Խոսքի ազատության պաշտպանության կոմիտե

Խոսքի ազատության պաշտպանության կոմիտեն (ԽԱՊԿ) շահույթ չհետապնդող՝ լրագրողական հասարակական կազմակերպություն է։ ԽԱՊԿ-ը պաշտոնապես գրանցվել է 2003 թվականի հունվարի 16-ին։ Իր գործունեության ընթացքում կազմակերպությունն իրականացրել է 40-ից ավելի ծրագիր։ Խոսքի ազատության պաշտպանության կոմիտեն Արևելյան գործընկերության երկրների Քաղաքացիական հասարակության ֆորումի Հայաստանի ազգային պլատֆորմի անդամ է և ակտիվորեն մասնակցում է դրա գործունեությանը։

2022թ․-ին արձանագրվել է լրագրողների ու լրատվամիջոցների իրավունքների տարատեսակ խախտումների 184 դեպք

Խոսքի ազատության պաշտպանության կոմիտեն ներկայացնում է 2022թ. տարեկան զեկույցը` Հայաստանում խոսքի ազատության վիճակի և լրագրողների ու ԶԼՄ-ների իրավունքների խախտումների վերաբերյալ։ 2022 թվականը լրագրողների ու լրատվամիջոցների գործունեության համար եղել է լարված տարի՝ պայմանավորված Հայաստանի նկատմամբ ադրբեջանական ռազմական ագրեսիայի, սահմանային լարվածությունների, երկրում ներքաղաքական լարվածության և բողոքի ակցիաների, այլ էքստրեմալ իրադարձությունների լուսաբանման խնդիրներով։ ԶԼՄ-ների ներկայացուցիչների հանդեպ կիրառվող բռնություններն ու տարատեսակ այլ ճնշումները եղել են թե տեղական, թե միջազգային կազմակերպությունների ուշադրության կենտրոնում։ Իրավիճակը մտահոգիչ էր հատկապես 2-րդ եռամսյակի ընթացքում, երբ կիրառված ֆիզիկական բռնությունների դեպքերի կտրուկ աճ գրանցվեց՝ 11 դեպք (12 տուժող), որոնցից 10-ը (11 տուժող) տեղի է ունեցել ընդդիմադիր ուժերի կազմակերպած անհնազանդության ակցիաները լուսաբանելիս։ Գրանցվել է նաև տարատեսակ այլ ճնշումների 55 դեպք՝ մոտ 2 անգամ պակաս 2021 թվականի նույն տվյալից, և տեղեկություններ ստանալու և տարածելու իրավունքի խախտման 115 դեպք՝ 16-ով ավելի նախորդ տարվա համեմատ։ Պետական մարմինների կողմից ԶԼՄ-ների հարցումների անհարկի մերժումը, ինֆորմացիայի տրամադրման անհիմն ձգձգումը, պատասխանների ամբողջական չլինելը կամ հարցերի էությանը չհամապատասխանելը սովորաբար պատճառաբանվում են պետական կամ ծառայողական գաղտնիքի առկայությամբ, ինչը ոչ միշտ է հիմնավոր լինում։ Իսկ տեղեկությունների պակասը, որպես կանոն, ավելացնում է ապատեղեկատվության տարածման հնարավորությունն ու հավանականությունը։ Մտահոգիչ են լրատվամիջոցների ներկայացուցիչների նկատմամբ արհամարհական և վիրավորական պահվածքի դեպքերը որոշ պաշտոնյաների ու իրավապահ մարմինների ծառայողների կողմից։ Այդպիսի վարքագծով աչքի են ընկել հատկապես ԱԺ իշխող խմբակցության պատգամավորները՝ Վահագն Ալեքսանյանը, Խաչատուր Սուքիասյանը, Քրիստինե Պողոսյանը, ինչպես նաև՝ խորհրդարանի նախագահ Ալեն Սիմոնյանը և այլոք։Թեև 2021թ․ համեմատ գրեթե կրկնակի նվազել է ընդդեմ լրատվամիջոցների ու լրագրողների ներկայացվող դատական հայցերի քանակը, այդուհանդերձ, այն բավական մեծ է․արձանագրվել է 32 նոր գործ։ Դրանց գերակշիռ մասը՝ 30-ը, ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1087.1 հոդվածի հիմքով են, որը վերաբերում է