Դեկտեմբեր ամսից մեկնարկել է ՀՀ մշակույթի, կրթության և գիտության նախարարությունների համատեղ նախաձեռնած «Քո արվեստը դպրոցում» ծրագիրը։ Ծրագրի շրջանակում արվեստի ոլորտի մասնագետներն այցելում են դպրոցներ՝ իրականացնելու իրենց նախագիծը։
«Քո արվեստը դպրոցում» ծրագրի մասնակից, գրականագետ, «Գրանիշ» կայքի գլխավոր խմբագիր Հասմիկ Հակոբյանը մեզ հետ զրուցում ներկայացրել է կրթության բովանդակության, մասնավորապես՝ ժամանակակից գրականության ընկալման այն խնդիրները, որոնք նկատել է նախագծի ընթացքում դպրոցներ այցելելիս։

Տեսա, որ երեխաները տարրական գիտելիքներ չունեն ժամանակակից գրականության ոչ մի հարցի շուրջ։

Դպրոցների զգալի մասում սիմվոլների, պատկերների ընկալման լուրջ խնդիր ունեն։ Կարդում ես լավագույն բանաստեղծությունը, օրինակ՝ Հովհաննես Գրիգորյանի, իրենք անտարբեր նստած են։ Ու ես հասկացա, որ ուղղակի չեն հասկանում սիմվոլները: Եվ երբ այդ սիմվոլներն արդեն մետաֆորներ, համեմատություններ են ստեղծում, աշակերտներն անհաղորդ են մնում բանաստեղծությանը, ու բանաստեղծությունն իրենց համար պարզապես ընթերցվող մի բան է դառնում։

 Եթե Երևանում ու երևանամերձ մարզերում որոշ սիմվոլներ հասկանում էին, բայց զուգահեռները չէին կարողանում տանել, ապա ավելի խորքային դպրոցներում նույնիսկ այդ սիմվոլները չէին հասկանում։ Իհարկե, միանշանակ չես կարող ասել՝ այս մարզում իրավիճակը լավ է, այս մեկում՝ ոչ, բայց այդպիսի միտում նկատեցի, որ մայրաքաղաքին մերձ դպրոցներում մի քիչ ավելի ինքնուրույն մտածողության տարրերով երեխաներ կան։

Եթե Երևանում ինչ-որ անուններ գիտեն, գիտեն, որ կարող են լինել ժամանակակից գրողներ, ուղղակի հավես չունեն հետաքրքրվելու, իմանալու, մյուս մարզերում ընդհանրապես գաղափար չունեն ժամանակակից գրականության մասին։ Օրինակ՝ Տավուշի դպրոցներից մեկում ոգևորվել էին, տնօրենին ասել՝ մենք չգիտեինք, որ ժամանակակից գրողներ կան։ Շատ տպավորված էին ՝ լսում էին, արձագանքում․ զգում ես, որ ուզում են սովորել։

Գրելով նպատակ ունեմ վեր հանել ուսուցման հետ կապված խնդիրները, որոնք առկա են դպրոցներում։ 

Փորձեցի «Գրանիշի» կայքում գրել տպավորություններիս մասին։ Գրում եմ առհասարակ գրականության ուսուցման, առավել շեշտադրված՝ ժամանակակից գրականության հետ կապված խնդիրների մասին։
Դպրոցներում գրականության դասը մոտավորապես այսպես է կառուցված․ ուղղակի դասընթաց են անցնում՝ հեղինակներով։ Ենթադրենք անցնում են Նալբանդյան, գնում են, պատմում կենսագրությունը, հետո ինչ-որ բանաստեղծություն են անցնում։ Նույնիսկ հենց դասական հեղինակների դեպքում սիմվոլների հետ չեն աշխատում։ Տերյանը գրում է՝ «Որպես Լայերտի որդին, որպես Ուլիս մի․․․» Մեր դպրոցների մեծ մասում ոչ ոք չի բացատրում՝ Լայերտն ով է, Լայերտի որդին ով է։
Երբ օրինակ ջրհեղեղի ու Նոյի մասին եմ խոսում, իրենց հարցնում եմ՝ դա ի՞նչ փոխաբերություն կարող է լինել։ Աշակերտներն ինչ-որ անգիր արած տեքստեր են ասում՝ բոլորը նույնը։ Փորձում եմ դա նրանց համար վերածել մետաֆորի, հասկանալի դարձնել։ 

