Իսրայել

Հայաստան-ԱՄՆ․ աշխարհաքաղաքական փոփոխությունները եւ հետեւանքները․ Նարեկ Ներսիսյան

Միացյալ Նահանգների արտաքին քաղաքականությունում 2025 թ. վերջին ի հայտ են եկել կտրուկ փոփոխություններ՝ պայմանավորված նոր վարչակազմի «America First» (առաջինը՝ Ամերիկան) մոտեցմամբ եւ դրանից բխող քայլերով։ ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփի վերադարձով Վաշինգտոնը վերաիմաստավորում է իր դերը աշխարհի հարցերում՝ հաճախ գործելով գործարքային եւ անհավասարակշիռ կերպով։ Նրա կառավարությունը շարունակում է հեռանալ արժեքահեն դաշնակցային քաղաքականությունից՝ փոխարենը կենտրոնանալով անմիջական շահերի վրա՝ ինչպես դա նկատվել էր Թրամփի դեռ առաջին պաշտոնավարման ընթացքում, երբ Միացյալ Նահանգները դուրս բերվեց մի շարք միջազգային համաձայնագրերից (օր.՝ Փարիզի կլիմայի պայմանագրից, Իրանի միջուկային գործարքից) եւ նույնիսկ կասկածի տակ դրվեց ՆԱՏՕ-ի նման բազմակողմ դաշինքների դերը։ Այս նոր իրականությունը ստեղծում է հնարավորություներ եւ ռիսկեր, որոնք հատկապես զգալի են փոքր պետությունների համար, ինչպիսին Հայաստանն է։ Այս հոդվածում ներկայացվում են ԱՄՆ քաղաքականության հիմնական ուղղություններում վերջին զարգացումները եւ դրանց հնարավոր ազդեցությունը Հայաստանի արտաքին քաղաքականության, անվտանգության ու տնտեսական համագործակցության վրա։ Ռուս-ամերիկյան բանակցությունները եւ ազդեցությունը 2025 թ. սկզբին ԱՄՆ-ն կտրուկ փոխեց մոտեցումը Ուկրաինայի պատերազմին՝ անմիջական բանակցություններ սկսելով Ռուսաստանի հետ։ Նոր վարչակազմը մեկնարկեց ռուս-ամերիկյան ուղղակի երկխոսություն՝ փորձելով վերջ տալ պատերազմին՝ առաջին փուլում նույնիսկ առանց Ուկրաինայի մասնակցության։ Փետրվարին Սաուդյան Արաբիայում կայացած գաղտնի հանդիպմանը ամերիկյան եւ ռուսական բարձրաստիճան պատվիրակությունները քննարկեցին զինադադարի հեռանկարները, ինչը պատերազմից ի վեր նման առաջին շփումն էր։ Բանակցությունների ընթացքում Մոսկվան կոշտացրել է իր պահանջները՝ ընդգծելով, որ չի հանդուրժի Ուկրաինայի անդամակցությունը ՆԱՏՕ-ին։ Ավելին, տեղեկություններ կային, որ ամերիկյան կողմը պատրաստ է դիտարկել Ռուսաստանի վերահսկողության տակ գտնվող որոշ տարածքների վերաբերյալ փոխզիջումները եւ անվտանգության երաշխիքները՝ որպես պատերազմի դադարեցման փաթեթի մաս։ Փաստորեն, Թրամփի վարչակազմը փոխել է նախկին ուղեգիծը, որը հիմնված էր Ռուսաստանի մեկուսացման վրա, եւ այժմ ընտրել է ուղիղ բանակցությունների ճանապարհը։ Թրամփի թիմը նախապես հայտարարել էր, թե Ուկրաինայի` 2014-ի սահմանները արագ հաղթանակով վերադարձնելն իրատեսական չէ, եւ որ Կիեւի՝ ՆԱՏՕ-ին անդամակցությունը «մոլորություն» է, ինչը եվրոպացի որոշ քաղաքական գործիչներ բնորոշեցին որպես Մոսկվային տրված միակողմանի արտոնություններ։ Այս փոփոխությունը խառնել է ամերիկյան քաղաքական դաշտը. Կոնգրեսում տարիներ ի վեր երկկուսակցական աջակցություն է եղել Ուկրաինային՝ միլիարդավոր ռազմական օգնության ծրարներով, բայց հիմա որոշ օրենսդիրներ տագնապով նշում են, որ «Ռուսաստանը հաղթեց առաջին փուլում», քանի որ Կրեմլը կարողացավ վերականգնել երկկողմանի դիվանագիտական հաղորդակցությունը՝ դուրս թողնելով Ուկրաինային եւ ՆԱՏՕ-ին, այն էլ՝ ոչինչ չզիջելով դրա դիմաց։ Ընդհանուր առմամբ, ռուս-ամերիկյան վերջին բանակցությունները ցույց են տալիս ԱՄՆ-ի դիրքորոշման էական փոփոխությունը, որը կարող է ազդել պատերազմի դինամիկայի վրա. լավագույն դեպքում դրանք կբերեն երկար սպասված զինադադարի, վատագույն դեպքում՝ կարող են ոգեւորել Մոսկվային, որ դիմադրի մինչեւ իր պայմանների ընդունումը։ Այս ամենը ենթադրում է, որ առաջիկայում Ուկրաինայի խնդրի լուծման կամ սառեցման համատեքստում կտեսնենք ամերիկյան առաջնորդության տակ ձեւավորվող քաղաքական պայմաններ եւ տնտեսական գործարքներ, որոնք արմատապես տարբերվում են մինչ այժմ հնչող սկզբունքային հայտարարություններից։ USAID-ի