վիրավորանքին ու զրպարտությանը։ Իսկ 2 դեպքում լրատվամիջոցները հանդես են գալիս որպես երրորդ կողմ՝ հեռուստաընկերություններն ընդդեմ Հեռուստատեսության և ռադիոյի հանձնաժողովի դատական հայցերով։ Վերջիններիս առիթը ՀՌՀ կազմակերպած մրցույթներն են, որոնց արդյունքում լիցենզիա չեն ստացել «Հայկական երկրորդ հեռուստաալիքն» ու «Երկիր Մեդիան»։ Ի դեպ, «Տեսալսողական մեդիայի մասին» օրենքով նախատեսված հեղինակազորումը նրանց թույլ է տալիս շարունակել գործունեությունը և հեռարձակվել մալուխային կամ այլ տեխնոլոգիական միջոցներով։ Տեղեկատվական վեճեր ծագելիս խնդրահարույց է մնում այն, որ դրանք արտադատական մեխանիզմներով լուծելու կայուն պրակտիկա չի ձևավորվում։ Մասնավորապես՝ սակավաթիվ են դեպքերը, երբ դատարան դիմելուց առաջ կամ դրա փոխարեն փորձ է արվում դիմել խմբագրություն՝ հերքման կամ պատասխանի իրավունքից օգտվելու համար, կամ բողոք ներկայացնել ԶԼՄ-ների ինքնակարգավորմամբ զբաղվող կառույցներին և խնդիրը լուծել այդ հարթությունում։ Ընդհանուր առմամբ, 2022թ․ արձանագրվել է լրագրողների ու լրատվամիջոցների իրավունքների տարատեսակ խախտումների 184 դեպք։ Դրանցից 14-ը ֆիզիկական բռնության դեպք է, 55-ը՝ ԶԼՄ-ների և դրանց աշխատակիցների նկատմամբ ճնշումների, 115-ը՝ տեղեկություններ ստանալու և տարածելու իրավունքի խախտումներ են։ Հայաստանյան և միջազգային կազմակերպությունների ուշադրության կենտրոնում են եղել նաև մեդիա օրենսդրության հետ կապված խնդիրները։ Իշխանությունների կողմից առաջադրվող և ընդունվող փոփոխությունների ռեգրեսիվ միտումները կանխելու նպատակով տեղական 11 լրագրողական կազմակերպություններ հանդես են եկել մի նախաձեռնությամբ, որը ենթադրում է օրենսդիր և գործադիր պետական մարմինների ու քաղաքացիական հասարակության կառույցների համատեղ աշխատանք՝ մեդիա օրենսդրությունը բարեփոխելու և արդիականացնելու ուղղությամբ։ Արդյունքում Խոսքի ազատության պաշտպանության կոմիտեն, լիազորվելով 10 գործընկեր կազմակերպությունների կողմից, ապրիլի 19-ին ԱԺ պրոֆիլային հանձնաժողովի նախագահի ու ՀՀ արդարադատության փոխնախարարի հետ ստորագրեց համագործակցության Հուշագիր։ Ըստ այդմ՝ մեկնարկել է Տեղեկատվական ոլորտի զարգացման և մեդիա օրենսդրության բարեփոխման հայեցակարգի մշակումը։ Այս փաստաթղթի առանցքային սկզբունքները հիմք կհանդիսանան ապագա օրենսդրական փոփոխությունների համար։ Այդուհանդերձ, իշխանությունները դեռ չեն հրաժարվել առանց մասնագիտացված ՀԿ-ների հետ քննարկելու կամ միջազգային փորձագիտական եզրակացություններ ստանալու օրենսդրական փոփոխություններ իրականացնելու արատավոր պրակտիկայից։ Որպես դրական գործընթաց ԽԱՊԿ-ը նշում է այն, որ լրագրողական և իրավապաշտպան հանրության հիմնավոր քննադատություններից հետո իշխանությունները հրաժարվեցին 2021 թվականին ընդունած՝ «ծանր վիրավորանքի» համար քրեական պատասխանատվություն նախատեսող օրենսդրական դրույթներից, և որոշվեց դրանք հանել Քրեական օրենսգրքի նոր տարբերակից։ Այս քայլը ողջունեցին նաև միջազգային իրավապաշտպան մի շարք կազմակերպություններ։ Լուսանկարը՝ Հետք-ի