Փորձում եմ նրանց ավելի շատ մտածել սովորեցնել, քան ինչ-որ այլ բան։ Հիմնականում ընթերցում եմ Հովհաննես Գրիգորյանի բանաստեղծություններից, Հուսիկ Արայի՝ իրենց համար հասանելի ստեղծագործություններից, Ներսես Աթաբեկյանից որոշ բաներ։ Եթե շատ ընկալունակ են՝ Արտեմ Հարությունյան, Խաչիկ Մանուկյան և այլն։
Եթե նույնիսկ Գրիգորյանին չեն հասկանում, արդեն հուսահատվում եմ, որովհետև նրա պոեզիայի մեջ շատ սիրուն այդ ցցուն կետերը կան ցուցադրելու՝ և՛ արձակունակությունը, և՛ պարոդիան, և՛ խոսքի հասարակացումը և առօրեական բառապաշարը, մետաֆորները և այլն։

Անտեսիլք ապագայով դպրոցներ։ Ինձ ամենաշատը տխրեցրեց այն դպրոցների վիճակը, որտեղ հուսահատության մի ինչ-որ եզրի էին հասել։ Կարծում եմ՝ դա գալիս է ընդհանուր մթնոլորտից ու միջավայրից։ Երբ տնօրենը եկել է ինչ-որ կնիք դնի, գնա, աշակերտը եկել է, դասը անգիր անի, գնա, ուսուցիչը եկել է ինչ-որ բան կարդա, 45 րոպեն անցկացնի, գնա։ Այդպիսի դպրոցներից մեկում մի սրտացավ մարդու հանդիպեցի միայն՝ մեկին, որ նվիրված էր, անհատականություն էր, իր շուրջ ինչ-որ բան էր ստեղծել, որտեղ ինչ-որ մարդիկ պայքարում էին սիրուն բաներ ստեղծելու համար։

Ինձ անընդհատ բողոքում էին իրենց վատ վիճակից, գրադարաններից։ Ես կարող եմ Կրթության, Մշակույթի նախարարությունների մի շարք բացթողումներ նշել։ Մեր կառավարության ծրագրերի մեջ ինչ-որ կերպ պիտի մտցվի, որ գնեն լավագույն գրքերը և որոշակի քանակությամբ տրամադրեն դպրոցներին, որոշակիորեն էլ պարտավորեցնեն, որ դպրոցները գնեն տարվա ընթացքում։ Բայց, մյուս կողմից, այդ դպրոցների գրադարանները բյուջե են ստանում, իրենք կարող են համալրել գրադարանները։ Իրենք կարող են գնել, բայց չեն ուզում։
Ամենավատն այն է, որ կարող ենք շատ գրքեր առաջարկել նրանց, բայց այդ դպրոցներում գրքերի վրա այնպիսի փոշի էր դրած, որ ինչ-որ մեկը եթե ուզենա էլ, այն չի վերցնի ու կարդա։ Այդպիսի դպրոցներում տարիներով արհամարհական վերաբերմունք կա գրքի, առհասարակ՝ կարդալու նկատմամբ։ Եթե որոշ տեղեր կային, որտեղ կարդալը հեգնում էին, ապա այդպիսի դպրոցներում կարդալն ուղղակի ոչ մեկին պետք չէ․ հանգիստ ու խաղաղ հանձնված են։ 
Ամենաքամողը բացարձակ անտարբեր աշակերտների խումբն է, որը գալիս է ոչ մի բան չասող, անգույն դպրոցի մթնոլորտից։ Այդ դպրոցներում նախ պիտի տնօրենները փոխվեն, հետո մնացածը փոխվի, տեսքի բերվի։ Միշտ չէ, որ այդ ամենը պայմանավորված է ֆինանսներով ու հնարավորություններով։ Դրանց մեջ կան նաև բարեկեցիկ դպրոցներ։