գործունեության սահմանափակումները եւ հնարավոր հետեւանքները Արտաքին ճակատում ԱՄՆ քաղաքականության փոփոխությունը դրսեւորվել է նաեւ օտարերկրյա օգնության ոլորտում։ Թրամփի երկրորդ վարչակազմը կոշտ քայլեր է ձեռնարկում ԱՄՆ Միջազգային զարգացման գործակալությանը (USAID) սահմանափակելու ուղղությամբ։ Նոր նախագահը անմիջապես 90-օրյա դադար է հայտարարել օտար երկրներին տրամադրվող գրեթե ամբողջ օգնության վրա՝ դա հիմնավորելով «օտար պետության ինդուստրիայի եւ բյուրոկրատիայի» արդյունավետության վերանայման անհրաժեշտությամբ։ Ավելին, 2025 թ. փետրվարի սկզբին վարչակազմը սկսել է ապամոնտաժել USAID-ն որպես անկախ կառույց՝ փորձելով նրա մնացորդները ներառել Պետքարտուղարության մեջ։ Այս քայլը համարվում է աննախադեպ եւ որոշ վերլուծաբանների կողմից գնահատվում որպես հնարավոր անօրինական ու հակասահմանադրական գործողություն։ Սառը վերաբերմունքը, որ ցուցաբերում է նոր իշխանությունը USAID-ի նկատմամբ, մասամբ պայմանավորված է նրա աշխարհայացքով։ Հատկանշական է, որ կառավարությունը ձեւավորել է հատուկ «Կառավարության արդյունավետության վարչություն», որի ղեկավար է նշանակվել միլիարդատեր Իլոն Մասկը՝ չնայած վերջինս չունի զարգացման ոլորտի փորձառություն։ Մասկը USAID-ն հրապարակայնորեն որակել է որպես «կրիմինալ կազմակերպություն, որի մեռնելու ժամանակն է»։ USAID-ն հաճախ ընկալվել է որպես ամերիկյան «փափուկ ուժի» կարեւոր գործիք, եւ եթե այդ գործիքից ԱՄՆ-ն փաստացի զրկվի, կտուժեն ոչ միայն շահառու երկրները, այլեւ հենց ամերիկյան ազդեցությունը աշխարհում։ Հայաստանի համար USAID-ի հնարավոր փակումը կամ ֆինանսավորման կտրուկ կրճատումը լուրջ հարված կարող է լինել։ Հայաստանի անկախությունից ի վեր ԱՄՆ զարգացման ծրագրերը առանցքային դեր են ունեցել երկրի ժողովրդավարական հաստատությունների կառուցման, տնտեսական զարգացման ու քաղաքացիական հասարակության ուժեղացման գործում։ Եթե հիմա այդ ծրագրերը դադարեն կամ սահմանափակվեն, Հայաստանը կկորցնի ոչ միայն ֆինանսական աջակցություն (տարեկան տասնյակ միլիոնավոր դոլարների ծրագրեր), այլեւ բարեփոխումների կարեւոր շարժիչներից մեկը։ Դա կարող է առաջացնել տնտեսական մարտահրավերներ՝ հատկապես այն շրջանակներում, որտեղ USAID-ի միջոցներով իրականացած են եղել ենթակառուցվածքային եւ գյուղատնտեսական ծրագրեր, ինչպես նաեւ թուլացնել հակակոռուպցիոն ու կառավարման բարելավման ջանքերը։ Միաժամանակ, ԱՄՆ այդպիսի նահանջը կարող է լրացվել այլ խաղացողների ազդեցությամբ․ օրինակ՝ Չինաստանը կամ Ռուսաստանը կարող են փորձել լրացնել որոշ վակուում՝ առաջարկելով իրենց ներդրումային կամ վարկային նախագծերը, թեեւ դրանք հաճախ ուղեկցվում են քաղաքական պայմաններով։ Այսպիսով, USAID-ի սահմանափակման ամերիկյան քաղաքականությունը ոչ միայն հումանիտար հետեւանքներ կունենա, այլեւ ռազմավարական՝ թուլացնելով ԱՄՆ դիրքերը եւ հնարավորության պատուհան բացելով այլ ուժերի համար, ինչը երկարաժամկետ առումով կարող է Հայաստանի համար բարդացնել արտաքին գործընկերների հավասարակշռումը։ Թրամփի քաղաքական փոփոխությունները, «գործարարի» կառավարումը եւ ծայրահեղ աջ մոտեցումները Դոնալդ Թրամփի վերադարձով ԱՄՆ ներքաղաքական ու արտաքին քաղաքական կուրսը ենթարկվում է խոր վերափոխման։ Նախագահը կառավարումը վարում է գործարարին հատուկ ոճով՝ պետական գործառույթներին մոտենալով որպես շահույթ/վնաս հաշվարկի ենթակա բիզնես գործարքների։ Սա արտահայտվում է ինչպես կադրային նշանակումներում, այնպես էլ քաղաքական հայտարարություններում։ Նոր վարչակազմի աշխատելու առաջին իսկ ամսում Թրամփը հեղեղեց իշխանությունը գործադիր հրամաններով, որոնք շեղվում են վերջին տասնամյակների սովորական քաղաքականությունից եւ հաճախ խախտում են հաստատված նորմերը։ Վերլուծաբանները նշում են, որ ութ տասնամյակ ձեւավորված ամերիկյան միջազգային առաջնորդությունը հանկարծակի հայտնվել է «փոթորկալից հարվածների միջանցքում»՝ արտաքին