Գիտություն

Իլոն Մասկի ուղերձը և Ռոդրիգո Մեսսի ելույթը Հայաստանում՝ WCIT2024/DigiTec-ի բեմից

Իլոն Մասկի ուղերձը և Ռոդրիգո Մեսսի ելույթը Հայաստանում՝ WCIT2024/DigiTec-ի բեմից

Հոկտեմբերի 7-ին, Նորարարության և տեխնոլոգիաների համաշխարհային համաժողովի՝ WCIT2024/DigiTec, շրջանակներում, Play Time-ի հիմնադիր, ամերիկահայ ձեռնարկատեր Ռազմիգ Հովագիմիանը փոխանցեց գործարար, SpaceX, Tesla և X ընկերությունների ղեկավար Իլոն Մասկի ողջույնի խոսքը: Այս մասին հաղորդում է WCIT2024/DigiTec-ը։ «Ողջույն բոլորին։ Շատ եմ ափսոսում, որ այս անգամ չկարողացա Երևան գալ,բայց հուսով եմ՝ հաջորդ անգամ անձամբ կմասնակցեմ։ Շատ ոգևորված եմ Starlinkը Հայաստան բերելու հնարավորության և տեղական տեխնոլոգիական համայնքի հետ մի շարք հետաքրքիր նախագծերի վրա աշխատելու առիթով՝ սկսած տիեզերքի ուսումնասիրությունից մինչև բաց և թափանցիկ ԱԲ-ի մշակում, որը կզարգացնի մարդկային ըմբռնման սահմանները»,- նշված է եղել գործարար, SpaceX, Tesla և X ընկերությունների ղեկավար Իլոն Մասկի խոսքում։  Նշվում է, որ WCIT2024/DigiTec-ի շրջանակներում Հայաստան էր ժամանել նաև աշխարհահռչակ արգենտինացի ֆուտբոլիստ Լիոնել Մեսսի եղբայր՝ Ռոդրիգո Մեսսիին։ Ռոդրիգո Մեսսին «Լիոնել Մեսսի մենեջմենթ»-ի տնօրենն է և Play Time Ventures-ի հատուկ խորհրդատու:  «Շնորհակալ եմ հրավերի համար։ Ցանկանում եմ ասել բոլոր հայերին, որ ուրախ եմ տեսնել, թե ինչպես է Հայաստանը շարունակաբար զարգանում տեխնոլոգիական ոլորտում, ինձ համար հատկապես գրավիչ է ստարտափ էկոհամարգի զարգացումները։ Շնորհակալություն եմ հայտնում ինձ Հայաստանում հյուրընկալելու և այս միջոցառմանը մասնակցելու հնարավորության համար։ Հուսով եմ, որ սա դեռ նոր հաջողությունների և նվաճումների սկիզբն է դառնալու»,- ասել է «Լիոնել Մեսսի մենեջմենթ»-ի տնօրեն, Play Time Ventures-ի հատուկ խորհրդատու Ռոդրիգո Մեսսին։  WCIT2024/DigiTec-ը հիշեցնում է, որ հոկտեմբերի 4-7-ը Հայաստանում տեղի ունեցավ տարվա ամենասպասված տեխնոլոգիական միջոցառումը՝ Նորարարության և տեխնոլոգիաների համաշխարհային համաժողովը՝ WCIT2024/DigiTec-ը, որի շրջանակում անցկացվեց նաև ԴիջիԹեք էքսպոն Մերիդիան կենտրոնում։ WCIT2024/DigiTec-ի մեկնարկը ազդարարվեց Հանրապետության հրապարակում աննախադեպ բացման համերգային ծրագրով, որի ընթացքում ելույթ ունեցավ Հայաստանի պետական սիմֆոնիկ նվագախումբը՝ դիրիժոր Սերգեյ Սմբատյանի գլխավորությամբ, որին հաջորդեց ամերիկացի երգիչ և երգահան Ջեյսոն Դերուլոյի բացառիկ ելույթը։ «Հաջորդ օրերին, Մարզահամերգային համալիրում, անցկացվեցին Արհեստական բանականության և դրա կիրառության վերաբերյալ պանելային քննարկումներ և ելույթներ՝ միջազգային հեղինակավոր մասնագետների մասնակցությամբ։ WCIT2024/DigiTec-ը Հայաստանը վերածեց տեխնոլոգիական մտքի կենտրոնի՝ հանդիսանալով հարթակ ոլորտի և թեմայի շուրջ առաջատար համաշխարհային խոսնակների ելույթների, պանելային քննարկումների և B2B հանդիպումների համար: «ՄՏՔԻ ՈՒԺԸ. Արհեստական բանականություն՝ սահմաններից այն կողմ՝ էթիկայի շրջանակներում» խորագրով WCIT2024/DigiTec համաժողովը տեղեկատվական տեխնոլոգիաների ազդեցության ուժեղացման, ներդրումների և տարբեր տարածաշրջաններում ու տնտեսություններում (ՏՀՏ) լուծումների կարևորությունն ընդգծող համաշխարհային հարթակ դարձավ՝ միավորելով մեկ հարկի տակ միջազգային և լոկալ մի շարք խոսնակների»,- նշված է հաղորդագրության մեջ։ 
17:11 - 08 հոկտեմբերի, 2024
Ֆանտաստիկ գիտություն՝ իրականին զուգահեռ․ Համազգային գիտության շաբաթն ամփոփվում է

Ֆանտաստիկ գիտություն՝ իրականին զուգահեռ․ Համազգային գիտության շաբաթն ամփոփվում է

Ինչո՞ւ էր «Արմենիկումի» հետազոտական լաբորատորիայում հայտնվելուց հետո կատուն իսպաներենով մլավում, ի՞նչ էին ուզում փոխել այլժամանակայինները Սևանում, և, ի վեջո, ինչն էր խաթարել ապագայի վիրտուալ աշխարհի անդորրը, որ կամավոր Տաոն որոշեց վերադառնալ վտանգներով լի նյութական աշխարհ… Համազգային գիտության շաբաթվա շրջանակում ամփոփվել է «ԱրմՔոն» համայնքի  ու «Գիտուժ» նախաձեռնության հայտարարած գիտաֆանտաստիկ պատմվածքների մրցույթը, և հայտնի են առաջին երեք մրցանակակիրների անունները։  Հեղինակների պատմվածքներին դեռ կհասցնեք ծանոթանալ առաջիկա օրերին։ Մինչ այդ առաջարկում եմ վերջին անգամ ինձ հետ շրջել Ազատության հրապարակում. «Գիտուժ» նախաձեռնության կազմակերպած Համազգային գիտության շաբաթվա ու Գիտության փառատոնի վերջին օրն է, և փառատոնի ամփոփիչ թեման գիտական ֆանտաստիկան է։ Այսօր միայն Գիտության փառատոնի այցելուները չէ, որ դպրոցականներ են․ տաղավարներում հանդիպում եմ տարբեր կրթահամալիրների սաների, որոնք ներկայացնում են իրենց աշխատանքները։ «Քվանտ» վարժարանի տաղավարում ծանոթանում եմ 10-րդ դասարանցիների հետ, որոնք պատմում են վարժարանի աշկերտների նախագծերի մասին։ Տաղավարում ներկայացված է աշակերտների նախագծած ու պատրաստած ԱԹՍ-ն, որը հեռակառավարվում է, տեսախցիկով հետևում թիրախներին ու խոցում։ Աշակերտների նախագծած տանկն էլ կարողանում է շարժմանը զուգահեռ ֆիքսել ու հետևել տարբեր օբյեկտների։ Աշակերտների նախագծած ԱԹՍ-ն Ապա ծանոթանում եմ վարժարանի տնտեսագիտական հոսքում սովորող Տիգրանի հետ, որն ապրում է Քանաքեռ-Զեյթունում։ Տիգրանը հավաքագրել է իրենց վարչական շրջանում ճանապարհային ցանցի, խցանումների տարածաժամանակային բաշխվածության առանձնահատկությունների, ինչպես նաև հանրային տրանսպորտի հասանելիության մասին տվյալները, հասանելիության ինդեքս հաշվել ու այս ամենը ներկայացրել քարտեզների միջոցով։ Տիգրանը բացատրում է, թե ինչպես է հաշվել տրանսպորտային հասանելիության ինդեքսը Մինչև տաղավարներում Հայաստանի տարբեր վայրերից եկած դպրոցականները ծանոթանում են իրենց հասակակիցների աշխատանքներին, մեծ տաղավարում երեխաները ռոբոտ լեգոներով Մարս մոլորակում առաքելություն են իրականացնում ու նկարում։ Տաղավարներից մեկում ծանոթանում եմ «Այբ» դպրոցի սաներին, որոնք ինձ բացատրում են հրաբխի մոդելը, ապա խառնում են սոդան ու քացախը՝ ստանալով հրաբխի իմիտացիա։ Նրանց ընկերներն էլ փառատոնի այցելուներին պատմում են ամենատարբեր թեմաներից՝ ջրի շրջապտույտից մինչև մոլեկուլներ։ Մեծ տաղավարի մոտ հանդիպում եմ Space42 նախաձեռնության անդամներին։ Սիրողական աստղագետների այս համայնքն իրականացնում է «Աստղադիտարանը դպրոցում» նախագիծը, որի շրջանակում տարբեր դպրոցների հրավերներով աշակերտների համար աստղադիտումներ ու սեմինարներ է կազմակերպում։ Space42-ը նաև աստրոտուրեր է կազմակերպում՝ մարդկանց տանելով Հայաստանի մութ հատվածներ՝ աստղային երկնքին հետևելու։ Երեխաները նայում են Արևին Փառատոնի մասնակիցները նրանց տաղավարում հնարավորություն ունեն նայելու Արևին, իսկ մութն ընկնելուն պես՝ աստղերին ու մոլորակներին։ Դե վերջում էլ այցելում եմ ամենագիտաֆանտաստիկ տաղավար, որտեղ փառատոնի կազմակերպիչները խորհուրդ են տալիս, թե գիտաֆանտասիկ ժանրի ինչ գրքել կարդալ ու ինչ ֆիլմեր դիտել։ Այս տաղավարը լավ առիթ է՝ հիշելու այն բոլոր գիտաֆանտասիկ գրքերը, որոնք կիսատ եմ թողել, և ֆիլմերը, որոնք որոշել եմ դիտել, բայց այդպես էլ չեմ հասցրել։ Գիտական ֆանտասիկայով էլ ամփոփվում է Համազգային գիտության շաբաթը։ Վերջին մի քանի օրերի ընթացքում դպրոցականներն ու նաև մեծահասակները հասցրին ծանոթանալ Հայաստանի գիտական կազմակերպությունների ու համալսարանների գիտական թիմերին, լսել գիտնականների խորհուրդները գիտական կարիերայի ու մասնագիտական ընտրության մասին, ինչպես նաև ծանոթանալ գիտաֆանտաստիկ ժանրի ամենատարբեր գործերի։ Փառատոնի տաղավարներով վերջին պտույտիս ընթացքում հիշում եմ Գիտության շաբաթվա բովանդակության պատասխանատու Արման Գասպարայանի հետևյալ միտքը․ «Երբ ցանկացած հայտնի գիտնականի հարցնում են՝ ինչո՞ւ որոշեցիր գիտնական դառնալ, նա, որպես կանոն, գնում է իր վաղ մանկություն, երբ, օրինակ, ծնողների հետ գնացել է ինչ-որ թանգարան կամ այսպիսի գիտության փառատոնի կամ միջոցառման, և դա նրան ոգևորել է, որոշել է գիտնական դառնալ։ Մենք ուզում ենք այդպես ոգևորել շատ երեխաների, որ նրանք ապագայում գիտությունը ընտրեն»։   Աննա Սահակյան
18:16 - 06 հոկտեմբերի, 2024
Ի՞նչ է նշանակում լինել գիտնական․ Գիտության փառատոնն այս օրերին նվիրված է մասնագիտական կողմնորոշմանը

Ի՞նչ է նշանակում լինել գիտնական․ Գիտության փառատոնն այս օրերին նվիրված է մասնագիտական կողմնորոշմանը