Շատ տպավորած դպրոցներ կան։ Դպրոցներ էլ կային՝ շատ ակտիվ աշակերտներով։
Ամենաշատը տպավորվել եմ Արարատի թիվ 3 դպրոցից։ Ե՛վ տնօրենի վերաբերմունքն էր գրականության նկատմամբ այլ, և՛ դպրոցն էր բարեկեցիկ։ Ժամանակակից գրականությանից տնօրենը տեղյակ էր, աշակերտները՝ ոչ։ Բայց հարգանքը, որով մոտեցան, մասնակցեցին, ներկայացրեցին ինձ, ոգևորող էր։
Ինձ ընդհանուր առմամբ երեք դպրոցներ են շատ տպավորել։ Երեխաներն ինձ հետ քննարկում էին թեմաները, ճիշտ ու սխալ կարծիքներ էին ասում։ Դպրոցներից մեկում կարդացած աղջիկների մի խումբ կար։ Դա միակ դպրոցն էր, որտեղ աղջիկներից մեկն ուղղակի մինչև վերջ կարդացել էր Գուրգեն Խանջյանի «Տուր ձեռքդ, պստլո» վեպը․ միակ դեպքը, երբ ժամանակակից գրողի գիրքը ամբողջովին կարդացող աշակերտ կար։ Կռվազանների մի խումբ կար մեկ այլ դպրոցում։ Այդ դպրոցում աշակերտները, ճիշտ է, չէին ընդունում ժամանակակից գրականությունը, ընդվզում կար, բայց անկյանք չէին մի տեսակ, փորձում էին վերլուծել, վերլուծելու մեջ շփոթվել ու չընդունել, բայց կարևորը ինչ-որ կայծ կար նրանց մեջ։

Նաև շատ եմ հավանել գյուղերից մեկի աշակերտների մոտեցումը։ Փոքր դպրոց էր՝ քիչ աշակերտներով։ Շենքային պայմաններն էլ լավը չէին։Կարելի է ասել՝ դպրոցի նման չէր։ Բայց այդ փոքր դասարանում, որտեղ մի 18-20 էրեխա էին նստած, 5-6 աղջիկ կային, որ կարդացած էին, որ, իրենց ասելով, գրում էին դրամա, ֆանտաստիկ վեպ։ Այնպիսի վեպերի անուններ էին տալիս, որ ընթերցել էին, օրինակ՝ Ջեյն Օսթին՝ անգլերենով, «Աննա Կարենինան» ռուսերենով և այլն։ Սկզբում չհավատացի, բայց երբ աղջիկներից մեկը  Կարեն Անտաշյանի բանաստեղծությունները կարդաց՝ լրիվ ճիշտ շեշտադրումներով, հասկացա, որ իրոք կարդում են։ 

Դպրոցներ էլ կային, որտեղ բացարձակ անտեղյակ են ժամանակակից գրականությունից, բայց մեծ սիրով լսում են ու փորձում սովորել․ դա էլ է տարբերակ։

Դիսկրիմինացիոն վերաբերմունքը կարդացող աշակերտների նկատմամբ։ Մի խնդիր էլ եմ նկատել՝ կարդացող երեխաներին հեգնանքով էին վերաբերվում։ Դպրոցներից մեկում ավելի ակնառու էր այդ երևույթը։ Ասում էին՝ այսինչը ստեղծագործում է ու սկսում էին ծաղրել, որովհետև իրենց համար ծիծաղելի է թվում ստեղծագործող, կարդացող մարդը։ Այդ ֆոնին շատ հուզիչ էր, որ տղաներից մեկը վերջում վեր կացավ, ասաց՝ կարելի՞ է նկարեմ Ձեզ մոտ եղած բանաստեղծությունները։ Մի աղջիկ էլ ասաց, որ ինքն էլ է ուզում լուսանկարել։ Շատ հուզվել էի, որովհետև այդ ընդհանուր ծաղրողական մթնոլորտում իրենք դեմ գնացին իրենց դասարանում ընդունված կանոններին։ Շատ տպավորիչ էր այդ արարրքը։
Այդ վերաբերմունքը դպրոցներում ակնհայտ կա՝ կարդացող մարդը չի համարվում հաջողակ, հետաքրքիր մարդ, հեգնանքի է արժանանում։