քաղաքականության հիմնադրույթները հիմնահատակ փոխելու նախագահի փորձով։ Թրամփի աշխարհայացքը կարելի է բնութագրել որպես կտրուկ գործարքային եւ ազգայնական։ Ըստ փորձագետների՝ նրա արտաքին քաղաքականության մեջ տիրում է «գործարքային նիհիլիզմ»։ Նա համաշխարհային գործերում որեւէ դրական նպատակ չի տեսնում ԱՄՆ-ի համար։ Փոխարենը նա հակված է յուրաքանչյուր խնդիր դիտարկել միայն ԱՄՆ-ին անմիջապես օգտակարության տեսանկյունից՝ անտեսելով արժեքահեն կամ դաշնակցային պարտավորությունները։ Սա հանգեցրել է նրան, որ Թրամփը երկրորդ անգամ թիրախավորել է «խորքային պետությունը» (բյուրոկրատական ապարատը)՝ ձգտելով հեռացնել ավանդական դիվանագետներին ու փորձագետներին եւ քաղաքական հավատարիմներին նշանակելով կարեւոր պաշտոններում [1, 2]։ Նման մոտեցման դրսեւորումներից էր, օրինակ, պաշտպանության նախարարի պաշտոնում հեռուստավերլուծաբան Փիթ Հեգսեթի նշանակումը, որը Թրամփին որակում է որպես «մոլորակի լավագույն բանակցող» եւ աներկբա աջակցում նրա ոչ ավանդական քայլերին։ Պետքարտուղար է նշանակվել Մարկո Ռուբիոն, իսկ Ազգային անվտանգության հարցերով խորհրդական՝ Մայք Ուոլցը՝ երկուսն էլ քաղաքական աջ թեւից, սակայն առանց զգալի դիվանագիտական փորձի։ Վերը հիշատակված Իլոն Մասկի նշանակումը եւս վառ օրինակ է, թե ինչպես է Թրամփը բիզնես աշխարհի ազդեցիկ գործիչներին ներգրավում կառավարման մեջ՝ համարելով, որ կառավարումը «արդյունավետության» խնդիր է։ Այս ամենը ծառայում է Թրամփի նպատակին՝ «քանդել բյուրոկրատական հաստատությունները» եւ քաղաքականությունը վարել անձնական մշակած ուղիներով։ Միջազգային ասպարեզում Թրամփի ծայրահեղ աջ քաղաքականությունը դրսեւորվում է մի քանի ուղղությամբ. նա շարունակաբար թիրախավորում է բազմակողմանի ինստիտուտները (ՄԱԿ, ՆԱՏՕ, ԵՄ) եւ հավանություն տալիս ինքնիշխանության գերակայությանը համաշխարհային խնդիրների նկատմամբ։ Նրա առաջին ժամկետում արդեն դիտվել է այս տրամաբանությունը, երբ ԱՄՆ-ն դուրս եկավ համաշխարհային պայմանավորվածություններից` պատճառաբանելով, որ դրանք «անարդար բեռ» են ԱՄՆ-ի համար։ ԱՄՆ-ն դառնում է ավելի անհուսալի դաշնակից իր ավանդական գործընկերների համար, մյուս կողմից՝ ավելի վտանգավոր մրցակից իր հակառակորդների համար, քանի որ նրա գործողությունները կանխատեսելի չեն։ Հայաստանի համար այս քաղաքական կուրսը նշանակում է, որ ԱՄՆ-ի հետ հարաբերությունները կարող են կախված լինել վերին աստիճանի գործարքային պահվածքից։ Եթե նախկինում Վաշինգտոնում մեծ կարեւորություն էր տրվում Հայաստանին՝ որպես ժողովրդավարական անցում կատարող փոքր երկրի (հատկապես Բայդենի վարչակազմի օրոք), ապա այժմ այդ գործոնը կարող է հետին պլան մղվել։ Թրամփի վարչակազմը Հայաստանը կդիտարկի գլխավորապես նրա շահութաբերության կամ ռազմավարական կարեւորության պրիզմայով։ Մի կողմից Հայաստանի նկատմամբ ԱՄՆ հետաքրքրությունը կարող է թուլանալ (քանի որ տարածաշրջանը կարող է չհամարվել առաջնահերթ), բայց մյուս կողմից, եթե որեւէ «գործարքի» հնարավորություն տեսնի (օրինակ՝ Իրանի կամ Ռուսաստանի ազդեցությունը հակակշռելու), ապա կփորձի առաջ մղել այն՝ գուցե անտեսելով երկարաժամկետ հետեւանքները։ Ահա թե ինչու պաշտոնական Երեւանը կանգնած է բարդ խնդրի առաջ՝ ինչպես պահպանել հարաբերությունների դրական ուղին այն ԱՄՆ-ի հետ, որի քաղաքականությունը պայմանավորված է ոչ թե արժեքներով, այլ փոխադարձ հաշվարկով։ Իրանի նկատմամբ ԱՄՆ-ի նոր ռազմավարությունը եւ հնարավոր ագրեսիվ քաղաքականությունը Թրամփի վերադարձով Վաշինգտոնի եւ Թեհրանի հարաբերություններում կրկին գերիշխում է լարվածությունը։ Նորընտիր նախագահը արագորեն վերականգնել է իր «առավելագույն ճնշման» քաղաքականությունը Իրանի նկատմամբ՝ ստորագրելով ազգային անվտանգության հուշագիր, որով պետական կառույցներին հանձնարարում է խստագույնս կիրառել գոյություն ունեցող բոլոր պատժամիջոցները Իրանի վրա։ Այս մոտեցման էությունն է տնտեսական