Ազատության հրապարակն արևոտ է ու մարդաշատ․ «Գիտուժ» նախաձեռնության կազմակերպած Համազգային գիտության շաբաթը և Գիտության փառատոնը շարունակվում են։    Ապագա գիտնականները Եթե նախորդ օրերին եղել եք Ազատության հրապարակում ու ծանոթացել գիտական կազմակերպությունների տաղավարներին, ապա այսօր այնտեղ կգտնեք նաև համալսարանների տաղավարները։ «Մասնագիտական կողմնորոշում. ապագա գիտնականներ». Գիտության փառատոնի թեմատիկ այս բաժինը նպատակ ունի օգնելու պատանիներին մասնագիտական կողմնորոշման հարցում։ Ազատության հրապարակում շրջելիս ծանոթանում եմ 8-րդ դասարանցի Ալեքի հետ, որը տեսախցիկը ձեռքին հետևում է տաղավարների եռուզեռին։ Նրան առաջարկում եմ միասին քայլել ու զրուցել։ Ալեքը պատմում է, որ տարված է օրգանական քիմիայով։ Ասում է` սկզբում փորձում էր միայնակ գլուխ հանել քիմիայից, բայց մի օր որոշեց նամակ գրել Մանկավարժական համալսարանին ու դիմել դասախողների օգնությանը։ Ի զարմանս նրա՝ պատասխան ստացավ ու սկսեց հաճախել համալսարան՝ ուսանողների հետ լսելու քիմիային վերաբերող դասախոսությունները։ Ապա Ալեքը ծանոթացավ Երևանի պետական համալսարանի դասախոսներից Համբարձում Խաչատրյանի հետ ու սկսեց հյուրընկալվել նաև այս համալսարանում, հետևել լաբորատոր փորձերին։  Ալեքը Ես ու Ալեքը մոտենում ենք տաղավարներից մեկին։ Ալեքն ասում է՝ Գիտության փառատոնին եկել է հատկապես նրա համար, որ հետևի, թե ինչպես են երիտասարդ քիմիկոսները դպրոցականներին մատչելի պատմում քիմիայի մասին։ Նա նաև ծանոթանում է գիտական այլ ուղղությունների, որ դրանց մասին պատմի դասընկերներին։ Ալեքին հրաժեշտ եմ տալիս ու շարժվում առաջ։ Նկատում եմ Երևանի պետական համալսարանի տաղավարը, որտեղ ուսանողները երեխաներին ոգևորված բացատրում են՝ ինչ է լույսը, ինչպես են առաջանում գույները։ Երևանի պետական համալսարանի տաղավարը Քիչ այն կողմ Երևանի թիվ 78 դպրոցի աշակերտներն են։ 8-րդ դասարանցի Հայկն ինձ պատմում է, որ հասցրել է գիտնականների հետ համեմատել մարդու և տարբեր կենդանիների ուղեղները, Ամերիկյան համալսարանի տաղավարում մասնակցել է ծխախոտի ազդեցության մասին վեբինարի ու մրցանակ շահել։ Թիվ 78 դպրոցի աշակերտները Նրա դասընկեր Ալենին էլ տպավորել են մանրադիտկով դիտարկումներն ու քիմիական փորձերը։ Ալենին հարցնում եմ, թե որոնք են նրա սիրելի առարկաները, պատասխանում է` մաթեմատիկան ու կենսաբանությունը։ Նրան պատմում եմ, որ ժամանակակից գիտության մեջ շատ ուղղություններ կան, որոնք միավորում են մաթեմատիկան ու կենսաբանությունը, և որոնց ծանոթանալու հնարավորություն կունենա Գիտության փառատոնի ընթացքում։ Ապա խորհուրդ եմ տալիս բայց չթողնել կենսաինֆորմատիկայի մասին բանախոսությունը։ Դպրոցականներին հրաժեշտ եմ տալիս ու շտապում մեծ տաղավար, որտեղ քիչ հետո YerevaNN լաբորատորիայի տնօրեն Հրանտ Խաչատրյանը պատմելու է այն մասին, թե ինչ է նշանակում լինել գիտնական։   Գիտության գույներն աշխարհում ու Հայաստանում Հրանտ Խաչատրյանն իր պատմությունը բաժանում է երկու մասի․ ի՞նչ է նշանակում լինել գիտնական գլոբալ առումով և Հայաստանում։ «Լինել գիտնական նշանակում է, որ քո կյանքի և գործունեության ահագին մասը գրեթե ամբողջությամբ նվիրված է կարևոր ու չլուծված խնդիրներ լուծելուն»,- ասում է նա։  Հրանտն ուշադրություն է հրավիրում կարևոր և չլուծված բառերի վրա։ Ասում է՝ աշխարհում շատ խնդիրներ կան, և գիտնականները պետք է դրանցից առանձնացնեն նրանք, որոնք իսկապես կարևոր են, և որոնց գիտական այլ թիմեր արդեն լուծումներ չեն տվել։ Հրանտ Խաչատրյանը մեծ տաղավարում Կարևոր խնդիրներն էլ, իհարկե, ժամանակի ընթացքում փոխվում են։ Գիտնականը հիշում է, որ տարիներ առաջ իր ոլորտում` արհեստական բանականության մեջ, համարվում էր, որ եթե ստեղծվի այնպիսի մոդել, որը կկարողանա շախմատ խաղալ, ապա շատ խնդիրներ կսկսեն արհեստական բանականությամբ լուծվել։ Շախմատ խաղացող մոդելներ ստեղծվեցին, դրանք սկսեցին հաղթել աշխարհի գրոսմայստերներին, բայց դա ոլորտում հեղափոխություն չբերեց ու շատ խնդիրներ չլուծեց։  Հրանտի խոսքով փոխարենը վերջին տարիներին արհեստական բանականությունը զարգացավ տեքստային նյութերի հիման վրա. արհեստական բանականության գործիքներով տեքստերի մշակումը բերեց նրան, որ ստեղծվեց, օրինակ, ChatGPT-ն։ «Հիմա հարց է առաջացել, թե տեխնոլոգիան, որն այսքան լավ կարողացավ հասկանալ տեքստերը, այն ալգորիթմները, որոնք բերեցին այդ տեսակ հեղափոխությանը տեքստում, ուրիշ ի՞նչ ոլորտներում կարող են նման հեղափոխություն բերել»- ասում է նա։ Նման ոլորտներից մեկն, ըստ գիտնականի, կարող է լինել կենսաբանությունը։ Շատ կենսաբաններ, իհարկե, թերահավատ են այն հարցում, որ արհեստական բանականությամբ հնարավոր կլինի մշակել կենսաբանական տվյալներն ու խնդիրներ լուծել,  ինչպես ժամանակին լեզվական մոդելների հանդեպ թերահավատություն ունեին լեզվաբանները։ Բացի կարևոր ու չլուծված խնդիրներ գտնելուց՝ Հրանտը գիտնականների գործունեության մեջ առանձնացնում է հոդվածների տպագրության ու գրախոսության գործընթացը։ Դա, նրա խոսքով, օգնում է գիտնականներին սեփական աշխատանքին քննադատաբար մոտենալ, մանրամասն ստուգել հոդվածները տպագրության ուղարկելուց առաջ, քանի որ դրանք գրախոսելու են ոլորտի այլ գիտնականներ։ «Սա գիտնական լինելու իմ ամենասիրած կտորներից է․ օգնում է ինքդ քեզ կողքից նայել ու քո արածներին կողքից գնահատական տալ»,- ասում է նա։ Գիտնականի կյանքում մյուս կարևոր կետն, ըստ Հրանտի, մարդիկ են ու միջավայրը։ «Դու շրջապատված ես մարդկանցով, որոնք զբաղված են կարևոր խնդիրներով, չլուծված խնդիրներով, և դա հետաքրքիր միջավայր է»,- ասում է նա ու հավելում, որ գիտնականները հրաշալի զրուցակիցներ են, հատկապես եթե հասցրել են մեծ փորձ կուտակել։ Բայց գիտությունը միայն պայծառ գույների մասին չէ։ Հրանտը նշում է, որ ամբողջ աշխարհում գիտնականի կյանքի անբաժան մասն է բյուրոկրատիան․ գիտությամբ զբաղվելու համար ֆինանսավորում է անհրաժեշտ, հետևաբար՝ գիտնականները ֆինանսավորողներին պետք է հիմնավորեն իրենց հետազոտությունների կարևորությունը։ Գիտնականի խոսքով հատկապես Եվրոպայում ֆինանսավորում հայթայթելու ճանապարհին այնքան բյուրոկրատական հարցեր կան, որ շատ մարդիկ թողնում են գիտությունը՝ գնալով  մասնավոր հատված։  Իսկ ի՞նչ գույներ է ավելանում այս ամենին, երբ գիտությամբ զբաղվում ես Հայաստանում։ Այս թեման Հրանտը սկսում է հենց ֆինանսավորումից։ Պարզվում է՝ այս առումով Հայաստանում բյուրոկրատիան քիչ է. գիտնականների ու գիտական թիմերի թիվն այնքան փոքր է, որ լավ գաղափարներն առանց ֆինանսավորման չեն մնում։  Մյուս կողմից շատ են փաստաթղթային հարցերը. գիտություն իրականացնող կառույցներում աջակցող վարչական անձնակազմ չկա, ու հաճախ գիտնականներն իրենք են փաստաթղթային հարցերով զբաղվում։ Հաջորդիվ Հրանտը խոսում է գիտության կարևորության մասին Հայաստանի համատեքստում․ «Հայաստանում կա շատ գիտութուն, որն այնքան էլ կարևոր չէ։ Դա ինչպե՞ս է եղել։ Հայաստանում գիտությունն ինստիտուցիոնալ մակարդակով ձևավորվել է Խորհրդային Միության ժամանակ։ Խորհրդային շրջանում այդ ամեն ինչը սուպեր արդյունավետ էր ինչ-որ առումներով, բայց այդ արդյունավետությունն ամեն երկրի կոնտեքստում չէր երևում, ամբողջ Միության տարածքով էր։ ԽՍՀՄ-ն ուներ խնդիր ուսումնասիրելու, օրինակ, միջուկային ռումբ, ու մարդիկ հասկանում էին, որ դրա համար ինչ-որ մեկը պիտի լաբորատորիայում փորձ անի, ինչ-որ մեկը պիտի գրատախտակին մի քիչ մաթեմատիկայով զբաղվի։ Ինչ-որ մեխանիզմներ էին մտածում, որ այդ բոլորն արվի, ու այս ամեն ինչը ցրում էին Միության տարածքով»։ Հենց այդպես էլ մարդիկ, ըստ գիտնականի, տարբեր երկրներում միմյանցից առանձին գիտական խնդիրներ էին լուծում` շատ հաճախ չիմանալով, թե դա ինչ նպակի է ծառայելու։ «Հայաստանում, օրինակ, մաթեմատիկայի որևէ ուղղություն է զարգանում, ուժեղ մասնագետներ են հայտնվում։ Հետո ԽՍՀՄ-ը քանդվում է, աշխարհը փոխվում է, այլ բաներով են զբաղվում, մերոնք շարունակում են սա ուսումնասիրել։ ․․․․ Հայաստանի գիտությունը մինչև այսօր սպասարկում է Խորհրդային Միության շահերը»,- ասում է նա, ապա հավելում, որ սա ամենևին չի նշանակում, թե դրանք որակյալ հետազոտություններ չեն։ Խնդիրն այն է, որ պարզ չէ, թե դրանք ում են պետք։ Հրանտի խոսքով Հայաստանում գիտություն ֆինանսավորող կառույցը՝ Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեն, այդ հարցին չի անդրադառնում․ եթե գիտնականները լավ թեմա են առաջարկում, նրանց ֆինանսավորվում տրամադրվում է։ Հրանտը նշում է, որ բացի գլոբալ կարևորությունից՝ գիտնականը նաև պետք է հասկանա, թե իր այս կամ այն թեման ինչքանով է կարևոր Հայաստանի համար։ Այն, ինչ կարևոր է Հայաստանի համար, հաճախ կարող է կարևոր չլինել աշխարհի համար։ Սա է պատճառը, որ եթե որևէ գիտնական իր գործունեությունը նվիրի, օրինակ, բացառապես Սևանա լճի խնդիրների ուսումնասիրությանը, ապա նրա կապն աշխարհի գիտնականների հետ կկտրվի։ Այդ պատճառով գիտնականը խորհուրդ է տալիս Հայաստանի համար կարևոր թեմաներին զուգահեռ զբաղվել նաև գիտական այնպիսի խնդիրներով, որոնք աշխարհին են հետաքրքիր։ Հայաստանի խնդիրների լուծման ուղղված գիտական հետազոտությունների համատեքստում Հրանտը ևս մի կարևոր հարցի մասին է խոսում։  Նա նշում է, որ Միացյալ Նահագներում, օրինակ, Պենտագոնն ունի հետազոտական բաժին, որը ֆինանսավորում է Միացյալ Նահանգներին հետաքրքիր գիտական խնդիրների լուծմանն ուղղված հետազոտություններ։ Իսկ Հայաստանում այդպես չէ։ Հրանտի փոքր երազանքներից մեկն է, որ Հայաստանում էլ մի օր լինեն մասնագետներ, կառույցներ, որոնք կկարողանան հասկանալ, թե մեր երկիրն ինչ խնդիրներ ունի, որոնք հնարավոր է լուծել գիտությամբ, ու հետո այդ խնդիրները փոխանցել գիտնականներին` ակնկալելով լուծումներ։ Մարդկանց ու միջավայրի առումով էլ գիտությունը Հայաստանում իր առանձնահատկություններն ունի։ Հրանտի խոսքով մեր երկրում կան շատ լավ ուսանողներ, որոնք ցանկանում են հետաքրքիր խնդիրներով զբաղվել։ Հետևաբար` այն գիտնականները, որոնք ուզում են թիմ հավաքել և այս կամ այն ուղղությամբ հետազոտություններ իրականացնել, երիտասարդ կադրեր կգտնեն։ Սակայն խնդիր է միջին տարիքի գիտնականների պակասը․ եթե, օրինակ, սփյուռքահայ որևէ գիտնական ուզենա Հայաստանում պրոֆեսիոնալ  թիմ հավաքել, դժվար կլինի, քանի որ մեր երկրում քիչ են միջին տարիքի փորձառու գիտնականները, որոնք կղեկավարեն երիտասարդներին։ Գիտնականի կյանքի առանձնահատկությունները Հրանտ Խաչատրյանի տեսանկյունից բացահայտելուց հետո հանդիպում եմ Անիին։ Անիի հետ ծանոթացել եմ մի քանի շաբաթ առաջ, նա «Փոքրումեծ հարցեր» շարքի մասնակից դպրոցականներից է։ Այս շարքի շրջանակում Անին հանդիպել էր Հրանտ Խաչատրյանին ու նրան հարցեր ուղղել արհեստական բանականությունից։ Հրանտն էլ նրան հրավիրել էր մասնակցելու Գիտության փառատոնին։ Իսկ այսօր Անին Ազատության հրապարակում է ու ինձ ոգևորված պատմում է, թե ինչ տաղավարներ է այցելել։ Անիին հրաժեշտ տալուց հետո վերադառնում եմ մեծ տաղավար՝  լսելու Աբու Դաբիի Նյու Յորքի համալսարանի պրոֆեսոր Գեորգի Դերլուգյանին։   Գիտությունը՝ կողմնակի հետևանք Պրոֆեսոր Դերլուգյանի հետ ճանապարհորդում ենք 17-րդ դար ու հետևում, թե ինչպես է առաջացել պրոֆեսիոնալ գիտությունն, ու ինչպես են Եվրոպայում պետությունները հասկացել, որ արժե ֆինանսավորել այն։ «Գիտությունն ի հայտ է եկել մոտ 300 տարի առաջ»,- ասում է պրոֆեսոր Դերլուգյանը։ Նրա խոսքով գիտելիքը սկսել է գոյություն ունենալ մարդկային ցեղի հետ․ մարդիկ լեզվի օգնությամբ միմյանց գիտելիք էին փոխանցում, թե ինչպես գործիքներ պատրաստել, որ սունկը կարելի է ուտել, իսկ որն է թունավոր և այլն։ Կար նաև կրոնական հավատալիքներին վերաբերող գիտելիք, բայց քանի որ այն հիմնված էր հավատի վրա, չէր պահանջում ապացույց։  Իսկ 17-րդ դարում` մոտ 300 տարի առաջ, Եվրոպայում սկսեց ձևավորվել գիտությունն այն իմաստով, որով մենք այն հասկանում ենք հիմա։  Այսինքն` եթե որևէ մեկը որևէ պնդում էր անում, այն պիտի ապացուցելի ու վերարտադրելի լիներ։ Գեորգի Դերլուգյանը մեծ տաղավարում Իսկ ինչպես սկսեցին կարևորել գիտությունը։ Սա հասկանաու համար պրոֆեսոր Դերլուգյանը հիշեցնում է Գալիլեո Գալիլեի պատմությունը։ «Ինչո՞ւ Գալիլեին զրկեցին իր աստղադիտակից: Դե, կարելի է ասել, որ կաթոլիկ եկեղեցին գիտության հալածող էր․․․ Իրականում նրանք, ինչպես ցանկացած իշխանություն, ճիշտ էին իրենց տեսանկյունից»-, ասում է պրոֆեսորը։ Այնուհետև նա բացատրում է, թե ինչ էին մտածում կաթոլիկ հոգևորականները, երբ արգելում էին Գալիլեին աստղերին նայել կամ պնդել, որ Երկիրը պտտվում է Արեգակի շուրջը․ «Ուրեմն, ուզում եք ասել, որ այսօր այս սարքի շնորհիվ ավելի լավ եք տեսնում, քան Պտղոմեոսը 2000 տարի առա՞ջ։ 2000 տարի է՝ մենք սովորում ենք Պտղոմեոսի դասագրքերից, և Դուք հիմա ուզում եք ասել, որ  Պտղոմեոսից լա՞վն եք։ Իսկ վաղը ինչ-որ մեկը կասի, որ Աստվածաշնչից ավելի լավն է: Ուզում եք ասել, որ մեր Արևը աստղ է, և այդպիսի աստղերը շա՞տ են։ Սա նշանակում է, որ Հռոմի Պապը մեկը չէ, բայց կարող են լինել շատ Պապեր»․․․ Ապա պրոֆեսոր Դերլուգյանը պատմում է, թե ինչ եղավ աստղադիտակի հետ. այն ինչ-որ կերպ հասավ Շվեդիայի թագավորին, որն էլ ասաց` եթե գիտնականները սրանով աստղերն են դիտարկում, ապա ես այն կբաժանեմ իմ զինվորականներին։ Օպտիկական տեսողության սարքն, այսպես, սկսեց կիրառություն գտնել կաթոլիկների ու բողոքականների միջև ընթացող պատերազմում։ Պրոֆեսորը սա համեմատում է նրա հետ, թե ինչպես են ծնվում ստարտափները. մի բան է գիտնականի գյուտը, մեկ այլ բան է այդ գյուտը կիրառության մեջ տեսնելը։ «Սա առաջին գիտական բանակն է,- ասում է պրոֆեսոր Դերլուգյանն ու ապա մեզ տեղափոխում 19-րդ դարի Ֆրանսիա՝ Նապոլեոնի կառավարման տարիներ։- Նապոլեոնը վերցնում է իշխանությունը Ֆրանսիայում. Իսկ ի՞նչ է նա ստեղծում․․․ Ֆրանսիայի ամենահեղինակավոր ուսումնական հաստատությունները»։ Պրոֆեսորի խոսքով ֆրանսիական բանակի հաջողության գաղտնիքներից մեկն այն էր, որ նրանց փամփուշտներն ավելի լավն էին, քան թշնամիները։ Այլ կերպ ասած՝ Ֆրանսիայում գիտելիքը ծառայում էր բանակի կարիքներին։ Պրոֆեսոր Դերլուգյանն ասում է՝ պարտություն կրելուց հետո էր, որ գերմանացիները սկսեցին գիտական համալսարաններ ստեղծել։ Եվրոպայում, իհարկե, մինչ այդ էլ համալսարաններ կային, բայց այնտեղ գիտական լաբորատորիաներ սկսեցին ի հայտ գալ շատ ավելի ուշ՝ 20-րդ դարում։ «Աշխարհում հայտնվեց առաջին գիտական ​​համալսարանը։ Այն հիմնադրեց գերմանացի գիտնական Վիլհելմ ֆոն Հումբոլդտը։ Բացի այդ՝ պրուսական կառավարությունը պայման դրեց, որ բարձր պաշտոն զբաղեցնողները, լեյտենանտից բարձր կոչում ունեցող զինվորականներն ունենան համալսարանի դիպլոմ։ Իսկ համալսարանում կարող էին դասավանդել միայն այն դասախոսները, որոնք կա՛մ գիտարշավների էին գնում, կա՛մ լաբորատորիաներում աշխատում»- պատմում է պրոֆեսոր Դերլուգյանը։ Ամփոփելով պատմական ակնարկը՝ պրոֆեսորը նշում է՝ Եվրոպայում ի սկզբանե ոչ ոք չի ֆինանսավորել գիտությունը. գիությունն առաջացել է որպես ռազմական գործողությունների կողմնակի հետևանք։ 19-րդ դարի վերջին էլ պետությունների համար պարզ է դարձել, որ գիտության մեջ արժե գումարներ ներդնել, քանի որ դա կարող է օգտակար լինել։  Պրոֆեսորի բանախոսությամբ ամփոփվում է Գիտության փառատոնի երրորդ օրը։ Իսկ այսօր՝ փառատոնի չորրորդ օրը, շարունակվում է «Մասնագիտական կողմնորոշում. ապագա գիտնականներ» թեմատիկ բաժինը։   Աննա Սահակյան
17:35 - 04 հոկտեմբերի, 2024
Գիտությունը՝ Ազատության հրապարակում և ամենուրեք

