞ն հանգեցինք։ Հանգեցինք նրան, որ Թուրքիան, իրականում, ուղղակի պատուհանից դուրս նետեց այդ ամենը։ Եվ սա նորից ի ցույց է դնում այն, որ այդ վտանգը խորքային է։ Եվ մնացած այդ մեկնաբանությունները, որ արվել են, արդեն համադրում են, ավելի են խորացնում ժխտողականությունը, որովհետև ժխտողականությանը նաև միանում է ցեղասպանության արդարացումը։ Այդ ամենը միասին դառնում է անպատժելիություն և վտանգ։ Պետրոս Ղազարյան. Դուք ասացիք, որ Հայաստանն աշխարհում, ՄԱԿ-ում, տարբեր միջազգային կառույցներում աշխատում է։ Պարո՛ն նախարար, մենք ապրում ենք 21-րդ դարում. տեխնոլոգիաներ, մարդու իրավունքներ, մարդիկ գրագետ են, ավելի լուսավոր են, մենք ունենք տարբեր միջազգային կառույցներ, գլոբալիզացիա և այլն, բայց Դուք ասում եք, որ նույնիսկ հիմա հնարավոր է ցեղասպանություն: Ինչպե՞ս, պարո՛ն նախարար։ Մենք ապրում ենք մարդու իրավունքների դարում, մենք ապրում ենք ինֆորմացիոն դարում, եթե առաջ շատ հեշտ էր կոծկել, և անհատների հերոսություն էր պետք, ինչպես մենք տեսանք 20-րդ դարի սկզբին, որոնք մարդկանց ասացին այդ մասին, ընդ որում ոչ միանգամից դա ստացվեց։ Հիմա առաջին ինֆորմացիան ողջ աշխարհը մի րոպե հետո իմանում է: Ինչպե՞ս է դա հիմա հնարավոր։ Զոհրաբ Մնացականյան։ Իհարկե, ողջունում եմ Ձեր լավատեսությունը, բայց մարդու իրավունքների պաշտպանությունը մնում է բավական կարևոր հարց ազգային և միջազգային օրակարգերում։ Մենք, եթե փոքր-ինչ հիշենք, Բալկաններում ցեղասպանություն եղել է մեր օրոք, Ռուանդայում ցեղասպանությունը եղել է մեր օրոք, որ տարբեր ցեղասպան միտումներ ունեցող զարգացումներ տեղի են ունեցել վերջերս։ Այդ ռիսկերը, այդ վտանգները, երբ մարդու իրավունքները հիմնվում են խոցելի խմբերին թիրախավորելու վրա, ազգային, կրոնական հիմքերի վրա հիմնված խտրականությունը, ատելությունը. այդ ամենը տեղի են ունենում, և օրինակները քիչ չեն։ Եթե չկանխվեն, դրանք կարող են հանգեցնել բուն ցեղասպանության հանցագործության իրագործմանը։ Նորից եմ կրկնում, չմոռանանք, որ եղել են ցեղասպանություններ, որոնք տեղի են ունեցել մեր օրոք։ Պետրոս Ղազարյան. Պարո՛ն նախարար, գաղտնիք չէ, որ աշխարհը շարժում են շահերը, բոլորը՝ գերտերությունները և փոքր տերությունները, շարժվում են շահերով, և հենց այդ տրամաբանության մեջ է, որ ցեղասպանությունները հնարավոր են լինում. մեկը լռում է, մեկը գաղտնի աջակցում է, մեկը զբաղված է: Վերջիվերջո, սա արժեքային համակարգի խնդիր է, և աշխարհն այսօր փոխվել է թե՞ ոչ: Զոհրաբ Մնացականյան. Առավել ևս հիմա, մենք վերապրում ենք մի շրջան, երբ մեկ համավարակ մարտահրավեր է ամբողջ աշխարհի համար և խարխլում է բավական հիմքեր, որոնց վրա մենք կառուցել ենք մեր միջազգային կյանքը, միջազգային համագործակցությունը: Այո՛, այդ առումով աշխարհն այսօր անցնում է բավական լուրջ փորձություն: Որքանով մենք կարող ենք աշխատել միասին համագործակցային ձևով այս համավարակի համատեքստում, ինչպես ենք մենք աշխատելու միասին համավարակից հետո, երբ իրավիճակը կվերադառնա քիչ թե շատ բնականոն պայմաններին: Մեր արտաքին քաղաքականության մեջ, մեր միջազգային օրակարգում հիմքում եղել և մնում է արժեքային, համագործակցային մոտեցումը: Ոչ մի երկիր միայնակ չի կարող աշխատել բազմաթիվ այն մարտահրավերների դեմ, որոնք գլոբալ բնույթի են: Առավել ևս մեր նման երկրների համար համագործակցությունն առավել քան կարևոր գործիք է: Սա փորձություն է, մարտահրավեր: Եվ այո՛, ճիշտ եք ասում, որ շահերի վրա հիմնված աշխարհն ունի իր տրամաբանությունը, որտեղ համագործակցությունը կարող է ստանալ այդ մարտահրավերը, երբ խարխլված է համագործակցային ոգին, և նեղ շահն ի հայտ է բերում լրացուցիչ մարտահրավերներ: Սա խնդիր է: Եվ սրան պետք է առերեսվել:

12:48 - 25 ապրիլի, 2020