ճնշման միջոցով ստիպել Թեհրանին զիջումների գնալ իր միջուկային ծրագրում եւ տարածաշրջանային գործողություններում։ Արդեն առաջին ամիսներին ԱՄՆ-ն ընդլայնել է պատժամիջոցների ցուցակները՝ թիրախավորելով իրանական նավթարդյունաբերությունը, բանկային ոլորտը եւ նույնիսկ Կառավարության բարձրաստիճան պաշտոնյաներին։ Նպատակը ռեժիմի փոփոխությունը չէ, այլ, ինչպես նշում են ամերիկացի պաշտոնյաները, հաղթել Թեհրանին բանակցությունների սեղանի շուրջ՝ իր միջուկային եւ հրթիռային ծրագրերը սահմանափակելու համար։ Սակայն նույն առավելագույն ճնշման ռազմավարությունը արդեն փորձարկվել էր 2018-2020 թվականներին եւ սպասված արդյունք չէր տվել. պատժամիջոցները թուլացրել էին Իրանի տնտեսությունը, բայց Իսլամական հանրապետությանը չեն ստիպել փոխել կուրսը։ Ընդհակառակը, նույնիսկ տկարացած տնտեսությամբ Իրանն առաջ է մղել իր միջուկային ծրագիրը, ընդլայնել հրթիռային ներուժը եւ ակտիվացրել տարածաշրջանային դաշնակից խմբավորումների (ինչպիսիք են Հեզբոլլահը, շիաների զինյալները Իրաքում եւ Եմենում) աջակցությունը։ Հետեւաբար, 2025 թվականին իրավիճակն ավելի սրված է. Իրանը տեխնիկապես ավելի մոտ է միջուկային զինանոցի շեմին, իսկ նրա հարաբերությունները Արեւմուտքի հետ՝ սրված։ Թրամփի վարչակազմը հստակ ազդակ է տալիս, որ չի բավարարվելու միայն տնտեսական ճնշմամբ։ Վաշինգտոնը զգուշացնում է, որ թույլ չի տա Իրանը ձեռք բերի միջուկային զենք, եւ դիտարկում է գործիքակազմի ամբողջ սպեկտրը՝ այդ նպատակին հասնելու համար։ Սա ենթադրում է նաեւ ռազմական բաղադրիչի հնարավոր կիրառություն. ինչպես մատնանշում են որոշ վերլուծաբաններ, եթե պատժամիջոցները արագ արդյունք չտան, Թրամփի շուրջ որոշ ծայրահեղականներ կարող են կոչ անել աջակցել Իսրայելի կողմից Իրանի ատոմային օբյեկտներին հարված հասցնելուն։ Նման գրոհի վտանգը նաեւ այն է, որ Իսրայելը սեփական ուժերով չի կարող լիովին ոչնչացնել Իրանի ստորգետնյա միջուկային օբյեկտները, ինչը նշանակում է, որ ԱՄՆ-ն գուցե կկանգնի անմիջական ռազմական միջամտության դիլեմայի առաջ։ Սակայն Իրանի դեմ կոշտ քաղաքականությունը ռիսկերով լի է եւ այս տարածաշրջանում անմիջական ազդեցություն կարող է ունենալ։ Իրանը արդեն զգուշացրել է, որ հակահարված կտա, եթե սրվեն իր դեմ քայլերը, ինչը կարող է արտահայտվել Պարսից ծոցում նավթատարների միջադեպերով, Իրաքում եւ Սիրիայում ամերիկյան բազաների վրա հարձակումներով։ Տեղացի փորձագետները շեշտում են, որ Հայաստանի համար չափազանց ռիսկային սցենար կլինի, եթե Վաշինգտոնը գնա Թեհրանի նկատմամբ ավելի կոշտ քաղաքականության։ Հայաստանը Իրանի հետ ունի հարեւանություն եւ կենսական առեւտրային ու էներգետիկ կապեր, տարիներ շարունակ Իրանը եղել է Հայաստանի համար շրջափակումը շրջանցող «պատուհան դեպի աշխարհ»։ Եթե Թրամփի վարչակազմը խստացնի պատժամիջոցները կամ գնա ռազմական բախման Իրանի հետ, այդ ամենից Բաքուն կարող է օգտվել՝ իր շահերը առաջ մղելով տարածաշրջանում։ Ադրբեջանը, լինելով Իրանի հետ լարված հարաբերություններ ունեցող երկիր եւ Իսրայելի գործընկեր, գուցե փորձի օգտվել իրավիճակից՝ ավելի ազատ գործելու Հայաստանի եւ Արցախի հարցերում՝ ենթադրելով, որ Իրանն այլեւս չի կարողանա աջակցել Հայաստանին, իսկ ԱՄՆ-ի ուշադրությունը կենտրոնացած կլինի Իրանի վրա։ Հետեւաբար, Երեւանի համար ԱՄՆ-Իրան հակամարտության սրումը երկիմաստ իրադրություն է՝ մի կողմից՝ Թեհրանի թուլացումը կարող է արժեքավոր դաշնակցի կորուստ նշանակել, մյուս կողմից՝ տարածաշրջանում ուժերի հավասարակշռության խախտումը կարող է վտանգավոր լինել հենց Հայաստանի համար։ Այս տեսակետից ԱՄՆ-Իսրայել մերձեցումը ունի լուրջ հետեւանքներ։ Նախ, Իսրայելն տարածաշրջանում Հայաստանի հակառակորդ Ադրբեջանի սերտ դաշնակիցն է։ Այժմ, երբ Վաշինգտոնը գրեթե ամբողջությամբ կողմնորոշված է Իսրայելի շահերով, քիչ հավանական է, որ ԱՄՆ-ն ճնշում գործադրի Իսրայելի վրա՝ դադարեցնելու զենքի մատակարարումները Բաքու։ Ընդհակառակը, Իրանի դեմ հնարավոր բախման լույսի ներքո Ադրբեջան-Իսրայել-ԱՄՆ եռանկյունին կարող է էլ ավելի սերտանալ՝ նկատի առնելով Ադրբեջանի ռազմավարական դիրքը Իրանի սահմանին։ Սա նշանակում է, որ Հայաստանի անվտանգության միջավայրում կարող է աճել ադրբեջանաիսրայելական ռազմական համագործակցության ազդեցությունը, ինչն առկա էր արդեն, բայց կարող է դառնալ բացարձակ արտոնյալ (օրինակ՝ Ադրբեջանը կարող է իր օդանավակայանները տրամադրել Իսրայելի օդուժին Իրանի դեմ գործողությունների համար, եւ նման պայմաններում ԱՄՆ-ն հավանաբար կսատարի կամ նվազագույնը՝ կհանդուրժի դա)։ Մյուս կողմից Իսրայելն իրանական ազդեցությանը հակազդելու շրջանակում գուցե հետաքրքրված լինի Հայաստանի հետ որոշակի շփումներով՝ որպես Իրանի հարեւան եւ ավանդաբար Իրանի հետ բարիդրացիական հարաբերություններ ունեցող երկրի։ Սակայն ներկայիս փուլում Իսրայել-Հայաստան պաշտոնական հարաբերությունները նվազագույն մակարդակի վրա են, եւ փոփոխություն ակնկալել դժվար է, քանի դեռ Երեւանը սերտ կապերը ավելի խորացնելու միտում ունի Թեհրանի հետ։ Ամփոփելով՝ Իսրայելի դերի բարձրացումը ամերիկյան քաղաքականության մեջ նշանակում է, որ տարածաշրջանային զարգացումները տեղի կունենան գլխավորապես Վաշինգտոն-Թել Ավիվ առանցքի շուրջ, որտեղ փոքր երկրների ձայնը քիչ է լսվելու, եթե այն չի համապատասխանում այդ առանցքի առաջնահերթություններին։ ԱՄՆ կառավարության ներսում առկա հայամետ պաշտոնյաները եւ նրանց ազդեցությունը Թեեւ ԱՄՆ նոր վարչակազմը ունի այլ առաջնահերթություններ, ամերիկյան քաղաքական համակարգում դեռեւս առկա են ուժեղ հայամետ ձայներ, որոնք փորձում են պաշտպանել Հայաստանի շահերը։ Դրանք հիմնականում օրենսդիր մարմնում են՝ Կոնգրեսում, որտեղ գործում է Կոնգրեսական Հայկական հարցերի երկկուսակցական խմբակցությունը։ Խմբակցության համանախագահներ կոնգրեսականներ Ֆրենկ Փալոնեն (դեմոկրատ), Գուսի Բիլիրակիսը (հանրապետական), Բրեդ Շերմանը (դեմոկրատ) եւ Դեյվիդ Վալադաոն (հանրապետական) շարունակաբար նախաձեռնություններ են ձեռնարկում հայանպաստ քաղաքականության ուղղությամբ։ Այսպիսի կոնգրեսական ճնշումը վկայում է, որ նույնիսկ վարչակազմի առաջնահերթությունները փոխվելու դեպքում օրենսդիրները կարող են փորձել ազդել արտաքին քաղաքականության որոշումների վրա՝ առնվազն ուշադրություն հրավիրելով Հայաստանի խնդիրներին։ Բացի Կոնգրեսից, ակտիվ է նաեւ ամերիկահայ համայնքը իր կազմակերպություններով, մասնավորապես Ամերիկայի Հայ Դատի հանձնախումբը (ANCA) եւ Հայաստանյան ժողովը, որոնք լոբբիստական աշխատանքի մեծ փորձ ունեն։ Հայ Դատի հանձնախումբը արդեն իսկ հայտարարել է, որ նոր վարչակազմի հետ աշխատանքի կենտրոնում դնելու է մի շարք ռազմավարական նախաձեռնություններ՝ ուղղված Ադրբեջանի պատասխանատվության ապահովմանը, Հայաստանի անվտանգության ամրապնդմանը եւ Արցախի ժողովրդի իրավունքների պաշտպանությանը։ Այս խմբերը համագործակցում են ինչպես հայկական հարուստ սփյուռքի հետ, այնպես էլ կոնգրեսականների եւ նահանգային իշխանությունների հետ՝ ձգտելով ԱՄՆ քաղաքական օրակարգում պահել հայկական հարցերը։ Արդյունքում տեսնում ենք, որ նույնիսկ Թրամփի երդմնակալությունից անմիջապես առաջ ANCA-ն սկսել էր կապեր հաստատել նոր Կոնգրեսի անդամների հետ եւ ուրվագծել աշխատանքը Թրամփ-Վենս զույգի (ԱՄՆ փոխնախագահ Ջեյ Դի Վենս) հետ՝ առաջարկելով օրակարգեր, որոնք կբերեն «արդար եւ արժանապատիվ խաղաղություն Հարավային Կովկասում, կհարգեն Հայաստանի ինքնիշխանությունը եւ կապահովեն արցախահայության պաշտպանված վերադարձի իրավունքը»։ Այնուամենայնիվ, փորձագիտական գնահատականները հուշում են, որ առանձին հայամետ պաշտոնյաների կամ խմբերի ազդեցությունը սահմանափակ է մնում, անգամ եթե նրանք կառավարության կազմում են։ Այսպիսով՝ ԱՄՆ իշխանական համակարգում հայամետ պաշտոնյաները եւ խմբերը սահմափակ կարողությամբ, բայց կարեւոր դերակատարներ են, որոնք կարող են մեղմել վերը նշված