Գիտությունը՝ Ազատության հրապարակում և ամենուրեք

Արդեն երկու օր է, ինչ գիտությունն այցելել է Հայաստանի դպրոցներ ու մանկապարտեզներ, համալսարաններ, ինչպես նաև Ազատության հրապարակ։ Ասել է թե՝ գիտությունն ամենուրեք է։ Այս շաբաթ Հայաստանում մեկնարկել է Համազգային գիտության շաբաթը, որն իրականացնում է «Գիտուժ» նախաձեռնությունը Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարության, Գիտությունների ազգային ակադեմիայի (ԳԱԱ) և Երևանի քաղաքապետարանի  հետ համագործակցությամբ։   Բեկվող լույսից մինչև 3000 տարեկան գտածոներ․ ինչ կգտնեք Ազատության հրապարակում Չնայած անձրևոտ եղանակին՝ քայլում եմ Ազատության հրապարակ, որտեղ այս օրերին գիտական են անգամ Օպերայի և բալետի ազգային ակադեմիական թատրոնի ներկայացումների պաստառները։ Օպերային և բալետային ներկայացումների գիտական պաստառներն Ազատության հրապարակում Համազգային գիտության շաբաթվա շրջանակում անցկացվող ամենակարևոր միջոցառումներից մեկը՝ Գիտության փառատոնը, Ազատության հրապարակում միավորել է Հայաստանի գիտնականներին, դպրոցականներին ու գիտության սիրահարներին։ Քայլում եմ Ազատության հրապարակով, ու առաջինն ուշադրությունս գրավում է ԳԱԱ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի տաղավարը, որտեղ գիտնականների օգնությամբ դպրոցականները սովորում են, թե ինչպես պեղումներ իրականացնել։ Ոմանց բախտը բերում է, և նրանք հողից 3000 տարվա հնության նմուշներ են գտնում։ Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի տաղավարի պեղումները Այս տաղավարում ծանոթանում եմ 9-ամյա Նատալիի հետ, որը մատիտներով իր պատկերացրած գույներն է հաղորդում ինստիտուտի գիտնականների հայտնաբերած գտածոների նկարկներին։ Նատալին ներկում է գտածոների նկարները Մի փոքր այն կողմ Քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտի տաղավարն է, որտեղ ներկայացված սարքերի կողքով անտարբեր անցնել չեմ կարողանում։ Գիտաշխատողներից մեկը վերցնում է լապտերը, որը սովորական լույս է արձակում, ապա՝ դիֆրակցիոն ցանցը։ Նա բացատրում է, որ երբ լույսն անցնում է դիֆրակցիոն ցանցի միջով, բեկվում է ու բաժանվում տարբեր սպետկորների, ինչպես արևի լույսը, անցնելով ջրի կաթիլների միջով, բեկվում է՝ առաջացնելով ծիածան։ Նայում եմ լապտերի՝ դիֆրակցիոն ցանցի միջով անցնող լույսին ու տեսնում ծիածանի գույները։ Իսկ երբ քիչ հետո անձրևը դադարում է, և դուրս է գալիս արևը, Ազատության հրապարակի վերևում երևում է իրական ծիածանը։ Շարժվում եմ առաջ ու հանդիպում Արարատի մարզի Ազատաշեն գյուղի դպրոցի աշակարտներին ու ուսուցիչներին։ Դպրոցականների հետ զրույցի եմ բռնվում։ 9-րդ դասարանցի Մարիային հարցնում եմ՝ գիտության որ ուղղություններով է հետաքրքրված, ասում է՝ մաթեմատիկայով ու կենսաբանությամբ։ Մարիան պատմում է, որ այսօր հասցրել է մանրադիտակի տակ ուսումնասիրել կենդանիների ենթաստամոքսային գեղձի հյուսվածքներ, սնկեր և այլ նմուշներ։ 8-րդ դասարանցի Սիլվարդն էլ ասում է՝  ԳԱԱ Բյուրականի աստղադիտարանի տաղավարում Վիկտոր Համբարձումյանի մասին նոր տեղեկություններ է իմացել, որ մինչ այդ չգիտեր։  Ազատաշենի դպրոցի աշակերտները Ազատաշենի դպրոցի աշակերտներին հրաժեշտ տալուց հետո մոտենում եմ Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտի տաղավարին․ այստեղ կենսաբանությունը ներկայացված է շա՜տ գունավոր ու շա՜տ հանրամատչելի։ Դպրոցականներն ու մյուս այցելուները տաղավարում կարող են սովորել, թե ինչպիսի կառուցվածք ունեն ԴՆԹ-ն, սպիտակուցները, բջիջներն ու գեները, ինչպես կարելի է գենետիկայի միջոցով բռնել հանցագործներին՝ ունենալով նրանց մազի, մատնահետքի կամ արյան նմուշը։ Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտի տաղավարը Իսկ տաղավարի մյուս հատվածում մարդու, ձիու, արջի, այծի և այլ կենդանիների ոսկորների գտածոներ են, որոնք հայտնաբերել և ուսումնասիրում են ինստիտուտի Էվոլյուցիոն գենոմիկայի լաբորատորիայի գիտաշխատողները։ Շարունակում եմ տաղավարներով պտույտս ու հանդիպում Երևանի թիվ 17 հիմնական դպրոցի աշակերտներին, որոնք ևս պատմում են իրենց տպավորությունների մասին։  8-րդ դասարանցի Մարին, օրինակ, ամենաշատը հավանել է Բյուրականի աստղադիտարանի տաղավարը, որտեղ 3D ակնոցով հայտնվել է բաց տիեզերքում։ Նրա համադասարանցի Օֆելյայի մոտ էլ տպավորվել է այն, թե ինչպես են AIP Scientific ընկերության հետազոտողները պատմել, որ եռաչափ տպագրությամբ հնարավոր է ոսկորներին փոխարինող իմպլանտներ ստանալ։   Նոր գիտելիքը՝ կիրառության մեջ․ դեպի մեծ տաղավար Գիտական կազմակերպությունների տաղավարներով շրջելուց և դպրոցականների, գիտնականների հետ զրուցելուց հետո մոտենում եմ մեծ տաղավարին, որտեղ գիտնականներն ամեն օր բանախոսություններ են ունենում և պատասխանում ներկաների հարցերին։ Այսօրվա բանախոսության թեմաներից մեկը գիտության դերն է նորարարական ընկերությունների ձևավորման գործում, իսկ բանախոսն է Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտի առաջատար գիտաշխատող, Denovo Sciences ընկերության համահիմնադիր Հովակիմ Զաքարյանը։  Խոսելով այն մասին, թե ինչպես է գիտելիքը դառնում արտադրանք, ապա կիրառություն գտնում առօրյա կյանքում՝ Հովակիմ Զաքարյանը նշում է․ «Ես անձամբ գիտելիքը համարում եմ ինքնին արդեն պրոդուկտ և ամենաթանկարժեք, ամենաբարձր գին ունեցող պրոդուկտը, որովհետև նոր գիտելիքի ստեղծումը շատ թանկ գործընթաց է»։ Գիտնականի խոսքով ժամանակակից աշխարհում գիտելիք ստեղծելու համար անհրաժեշտ են թանկարժեք սարքավորումներ, մեծ և պրոֆեսիոնալ  թիմեր, ժամանակ, և այս ամենը թանկացնում է ստեղծվող նոր գիտելիքը։ Սակայն այս կամ այն լաբորատորիաում գիտնականների կողմից նոր գիտելիքի ստեղծումն, ըստ նրա, միայն առաջին քայլն է․ դրան հաջորդում է ստացված գիտելիքի վալիդացումն այլ միջավայրերում, շուկայի ուսումնասիրությունը, նախատիպի ստեղծումը, շուկա մուտք գործելը և այլն։ «Սրանք բազմաթիվ քայլեր են, որոնց մեջ գիտնականն, իհարկե, ունի իր մասնակցությունը, բայց առաջնային չէ այլևս, որովհետև այլ երկրներում, որպես կանոն, այդ քայլերի զգալի մասը անում են արդեն մասնագիտացված այլ կառույցներ։ Խորհրդային Միության ժամանակ մասնագիտացված կառույցները կիրառական ինստիտուտներն էին, որոնք վերցնում էին գիտելիքը և փորձում էին մշակել, հասցնել այն աստիճանի, որ տնտեսության մեջ ուղիղ մտնում և կիրառվում էր։ Արևմտյան աշխարհում դրանք հիմնականում տեխնոլոգիաների տրանսֆերային գործակալություններն են, որոնք համալսարանին կամ ինստիտուտին կից աշխատում են գիտնականների հետ»,- ասում է Հովակիմ Զաքարյանը։ Հովակիմ Զաքարյանը Գիտնականն անդրադառնում է նաև այն հարցին, թե ինչու Հայաստանում այնքան էլ լավ չի աշխատում գիտնականների ստեղծած գիտելիքի առևտրայնացման և շուկա հասնելու գործընթացը։ Այս մասով նա առանձնացնում է մի քանի պատճառ՝ Հայաստանում ստեղծվող գիտելիքի զգալի մասը նորարարություն չի պարունակում․ շատ լաորատորիաներում իրականացվում են աշխատանքներ, որոնք աշխարհում վաղուց արդեն բացահայտված են ու հայտնի։ Չկան այնպիսի կառույցներ, որոնք կարող են իրականացնել գիտելիքի փոխանցումը լաբորատորիայից դեպի շուկա։ Օրենսդրությամբ հստակ ձևակերպված չէ, թե ում է պատկանում որևէ լաբորատորիայում ստեղծված և առևտրայնացման պոտենցիալ ունեցող գիտելիքի մտավոր սեփականությունը՝ համալսարանին կամ գիտական կազմակերպությա՞նը, թե՞ գիտնականին։ Հայաստանի ներքին շուկայի մոդելը այնպիսին չէ, որը ենթադրում է անընդհատ նոր գիտելիք վերցնել և կիրառել իր արտադրանքում։  «Պարզ օրինակ բերեմ․ բոլորդ էլ օգտվում եք 5-6 տարբեր ընկերություններից, որոնք կաթնամթերք են ստեղծում Հայաստանում։ Այդ ընկերություններից քանի՞սն ունի իր սեփական հետազոտական միավորները, որպեսզի իրենց լաբորատորիաներում փորձեն գտնել, օրինակ, նոր կաթնաթթվային բակտերիաներ, որոնք շատ ավելի էֆեկտիվ կդարձնեն իրենց արտադրանքը»,- ասում է Հովակիմ Զաքարյանը։ Գիտնականն անդրադառնում է նաև նոր ստեղծվող գիտելիքով պետության խնդիրները լուծելու հարցին։ Նա որպես օրինակ է բերում կառավարության կողմից ֆինանսավորվող նպատակային ծրագրերը, որոնց շրջանակում ոչ թե կառավարությունն է հետազոտական պատվերներ իջեցնում, այլ գիտնականներն են նախաձեռնում ու դիմում։ «Օրինակ, մենք գիտենք, որ Արարատյան դաշտը աղակալում է։ Աղակալման դեմ պայքարի տարբեր մեթոդներ կան՝ և՛ ֆիզիկաքիմիական, և՛ կենսաբանական։ Եթե դու խնդիր ունես պայքարելու Արարատյան դաշտի աղակալման հետ, կարող ես խնդիրը ձևակերպել և փորձել այդ խնդիրը գիտնականների առջև դնել և լուծում սպասել նրանցից։ Սա պիտի պետությունը անի, պետք է համապատասխան մարմիններ անեն: Բայց մեզ մոտ պատմությունը շրջված է․ նպատակային ծրագրեր պետությունը սպասում է գիտնականներից։ Գիտնականները, պատկերացրեք, նստում են, մտածում են, թե պետությունը ինչ խնդիրներ ունի, գնում, համապատասխան մարմիններին համոզում են, որ այդ խնդիրը երևի կա ձեզ մոտ, միասին դիմենք կառավարություն»,- ասում է նա։ Գիտնականի խոսքով նման խնդիրների դեպքում կառավարությոնը կարող է ձևակերպել պատվեր, սահմանել բյուջե և հրավիրել նաև արտասահանից գիտնականների․ «Այդ խնդրի շրջանակներում թող ստեղծվի լաբորատորիա Հայաստանում, պայմանական Իսրայելից թող գան գիտնականներ, հայ գիտնականների հետ միասին այդ խնդրի շուրջ աշխատեն, և դա կլինի նաև հիանալի օրինակ, թե ինչպես նոր գիտական միավորներ են ստեղծվում, որոնք կիրառելի գիտելիք են ստեղծում»։   Ապակենտրոն գիտություն Մեծ տաղավարում բանախոսությունները շարունակվում են, իսկ ես Գիտության շաբաթվա բովանդակության պատասխանատու Արման Գասպարյանին խնդրում եմ պատմել, թե ապակենտրոն ինչ միջոցառումներ են անցկացվում այս օրերին։ Արման Գասպարյանը նշում է՝ մանկապարտեզներում, դպրոցներում ու համալսարաններում անցկացվող միջոցառումները երկարաժամկետ են ու չեն սահմանափակվում միայն Գիտության շաբաթով։ Մանկապարտեզների ու դպրոցների համար մշակված են միջոցառումների փաթեթներ։ Միջոցառումների թվում են գիտափորձեր, աշակերտների կողմից կատարվող խմբային, նախագծային աշխատանքներ կամ մրցույթներ։ Արման Գասպարյանի խոսքով միջոցառումների իրականացման համար հատուկ լաբորատոր սարքավորումների կամ նյութերի կարիք չկա․ ձեռքի տակ եղածով էլ աշակերտները կարող են գիտափորձ անցկացնել կամ որևէ բան նախագծել ու պատրաստել։ «Օրինակ՝ ուսուցիչը կարող է երեխաներին ինչ-որ գիտափորձ ցույց տալ, պատմել որ սա բնության այսինչ երևույթն է, տեսությունը ներկայացնել, հետո քայլ առ քայլ անցկացնել։ Կամ կան մրցութային, խմբային, նախագծային աշխատանքներ։ Օրինակ՝ երեխաները կամուրջներ են կառուցում ձեռքի տակ եղած նյութերից, հետո փորձում են դրանց ամրությունը»,- ասում է նա։ Արման Գասպարյանը նշում է, որ ուսուցիչները կարող են ներբեռնել իրենց մշակած փաթեթներն ու անցկացնել միջոցառումներն ամբողջ տարվա ընթացքում, իսկ փաթեթներում ներկայացված են միջոցառումների բոլոր մանրամասները՝ բարդության աստիճանից միչև անհրաժեշտ նյութեր և ակնկալվող արդյունքներ։ «Նպատակն այն է, որ կրթությունն ավելի ակնհայտ դառնա, երեխաների համար ավելի հետաքրքիր լինի։ Մի բան է, երբ ուսուցիչը գալիս է, դասագրքով դասն է պատմում, աշակերտը գնում է, տանը սովորում, լրիվ այլ բան է, երբ հետաքրքիր գիտափորձերով կամ ցուցադրությունով, մրցույթներով երեխաներին շահագրգռում է, ավելի հետաքրքրում»- նշում է նա։ Մասնակից դպրոցների համար Համազգային գիտության շաբաթվա շրջանակում նաև մրցույթ է հայտարարված․ այն դպրոցը, որը լավագույնս կիրականացնի միջոցառումներն ու տեսանյութով կներկայացնի դրանք, մրցանակ կշահի։  Իսկ համալսարանների ակապենտրոնացված միջոցառումների դեպքում շեշտը դրվել է միջառարկայականության վրա․ Համազգային գիտութան շաբաթվա կազմակերպիչներն ընտրել են միջառարկայական 30 ուղղություններ, ինչպիսին է, օրինակ աստղակենսաբանությունը, և դրանց հիման վրա 150 թեմա առաջարկել, որոնց վերաբերյալ համալսարաններն ու գիտական կազմակերպություններն ուսանողների համար կարող են դասախոսություններ, սեմինարներ ու քննարկումներ կազմակերպել։ Արման Գասպարյանը պատմում է, որ երբ այս օրերին զրուցում են փառատոնին մասնակից երեխաների հետ, տեսնում են, որ նրանք ոգևորված են․ «Երբ ցանկացած հայտնի գիտնականի հարցնում են՝ ինչո՞ւ որոշեցիր գիտնական դառնալ, նա, որպես կանոն, գնում է իր վաղ մանկություն, երբ, օրինակ , ծնողների հետ գնացել է ինչ-որ թանգարան կամ այսպիսի գիտության փառատոնի կամ միջոցառման, և դա նրան ոգևորել է, որոշել է գիտնական դառնալ։ Մենք ուզում ենք այդպես ոգևորել շատ երեխաների, որ նրանք ապագայում գիտությունը ընտրեն»։ Համազգային գիտության շաբաթն ու գիտության փառատոնը շարունակվում են․ առաջիկա օրերին սպասվում են նոր ձևաչափեր, մրցույթներ ու բանախոսություններ։   Հեղինակ՝ Աննա ՍահակյանԼուսանկարները՝ Մարգարիտա Հովհաննիսյանի
23:27 - 02 հոկտեմբերի, 2024
Այսօր Հայաստանում մեկնարկում է առաջին համազգային Գիտության շաբաթը

Այսօր Հայաստանում մեկնարկում է առաջին համազգային Գիտության շաբաթը

Այսօր մեկնարկում է Հայաստանի առաջին համազգային «Գիտության շաբաթը»։ Հոկտեմբերի 1-ից 6-ը Ազատության հրապարակում կանցկացվի Գիտության փառատոն, իսկ մարզերում՝ ապակենտրոնացված միջոցառումներ։ Այս մասին հայտնում է «Գիտուժ» նախաձեռնությունը։  ««Գիտության շաբաթը» ներառում է բազմաբնույթ միջոցառումներ, որոնք ուղղված են գիտության հանրահռչակմանը և տարբեր հասարակական խմբերի ներգրավմանը։ Այս տարվա միջոցառումների հիմնական թեման՝ «Մոտեցնելով գիտությունը հասարակությանը», ընդգծում է մեր միասնական ջանքերը՝ գիտությունը և տեխնոլոգիաները Հայաստանում դարձնելու առաջնահերթություն և զարգացման հիմնական գործիք։ Միջոցառումների ծրագիրը մշակվել է ոլորտի լավագույն մասնագետների և կազմակերպությունների ներգրավմամբ՝ ապահովելով հարուստ և բազմազան բովանդակություն։ Գիտության փառատոնը, որը կանցկացվի հոկտեմբերի 1-ից 6-ը, ժամը 15:00-ից 21:00-ը, համախմբելու է գիտական ինստիտուտներ, համալսարաններ, կրթական և տեխնոլոգիական համայնքներ և ընկերություններ։ Փառատոնն ունենալու է երեք թեմատիկ բաժին: Հոկտեմբերի 1-2՝ «Գիտությունն ամենուրեք»Այցելուները հնարավորություն կունենան գիտափորձերի, գիտնականների հետ հանդիպումների, ցուցադրությունների ու քննարկումների միջոցով բացահայտելու գիտության տարբեր ոլորտները՝ տիեզերագիտությունից և մարդաբանությունից մինչև մոլեկուլային կենսաբանություն: Նրանց կներկայացվեն նաև գիտության զարգացման ուղիները՝ պարզ մտահաղացումներից մինչև ժամանակակից գիտական սարքավորումներ և տեխնոլոգիաներ, ինչպես նաև Հայաստանում իրականացվող գիտական հետազոտությունները։ Հոկտեմբերի 3-4՝ «Ապագա գիտնականները»Մասնագիտական կողմնորոշում։ Այստեղ երեխաներն ու երիտասարդները կկարողանան իմանալ, թե ինչու դառնալ ֆիզիկոս, քիմիկոս, կենսաբան, մաթեմատիկոս կամ մարդաբան, ինչպես նաև կծանոթանան այլ գիտակարգերի հետ: Մասնակիցները կհանդիպեն գիտնականների հետ, որոնք կպատմեն իրենց ոլորտների առանձնահատկությունների մասին և կօգնեն կողմնորոշվել ապագա մասնագիտական ընտրության հարցում։ Հոկտեմբերի 5-6՝ «Գիտական ֆանտաստիկա. երևակայի՛ր»Գիտական ֆանտաստիկան միշտ էլ ոգեշնչման աղբյուր է եղել գիտնականների համար՝ թույլ տալով երևակայականը դարձնել իրականություն: Այս օրերին փառատոնը նվիրված կլինի գիտական ֆանտաստիկայի աշխարհի ուսումնասիրությանը՝ գրականությունից մինչև կինո, կոմիքսներից մինչև գեղանկարչություն։ Այցելուները կտեսնեն իրենց սիրելի հերոսներին, կլսեն հետաքրքիր պատմություններ և կմասնակցեն տարբեր մրցույթների։ Ազատության հրապարակում անցկացվող միջոցառումների հետ միասին, բոլոր վեց օրերի ընթացքում Գիտության շաբաթվա կենտրոնական տաղավարում տեղի կունենան վարպետաց դասեր, քննարկումներ, դասախոսություններ և սեմինարներ։ Օրակարգին կարելի է ծանոթանալ Գիտության շաբաթվա պաշտոնական կայքում՝ https://www.armsciweek.am/։ Ավելին՝ Գիտության շաբաթը լինելու է նաև ապակենտրոնացված. միջոցառումներ կանցկացվեն Հայաստանի մարզերում՝ մանկապարտեզներում, դպրոցներում և բուհերում՝ նպատակ ունենալով գիտությունը հասանելի դարձնել ավելի լայն լսարանին։ Մանկապարտեզների և դպրոցների համար նախատեսված միջոցառումների փաթեթը ներառում է հետաքրքիր գիտափորձեր, ինժեներական նախագծեր և այլ միջոցառումներ, որոնք կզարգացնեն երեխաների հմտությունները և կխթանեն նրանց հետաքրքրությունը գիտության հանդեպ։ Բուհերի համար մշակված ծրագրերում առանցքային դեր է տրվում միջգիտակարգային համագործակցությանը, որը հնարավորություն կտա ուսանողներին ծանոթանալ գիտության նորագույն ուղղություններին։ Գիտության շաբաթը նախաձեռնել և իրագործում է «Գիտուժ» նախաձեռնությունը։Միջոցառումն իրականացվում է ՀՀ Կրթության, Գիտության, Մշակույթի և Սպորտի նախարարության, ՀՀ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի և Երևանի քաղաքապետարանի աջակցությամբ»,- ասված է հաղորդագրության մեջ։ 
11:31 - 01 հոկտեմբերի, 2024
Ինժեներությունը, ուղղաթիռի նախագծումն ու մեքենայում արագության չափումը / Փոքրումեծ հարցեր #2