15:46 - 27 հունվարի, 2023

2020-ը հայաստանյան ԶԼՄ-ների համար ամենալարված ժամանակաշրջանն էր. ԽԱՊԿ

Խոսքի ազատության պաշտպանության կոմիտեն (ԽԱՊԿ) 2020 թվականի տարեկան զեկույցի մասին հաղորդագրություն է տարածել, որը ներկայացնում ենք ստորև․ 2020 թվականը հայաստանյան լրատվամիջոցների ու լրագրողների համար թերևս ամենալարված ու փորձություններով լի ժամանակաշրջանն էր՝ ԽԱՊԿ նախորդ բոլոր տարիների դիտարկումների համեմատությամբ։ Դա պայմանավորված էր նախ՝ Արցախում Ադրբեջանի սանձազերծած լայնածավալ պատերազմով ու դրա լուսաբանման դժվարություններով, իսկ տարեսկզբից՝ կորոնավիրուսի դեմ պայքարի շրջանակներում խոսքի ազատության սահմանափակումներով։ Թե՛ համավարակի հետ կապված արտակարգ դրության, թե՛ պատերազմի սկզբից հայտարարված ռազմական դրության ժամանակ ՀՀ կառավարության որոշումների համաձայն՝ լրատվամիջոցներում և սոցցանցերում արգելվեց պաշտոնականից զատ, այլ տեղեկությունների հրապարակումը։ Առավել մտահոգիչ էր, որ այդ որոշումների իրականացումը վերահսկում էին ուժային կառույցները, որոնք կոշտ միջամտություն էին ցուցաբերում լրատվամիջոցների գործունեությանը` հաճախ սուբյեկտիվ ու կամայական մոտեցումներով։ Եթե համավարակի հետ կապված սահմանափակումների ընթացքում ԶԼՄ-ների հանդեպ վարչական տույժեր չկիրառվեցին, և ոստիկանությունը բավարարվեց ծանուցումներ ուղարկելով (32 դեպք), ապա նույնը չի կարելի ասել պատերազմով պայմանավորված ռազմական դրության ժամանակահատվածի մասին․ 13 լրատվական կայք տուգանվել է 700 հազար դրամի չափով։ Ընդ որում, մեկ դեպքում, երբ խմբագրությունը հրապարակումը չի հեռացրել, բացի հիշյալ 700 հազար դրամից, տուգանվել է նաև 1 միլիոն 500 հազար դրամով։ Ընդհանուր առմամբ տարվա կտրվածքով լրատվամիջոցների ու լրագրողների հանդեպ տարատեսակ ճնշումների դեպքերի թիվը հասել է 177-ի՝ նախորդ տարվա 134-ի դիմաց։ Արձանագրվել է նաև լրագրողների հանդեպ ֆիզիկական բռնությունների 6 դեպք՝ 11 տուժողով։ Այս դեպքերից 4-ը տեղի է ունեցել ընդդիմության կազմակերպած հավաքների ժամանակ, իսկ 2-ը Արցախյան պատերազմի օրերին՝ հակառակորդի կողմից ԶԼՄ-ների ներկայացուցիչների թիրախավորման արդյունքում։ Ինչ վերաբերում է տեղեկություններ ստանալու և տարածելու իրավունքի խախտումներին, ապա գրանցվել է 90 այդպիսի դեպք, ինչը 18-ով պակաս է նախորդ տարվա տվյալից։ 2020 թվականին հիմնականում պահպանվել է ընդդեմ լրատվամիջոցների ու լրագրողների ներկայացվող դատական հայցերի ինտենսիվ հոսքը․ դրանց թիվը 72 է, ինչը նախորդ տարվա արձանագրված թվից պակաս է 20-ով։ Սա մեծ տարբերություն չէ, եթե հաշվի առնենք երկրում արտակարգ և ապա՝ ռազմական դրության հետ կապված իրավիճակը։ ԶԼՄ-ների ներգրավվածությամբ դատական