Հասկանում եմ, որ խնդիրների մեծ մասը կարող եմ մի քիչ սխալ անկյունով պատկերացնել։ Շատուշատ խնդիրներ կան դպրոցներում, որոնց մասին մենք անընդհատ ասում ենք, բայց քանի չես գնացել, այդ դպրոցի դուռը չես բացել, խնդիրները չես տեսնում։
Հասկանում եմ, որ խնդիրների մասին պատկերացումը կարող է հապճեպ լինել՝ մի տեղ ավելի գունազարդված պատկերացնեմ, մի տեղ ավելի անհույս։ Բայց ակնհայտ է՝ երբ որ հեգնում են, չես կարող չնկատել, երբ գրադարանում գրքի վրա փոշի է դրված, չես կարող չնկատել, երբ տնօրենը կասկածամտորեն է խոսում ժամանակակից գրականության, ընթերցանության մասին, անհնար է չնկատել։

Միջավայրը։ Դպրոցներից մեկում տնօրենն ասում է՝ դե հիմա ո՞վ է կարդում, այնքան էլ մեղադրելու չէ երեխաներին։ Եթե դա տնօրենն է ասում, ապա նույն կերպ մտածում են ուսուցիչները, գյուղի բնակիչները, ու այդ երեխաներն, արդյունքում, կարդալու անհրաժեշտություն չեն տեսնում։
Կարդացող մարդու՝ որպես հաջողակ մարդու ընկալումը չկա մարզային դպրոցների մեծ մասում։ Եթե Երևանում ինչ-որ կարդացող մարդկանց համքարություն կա կամ որոշակի գրքեր պիտի կարդացած լինես, իրենց մոտ ընդհանրապես չկա։ Ընթերցանության խնդիրն այնքան մեծ է, որ ասելը, թե ժամանակակից գրականություն չեն ընթերցում դպրոցներում, խնդրի փոքր մի մասն է միայն։
Մենք լուրջ խնդիր ունենք առհասարակ ընթերցող հասարակություն կառուցելու, հետո նոր անդրադառնալու ժամանակակից գրականությանը։ Պիտի համատեղ բազմաթիվ ծրագրեր արվեն և՛ ուսուցիչների հետ, և՛ տնօրենների հետ, և՛ կրթական ծրագրերերը պիտի փոփոխվեն։

Կրթական ծրագրերի փոփոխություն՝ անգիրի փոխարեն աշակերտներին մտածել սովորեցնել։ Ինձ գրել էին, թե ո՞ր ժամանակակից հայ գրողին երեխան կարող է կարդալ և հասկանալ։ Ես, իհարկե, այդպիսի մոտ 10-15 գործ կարող եմ թվարկել։ Բայց եկեք հակառակ կողմից նայենք՝ իսկ ո՞վ է ասել, որ երեխաները Բակունցի «Միրհավը» հասկանում են։ Հիմա, երբ հետ եմ նայում՝ «Միրհավի» բացարձակ ոչ մի սիմվոլ չեն էլ հասկանում, որովհետև իրենց անգիր արած ինչ-որ տեքստեր են տալիս։ Աշակերտներին բացարձակ չեն սովորեցնում սիմվոլներով մտածել, աշխատել, սեփականը փնտրել։ Իրենք անգիր են անում դասագրքում գրված տեքստը, գալիս են, պատմում ուսուցչին։