Ինժեներությունը, ուղղաթիռի նախագծումն ու մեքենայում արագության չափումը / Փոքրումեծ հարցեր #2

12-ամյա Արենի աշխարհը լեգոներից է կառուցված: Նրա ձեռքերում պարզ խորանարդիկները վերածվում են բարդ մեխանիզմների՝ ռոբոտներից մինչև լվացքի մեքենաներ: Ապագա ինժեների երևակայությունը սահմաններ չունի։ Ինչպե՞ս նախագծել ուղղաթիռի թևերը, որ այն օդ բարձրանա, ի՞նչ միկրոսխեմաներով է մեքենաներում չափվում արագությունը, ինչո՞ւ է ինքնաթիռի թռիչքը հեռվից դանդաղ թվում․․․ Արենի #փոքրումեծ հարցերը խիստ ինժեներական են։ Այս հարցերի պատասխանները գտնելու համար նա հանդիպում է CAST լաբորատորիաների կենտրոնի գիտաշխատող Վահագնին, որը զբաղվում է ԱԹՍ-ների, դրոնների նախագծմամբ ու ծրագրավորմամբ։ Վահագնը, ինչպես և Արենը, ինժեներության առաջին փորձերն արել է փոքր տարիքում, երբ ռոբոտաշինության խմբակ էր այցելում։ Համազգային գիտության շաբաթվան ընդառաջ «Ինֆոքոմ»-ը, «Գիտուժ»-ը և Team Telecom Armenia-ն ներկայացնում են «Փոքրումեծ հարցեր» շարքը՝ երիտասարդ գիտասերների ու գիտնականների մասնակցությամբ։ Դո՞ւք էլ հետաքրքրասեր եք և գիտության սիրահար։ Ձեր հարցերի պատասխանները սպասում են ձեզ Գիտության փառատոնում, որը տեղի կունենա հոկտեմբերի 1-6-ը Ազատության հրապարակում։ Համազգային գիտության շաբաթվա շրջանակում կայանալիք այս յուրահատուկ իրադարձությունը հնարավորություն կտա՝ - բացահայտելու գիտության գաղտնիքները, - հանդիպելու փորձառու գիտնականների հետ, - մասնակցելու հետաքրքիր փորձերի և ցուցադրությունների։
12:06 - 23 սեպտեմբերի, 2024
Մաթեմատիկան, ոչ ակնհայտ լուծումներն ու անվերջությունը / Փոքրումեծ հարցեր #1

Մաթեմատիկան, ոչ ակնհայտ լուծումներն ու անվերջությունը / Փոքրումեծ հարցեր #1

Մաթեմատիկան, ծրագրավորումն ու բասկետբոլը 12-ամյա Լևոնի սիրելի զբաղմունքներն են: Նա երազում է բժիշկ դառնալ։ Լևոնը #փոքրումեծ հարցեր ունի մաթեմատիկայի չլուծված խնդիրների, անվերջության մասին պատկերացումների և ոչ ակնհայտ լուծումների վերաբերյալ։ Այս հարցերի պատասխանները գտնելու գործում Լևոնին օգնում է Կենսաինֆորմատիկայի ինստիտուտի կրտսեր հետազոտող Լուսինե Ադունցը, որը զբաղվում է կիրառական մաթեմատիկայով և Լևոնի նման սիրում է հետաքրքիր խնդիրներ լուծել։ Համազգային գիտության շաբաթվան ընդառաջ «Ինֆոքոմ»-ը, «Գիտուժ»-ը և Team Telecom Armenia-ն ներկայացնում են «Փոքրումեծ հարցեր» շարքը՝ երիտասարդ գիտասերների ու գիտնականների մասնակցությամբ։ Դո՞ւք էլ հետաքրքրասեր եք և գիտության սիրահար։ Ձեր հարցերի պատասխանները սպասում են ձեզ Գիտության փառատոնում, որը տեղի կունենա հոկտեմբերի 1-6-ը Ազատության հրապարակում։ Համազգային գիտության շաբաթվա շրջանակում կայանալիք այս յուրահատուկ իրադարձությունը հնարավորություն կտա՝ - բացահայտելու գիտության գաղտնիքները, - հանդիպելու փորձառու գիտնականների հետ, - մասնակցելու հետաքրքիր փորձերի և ցուցադրությունների։
16:04 - 20 սեպտեմբերի, 2024
ԳԱԱ ինստիտուտները կներառվեն համալսարաններում․ հանրային քննարկման է ներկայացվել «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի նախագիծը

ԳԱԱ ինստիտուտները կներառվեն համալսարաններում․ հանրային քննարկման է ներկայացվել «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի նախագիծը