գործերի ճնշող մեծամասնությունը՝ 61-ը, ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 1087.1 հոդվածով նախատեսված՝ վիրավորանքի և զրպարտության հիմքով է, 1-ական՝ անձնական տվյալների պաշտպանության և քրեական իրավունքին վերաբերող հայցեր են, 9-ը՝ աշխատանքային վեճ։ Եվս 2 դեպքում լրատվամիջոցներն են դիմել դատարան՝ տեղեկություն ստանալու իրավունքի խախտման խնդրով։ Դատական հայցերի այս հոսքը մեծապես պայմանավորված է այն իրողությամբ, որ լրատվամիջոցների հրապարակումները լի են ատելությամբ, վիրավորանքով և զրպարտությամբ, կեղծ լուրերով ու մանիպուլյացիաներով։ Իսկ այս ամենը քաղաքական ենթատեքստ ունի։ 2020 թվականին ՀՀ կառավարությունն ու Ազգային ժողովը մեդիային առնչվող մի շարք նախաձեռնություններով են հանդես եկել, որոնք միշտ չէ, որ ընդունելի են եղել լրագրողական հանրության համար։ Այդ գործընթացներից ամենանշանակալին հեռարձակման ոլորտը կարգավորող՝ «Տեսալսողական մեդիայի մասին» նոր օրենքի ընդունումն էր։ ԽԱՊԿ-ն ու գործընկեր կազմակերպությունները խիստ քննադատական վերաբերմունք են արտահայտել դրա վերաբերյալ։ Այսուամենայնիվ, նոր օրենքն ընդունվել է, և դրան համապատասխան տեղի ունեցան հեռուստաընկերությունների՝ հանրային մուլտիպլեքսով հեռարձակվելու համար լիցենզավորման մրցույթները։ Հայտեր ներկայացվեցին 6 հանրապետական, 9 մայրաքաղաքային և 8 մարզային սլոթերի համար: Հունվարին ՀՌՀ-ն հայտարարեց հաղթող ընկերությունների անունները:Լրագրողական շրջանակներում լուրջ մտահոգության տեղիք տվեց ԱԺ փոխնախագահ Ալեն Սիմոնյանի օրենսդրական նախաձեռնությունը, ըստ որի՝ առաջարկվում էր վիրավորանքի և զրպարտության դրամական փոխհատուցման չափը հնգապատկել: Սուր քննադատության արժանացավ նաև ՀՀ արդարադատության նախարարության առաջարկած Քրեական օրենսգրքի նոր նախագիծը, որտեղ սուտ մատնությանը վերաբերող 450-րդ հոդվածը խիստ պատասխանատվություն է նախատեսում ԶԼՄ-ներում որևէ հանցանքի մասին իրականությանը չհամապատասխանող տեղեկություններ հրապարակելու համար՝ ընդհուպ մինչև ազատազրկում։ Լրագրողական և իրավապաշտպան մի շարք կազմակերպություններ այս փոփոխությունը համարեցին մահակ լրատվամիջոցների գլխին։ Պատշաճ համակարգված չեն «Զանգվածային լրատվության մասին» օրենքում փոփոխություններ և լրացումներ կատարելուն վերաբերող գործընթացները։ Դրանք խիստ հրատապ են հատկապես ԶԼՄ-ների սեփականության թափանցիկությունն ապահովելու և առցանց մեդիայի գործունեությունը կարգավորելու առումներով։ Տարվա ընթացքում ԱԺ-ում մեկ այլ աշխատանքային խումբ էլ է գործել՝ ատելության խոսքի տարածումը քրեականացնելու խնդիրը քննարկելու համար, սակայն այս գործընթացն առայժմ սահմանափակվել է բանավեճերով։

14:42 - 26 հունվարի, 2021