գլոբալ փոփոխությունների բացասական հետեւանքները Հայաստանի համար եւ ապահովել, որ Հայաստանը լիովին դուրս չմնա ամերիկյան ուշադրությունից։ Հետեւանքները Հայաստանի համար․ արտաքին քաղաքականություն, անվտանգություն եւ տնտեսական համագործակցություն Միացյալ Նահանգների դիրքորոշումներում վերոնշյալ փոփոխությունները բազմաշերտ ազդեցություն կունենան Հայաստանի վրա։ Մեծ հաշվով, ձեւավորվում է մի միջավայր, որտեղ հին կարծրատիպերը խարխլված են, եւ ուժերի նոր հարաբերակցությունը պահանջում է Երեւանի կողմից ճկուն ու հաշվենկատ դիվանագիտություն։ Առաջին հերթին, Ռուսաստան–Արեւմուտք հարաբերությունների փոփոխությունը անմիջականորեն կարտացոլվի Հարավային Կովկասում։ Եթե Վաշինգտոնն ու Մոսկվան շարունակեն ուղիղ երկխոսությունը եւ գուցե հասնեն ինչ-որ համաձայնությունների Ուկրաինայի հարցով, դա կարող է նշանակել, որ Արեւմուտք-Ռուսաստան գլոբալ դիմակայությունը թուլանում է։ Նման պայմաններում Մոսկվան փորձելու է կրկին երեւալ իր ավանդական «ազդեցության գոտիներում», այդ թվում՝ Հայաստանում, եւ Երեւանից պահանջել վերանայել վերջին տարիների արեւմտամետ տեղաշարժերը։ Հայաստանն արդեն թերեւս զգում է դա 2023 թ. արցախյան իրադարձություններից հետո եւ ՀԱՊԿ-ի շրջանակում լարվածության ֆոնին։ Եթե Ամերիկա-Ռուսաստան լարվածությունը նվազի, Երեւանը կկանգնի երկընտրանքի առաջ՝ շարունակե՞լ բազմավեկտոր քաղաքականությունը, թե՞ ենթարկվել Մոսկվայի գծին։ Սակայն եթե ԱՄՆ-ն Ռուսաստանի հետ համաձայնության գա «մեծ խաղի» շրջանակում, չի բացառվում, որ Հայաստանը հայտնվի փոխզիջման խաչմերուկում, որտեղ իր շահերը գերադրական ներկայացված չեն լինի։ Միեւնույն ժամանակ, Ուկրաինայի շուրջ ձեւավորվող գործարքները կարող են սահմանել վտանգավոր նախադեպեր։ Եթե միջազգային հանրությունը, այդ թվում՝ ԱՄՆ-ն, փաստացի ընդունի ուժի կիրառման միջոցով սահմանների փոփոխությունը (չբարձրացնելով ձայնը Ղրիմի կամ Դոնբասի վերաբերյալ), նույն տրամաբանությունը կարող է կիրառվել այլուր։ Ադրբեջանը, որը 2020-23 թթ. ուժով փոխեց Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակը, գուցե ավելի վստահ զգա, որ աշխարհի մեծ տերությունները չեն միջամտի ուժի կիրառմանը, եթե ունենան իրենց շահերը։ Սա պոտենցիալ խրախուսում է Բաքվին հնարավոր համարձակ քայլերի գնալ Հայաստանի դեմ՝ հատկապես Սյունիքի միջանցքի հարցում՝ գիտակցելով, որ Վաշինգտոնը զբաղված է իր սակարկումներով Մոսկվայի հետ եւ գուցե կրկին «չնկատի» փոքր երկրի ինքնիշխանության ոտնահարումը։ Թրամփի գործարքային եւ անկանխատեսելի կառավարումը առանձին մարտահրավեր է ներկայացնում։ Նախ, այն թուլացնում է միջազգային իրավունքի եւ հաստատությունների դերը, ինչը փոքր երկրների անվտանգության հենասյուներից է։ Եթե գլոբալ հարթակում «ուժի իրավունքը» բարձրանա «իրավունքի ուժի» դեմ, Հայաստանը իր իրավունքների պաշտպանությունն ավելի դժվարությամբ կկազմակերպի՝ լինի դա ՄԱԿ-ում, թե ԵԱՀԿ-ում։ Երկրորդ, Թրամփի գործարարական մոտեցումը կարող է դրսեւորվել նաեւ Հայաստանի ու Ադրբեջանի հետհարաբերություններում. նա կարող է փորձել «գործարք» կնքել Երեւանի եւ Բաքվի հետ, որը արագ խաղաղություն կապահովի, սակայն հավանական է՝ այդ գործարքը ավելի շուտ կարտացոլի ուժի այս պահին առկա բալանսը (որը դժբախտաբար Հայաստանի օգտին չէ), եւ ոչ թե արդար ու կայուն լուծումը։ Նմանօրինակ իրավիճակ արդեն եղել է 2020 թ. պատերազմից հետո, երբ միջազգային ճնշման պակասը բերեց մի հայտարարության, որը երկարաժամկետում կայունություն չապահովեց։ Թրամփի նման առաջնորդի միջնորդությունը կարող է կարճաժամկետ ձեռքբերումների վրա կենտրոնանալ (միավորներ վաստակել որպես խաղաղություն հաստատող), բայց երկարաժամկետ ռիսկերը հաշվի չառնել։ Իրանի ուղղությամբ ԱՄՆ-ի ագրեսիվ քաղաքականությունը շոշափելի վտանգ է պարունակում Հայաստանի համար ինչպես տնտեսական, այնպես էլ անվտանգության առումով։ Հայաստան-Իրան առեւտուրը (որը 