Կառավարությունն առաջարկում է Գիտությունների ազգային ակադեմիայի (ԳԱԱ) ինստիտուտները ներառել համալսարաններում,  ԳԱԱ-ն դարձնել խորհրդատվական մարմին և արգելել ակադեմիական քաղաքի տարածքից դուրս բուհական ենթակառուցվածքների կառուցումը։ Լրամշակման տևական փուլից հետո Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարությունը (ԿԳՄԱՆ) հանրային քննարկման է ներկայացրել «Բարձագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի նոր նախագիծը։ Հիշեցնենք, որ կառավարությունը բարձրագույն կրթության և գիտության ոլորտում բարեփոխումներ է նախաձեռնել, որոնց շրջանակում նախատեսվում է՝ բուհերի խոշորացմամբ և գիտական կազմակերպությունների հետ միավորմամբ ստեղծել 6 մեծ համալսարաններ կամ, այսպես կոչված, կլաստերներ՝ Դասական, Կրթական, Արվեստների, Տեխնոլոգիական, Սպայական և Բժշկական, կառուցել ակադեմիական քաղաք և սկզբում՝ կլաստերներից 4-ը, ապա բոլոր կլաստերները տեղափոխել այնտեղ։ Գիտական համայնքն ու շահագրգիռ կողմերը ոչ միանշանակ են ընդունել կառավարության այս որոշումները՝ գործընթացի վերաբերյալ հնչեցնելով մի շարք մտահոգություններ։ Կառավարությունն էլ խոստանում է որոշումների կայացման հիմքում դնել համայնքի հետ քննարկումները։ Այս պահին «Ակադեմիական քաղաք» հիմնադրամի համակարգմամբ ձևավորված են 6 աշխատանքային խմբեր, որոնցից յուրաքանչյուրը քննարկում է կլաստերներից կամ համալսարաններից մեկի կառուցվածքը։ Իսկ մինչ այդ «Բարձագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի նախագիծը տալիս է մի շարք հարցերի պատասխաններ, այդ թվում՝ այն, թե ինչպիսին պիտի լինի Հայաստանի գիտական և բարձրագույն կրթական համակարգը կառավարության պատկերացմամբ։   Հայաստանի գիտական և բարձրագույն կրթական համակարգը  «Բարձագույն կրթության և գիտության մասին»  օրենքի լրամշակված նախագծով սահմանվում է, որ և՛ բարձրագույն ուսումնական հաստատությունները (բուհ) և գիտական կազմակերպությունները լինելու են երեք տեսակի՝ հանրային (պետական), միջպետական և  մասնավոր (տե՛ս Հոդված 3)։ Ըստ նախագծի՝ համալսարանն ավելի լայն գործառույթներ ունեցող բուհ է, որը, բացի կրթական ենթակառուցվածքներից, ունի մեկ կամ մի քանի գիտական կազմակերպություններ, կարող է ունենալ մասնագիտական, հանրակրթական (ավագ դպրոց) ծրագրեր իրականացնող կազմակերպություններ, աշխատանոցներ, համալսարանական ինկուբատորներ և այլ ենթակառուցվածքներ։ Համալսարանի գործառույթներից են՝  Հայաստանի տնտեսության և պետական այլ գերատեսչությունների կարիքների համար գիտական հետազոտությունների և փորձարարական մշակումների իրականացումը, իր կողմից ստեղծված գիտելիքի առևտրայնացումը և ստացված եկամուտի տնօրինումն առաքելությամբ սահմանված նպատակների համար (տե՛ս Հոդված 6): Նշենք, որ նախագծում համալսարանի մասին ձևակերպումը համընկնում է ակադեմիական քաղաքում տեղակայվելիք կլաստերների՝ մինչ այս պահը հնչած նկարագրություններին։ Այսպիսով, կարող ենք պնդել, որ բուհերի խոշորացման և գիտական կազմակերպությունների հետ միավորման արդյունքում ստեղծվելիք 6 կլաստերները հենց համալսարաններ են կոչվելու։ «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի նախագծով առաջարկվում է ունենալ երեք տեսակի հանրային գիտական կազմակերպություններ՝ համալսարանի կազմում գործող գիտական կազմակերպություն՝ գիտական գործունեության բոլոր տարատեսակներով, ինչպես նաև նորարարական մշակումներով զբաղվող ինքնուրույն կառուցվածքային միավոր, գերատեսչական պատկանելիության հետազոտական կազմակերպություն՝ իրավաբանական անձի կարգավիճակ ունեցող ոչ առևտրային կազմակերպություն, որն իրականացնում է կիրառական գիտական հետազոտություններ, փորձարարական մշակումներ ինչպես նաև նորարարական գործունեություն միայն տվյալ գեատեսչության խնդիրների շրջանակներում, հետազոտական հիմնարկներ՝ հանրային այլ կազմակերպության (թանգարաններ, առողջապահական հաստատություններ, արտադրական կազմակերպություններ) կազմում գործող, հիմնարկի կարգավիճակ ունեցող հետազոտական կազմակերպություններ, որոնք զբաղվում են հիմնադրող կազմակերպության հետազոտական խնդիրներով: Առաջարկվում է նաև, որ համալսարանների կազմում գործող գիտական կազմակերպությունները մասնակցեն համալսարանների կրթական ծրագրերին՝ ապահովելով որոշակի կրեդիտներ ուսանողների հետազոտական և ակադեմիական մոդուլների մասով: Գիտական կազմակերպությունները նաև կարողանալու են այլ գիտական կազմակերպությունների կամ բուհերի հետ ստեղծել համագործակցային ցանցեր (կոնսորցիումներ) կամ անդամակցել դրանց՝ գիտական և գիտատեխնիկական կամ նորարարական խնդիրների համատեղ լուծման նպատակով  (տե՛ս Հոդված 8)։ Բարձրագույն կրթության և գիտության ոլորտներում մեկնարկած բարեփոխումնեի համատեքստում մեկ անգամ չէ, որ խոսվել է գիտության կազմակերպման ձևերի բազմազանության անհրաժեշտության մասին։ Գիտությունների ազգային ակադեմիան, օրինակ, առաջարկում է ունենալ գիտական կազմակերպություններ և՛ Ակադեմիայի կազմում, և՛ դրանից դուրս, և՛ համալսարանների կազմում։ «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի նախագծից պարզ է դառնում, որ կառավարությունը չի բացառում համալսարաններից դուրս գիտական գործունեություն ծավալող կառույցների գոյությունը։ Սակայն կարևոր է նշել, որ նախագծով հստակ սահմանված է, թե երբ է հնարավոր համալսարաններից դուրս գիտական կազմակերպություններ հիմնադրել։ «Համալսարանի կառուցվածքում չգործող հանրային գիտական կազմակերպություն հիմնադրվում է միան այն դեպքերում, եթե այն իրականացնելու է կիրառական բնույթի թիրախային հետազոտություններ կամ փորձարարական մշակումներ գերազանցապես պետական որևէ գերատեսչության խնդիրների շրջանակում: Ընդ որում՝ դրա հիմնադրման որոշման կայացման հիմքում պետք է դրվեն տվյալ բնույթի հետազոտությունները համալսարանների գիտական կազմակերպություններում իրականացնելու անհնարինության հիմնավորումները, տվյալ գերատեսչության կողմից պատշաճ մակարդակի և պատշաճ ծանրաբեռնվածությամբ հետազոտական խնդիրներ առաջադրելու կարողունակության վերլուծությունը և լիազոր մարմնի կողմից ստեղծված մասնագիտական փորձագիտական խորհրդի դրական եզրակացությունը»,- ասվում է նախագծում: Հիմնարկի կարգավիճակ ունեցող գիտական կազմակերպությունների ստեղծումը ևս, ըստ նախագծի, պետք է հիմնավորված լինի հիմնադրող կազմակերպության առանձնահատկությամբ (տե՛ս Հոդված 25): Սահմանվում է նաև, որ  համալսարանների կառուցվածքում գործող գիտական կազմակերպությունների ցանկը հաստատելու է կառավարությունը (տե՛ս Հոդված 33)։ Նախագծի ձևակերպումներից կարող ենք եզրակացնել, որ համալսարանների կազմում ներառվելու են առնվազն Գիտությունների ազգային ակադեմիայի կազմում գործող ավելի քան 30 գիտական կազմակերպությունները։ Եզրափակիչ և անցումային դրույթներում, մասնավորապես, նշվում է, որ օրենքն ուժի մեջ մտնելու պահից Ակադեմիայի համակարգի կազմակերպություններն անցնում են ԿԳՄՍՆ գերատեսչական պատկանելության, «մինչև կառավարության որոշմամբ և սույն օրենքի կարգավորումներով համապատասխան խոշորացված հանրային համալսարանների կազմում ներառվելը»: Ստացվում է, որ գիտական գործունեություն իրականացնող կառույցների գերակշիռ մեծամանսությունն, այնուամենայնիվ, ներառվելու է համալսարաններում, իսկ դրանցից դուրս գերատեսչական գիտական կազմակերպություններ կամ գիտական հիմնարկներ կարող են հիմադրվել միայն այն դեպքում, եթե դրանց անհրաժեշտությունը հիմնավորվի։    Գիտությունների ազգային ակադեմիան Ինչպես արդեն նշեցինք, նախագիծը սահմանում է, որ երբ «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքն ուժի մեջ մտնի, Գիտությունների ազգային ակադեմիայի համակարգի գիտական կազմակերպություները կփոխանցվեն ԿԳՄՍՆ-ին։ Նախագծից պարզ է դառնում, որ Ակադեմիան իր կազմում գիտական կազմակերպություններ չի ունենալու, իսկ կառույցի առաքելության մաս են կազմելու քննարկումների և համաժողովների կազմակերպումը, գիտության հանրայնացումը, ոլորտային քաղաքականությունների խորհրդատվության տրամադրումը և այլն։ Առաջարկվում է, որ Ակադեմիան ունենա ընդհանուր ժողով, որը 5 տարի ժամկետով ընտրի նախագահություն, իսկ նախագահության կազմը հաստատի կառավարությունը։ Ակադեմիայի նախագահությունն էլ, ըստ նախագծի, ակադեմիկոսների թվից բաց մրցույթի արդյունքում ընտրելու է Ակադեմիայի նախագահին։ Նշենք, որ «Գիտությունների ազգային ակադեմիայի մասին» օրենքով կամ Ակադեմիայի կանոնադրությամբ այժմ նախատեսված չէ, որ նախագահության կազմը հաստատում է կառավարությունը։ Օրենքի ընդունումից հետո, սակայն, «Գիտությունների ազգային ակադեմիայի մասին» օրենքն ուժը կորցնելու է։ Նախագծով նաև առաջարկվում է, որ Ակադեմիայի նախագահության և գործադիր մարմնում ընդգրկված անձի լիազորությունները դադարեցվեն նրա 75 տարին լրանալուն պես (տե՛ս Հոդված 9): Վերջին կետը, փաստորեն, Ակադեմիայի նախագահության միակ առաջարկն է, որը կառավարությունը ներառել է «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի նախագծում (այս փոփոխության անհրաժեշտության մասին Ակադեմիան խոսում էր դեռ 2022-ից)։  Իսկ Ակադեմիայի՝ այս տարվա ապրիլին կայացած արտահերթ ընդհանուր ժողովում ընդունված առաջարկները կառավարությունը մեծամասամբ անտեսել է։ Ակադեմիան, մասնավորապես, առաջարկում էր․ ակադեմիական քաղաքի կլաստերներում ինտեգրել այն բուհերը և գիտական կազմակերպությունները/դրանց կառուցվածքային միավորները, որոնց գործունեությունը գերազանցապես համընկնում է տվյալ կլաստերի գործառույթների հետ (փոխադարձ համաձայնությամբ), ռիսկային գործոնները բացառելու նպատակով կլաստերների ձևավորումն իրականացնել փուլային տարբերակով (պիլոտային ծրագրերի իրականացում), կլաստերների ձևավորմանը զուգահեռ ԳԱԱ համակարգում մասնագիտական գործունեության ոլորտներով մոտ գիտական կազմակերպությունների հենքի վրա ձևավորել գերազանցության գիտական կենտրոններ/ցանցեր, ինստիտուտներ ու միջազգային կազմակերպություններ, որոնք կարող են համագործակցել բուհերի հետ, գիտական, տեխնոլոգիական, պաշտպանական խնդիրների լուծման համար ձևավորվել հատուկ նշանակության գիտական/գիտատեխնոլոգիական կազմակերպություններ։ Օրենքի նախագծի հիմնավորման մեջ նշվում է, որ գիտության ոլորտում այժմ գործում է Գիտությունների ազգային ակադեմիայի՝ խորհրդային ժամանակաշրջանին հատուկ կառավարման մոդելը, որտեղ «գիտական խորհրդատվական գործառույթները համադրված են վարչարարական անվերահսկելի և հաշվետվողականությունից ազատ միջավայրի հետ»:  «Գիտական կազմակերպությունների կառավարումն իրականացվում է ԳԱԱ լիակատար ֆինանսական, գիտական և կառավարչական հսկողության ներքո, ինչը նվազեցնում է մրցակցայնությունը և մասնակցայնությունը: Միևնույն ժամանակ, գիտության կազմակերպման ակադեմիական համակարգը հնարավորություն չի տալիս ֆինանսավորման առավել արդյունավետ ուղղորդմանը: Այսպես՝ համակարգում ներգրավված յուրաքանչյուր՝ ավելի քիչ, քան 2 գիտական աշխատակցին զուգահեռ ներգրավված է 1 վարչական կամ սպասարկող աշխատակից: Գիտության ոլորտին հատկացվող բազային ֆինանսավորման 73%-ը ուղղորդվում է ԳԱԱ համակարգի կազմակերպություններին, սակայն Միջազգային «Վեբ Օֆ Սայնս» գիտական տեղեկատվական համակարգում ինդեքսավորվող գիտական պարբերականներում հրապարակումների միայն 32%-ն է տպագրվել ԳԱԱ համակարգի կազմակերպությունների աշխատակիցների կողմից»,- ասվում է հիմնավորման մեջ: Հիշեցնենք, սակայն, որ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի՝ ընդհանուր ժողովում ընդունված և կառավարությանը ներկայացրած առաջարկում խոսվում է նաև Ակադեմիայի դերի փոփոխության անհրաժեշտության մասին․ «Անհրաժեշտ է զարգացնել ԳԱԱ-ն՝ որպես գիտահետազոտական կազմակերպությունների համակարգ, որը մի կողմից համագործակցում է բուհերի հետ՝ ապահովելով գիտական արդյունքի ձեռբերման և կրթության համար ակտիվ գիտական միջավայր, մյուս կողմից՝ պետական գերատեսչությունների ու տնտեսության մասնավոր հատվածի հետ՝ պետական գիտատեխնոլոգիական, այդ թվում՝ պաշտպանական, պատվերների ձևավորմանն ու դրանց կատարմանը մասնակցելու և տնտեսական շրջանառության մեջ գիտական արդյունքների ներդրմանը խթանելու նպատակով»: Ավելին, արդեն մի քանի տարի է, ինչ Ակադեմիան ներկայացրել է բարեփոխումների ծրագիր, որը ենթադրում էր գիտական կազմակերպությունների օպտիմալացում և դրանց հենքի վրա գերազանցության կենտրոնների ստեղծում (մանրամասները կարող եք կարդալ ԳԱԱ նախագահի հետ մեր հարցազրույցում): Ակադեմիան սեպտեմբերի 10-ին՝ օրենքի նախագծի հրապարակումից առաջ, հայտարարություն է տարածել՝ անդրադառնալով օրենքի դրույթներին։  «Տարակուսելի է, որ գիտության ոլորտի համար առաջարկվող մեխանիզմները չեն քննարկվել գիտական հանրույթի և ՀՀ ԳԱԱ-ի հետ: Բովանդակային քննարկումները հնարավորություն կտային մշակել գիտական հանրության կողմից ընդունելի մոտեցումներ և գտնել այնպիսի լուծումներ (կարգավորումներ), որոնք ուղղված կլինեին տասնամյակների ընթացքում ՀՀ գիտության ոլորտում ձևավորված ավանդույթների, ինչպես նաև համաշխարհային գիտական տարածքում մեր ունեցած դիրքի