Երբ հինգ սիմվոլի արժեք դու իրեն սովորեցնես, ևս հինգն ինքնուրույն կսկսեն հասկանալ ու կկարողանան զուգահեռներն արդեն ինքնուրույն տանել։ Այսինքն, մենք պիտի տեխնիկա սովորեցնենք, ոչ թե անգիր անել՝ թվեր, անվերջ տեքստեր սովորեցնենք աշակերտներին։ Դա է, որ մեր դպրոցներում չկա։

Ասմունքի մշակույթը պետք է հանել դպրոցներից։ Վատն այն է, որ ասմունքը դեռևս խրախուսվում է մարզպետարանների կողմից, ասմունքի փառատոններ են անցկացնում։
Աշակերտին պետք է ասել, որ ուղղակի սովորական՝ ճիշտ կետադրությամբ ու շեշտադրումներով կարդա․ պետք չէ ասմունքել։

Ժամանակակից գրողներին ոչ միայն աշակերտները չգիտեն, այլ նաև ուսուցիչները։
Թեպետ որոշ տեղերում ուսուցիչները ժամանակակից գրողների անուններ տալիս են, բայց, չգիտես ինչու, աշակերտներին չեն ծանոթացնում։
Ու մի տեսակ չափազանց անհեթեթ է՝ աշակերտներին հարցնում եմ՝ ի՞նչ նորագույն գրողներ գիտեք, ասում են՝ Գևորգ Էմին, Վահագն Դավթյան և այլն։ Նրանք են ընդգրկված նորագույն շրջանի գրականության մեջ, ու երեխաների համար նոնսենս է, չգիտես՝ ոնց բացատրես, թե ինչի, օրինակ, 60-ականների ստեղծագործող Հովհաննես Գրիգորյանն ու Հենրիկ Էդոյանն այդ նույն գրքում չկան։ Հասկանալի է՝ խորհրդային իրականության մեջ այդ մարդիկ դուրս են մնացել ընթացքից, բայց անկախության 27 տարիները մեզ հնարավորություն չտվեցի՞ն նրանց արժևորելու ու դասագրքերի մեջ ներառելու։ Ինպե՞ս կարելի է ամեն տարի հարց բարձրացնել, որ ժամանակակից հայ գրողները պիտի ներառվեն կրթական ծրագրերում, ու ոչ մի արդյունք չլինի։
Տարբերակներից մեկն այն է, որ ժամանակակից հայ հեղինակների արձակի և պոեզիայի անթոլոգիաներ կազմվեն և այլընտրանքային դասընթացի տեսքով առաջարկվեն դպրոցներին՝ մի քանի ժամով անցնելու։ Գուցե մեկ ամիս անցնեն կամ գուցե մեկ խմբում, ում դա հետաքրքրում է։ Որովհետև կարող է բոլորի գրքերը չկարողանան գնել, բայց երբ Կրթության նախարարությունն իրենց մատուցի գիրք, որտեղ կան կոնկրետ հեղինակներ, իրենք այդ հեղինակներին լուրջ կվերաբերվեն։

ժամանակակից գրականությունը պիտի ներառվի կրթական ծրագրում․ ուրիշ տարբերակ չկա։ Ուսուցիչներն այլ տարբերակով պարզապես չեն անցնի։ Նրանք պիտի իմանան այդ հեղինակներին, որ կարողանան մատուցել աշակերտներին։
Դպրոցներից մեկում տնօրենն ինձ ասաց՝ եթե մենք ժամանակակից արժեքավոր գրականություն ունենայինք, դպրոցում կանցնեինք։ Այսինքն, նրանք մեկ չափանիշով են արժևորում հեղինակին ու ստեղծագործությունը՝ պետք ներառված լինի կրթական ծրագրում։ Նրանք վստահություն չունեն այն անունների նկատմամբ, որ մենք ենք ասում, դրսից են ասում իրենց։

 Առաջին մասը՝ այստեղ

Մարգարիտա Ղազարյան