2023-ին հասել էր մոտ $600 մլն-ի), կենսական դեր ունի՝ հատկապես էներգետիկ ոլորտում (գազ-էլեկտրաէներգիա փոխանակման ծրագրով) եւ ճանապարհային հաղորդակցության տեսանկյունից։ Զինված հակամարտության դեպքում Հայաստան-Իրան սահմանային շրջանները կարող են հայտնվել հումանիտար ճգնաժամի առջեւ՝ փախստականների հոսք, անվտանգության միջադեպեր եւ տնտեսական փլուզում։ Նույնիսկ առանց պատերազմական սցենարի, եթե Իրանը ավելի ներգրավված լինի իր անվտանգության խնդիրներում, նրա հնարավորությունները սուղ կլինեն Հարավային Կովկասում բալանսավորողի դեր խաղալու համար, ինչը մինչ օրս Հայաստանի համար ձեռնտու է եղել։ Իսրայելի տարածաշրջանային հավասարակշռությունըԻսրայելի սերտ կապերը Հունաստանի եւ Հնդկաստանի հետ մի կողմից լայնացնում են վերոնշյալ համագործակցության աշխարհագրական շրջանակը, մյուս կողմից՝ ի հայտ բերում տարածաշրջանային հետաքրքրությունների բարդ խաչմերուկ։ Թել Ավիվը, լինելով Աթենքի ու Նյու Դելիի ռազմավարական դաշնակիցը, իր տեխնոլոգիաներով ու հետախուզական ներուժով նպաստում է նրանց անվտանգության ամրապնդմանը, սակայն միեւնույն ժամանակ Իսրայելն ունի սեփական օրակարգը՝ ուղղված Իրանի ազդեցության սահմանափակմանը տարածաշրջանում։ Այս հանգամանքը նշանակում է, որ մինչ Ֆրանսիայի, Հնդկաստանի, Իրանի եւ Հունաստանի միջեւ ձեւավորվող համագործակցությունը միավորում է համընկնող շահերը, Իսրայելի մասնակցությունը որոշակի բարդացում է մտցնում՝ հաշվի առնելով Թեհրանի հետ նրա հակասությունները։ Այնուամենայնիվ, Իսրայելի ներգրավմամբ նախագծերը կարող են կապող օղակ ծառայել Ասիա-Եվրոպա հաղորդակցության համար՝ ներառելով Հնդկաստանը, Արաբական երկրները, Իսրայելը եւ Հունաստանը, ինչը ընդհանուր առմամբ մեծացնում է տարածաշրջանային փոխկապվածությունը։ Զարգացումների ազդեցությունը Հայաստանի արտաքին քաղաքականության վրա Հայաստանի համար վերոնշյալ զարգացումները եւ նոր համագործակցային ճարտարապետությունը ստեղծում են ինչպես նոր հնարավորություններ, այնպես էլ մարտահրավերներ արտաքին քաղաքականության համատեքստում։ Այս երկրներից յուրաքանչյուրը կարեւոր նշանակություն ունի Հայաստանի համար, եւ նրանց միջեւ ընթացող համագործակցությունը կարող է անդրադառնալ Երեւանի դիվանագիտական ու ռազմավարական որոշումների վրա։ Անվտանգություն եւ պաշտպանություն․ Ֆրանսիան, Հունաստանը, Հնդկաստանը եւ Իրանը նվազագույնը առնչություն ունեն այն խնդիրներին, որոնց հանդիպում է Հայաստանը: Ֆրանսիան եւ Հունաստանը մշտապես աջակցություն են հայտնել Հայաստանի տարածքային ամբողջականությանը եւ դատապարտել Ադրբեջանի ագրեսիվ գործողությունները։ Մասնավորապես, 2023 թվականին Ադրբեջանական բանակի կողմից Լեռնային Ղարաբաղի դեմ իրականացված հարձակման ժամանակ Հունաստանը «վճռականորեն դատապարտեց» ադրբեջանական գործողությունը եւ կոչ արեց հարգել տեղի հայության իրավունքները։ Հնդկաստանը, չնայած պակաս հրապարակային, գործի է դնում իր ռազմական համագործակցությունը Հայաստանի հետ. Նյու Դելին դարձել է խոշորագույն սպառազինությունների մատակարար՝ փոխարինելով Ռուսաստանին։ Հայաստանն արդեն ձեռք է բերել հնդկական «Պինակա» հրթիռային համալիրը, «Սվատի» ռադարներ եւ այլ զինատեսակներ՝ ամրապնդելով իր պաշտպանունակությունը։ Այդպիսով, այս երկրների հետ համագործակցությունը լրացուցիչ անվտանգային հենարան է ստեղծում Հայաստանի համար։ Տնտեսություն եւ կապուղիներ․ Հայաստանը, լինելով փոքր տնտեսությամբ եւ սահմանափակ ելք ունեցող երկիր, կենսական շահագրգռվածություն ունի տարածաշրջանային տնտեսական նախագծերին միանալու հարցում։ Ֆրանսիա-Հունաստան-Հնդկաստան-Իրան ուղղություններով համագործակցությունը նոր տրանսպորտային միջանցքների եւ առեւտրի ուղիների հնարավորություն է տալիս։ Օրինակ, Հնդկաստան-Իրան գործընկերությամբ զարգացող Հյուսիս-Հարավ միջանցքը (Chabahar նավահանգստով) կարող է շարունակվել Հայաստանով: Ինքնին, Նյու Դելին ընդգծում