պահպանմանն ու հետագա զարգացմանը: ․․․․ Համոզված ենք, որ գիտական կազմակերպությունների և ՀՀ ԳԱԱ-ին վերաբերող նոր կարգավորումները պետք է նախապես անցնեին բովանդակային քննարկումներ բնագավառի ներկայացուցիչների հետ, իսկ պետական կառավարման մարմինների քննարկումներին պետք է ներկա լիներ ՀՀ ԳԱԱ-ն՝ ի դեմս ՀՀ ԳԱԱ նախագահի»- ասված է Ակադեմիայի հայտարարության մեջ:   Բուհերի և գիտական կազմակերպությունների կառավարումը Ըստ «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի նախագծի՝ բուհի կառավարման մարմիններն են լինելու հոգաբարձուների խորհուրդը, ակադեմիական խորհուրդը և ռեկտորը։ Առաջարկվում է, որ համալսարանները, բացի թվարկվածներից, ունենան նաև կառավարման հետևյալ մարմինները՝ կառավարման (կամ տնօրենների) խորհուրդ,  բուհի կառուցվածքային միավորների գիտական խորհուրդներ, բուհի կառուցվածքային միավորների գործադիր մարմին՝ տնօրեն։ «Բուհի և դրա կառուցվածքային միավորների կառավարման գործադիր մարմնում ինչպես նաև ակադեմիական և գիտական խորհուրդներում արգելվում է կուսակցական անձանց ներգրավումը, նման հանգամանքի առաջացումը հիմք է հանդիսանում նշված պաշտոններից անձի ազատման համար»,- ասվում է նախագծում  (տե՛ս Հոդված 24): Նախագիծը սահմանում է, որ՝  Բուհի հոգաբարձուների խորհուրդը բաղկացած է 20 անդամից։ Հոգաբարձուների խորհրդի անդամներ կարող են լինել գիտության և կրթության ինչպես նաև հումանիտար, արվեստների կամ գործարար միջավայրի՝ բարձր հեղինակություն վայելող և պատասխանատու պաշտոն զբաղեցրած կամ զբաղեցնող անձիք, այդ թվում՝ Սփյուռքի կամ այլ երկրի ներկայացուցիչներից (դրույթները կիրառելի չեն ուսանողության ներկայացուցիչների համար)՝ պահպանելով որոշակի համամասնություն։ Հոգաբարձուների խորհրդի անդամներից 10-ին առաջադրում է լիազոր մարմինը (ԿԳՄՍՆ)։ Հոգաբարձուների խորհրդի անդամներից 10-ին ներկայացնում է բուհը՝ 5-ին՝ ակադեմիական կազմի ներկայացուցիչներից (ներառյալ բուհի կառուցվածքում գործող գիտական կազմակերպություններից)՝ հնարավորինս ապահովելով բուհի տարբեր ակադեմիական միավորների ներկայացվածությունը, և 5-ին՝ ուսանողական ներկայացուցչական մարմինների ներկայացուցիչներից: Հոգաբարձուների խորհուրդն, ըստ նախագծի, ունենալու է  իրավասությունների բավականին լայն շրջանակ, այդ թվում՝ ընտրելու է ռեկտորին և գիտական կազմակերպության տնօրենին, իրականացնելու է նրանց պաշտոնում նշանակումը և պաշտոնից ազատումը՝ թեկնածուների վերաբերյալ ակադեմիական խորհրդի եզրակացության քննարկմամբ, հաստատելու է բուհի տարեկան բյուջեն ու դրա փոփոխությունները (ներառյալ համալսարանի կազմում գործող գիտական կազմակերպությունների բյուջեն)։ Հոգաբարձուների խորհրդի նախագահին իրենց կազմից ընտրելու են խորհրդի անդամները՝ բացառությամբ բուհի ակադեմիական կազմի և ուսանողության ներկայացուցիչների (տե՛ս Հոդված 26): Ըստ նախագծի՝ համալսարաններն, ինպես արդեն նշեցինք, ունենալու են նաև կառավարման խորհուրդ, որտեղ ընդգրկվելու են ռեկտորը, ակադեմիական ուղղությունների համար պատասխանատու պրոռեկտորները և համալսարանի կառուցվածքում գործող գիտական կազմակերպությունների տնօրեններն ու ակադեմիական միավորների ղեկավարները (տե՛ս Հոդված 30): Առաջարկվում է նաև, որ  բուհում վարչական, ինչպես նաև ակադեմիական ղեկավար պաշտոնում նշանակված կամ ընտրության արդյունքում վարչական պաշտոնում (ներառյալ համալսարանի կազմում գործող գիտական կազմակերպության ղեկավար պաշտոնները) նշանակված (ընտրված) անձի լիազորությունները դադարեցվեն 65 տարին լրանալուն (տե՛ս Հոդված 21): Ըստ նախագծի՝ գիտական կազմակերպության վարչական և սպասարկող աշխատանքներն իրականացվելու են կենտրոնացված, համալսարանի հետ համատեղ, եթե չկան սահմանված առանձնահատկություններ։ Նախագիծը սահմանում է, որ գիտական կազմակերպության կառավարման մարմիններն են հոգաբարձուների խորհուրդը, գիտական խորհուրդը և տնօրենը: Համալսարանի կազմում գործող գիտական կազմակերպությունները, սակայն, համալսարանից առանձին հոգաբաձուների խորհուրդ չեն ունենալու․ դրանց հոգաբարձուների խորհուրդը նույնն է լինելու, ինչ համալսարանինը (տե՛ս Հոդված 25)։ Գիտական խորհուրդը հաստատելու է գիտական կազմակերպության զարգացման ռազմավարությունը, որը համալսարանի կազմում գործող գիտական կազմակերպության դեպքում պետք է չհակասի համալսարանի ընդհանուր ռազմավարությանը (տե՛ս Հոդված 28)։ Նախագծով, առաջարկվում է, որ գերատեսչական գիտական կազմակերպության հոգաբարձուների խորհրդի նախագահին նշանակի տվյալ գերատեսչության ղեկավարը, իսկ հոգաբարձուների խորհրդի մեծամասնությունը ձևավորվի գերատեսչության ղեկավարի ներկայացմամբ։ Իսկ հիմնարկի կարգավիճակ ունեցող գիտական կազմակերպությունների կառավարման կառուցվածքն, ըստ նախագծի, կարգավորվելու է հիմնադրի կողմից (տե՛ս Հոդված 25)։   Բուհերի և գիտական կազմակերպությունների կառավարիչները Բարձրագույն կրթության և գիտության ոլորտներում մեկնարկած բարեփոխումների համատեքստում քննարկվող հարցերից մեկը հետևյալն է․  համալսարանի և գիտական կազմակերպության ղեկավարը պիտի լինի գիտնակա՞ն, թե՞ կառավարիչ։ Օրենքի նախագիծը պատասխանում է նաև այս հարցին։ Բուհի ռեկտոր, ըստ նախագծի, կարող է ընտրվել այն անձը, որն ունի գիտական աստիճան և առնվազն հինգ տարվա ակադեմիական կամ գիտական գործունեության և կրթության կամ գիտության ոլորտում կառավարման փորձ։ Ռեկտորի թեկնածուին ներկայացվող լրացուցիչ պահանջներ կարող են սահմանվել բուհի կանոնադրությամբ և հոգաբարձուների խորհրդի կողմից: «Հանրային բուհի ռեկտորը պետք է ունենա աշխարհի առաջատար բուհերի կողմից տրամադրվող՝ ոլորտի կառավարման որակավորում կամ առնվազն սերտիֆիկացված ծրագիրը լավ կամ գերազանց ամփոփած լինելու վկայական կամ այլ հավաստող փաստաթուղթ»,- ասվում է նախագծում։ Նշվում է նաև, որ բուհի ռեկտորը իր առաջադրման ժամանակ և պաշտոնավարման ընթացքում չի կարող լինել որևէ կուսակցության անդամ և պարտավոր է դրսևորել քաղաքական զսպվածություն ու չեզոքություն (տե՛ս Հոդված 29): Գիտական կազմակերպության տնօրենի համար ևս ակադեմիական աստիճան ունենալը պարտադիր է լինելու։ Նախագծով նաև առաջարկվում է, որ այս պաշտոնը զբաղեցնողն ունենա ոլորտի կառավարման ակադեմիական մոդուլը կամ միկրոորակավորման ծրագիրը լավ կամ գերազանց ամփոփելու վկայական (տե՛ս Հոդված 25): Նախագծով նաև սահմանվում է, որ ԿԳՄՍՆ-ն հաստատելու է գիտության և բարձրագույն կրթության ոլորտների կառավարիչների վերապատրաստման միկրոորակավորման ծրագրերը և վերապատրաստող համալսարանների ցանկը (տե՛ս Հոդված 33)։   Համալսարանների և դրանցում ներառված գիտական կազմակերպությունների ֆինանսավորումը «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի նախագիծը սահմանում է, որ գիտական կազմակերպությունները տնօրինելու են իրենց բյուջեն, որը ձևավորվելու է հիմնադիրի հատկացված միջոցներից, գիտական դրամաշնորհային ծրագրերից, իրենց գործունեության արդյունքի իրացումից կամ այլ՝ օրենքով չարգելված աղբյուրներից:  «Համալսարանի կազմում գործող գիտական կազմակերպությունների պարագայում բյուջեն համալրվում է նաև համալսարանի ունեցած եկամուտներից արվող հատկացումներից, որի նվազագույն չափը սահմանվում է համալսարանի ներքին իրավական ակտերով և հաստատվում է ընդհանուր բյուջեի հետ»,- նշվում է նախագծում (Տե՛ս Հոդված 8)։ Ըստ նախագծի՝ համալսարանի կազմում գործող գիտական կազմակերպություններն ունենալու են առանձին բանկային ենթահաշիվ և ազատ են լինելու տնօրինել իրենց տրամադրված միջոցները՝ միևնույն ժամանակ դրամաշնորհային և արտաբյուջետային այլ ծրագրերի մասով որոշակի վերադիր գումար հատկացնելով համալսարանի ընդհանուր բյուջեին (տե՛ս Հոդված 25)։ Նախագծով նաև սահմանվում է, որ գիտության և բարձրագույն կրթության բյուջետավորումն իրականացվելու է առանձին բյուջետային ծրագրերով (տե՛ս Հոդված 37):   Ակադեմիական քաղաքը «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքում տեղ է գտել նաև ակադեմիական քաղաքը։  «Ակադեմիական քաղաքը ուսումնական, գիտական և հարակից հաստատությունների համալիր է, որը միտված է ապահովելու կրթության, գիտության և արդյունաբերության ոլորտների միջև կապն ու համագործակցությունը՝ համապատասխան բազմաֆունկցիոնալ ենթակառուցվածքներով հանդերձ»,- նշվում է նախագծում։ Նախագծով նաև սահմանվում է, որ ակադեմիական քաղաքի տարածքից դուրս արգելվելու է բուհերի ակադեմիական միավորների ենթակառուցվածքների ստեղծումը, եթե դա պայմանավորված չլինի ենթակառուցվածքի բաղադրիչի կոնկրետ բնակլիմայական կամ աշխարհագրական առանձնահատկություններով (տե՛ս Հոդված 40)։   Ակադեմիական բարեվարքությունը Վերջերս «Ինֆոքոմ»-ը գրել էր ԳԱԱ Արևելագիտության ինստիտուտի տնօրենի պաշտոնակատարի հոդվածներում գրագողության դեպքերի մասին։ Թեմայի վերաբերյալ մենք զրուցել էինք ԿԳՄՍՆ Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի նախագահ Սարգիս Հայոցյանի հետ, որը հայտնել էր՝ «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի նախածգով սահմանվելու է ակադեմիական բարեվարքությունը, այն քննող մարմին է լինելու, իսկ  ակադեմիական բարեվարքությանը չհամապատասխանելն աշխատանքից ազատելու համար իրավական հիմք է լինելու։ Օրենքի նախագծով սահմանվում է, որ ակադեմիական բարեվարքությունը գիտական և կրթական գործունեության իրականացումն է մասնագիտական էթիկայի և վարքագծի սահմանված կանոններին համապատասխան (տե՛ս Հոդված 3)։ Ըստ նախագծի՝ բուհի և գիտական կազմակերպության ակադեմիական և գիտական կազմի աշխատողը պարտավոր է՝ պահպանել ազնվության և ամբողջականության սկզբունքը աշխատանքում և պարտականությունների կատարման ժամանակ՝ խուսափելով գրագողությունից, տվյալների կեղծումից կամ այլ ակադեմիական զեղծարարություններից և կանխելով դրանց դրսևորումները, պահպանել բուհի կամ գիտական կազմակերպության սահմանած ակադեմիական բարեվարքության և էթիկայի կանոնակարգի պահանջները (Տե՛ս Հոդված 21)։ Նախագծով առաջարկվում է, որ բուհերում գործի Էթիկայի կոմիտե, որը կլինի մասնակցային ընտրությունների միջոցով ձևավորվող անկախ մարմին և կունենա կանոնադրություն (տե՛ս Հոդված 24)։ Էթիկայի կոմիտեն քննարկելու և դիմումատուին է ներկայացնելու որոշում՝ բուհի բոլոր մակարդակներում ակադեմիական էթիկային ինչպես նաև բարեվարքությանը վերաբերող դիմումների վերաբերյալ: Էթիկայի կոմիտեի որոշումները, ի թիվս այլնի, կարող են լինել՝ տեղեկացնել համալսարանին գիտական աստիճանի շնորհման կամ պաշտոնին նշանակելու որոշումը չեղարկելու անհրաժեշտության մասին՝ աստիճանաշնորհման գործընթացի ժամանակ էթիկայի նորմերի խախտում հայտնաբերելու դեպքում, հանրայնացնել ակադեմիական էթիկայի և ընթացակարգերի խախտման դեպքերը (տե՛ս Հոդված 31)։ Բուհի ներքին բարեվարքության և վարվեցողության կանոնակարգն, ըստ նախագծի, հաստատելու է հոգաբարձուների խորհուրդը (տե՛ս Հոդված 26)։ Իսկ ԿԳՄՍՆ-ն հաստատելու է ակադեմիական բարեվարքության օրինակելի կանոնակարգը (տե՛ս Հոդված 34)։   Գիտական գործունեությունը Ըստ «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի նախագծի՝ բուհի և գիտական կազմակերպության ակադեմիական և գիտական կազմի աշխատողները պարտավոր են լինելու իրենց հետազոտությունների արդյունքները հրապարակել ընթերցողների հնարավորինս լայն մասնագիտական շրջանակ ունեցող հեղինակավոր գիտական հարթակներում (Տե՛ս Հոդված 21)։ Նախագծով առաջարկվում է, որ բուհում և գիտական կազմակերպությունում գիտական և գիտատեխնիկական գործունեության առնվազն 30 տարվա ստաժ ու գիտական աստիճան ունեցող, վերջին 10 տարում առնվազն 8 տարի գիտական աստիճանի համար հավելավճար ստացած անձանց 70 տարին լրանալիս նրանց տրամադրվի ամենամսյա դրամական վճար այն դեպքում, եթե ընդգրկված չլինեն պետական ֆինանսավորման ծրագրերում (Տե՛ս Հոդված 22)։   Կրթական մակարդակներն ու կրթության գործընթացը, գիտական աստիճանաշնորհումը «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի նախագծում նշվում է, որ կրթական առաջին երկու՝ բակալավրիատի ու մագիստրատուրայի մակարդակներում ուսումնառությունն ավարտվելու է ամփոփիչ ատեստավորմամբ։ Գիտական աստիճանաշնորհման երկաստիճան (գիտությունների թեկնածու և դոկտոր) համակարգն էլ վերացվելու է․ գործելու է միայն դոկտորի գիտական աստիճանը (տե՛ս Հոդված 11)։ Նախագծով առաջարկվում է նաև, որ բուհերի ուսանողներն իրավունք ունենան կազմելու ուսուցման անհատական պլան՝ ընտրելով տվյալ կրթական ծրագրով նախատեսված դասընթացները (ուսումնական մոդուլները), ինչպես նաև գրանցվելու ցանկացած այլ ուսումնական մոդուլի, որը դասավանդվում է տվյալ կամ այլ բուհում (Տե՛ս Հոդված 20)։ Բարձրագույն կրթության և գիտության ոլորտի բարեփոխումներին, «Ակադեմիական քաղաք» ծրագրին, կառավարության հիմնավորումներին ու շահագրգիռ տարբեր կողմերի դիրքորոշումներին կարող եք ծանոթանալ «Ինֆոքոմ»-ի ծավալուն հոդվածում և հոդվածի հիմնական կետերն ամփոփող ֆիլմում։   Հեղինակ՝ Աննա ՍահակյանԳլխավոր նկարը՝ Մարգարիտա Հովհաննիսյանի
14:22 - 19 սեպտեմբերի, 2024
Քարերն աստղերի՞ն էին նայում, թե՞ մեռյալներին հսկում․ Զորաց քարեր

Քարերն աստղերի՞ն էին նայում, թե՞ մեռյալներին հսկում․ Զորաց քարեր

2023-ի մայիսն էր։ Երևանի պետական հումանիտար քոլեջի շրջանավարտներով Սյունիքի մարզում էինք, շրջում էինք հնագիտական և բնական հուշարձաններով։ Օրն անձրևոտ էր ու մառախլապատ, ուստի ավելի ուշադիր պիտի շուրջբոլորդ նայեիր՝ հասկանալու համար, թե ում է նվիրված Աղիտուի հուշարձանը, կամ ինչի մասին է Որոտնավանքի որմնանկարը։ Երկու օրը շատ քիչ էր Սյունիքը բացահայտելու համար, ուստի ականջներս սրած փորձում էի լսել թե՛ դասախոսներիս, թե՛ ընկերներիս, թե՛ տեղացիներին։  Առաջին օրը ուշադրությունս գրավեց մի բանավեճ, որի բովանդակությունը սկզբում այնքան էլ հասկանալի չէր ինձ համար։ Զորաց քարերի տարածքում էինք, երբ հուշարձանների պատմության դասախոսս ու մեր խմբի ուղեկցորդը քննարկում էին այս հուշարձանի քարերի անցքերի նշանակությունը։ Ցուրտ էր, ու հետս եղած ողջ տաք հագուստը վրաս՝ իջա ավտոբուսից։ Մինչ բուն հուշարձանին հասնելը մի փոքր քայլել էր պետք։ Տեղ հասնելուն պես երևացին հսկա քարերի երկար շարքերը։ Ես ու ընկերներս անցանք գործի․ սկսեցինք քարերի անցքերից լուսանկարել շրջակայքը՝ փորձելով ամեն մի կլոր շրջանի մեջ տեղավորել դիմացի սարերն ու քարերը։ Մինչ ես զարմանում էի Զորաց քարեր հուշարձանի ծավալներով ու այնտեղ տիրող հանգստությամբ, վիճաբանության ձայները գնալով բարձրանում էին։ Զորաց քարերը - Տեսնո՞ւմ եք այս անցքերը։ Պատկերացրեք, որ մի բան կառուցելու համար պիտի մեծ քարեր տեղափոխեք մի կետից մյուսը։ Մեքենաներ չկան․ դուք եք ու ձեր կենդանիները։ Ի՞նչ կանեք,- հարցրեց դասախոսս կողքին կանգնած ուսանողներին՝ ցույց տալով հուշարձանի քարերի մշակված անցքերը։ Մինչ բոլորս կմոտենայինք նրան, ականջիս հասավ աստղադիտարան բառը․ մեր ուղեկցորդը պնդում էր, որ քարերի վրա անցքերը ոչ թե դրանք տեղափոխելու, այլ աստղերին նայելու համար են արվել։  Այդ օրն ինձ մոտ, փաստորեն, տպավորվեցին ոչ միայն Սյունիքի լեռներն ու քարերը, այլև այս հսկայական հուշարձանի շուրջ ծավալվող բանավեճը։ Ես սովորելու, ուսումնասիրելու, հարցնելու ու պատմելու շատ բաներ ունեի․ ի՞նչ կառույց է, ի վերջո, Զորաց քարերը՝ դամբարա՞ն, թե՞ աստղադիտարան։ Պատմությունս պատմում եմ հիմա՝ Սյունիք այցից գրեթե մեկուկես տարի անց։   Քարերի լռությունը Ցից-ցից քարեր, Դիք-դիք քարեր, Քարահունջ, Զորաց քարեր․․․ Սրանք են Սիսիանից հյուսիս գտնվող այս հուշարձանի անվանման հիմնական տարբերակները։ Սակայն պատմությունն առատաձեռն է միայն անունների առումով․ այս մեգալիթյան* կառույցի մասին շատ մանրամասներ հայտնի չեն։ 19-20-րդ դարերում են միայն սկսվել հուշարձանի ուսումնասիրությունները, բայց տվյալների պակասը մասնագետներին փաստի առաջ է կանգնեցրել… Ավելի ճիշտ՝ գրեթե ոչ մի փաստի։ Ուրարտական թագավորներ Սարդուրի Երկրորդի, Արգիշտի Երկրորդի և Ռուսա Երկրորդի  սեպագիր արձանագրություններում (հայտնաբերվել են Վանում, Թանահատի վանքի ավերակներում և Վանա լճում), որոնք պատմում են թագավորների արշավանքների մասին, հիշատակվում է նաև այս տարածաշրջանը, բայց ոչ հուշարձանը։ 2010 թվականին ««Զորաց քարեր» բնակատեղի» պատմամշակութային արգելոցի տարածքը սահմանվել է 50 հա։ Ներկայումս այն Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարության «Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների և պատմական միջավայրի պահպանության ծառայություն» ՊՈԱԿ-ի մասնաճյուղ է։    Զորաց քարերից աստղերի՞ն էին նայում Զորաց քարերի մասին պատմական տվյալների սակավությունը չի խանգարել, որ դրա կառուցվածքի, գտածոների ուսումնասիրության ու համեմատությունների միջոցով տարբեր հետազոտողներ առաջ քաշեն հուշարձանի նշանակության մասին իրենց վարկածները։ Փորձեք որոնողական համակարգերում փնտրել «Զորաց քարեր» կամ «Քարահունջ»․ աղբյուրների մի զգալի մասում դուք կկարդաք, որ կառույցը հնագույն աստղադիտարան է։  Հուշարձանի նշանակության երկու՝ դամբարանի և աստղադիտարանի վարկածների մասին 1984-ին խոսել է հնագետ, պատմաբան Օնիկ Խնկիկյանը «Հայաստանի բնություն» գիտամասսայական թերթի «Սիսիանի զորաքարերը» հոդվածում (էջ 33)՝ վերջնականապես չհերքելով կամ չհաստատելով վարկածներից և ոչ մեկը։ Հուշարձանի՝ աստղադիտարան լինելու մասին ենթադրություն առաջ է քաշել նաև աստղաֆիզիկոս Էլմա Պարսամյանը (Эльма Парсамян, “О возможном астрономическом назначении мегалитических колец Ангелакота”, 1985)՝ առաջին անգամ հուշարձանի հետ կապելով Քարահունջ անվանումը։ Հետագայում իր հարցազրույցներից մեկում Էլմա Պարսամյանը պատմում էր, թե ինչպես է, հիմնվելով բրիտանական Սթոունհենջի (Stonehenge) վրա, շրջանառել Քարահունջ անվանումը․ «Ինչ վերաբերում է անվանը, ապա այն հետաքրքիր պատմություն ունի: Սուրճի սեղանի շուրջ զրուցում էի փեսայիս հետ, ով Քարահունջ գյուղից էր: Սեղանին դրված էր նաև Քարահունջի օղի: Եվ ես պատմում էի  «Զորաց քարերի» մասին․ այն, թե ոնց եմ տեսնում, ինչ եմ տեսնում: Սթոունհենջ, Սթոունհենջ..․ Մեկ էլ երկուսս էլ՝ «սթոն»՝ Քարահունջ»: Ավելի ուշ ֆիզիկոս Պարիս Հերունին իր «Հայերը և հնագույն Հայաստանը» գրքում (էջ 19) այս խնդրահարույց ենթադրությունը ներկայացրեց որպես փաստ՝ հուշարձանն անվանելով Քարահունջի աստղադիտարան։ Ըստ աստղադիտարանի վարկածի կողմնակիցների՝ քարերի անցքերն աստղերին նայելու համար են արվել Նույն հարցազրույցում Էլմա Պարսամյանը պատմում էր, որ ինքը չի ընդունում Պարիս Հերունու այն վարկածը, թե հուշարձանն ունի 7 500 տարվա պատմություն, փոխարենն ընդունում է հուշարձանի ուսումնասիրության հնագիտական մեթոդը։ Աստղադիտարանի վարկածի կողմնակիցների խմբին հետագայում միացան մաթեմատիկոսներ, Բյուրականի աստղադիտարանի աշխատակիցներ։ Պ․ Հերունու ուսումնասիրությունների վրա հենվելով՝ նրանք ևս հուշարձանին աստղադիտարանի նշանակություն տվեցին։ Հուշարձանի կառուցվածքը մի խումբ հետազոտողներ նմանեցրին Կարապի (Անգղի) համաստեղությանը՝ խոսելով կառույցի 7500 և ավելի տարեկան լինելու մասին։ Ուսումնասիրողների մի մասն էլ հուշարձանի կառույցներից մեկը համարում է Արևի տաճար։   Մեռյալների ու ապրողների քաղաքը․ հնագիտական բացատրությունը 19-րդ դարի վերջում և 20-րդ դարում տարբեր մասնագետներ (Ե․ Լալայան, Ստ․ Լիսիցյան, Օ․ Խնկիկյան) ուսումնասիրել են Զորաց քարեր հուշարձանի տարածքը, իսկ 2014 թվականին կառավարության նախաձեռնությամբ սկսված պեղումները միավորել են հուշարձանագետների, հնագետների, աստղագետների, մարդաբանների (նրանցից են պատմական գիտությունների դոկտոր Աշոտ Փիլիպոսյանը, ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների դոկտոր Վահագն Գուրզադյանը, հնագետ, մարդաբան Հասմիկ Սիմոնյանը)։ Պեղումների մասնակից գիտնականներն ասում են՝ հուշարձանը մեգալիթյան հնավայր է, որ բաղկացած է բնակավայրից և դամբարանադաշտից: Նրանց խոսքով վաղ շրջանի գրեթե բոլոր հուշարձաններն ունեն լուսատուների հանդեպ որոշակի ուղղվածություն՝ աստղերի ու արևի զորության մասին մարդկանց պատկերացումներից ելնելով, սակայն այս հուշարձանն այլ կիրառություն է ունեցել։ Ըստ աստղաֆիզիկոս Վահագն Գուրզադյանի՝ հնավայրը աստղադիտարան համարելու որևէ գիտական հիմնավորում չկա․ այն տարածաշրջանի համար եզակի է որպես մեգալիթյան հուշարձան, բայց աստղագիտական նպատակներով չի կառուցվել։ Պեղումներ Զորաց քարերում (նկարը՝ Աշոտ Փիլիպոսյանի արխիվից) Զորաց քարերում իրականացված պեղումների ղեկավար Աշոտ Փիլիպոսյանը, ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի գիտական ղեկավար Պավել Ավետիսյանը և այլ մասնագետներ խոսում են հուշարձանի մոտ 3500-4000 տարեկան լինելու մասին՝ հիմնվելով հուշարձանից հայտնաբերված գտածոների ուսումնասիրության վրա (ամենահին գտածոները 4000 տարվա պատմություն ունեն)։ Նրանց մեկնաբանմամբ հուշարձանի տարածքի քարերի մշակված անցքերը դրանք պարաններով տեղափոխելու համար են և այլ նշանակություն չունեն։ Ըստ հնագետների՝ հուշարձանը սկզբում միայն դամբարան է եղել, ավելի ուշ այստեղ բնակավայր է կառուցվել։    Թերթի մի հոդվածը՝ պեղումների սկիզբ Հնագետ Աշոտ Փիլիոսյանին հանդիպում եմ իր աշխատասենյակում՝ լի գրքերով, փաստաթղթերով ու արևով։ Նրան պատմում եմ, թե ինչպես սկսեցի հետաքրքրվել այս թեմայով։ Զրուցակիցս էլ Զորաց քարերով հետաքրքրվելու իր պատմությունն ունի։ Ամեն բան սկսվեց, երբ տարիներ առաջ Աշոտ Փիլիպոսյանի աչքով ընկավ «Սովետական Հայաստան» թերթում հնագետ Սեդրակ Բարխուդարյանի՝ 1930-ականներին հեղինակած մի հոդված, որտեղ հուշարձանը ներկայացվում էր որպես հնագույն դամբարան։ Նկարը՝ Սեդրակ Բարխուդարյանի հոդվածից (Աշոտ Փիլիպոսյանի արխիվից) «Ես մտածեցի, որ դա  շատ հետաքրքիր կառույց է, որովհետև երբ այցելեցի ու տեսա դրա տեսքը, հասկացա, որ դա շատ մեծ դամբարան է»,- հիշում է գիտնականը։ Աշոտ Փիլիպոսյանն ինձ ցույց է տալիս Զորաց քարերի լուսանկարներն ու պատմում, որ հուշարձանից պեղած գտածոները խոսում են Հայաստանի՝ մերձավորարևելյան երկրների հետ ունեցած լուրջ կապերի մասին․ «Հնավայրից հայտնաբերված խեցեղենը, զարդերն ու այլ իրեր տարածաշրջանային տարանցիկ առևտրի ու միջցեղային հարաբերությունների փաստացի վկաներն են»։ Հուշարձանից հայտնաբերված գտածոներից (աղբյուրը) Հնագետն ապա խոսում է հսկայական քարերի՝ այդ տարածք բերելու անհրաժեշտության մասին․ նրա խոսքով քարերով սոցիալական բարձր խավի ներկայացուցիչների համար դամբարաններ են կառուցվել։  «Այդքան հսկայական քարերը համայնիկների*** համար չէին»,- մանրամասնում է հնագետն ու հավելում, որ քարերը բերվել են հուշարձանից մոտ 700 մ հեռավորության վրա գտնվող քարհանքից։ Այս վարկածը նա հիմնավորում է այն փաստով, որ քարհանքի տարածքում ևս պեղումների ժամանակ դիտանցման ու հետազոտությունների արդյունքում  անցքավոր քարեր են հայտնաբերվել։  «Տեղափոխման համար են մշակել քարերը, որպեսզի անցքերը անհարթություններ չունենան, ու պարանները երկար դիմանան։ Հետո գերանների օգնությամբ քարերը նպատակակետին են հասցրել»,- ասում է նա։ Պեղումները Զորաց քարերում, վերևում՝ Աշոտ Փիլիպոսյանը (նկարը՝ վերջինիս արխիվից) Անցքավոր քարերը, որոնք հուշարձանի նշանակության վերաբերյալ երկու վարկածների բանավեճերի հիմնական «մեղավորներն» են, միակ զորաքարերը չեն։ Հուշարձանի տարածքում մեծ է նաև այն քարերի թիվը, որոնք առանց անցքերի են։ Հարցին, թե ինչպես են այդ քարերը տեղափոխել, եթե պարաններով քաշելու հնարավորություն չեն ունեցել, Աշոտ Փիլիպոսյանը պատասխանում է՝ դրանք հենց տեղի քարերն են, քարերի մի մասը պարաններով քարհանքից է բերվել, մյուս մասը՝ հենց մոտակա ժայռերից, որոնք շրջապատում են հուշարձանը։ Քարերի մասին հարցերիս վերջ չկա։ Զրուցակցիս հետ քննարկում եմ նաև դրանց տեսքը․ քարերը անցքերի մասում հիմնականում ավելի սուր են, ներքևի մասում՝ ավելի հաստ։  Որոշ քարեր անցքեր չունեն «Դամբարանի ծածկի համար նախատեսված քարերը պիտի վերևի մասում բարակ լինեին, ներքևի մասում՝ հաստ, որ դամբարանի մեջ չընկնեին, իսկ անցքերը արել են հիմնականում հենց այդ բարակ մասերում, որպեսզի պարանով կառավարելը հեշտ լինի։ Ուղղաձիգ տնկված քարերն, ամենայն հավանականությամբ, ամրաշինական ու պաշտպանական գործառույթ են կատարել։ Դրանց միջնատարածքում փոքր քարեր են շարվել, որպեսզի երբ վերջիններս վնասվեն, ավելի արագ ու հեշտ կարողանան պատը վերականգնել»,- պարզաբանում է հնագետը։   Ո՛չ Արևի տաճար, ո՛չ աստղադիտարան, ո՛չ էլ 7500 և ավելի տարվա պատմություն․ - Պարո՛ն Փիլիպոսյան, հուշարձանի նշանակության մեկ այլ տեսակետ կա, ըստ որի՝ այն աստղադիտարան է եղել։ Ի՞նչ տեղեկություններ ունեք այդ մասին,- հարցնում եմ զրուցակցիս։ - Այնտեղ աստղագիտական գործիքներ չենք գտել, քարերը շրջանաձև չեն շարված, որ կարողանային երկնակամարը դիտարկել։ Դրա փոխարեն մի շարք դամբարաններ կան տարածքում, քարերը շարված են հնավայրի առավել մատչելի ու անպաշտպան՝ արևելյան հատվածում և մ.թ.ա. 7-6-րդ դարերում պաշտպանական գործառույթ են իրականացրել,- պատասխանում է նա։ - Իսկ Արևի տաճա՞րը։ -Տաճարը վերգետնյա, բարձր պատերով, որոշակի ուղղվածությամբ, որոշակի պաշտամունքային սկզբունքներ ունեցող կառույց է։ Մինչդեռ խնդրո առարկա հուշարձանն ուշբրոնզեդարյան շինարարական ավանդույթների տարածված սկզբունքով կառուցված, արևելք-արևմուտք կողմնորոշմամբ դամբարանային համալիր է։  Աշոտ Փիլիպոսյանը պատմում է, որ 2014-2017 թթ․ պեղումների ընթացքում Զորաց քարերից 170-ից ավելի հնագիտական իրեր են գտել՝ 6 կմախք՝ տարբեր սեռերի ու տարիքների։ Ընդ որում՝ երեխայի կմախքը ամենաուշն է թվագրվում՝ մ․թ․ա․ 6-րդ դար: Հայտնաբերած կմախքների դիրքը ցույց է տալիս, որ գործ ունենք թաղումների հետ։ «Մենք հիմա չենք կարող ասել՝ կոնկրետ ովքեր են թաղված։ Բայց դամբարանի գտածոների օգնությամբ կարող ենք եզրակացնել նրանց՝ սոցիալական համեմատաբար բարձր խմբի պատկանելը»,- նշում է գիտնականը։ Աստղադիտարանի վարկածի կողմնակիցները պնդում են նաև, որ հուշարձանի կառուցվածքը համապատասխանում է Կարապի (Անգղի) համաստեղության կառուցվածքին։ Անդրադառնալով այս պնդմանը` Աշոտ Փիլիպոսյանը նշում է. «Հնագետներից մեկը, եթե չեմ սխալվում, այս հուշարձանից մոտ 2 կմ հյուսիս՝ փորձարարական կայանի մոտ, մի փոքր անոթ է պեղել, որի վրա թռչնանման ինչ-որ զարդանախշ կա, և դրա մերձակայքում չորս կիսագնդիկ  կա ամրացված, իսկ տակը կա չորս կետ։ Այս պատկերն են նմանեցնում Կարապի համաստեղությանը, բայց այն ինչ ասես կարող է լինել։ Ոչ մեկս հերքել կամ հաստատել չենք կարող»։ Հայտնաբերված անոթը (նկարը՝ Աշոտ Փիլիպոսյանի արխիվից) Մեռյալների մասին բավականին շատ խոսեցինք․․․ Իսկ բնակավայրում ապրողների մասին խոսելու շատ բան, պարզվում է, չկա։ Պեղումների ընթացքում հայտնաբերած տնտեսական հորերը, ուղղանկյուն կառույցներն ու թաքստոցները գիտնականների համար հիմք են դարձել ենթադրելու, որ Զորաց քարերը նաև բնակատեղի է եղել։ Աշոտ Փիլիպոսյանը դեռ չի ուսումնասիրել բնակտարածքը․ ասում է՝ դրա համար ֆինանսական ավելի շատ միջոցներ են անհրաժեշտ։  Գիտնականը նշում է, որ դամբարաններից մեկի պեղումները կիսատ է թողել։ Նայում է համակարգչի էկրանին, որտեղ  Զորաց քարերի նկարներն են, ու անկեղծանում․ «Սրտիս պարտք է մնացել, որ այդ դամբարանի ուսումնասիրությունը կիսատ եմ թողել․ անպայման շարունակելու եմ»։ Հաջորդ տարի գիտնականը նախատեսում է վերսկսել պեղումները, իսկ մինչ այդ արդեն որոշակի վարկածներ ունի դամբարանի մասին․ հույս ունի՝ իր պեղած  խմբային թաղումներով դամբարանների ցանկին մեկն էլ ավելացնել։  Զորաց քարերի դամբարաններից մեկը Հարցին, թե ինչու է ենթադրում թե դամբարանում կարող էին խմբային թաղումներ եղած լինել, նա պատասխանում է․ «Դամբարաններ կան, որտեղ կենտրոնական հանգուցյալին ուղեկցում է սպասավորների համախումբը: Վերջիններիս մարմինները դրված են բարձրաստիճան հանգուցյալի ոտքերի մոտ, դամբանախցի անկյուններում և այլուր: Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ դրանք միաժամանակյա ակտով արված խմբային թաղումներ են, երբ ցեղի մահացած առաջնորդի, զորահրամանատարի կամ նահապետի հետ նույն դամբանախուցն են իջեցվել նրա անդրաշխարհի ուղեկից սպասավորները։ Եթե ընդունենք, որ մեր նախնիները հավատացել են անդրաշխարհային կյանքին, ապա երևի նաև ենթադրել են, որ իրենց այնտեղ մարդիկ են պետք»։ Հնագետը հույս ունի, որ Զորաց քարերի այդ դամբարանն էլ այդպիսին կլինի։ Սակայն սա դեռևս ենթադրություն է։ Զորաց քարերի պեղումների արդյունքները Աշոտ Փիլիպոսյանը շարադրել  է “Aegean World and South Caucasus: Cultural Relations in the Bronze Age” ժողովածուում առանձին հոդվածի ձևաչափով (Վրաստան, 2016)։   Անունների կռիվն ու լեզվաբանության ասելիքը Պատմագիտական աղբյուրներում հուշարձանի մասին տեղեկությունները սահմանափակ են: Թեև ժողովրդի մոտ հուշարձանը տարբեր անուններ ունի, կարիք կար հուշարձանին պաշտոնական անվանում տալու։ Կառավարութան 2004 թվականի որոշմամբ հուշարձանի կառույցներից մեկը (Աշոտ Փիլիպոսյանի խոսքով՝ կենտրոնական դամբարանը) «Քարահունջի աստղադիտարան» անունն էր ստացել, ավելի ուշ՝ 2017 թվականին, այդ անվան ուժը կորցնելու մասին որոշում ընդունվեց։ «Պատմամշակութային արգելոց-թանգարանների և պատմական միջավայրի պահպանության ծառայություն» ՊՈԱԿ-ի պաշտոնական էջում հուշարձանն անվանվում է «Զորաց քարեր»։ Լեյդենի համալսարանի գիտաշխատող, լեզվաբան Հրաչ Մարտիրոսյանը հիշում է՝ թեև վաղուց էր լսել Քարահունջ-Զորաց քարեր հակամարտության մասին, նրա համար որոշիչ դարձավ այն պահը, երբ ատլասներից մեկում կարդաց հետևյալ ձևակերպումը․ ««Զորաց Քարեր» կամ «Քարահունջ»՝ հնագույն աստղադիտարան (Ք.Ա. VII հզրմ.), «Zorats Karer» or «Karahunj» (Stonehanj) – Ancient observatory (VII mln B.C.)»։  Անգլերեն «Stonehenge» բառի «Stonehanj» գրության ձևը տարօրինակ թվաց լեզվաբանին, ու նա որոշեց՝ պետք է ուսումնասիրել թեման ու գիտահանրամատչելի-հրապարակախոսական հոդված գրել այդ մասին։ Սթոունհենջ-Քարահունջ կապի մասին, ինչպես նշեցինք, առաջինը խոսեց Էլմա Պարսամյանը։ Հրաչ Մարտիրոսյանը նշում է՝ նա կատակով հուշարձանը կոչեց Քարահունջ, որն իրականում բոլորովին այլ վայրերի անվանում է։  «Ապա այդ անվանումն ամրացրեց Պարիս Հերունին՝ ներկայացնելով այն հիմնազուրկ մեկնությունը, թե Քարահունջ բառի երկրորդ բաղադրիչը հունչ արմատն է»,- ասում է լեզվաբանը։ Հրաչ Մարտիրոսյանը նշում է՝ տեղանունների մասով հատուկ զգուշավորություն է պետք ցուցաբերել, քանի որ դրանց զգալի մասի բնիմաստները համաժամանակյա կտրվածքով մեզ հայտնի չեն․ «Բայց Քարահունջի դեպքում բախտներս գոնե մի քիչ բերել է, քանի որ հանգիստ կարելի է վերլուծել»։  Հրաչ Մարտիրոսյանը պատմում է, որ դեռևս 5-րդ դարում Փավստոս Բուզանդը կիրառել է «ունջ» բառը՝ բերդի ունջ կամ բերդի տակ արտահայտությամբ։  «Գերմանացի լեզվաբան, հայագետ Հայնրիխ Հյուբշմանի տեղանունների բառարանում հստակ գրված է՝ «քարունջ» նշանակում է քարի տակ, ինչպես արփունջ՝ արևի տակ։ Ուրեմն՝ բերդահունջ՝ բերդի տակ»,- ասում է նա։  Լեզվաբանի խոսքով մի շարք գյուղեր անվանվել են Քարահունջ մասնավորապես այն պատճառով, որ քարերով ու ժայռերով են շրջապատված։ Քարունջից Քարահունջ անցումն էլ, ըստ նրա, այսպես է եղել․ «ա»-ն որպես հոդակապ միացել է բառին, «ա» և «ու» տառերը իրար հետևից արտասանելը դժվար է եղել, ուստի, ամենայն հավանականությամբ, ներմուծվել է «հ», հորանջ*** է տեղի սւնեցել, ինչպես հետևյալ օրինակներում՝ «գի-հ-ի», «էրկու-հ-ինջի****» և այլն։ Հրաչ Մարտիրոսյանը բացատրում է, որ «Զորաց քարեր»-ը հուշարձանի հին անվանումը չէ, այն  խորհրդային շրջանում թուրքերեն տարբերակի՝ «Ղոշուն Դաշ»-ի (Koşun taş)՝ մասնագիտական բառապաշար  ներմուծված թարգմանությունն է։   «Հուշարձանի անվանումը չի վկայվել մատենագրական հին աղբյուրներում։ Տեղեկություններ կան, որ հուշարձանը կոչվել է նաև Ցից քար, թեև սա նույնպես հին վկայություններ չունի։ Բայց սա բացարձակապես չի նշանակում, թե մենք դաշտ ենք բացում թուրքերեն տարբերակի համար։ Ղոշուն Դաշը ոչ մի օրգանական ու խորքային կապ չունի հնավայրի բնույթի ու բովանդակության հետ, օտար ու լուսանցքային անվանում է, ուստի Հայաստանում այն տեղ չունի։  Զորաց քարեր կամ Զորաքարեր անունը դեռ խորհրդային հանրագիտարանում և այլուր գործածված պաշտոնական անվանում է, ուստի հիմա հանգիստ կարելի է շարունակել այն գործածել։ Բայց Քարահունջ անունը պետք չէ գործածել, քանի որ այն սխալմամբ է տրվել հնավայրին և անքակտելիորեն զուգորդվում է հակագիտական պնդումների մի մեծ թնջուկի հետ»,- ասում է լեզվաբանը։ Խոսելով հուշարձանների լեզվաբանական ուսումնասիրության մասին՝ Հրաչ Մարտիրոսյանը նշում է․ «Հուշարձանների՝ պատմահամեմատական լեզվաբանության տեսանկյունից ուսումնասիրումը հնարավորություն է տալիս բացահայտել այս կամ այն երևույթի՝ ծեսի, ավանդության անվանումը, դրա բացատրությունը, եթե հայտնի է այն։ Ամեն երևույթ էլ անուն ունի․ կախված, թե որ ժամանակից է ու որտեղից՝ կարող ենք հայերենի համապատասխան շրջանի բառապաշարն ու կառուցվածը ուսումնասիրել, փնտրել դրա իմաստը»։ Նրա խոսքով տեղանունների ստուգաբանական ուսումնասիրման բարդ աշխատանքը պահանջում է հավելյալ զգուշավորություն և մասնագիտական խիստ մեթոդաբանություն․ «Ու ամենից առաջ, իհարկե, պետք է չմոռանալ հայկական տեղանունների՝ մեր ձեռքի տակ եղած միակ գիտական ստուգաբանական բառարանը՝ «Հին Հայոց տեղւոյ անունները» (1904/1907)։ Մենք պարզերես ենք պատմության առաջ և, ի տարբերություն մեր թշնամիների, պատմություն կցմցելու և մեր լեզուն, մշակույթն ու քաղաքակրթությունը հակագիտությամբ գունազարդելու և դրանով մեզ պատվազրկելու կարիք չունենք»։    *** Գիտնականների հետ զրույցներից հետո փորձում եմ հավաքածս տեղեկությունները դարակներում դասավորել ու հասկանալ՝ ի վերջո մենք բավարար չափով գիտելիքներ ունե՞նք Զորաց քարերի մասին։  Թեև շատ բաներ դեռ հստակ չեն, բայց դամբարան-բնակավայր վարկածի կողմնակիցները շարունակում են ուսումնասիրությունները, և գուցե հետագա պեղումների արդյունքում հնարավոր դառնա բացահայտել Զորաց քարերի իրական պատմությունն ու նշանակությունը։   *Մեգալիթ - մեծ, կոպիտ քարեր, որոնք օգտագործվում էին նախապատմական ժամանակաշրջանում։ **Համայնիկ - գյուղական համայնքի անդամ։ ***Հորանջ -  հավելում երկու (կամ ավելի) ձայնավորների միջև ****Էրկուհինջի - երկրորդ (արցախյան բարբառ)։   Հեղինակ՝ Անի ԽաչատրյանԼուսանկարները՝ Արթուր Գալստյանի Հոդվածը պատրաստվել է «Գիտական և տեխնոլոգիաների լրագրություն» դասընթացի շրջանակներում
23:14 - 10 սեպտեմբերի, 2024
Արևմտյան Նեղոսի տենդ և Էմ փոքս․ իրավիճակը Հայաստանում, կանխարգելիչ միջոցառումներն ու ընթացիկ հետազոտությունները