է Միջազգային հյուսիս-հարավ տրանսպորտային միջանցքի (INSTC) կարեւորությունը, որը Եվրոպան Հնդկաստանին կապելու համար կարող է անցնել հենց Հայաստանի եւ Իրանի տարածքով։ Հայաստանի կառավարությունն ակտիվորեն աշխատում է Պարսից ծոց–Սեւ ծով միջանցքի վրա, որը նախատեսում է Իրանը Հայաստանի եւ Վրաստանի միջոցով կապել եվրոպական շուկաներին. այս ծրագրին Հնդկաստանը եւ հունական կողմն արտահայտել են աջակցություն՝ նկատելով դրանում փոխշահավետ հեռանկարներ։ Եթե այս նախագծերը կյանքի կոչվեն, Հայաստանը կնվազեցնի իր տրանսպորտային կախվածությունը վրացական երթուղուց եւ կդառնա Եվրասիական կարեւոր տարանցիկ օղակներից մեկը։ Դա համընկնում է նաեւ Իրանի եւ Հնդկաստանի շահերին՝ շրջանցել Թուրքիան եւ Պակիստանը առեւտրային հաղորդակցությունում։ Միեւնույն ժամանակ, Ֆրանսիան՝ որպես ԵՄ առաջատար երկիր, եւ Հունաստանն իր տարածքով կարող են խթանել Եվրոպա-Ասիա առեւտրի Հայաստանով անցնող տարբերակները, եթե տարածաշրջանային կայունությունը ապահովվի։ Այսպիսով, տնտեսական իմաստով, նշված համագործակցային զարգացումները Հայաստանի համար բացում են տարանցիկ երկրի դեր ստանձնելու, նոր ներդրումներ եւ շուկաներ ներգրավելու առիթներ։ Դիվանագիտական դիրքավորումը․ նոր զարգացող հարաբերությունները Հայաստանին հնարավորություն են տալիս ավելի ինքնուրույն եւ բազմավեկտոր արտաքին քաղաքականություն վարել։ Եթե նախորդ տասնամյակներում Հայաստանի արտաքին քաղաքականությունը հիմնականում ուղղված էր ռուսական անվտանգության համակարգին, ապա այժմ Երեւանն ընդլայնում է իր հորիզոնները։ Ֆրանսիայի, Հունաստանի, Հնդկաստանի եւ Իրանի հետ սերտացումը նշանակում է, որ Հայաստանը հնարավորություն ունի ձեւավորել դաշնակիցների ցանց, որը համապատասխանում է իր անվտանգության եւ զարգացման առաջնահերթություններին։ Այս երկրները, տարբեր դրդապատճառներով, հակակշիռ են հանդիսանում Թուրքիա-Ադրբեջան դաշինքին, որը սպառնում է Հայաստանի շահերին. ուստի Երեւանի համար բնական է հարել դրանց հետ ավելի սերտ համագործակցությանը։ Հայաստանը պետք է խոհեմ դիվանագիտությամբ օգտագործի այս միջնորդավորված կապերը. Հունաստանի եւ Հնդկաստանի միջոցով կարող է անուղղակի երկխոսության ճանապարհներ փնտրել Իսրայելի հետ՝ գուցե համոզելով վերջինիս հավասարակշռված դիրք գրավել հայ-ադրբեջանական հակամարտությունում։ Միեւնույն ժամանակ, Երեւանի եւ Թեհրանի դաշնակցային հարաբերությունները մնում են էական՝ որպես հակակշիռ Բաքու-Թել Ավիվ ռազմական կապերին։ Այս բազմաշերտ դիվանագիտական խաղում Հայաստանը ձգտում է պահպանել հավասարակշռությունը՝ չվնասելով իր հարաբերությունները Իրանի հետ, բայց նաեւ օգտվելով այն բանից, որ իր գործընկեր Հնդկաստանն ու Հունաստանը լավ կապեր ունեն Իսրայելի հետ։ Այսպիսով, Ֆրանսիայի, Հնդկաստանի, Իրանի եւ Հունաստանի միջեւ աճող համագործակցությունը, ինչպես նաեւ Իսրայելի ներգրավվածությունը Հունաստան-Հնդկաստան առանցքում, նոր ձեւ է տալիս տարածաշրջանային ու գլոբալ դաշինքների համադրությանը։ Այս միտումները կարող են շահեկան լինել Հայաստանի համար. դեպի արեւելք եւ արեւմուտք ձեւավորվող նոր միջանցքներում եւ գործընկերային համատեղ նախագծերում ներգրավվելը Հայաստանին կօգնի ամրապնդել իր ինքնիշխանությունն ու անվտանգությունը։ Այս համագործակցություններում, ինչպես նշվեց, առկա են նաեւ մարտահրավերներ, սակայն ընդհանուր առմամբ դրանք Հայաստանին հնարավորություն են տալիս դիվերսիֆիկացնել իր արտաքին կապերը։ Կարճ ասած, ձեւավորվող բազմաբեւեռ միջավայրում Հայաստանը հնարավորություն ունի առավելագույնս օգտագործել Ֆրանսիայի, Հնդկաստանի, Իրանի եւ Հունաստանի հետ գործընկերությունը՝ իր շահերը առաջ մղելու եւ տարածաշրջանային կայունության մեջ իր ավանդը ներդնելու համար։ Միեւնույն ժամանակ, միայն իրական բարեփոխումների հետ դրանց համակցությունը կարող է ապահովել առավելագույն արդյունավետություն։ Նարեկ Ներսիսյան

16:50 - 27 մարտի, 2025