Արևմտյան Նեղոսի տենդ և Էմ փոքս․ իրավիճակը Հայաստանում, կանխարգելիչ միջոցառումներն ու ընթացիկ հետազոտությունները

Ըստ պաշտոնական վերջին տվյալների՝ Հայաստանում Արևմտյան Նեղոսի տենդի՝ լաբորատոր հաստատված դեպքերի թիվը 108 է, մինչև այժմ պաշոնապես հաստատվել է մահվան 1 դեպք։ Էմ փոքս (հայտնի է որպես կապիկի ծաղիկ) հիվանդությամբ վարակվածության դեպք Հայաստանում դեռևս չի գրանցվել։ Օգոստոսի 14-ին, սակայն, Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը (ԱՀԿ) Աֆրիկայում Էմ փոքսի վերջին բռնկումը հայտարարել է հանրային առողջապահության միջազգային նշանակության արտակարգ իրավիճակ։  Ի՞նչ վիրուսներ են սրանք, ինչպե՞ս են փոխանցվում, որո՞նք են թիրախային խմբերը, ի՞նչ կանխարգելիչ միջոցառումներ են իրականացվում Հայաստանում․ այս հարցերի շուրջ «Ինֆոքոմ»-ը զրուցել է Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտի (ՄԿԻ) առաջատար գիտաշխատող, վիրուսաբան Հովակիմ Զաքարյանի և Հիվանդությունների վերահսկման և կանխարգելման ազգային կենտրոնի (ՀՎԿԱԿ)՝ Մարդու ու կենդանիների համար ընդհանուր և մակաբուծային հիվանդությունների համաճարակաբանության բաժնի պետ Գայանե Գրիգորյանի հետ։   Արևմտյան Նեղոսի տենդ Իրավիճակը Հայաստանում  Արևմտյան Նեղոսի տենդի առաջին դեպքերը Հայատանում գրանցվեցին օգոստոսի սկզբին։ Մինչ այժմ պաշտոնապես հաստատվել է հիվանդությունից մահվան 1 դեպք։ Սեպտեմբերի 4-ին Արմավիրի մարզպետի աշխատակազմի՝ առողջապահության և սոցիալական ոլորտի հարցերի վարչության պետը մարզխորհրդի նիստի ժամանակ հայտնել էր, որ վիրուսից մահերի թիվը հասելի 3-ի։ Առողջապահության նախարարությունը հայտարարություն տարածեց՝ նշելով, թե տեղեկությունը հաստատված չէ, քանի որ «դեռևս արձանագրված չէ մահվան դեպքերի պատճառաբանական կապը հիվանդության հետ»։ Սակայն ուրբաթ օրը՝ տվյալների հերթական ամփոփման ժամանակ, նախարարությունն այդպես էլ չհստակեցրեց՝ հիվանդությունից մահվան դեպքերի թիվը հասե՞լ է 3-ի, թե՞ ոչ։   Թարմացում [18:10] Նյութի հրապարակումից հետո ԱՆ Հիվանդությունների վերահսկման և կանխարգելման ազգային կենտրոնից «Ինֆոքոմ»-ի հետ զրույցում հաստատեցին, որ Արևմտյան Նեղոսի տենդի վիրուսից մահերի թիվը հասել է 3-ի։ ՀՎԿԱԿ Մարդու ու կենդանիների համար ընդհանուր և մակաբուծային հիվանդությունների համաճարակաբանության բաժնի պետ Գայանե Գրիգորյանը նշում է՝ Արևմտյան Նեղոսի տենդի դեպքերի մեծամասնությունը Արմավիրում է, հաջորդիվ Արարատի և Արագածոտնի մարզերն են, հատուկենտ դեպքեր կան Կոտայքում ու Շիրակում, դեպքեր են արձանագրվել նաև մայրաքաղաք Երևանում։   Հիվանդութան ընթացքը Մարդկանց մեծամասնության մոտ (80%) Արևմտյան Նեղոսի տենդն ընթանում է առանց ախտանշանների։ Մնացած 20%-ի մոտ հիվանդությունն ուղեկցվում է ախտանշաններով՝ ջերմություն, գլխացավ, մարմնի ցավ, հոդացավ, փսխում, փորլուծություն կամ ցան։  Վարակված 150 մարդուց 1-ի կամ մոտ 1%-ի մոտ է միայն հիվանդությունն ընթանում ծանր․ զարգանում են կենտրոնական նյարդային համակարգի վրա ազդող բարդություններ՝ էնցեֆալիտ (գլխուղեղի բորբոքում) կամ մենինգիտ (գլխուղեղի և ողնուղեղի ուղեղապատյանների բորբոքում): Հիվանդության ծանր ընթացքի դեպքում նկատվում են հետևյալ ախտանշանները՝ բարձր ջերմություն, գլխացավ, պարանոցի ցավ, թմրածություն, մկանների թուլություն, տեսողության կորուստ և այլն։  Արևմտյան Նեղոսի տենդը ծանր է ընթանում հիմնականում 60 տարեկանից բարձր անձանց և խրոնիկ հիվանդություն ունեցողների մոտ։ Հիվանդության ծանր ընթացքի դեպքում 10 մարդուց 1-ն է մահանում։   Բուժումը Արևմտյան Նեղոսի տենդի դեմ հաստատված պատվաստանյութ կամ դեղամիջոցներ չկան։ ՄԿԻ առաջատար գիտաշխատող, վիրուսաբան Հովակիմ Զաքարյանը նշում է՝ երբ վարակիչ հիվանդությունների դեպքում առկա չեն ո՛չ պատվաստանյութեր, ո՛չ հակավիրուսային դեղամիջոցներ, բժիշկները պայքարում են արտահայտված ախտանշանների դեմ՝ օգտագործելով այնպիսի դեղամիջոներ, որոնք թույլ չեն տալիս օրգանիզմի թուլացում, իմունիտետի անկում, իջեցնում են ջերմությունը և այլն։   «Որքանո՞վ են դրանք արդյունավետ միջոցներ․ հիվանդությունից հիվանդություն շատ տարբեր է, բայց միանշանակ պակաս արդյունավետ են, քան եթե ունենաք դեղամիջոց կոնկրետ վիրուսի դեմ։ Դրա ամենավառ օրինակը կորոնավիրուսն է․ երբ Պաքսլովիդը շուկա դուրս եկավ, այն հիվանդանոցներում մահվան դեպքերը նվազեցրեց մոտավորապես 90%–ով՝ համեմատած այլ խմբերի հետ, որտեղ Պաքսլովիդը չէր օգտագործվում»,- նշում է վիրուսաբանը։   Տարածումը  Արևմտյան Նեղոսի վիրուսը բնության մեջ պահպանվում է մոծակների և թռչունների միջոցով։ Մարդկանց վիրուսն անցնում է մոծակներից (հիմնականում կուլեքս ցեղատեսակի), որոնք վարակվում են՝ խայթելով թռչուններին։ Չնայած հիմնական փոխանցողները մոծակներն են, Գայանե Գրիգորյանը նշում է, որ վարակը կարող է փոխանցվել նաև տզերի և մի շարք այլ միջատների միջոցով։ Վիրուսը մարդուց մարդ չի փոխանցվում (կան հազվագյուտ բացառությունններ՝ արյան փոխներարկում, օրգանների փոխպատվաստում, մորից երեխա անցում)։ Ի տարբերություն թռչունների՝ մարդիկ վիրուսը մոծակներին չեն փոխանցում, այսինքն՝ մոծակը չի կարող վարակվել՝ խայթելով մարդուն։   Հովակիմ Զաքարյանը նշում է, որ վիրուսը բազմանում է նաև մոծակների օրգանիզմում․ «Վիրուսը կարող է մոծակի օրգանիզմում էլ երկար ժամանակ մնալ։ Այսինքն՝ այնպես չէ, որ մոծակը մեխանիկական վեկտոր է, ուղղակի վերցնում է Ա կետից, տանում է Բ կետ»։ Վիրուսաբանը շեշտում է այն հանգամանքը, որ Արևմտյան Նեղոսի տենդի վիրուսը մոծակների շրջանում նաև ուղղահայաց է տարածվում, այսինքն՝ անցնում է նրանց հաջորդ սերնդին։  Հովակիմ Զաքարյանը շատ քիչ հավանական է համարում, որ Արևմտյան Նեղոսի տենդի վիրուսի համավարակ կսկսվի․ պատճառը հենց վիրուսի տարածման մեխանիզմն է։ «Սա օդակաթիլային եղանակով մարդուց մարդ փոխանցվող վիրուս չէ, որ շատ արագ տարածվի, հարյուր միլիոնավոր մարդիկ վարակվեն, և անգամ մահվան ցածր տոկոսի դեպքում հազարները կամ հարյուր հազարները մահանան։ Տարածումը էապես ավելի փոքր է լինելու, քան սուր շնչառական վիրուսների, օրինակ՝ գրիպի, կորոնավիրուսի կամ ուղիղ կոնտակտով փոխանցվող այլ վիրուսների, օրինակ՝ նույն կապիկի ծաղիկի վիրուսի տարածումը։ Կարող են  մոծակների տարածման հետ մեկտեղ անընդհատ բռնկումներ լինել, որովհետև մոծակը անընդհատ կա, խայթում է և, բնականաբար, կարող է նոր մարդկանց վարակել։ Բայց որ դա կվերածվի համավարակի, շատ չնչին հավանականություն կա»,- ասում է նա։ Արևմտյան Նեղոսի տենդի վիրուսի առանձնահատկությունն այն է, որ դրա տարածումը սեզոնային է։ Հովակիմ Զաքարյանը, սակայն, հիշեցնում է, որ մոծակների շրջանում վիրուսը տարածվում է ուղղահայաց, այսինքն՝ եթե Հայաստանում վարակակիր մոծակներ արդեն կան, նրանք կարող են վարակը փոխանցել իրենց սերունդներին։ «Մոծակները ոչ մի տեղ չեն վերանում, երբ որ ցուրտ սեզոնն է սկսվում․ նրանք սերունդ են թողնում։ Եթե մենք ունենք վիրուսի աղբյուր, և համապատասխան մոծակների պոպուլյացիան կա, դա նշանակում է, որ, ամենայն հավանականությամբ, հաջորդ բարենպաստ սեզոնի ժամանակ էլի ունենալու ենք դեպքեր։ ․․․․ Եթե մոծակների պոպուլյացիաները, որոնք կրում են վիրուսը, էապես մեծանան՝ նաև նոր ռեգիոններ գնալով, բնականաբար, դեպքերի քանակն էլ կարող է կտրուկ շատանալ»,- նշում է նա։   Վարակի աղբյուրները և մոծակների հետազոտությունները ՀԿՎԱԿ ներկայացուցիչ Գայանե Գրիգորյանն ասում է, որ Հայաստանում գրանցված դեպքերը բերովի չեն․ վարակի աղբյուրները հենց Հայաստանում են։ Մի քանի օր առաջ՝ մամուլի ասուլիսի ընթացքում, ՀԿՎԱԿ տնօրեն Ստեփան Աթոյանը նշեց, որ այս վիրուսը նոր չէ, և դեռևս 1980-ականներին Հայաստանում ուսումնասիրվել են դրա փոխանցողները՝ մոծակները, սակայն վարակակիր մոծակներ չեն հայտնաբերվել։ Մոծակների հետազոտություններն, ըստ ՀԿՎԱԿ տնօրենի, վերսկսվել են նախորդ տարի․ «Նախորդ տարի հայտնաբերում չենք ունեցել։ Այս տարի՝ հուլիսի վերջին, զեկուցվեց, որ Արագածոտնի մարզում 5 մոծակի մեջ հայտնաբերվել է այս հարուցիչը»։ Հովակիմ Զաքարյանը նշում է՝ կարևոր է հասկանալ, թե քանի մոծակ է հետազոտվել, որ մարզերից ու բնակավայրերից են նմուշներ վերցվել․ «Էպիդեմոլոգիական տեսակետից ոչ պրոֆեսիոնալ է ասել՝ 5 մոծակի մոտ դրական արդյունք կա․ որքանի՞ց 5 մոծակի մոտ։ Առաջին հերթին պետք է հասկանալ տարածման մասշտաբի պատկերը։ Մոծակների հետազոտությունը, սկրինինգը պետք է շատ մասշտաբային արվի»։ Գայանե Գրիգորյանը պարզաբանում է՝ դրական արդյունքները գրանցվել են Արագածոտնի մարզի մի շարք բնակավայրերից բերված մոտավորապես 150 մոծակների շրջանում արված հետազոտությունների ժամանակ։ «Այս մոծակների վերաբերյալ կատարվել է 5 հետազոտություն, այսինքն՝ միջինում մոտավորապես 30 մոծակից կատարվել է 1 հետազոտություն, և այդ 5 հետազոտության արդյունքում ունեցել ենք 5 դրական արդյունք կոնկրետ Արագածոտնի մարզից»։ Հարցին, թե արդյո՞ք 150 մոծակը քիչ չէ՝ վարակի աղբյուրների տարածվածությունը հասկանալու համար՝ ՀԿՎԱԿ ներկայացուցիչը պատասխանում է ՝ մարզից հավաքվել են ավելի շատ մոծակներ, սակայն տեսակավորման արդյունքում պարզվել է, որ նրանցից 150-ն է միայն կուլեքս ցեղատեսակի։ Գայանե Գրիգորյանի խոսքով մոծակներ հավաքվում են նաև այլ (օրինակ՝ Արարատի, Արմավիրի) մարզերից, բերվում լաբորատորիա և հետազոտվում։ Հարցին, թե ինչ սկզբունքով են ընտրում՝ որ մարզեր ու որ բնակավայրեր գնալ, նա պատասխանում է․ «Մենք մոծակները վերցնում ենք այն վայրերից, այն մարզերից, որտեղից ունենք հիվանդներ, որպեսզի հասկանանք՝ փոխանցման շղթան ինչպես է եղել»։ Դիտարկմանը, թե եթե որոշ մարզերում հաստատված դեպքեր չկան, վարակակիր մոծակների առկայությունն այնտեղ չի բացառում, և գուցե արժե բոլոր մարզերից նմուշներ վերցնել՝  Հայաստանում վարակի աղբյուրների տարածվածությունը հասկանալու համար, Գայանե Գրիգորյանը պատասխանում է՝ պետք է հաշվի առնել բնակլիմայական պայմանները և մոծակի կենսակերպը։ «Հարց է առաջանում՝ ինչո՞ւ հիմա Հայաստանում գրանցվեց Արևմտյան Նեղոսի տենդ։ Մենք գիտենք, որ այս տարի շատ խոնավ տարի էր, շատ էին տեղումները։ Ջերմաստիճանի բարձրացումը և խոնավությունը երբ համընկնում են, բարենպաստ պայմաններ են ստեղծում մոծակների զարգացման, բազմացման և տարածման համար։ Մոծակների ապրելակերպի հետ կապված՝ հունիս ամսից մինչև հոկտեմբերը բարենպաստ է նրանց համար։ Ինչո՞ւ, օրինակ, Գեղարքունիքում չի գրանցվել․ ցուրտ, տարածաշրջաններում հավանականությունն ավելի փոքրանում է, որովհետև այդ բարենպաստ սեզոնն էլ է ավելի կարճ, և այստեղ հիվանդության փոխանցումը և տարածումը ավելի քիչ է կամ կարող է չլինել։ Չնայած, դա ժամանակի խնդիր է։ Այո՛, որ մարզերում, տարածաշրջաններում որ ունենք այդ մոծակների տարատեսակները, մենք այդ հետազոտությունները կկատարենք»,- ասում է նա։  Հովակիմ Զաքարյանը նշում է՝ վարակի աղբյուրների տարածվածությունը կամ մարզերի վտանգվածությունը կարող են պարզ դառնալ հետազոտությունների արդյունքում, և այնքան էլ ճիշտ չէ դա կապել ջերմաստիճանի հետ։  «Հայաստանի տարբեր ռեգիոնները, չհաշված երևի Շիրակի մարզի շատ ցուրտ հատվածները, շատ թե քիչ նույն բնակլիմայական զոնայի մեջ են։ Այնպես չէ, որ Գեղարքունիքի մարզում մոծակներ չկան։ Հատկապես այն հատվածներում, այն մարզերում, որտեղ նաև լճեր կան, ճահճացած, կիսաճահճացած վիճակներ, կեղտոտ գետեր կան, բոլոր այդ տեղերում կան մոծակներ։ Այս պահին Սևանի ափին, որտեղ կիսաճահճային վիճակ է, չկա՞ մոծակ։ Հարցը հետևյալն է՝ այդ մոծակները պատկանո՞ւմ են այն տեսակին, որը տարածում է վիրուսը, և եթե այդ տեսակն է, ունե՞ն վիրուսը։ Եթե վերցնեք 1000 մոծակ Գեղարքունիքի մարզի տարբեր հատվածներից, տեսնեք, որ ոչ մի դեպքում վիրուսը այնտեղ չի հանդիպում, բայց, օրինակ, Արարատի մարզում 10%-ի մոտ հանդիպում է, այո՛, կարող եք ասել, որ Գեղարքունիքի մարզը ավելի քիչ վտանգված է»,- նշում է նա։ Սակայն թե այս պահի դրությամբ քանի մարզից ունեն հավաքած մոծակների նմուշներ, որքան է այդ մոծակների թիվը, բացի Արագածոտնից՝ այլ մարզերում հետազոտությունների արդյունքներն ինչպիսին են՝ ՀԿՎԱԿ ներկայացուցիչը չի մանրամասնում՝ նշելով, որ հետազոտություններն ընթացքի մեջ են։  Իսկ նախորդ տարի հետազոտությունների համար մոծակներ հավաքվել են 3-4 մարզերից։ Հովակիմ Զաքարյանը, սակայն, կարևորում է, որ գոնե առաջնային հետազոտությունների արդյունքները հրապարակվեն, որպեսզի և՛ վարակի աղբյուրների տարածվածության պատկերը հստակ լինի, և՛ բնակիչներն իրենց մարզերում իրավիճակից տեղեկացված լինեն։ Խոսելով իրականացվող հետազոտությունների ու միջոցառումների մասին՝ Գայանե Գրիգորյանը նշում է՝ պետք է կենտրոնանալ ջրականգերի վրա։ «Այդ մոծակները հիմնականում զարգանում են հենց ջրականգերում։ Դրա համար ամբողջ Հայաստանով մենք ունենք այդ ջրականգերի քարտեզագրումը, Կենտրոնի կողմից  կատարվում է ջրականանգերի չորացում և գամբուզացում։ Գամբուզացման նպատակն այն է, որ գամբուզիա կոչվող ձուկը, որը սնվում է մոծակների թրթուրներով, լցնում ենք ջրամբարների մեջ, այսինքն՝ բնական ճանապարհով պայքարում ենք մոծակների բազմացման և տարածման դեմ»։ Ճշտող հարցին, թե արդյո՞ք ջրականգերից վերցնում են մոծակների նմուշներ, ՀԿՎԱԿ ներկայացուցիչը պատասխանում է․ «Իհարկե, մենք ամեն տեղից ենք վերցնում, որովհետև մենք ունենք քարտեզագրում, այդ ամբողջը մեր հսկողության տակ է, պարբերաբար բերվում են նմուշներ լաբորատորիա, և արդյունքների մասին մենք պարբերաբար թարմացնում ենք տվյալները»։ Երբ հայտնի դարձավ Արևմտյան Նեղոսի տենդի առաջին դեպքերի մասին, ՀՎԿԱԿ տնօրեն Ստեփան Աթոյանն «Ազատության» հարցին, թե Հայաստանի բնակչության քանի տոկոսն է թիրախային խմբում, պատասխանել էր՝ լրացուցիչ ուսումնասիրությունից հետո պարզ կլինի, և մասնագետներն «առաջիկայում կպարզեն՝ մարզերում բնակչության քանի տոկոսն է թիրախային խմբում»։ Մեր հարցին, թե ինչու թիրախային խմբերն ավելի վաղ, օրինակ՝ անցած տարի չեն որոշվել, եթե դեռ անցած տարվանից էր  հնարավոր համարվում Հայաստանում դեպքերի գրանցումը, Գայանե Գրիգորյանը պատասխանում է․ «Մենք չէինք կարող անցյալ տարի պլանավորել, որ բնակլիմայական պայմանները պետք է անպայման շատ նպաստավոր լինեն կուլեքսի տարածման, զարգացման համար, և կարող է տարածվել Արևմտյան Նեղոսի տենդ հիվանդությունը։ Բայց մենք կանխարգելիչ նպատակներով, անկախ նրանից, ինչպիսին կլինեն եղանակային պայմանները, ջրականագերի հետ կապված ունենք քարտեզագրում, ամեն տարի կատարում ենք գամբուզացում, կատարում ենք ջրականգերի չորացում, այդ բոլոր տեսակները հավաքվում են տարբեր մարզերից, բերվում են լաբորատորիա, և կատարվում են ՊՇՌ հետազոտություններ տարբեր վարակների նկատմամբ»։ Ճշտող հարցին՝ արդյո՞ք արդեն հայտնի է, թե որ մարզում բնակչության քանի տոկոսն է թիրախային խմբում՝ իրազեկելու, կլինիկաներին զգուշացնելու և առավել թիրախային աշխատելու ամար, ՀԿՎԱԿ ներկայացուցիչը պատասխանում է․ «Կառույցի կողմից մենք մի քանի շրջաբերականներ ենք իջեցրել բոլոր բուժկանխարգելիչ հիմնարկներին և մնացած կառույցներին։ Շրջաբերականում մենք ընդգծել ենք Արևմտյան Նեղոսի տենդի տարածվածության վերաբերյալ կանխարգելիչ միջոցառումների մասին»։  Հովակիմ Զաքարյանը նշում է նաև Արևմտյան Նեղոսի տենդի վիրուսի հետագա հետազոտությունների նպատակով դրական նմուշները պահելու կարևորությունը՝ շեշտելով, որ նմանատիպ հետազոտությունների համար անհրաժեշտ է ունենալ 3-րդ կարգի անվտանգության լաբորատորիա։  Գայանե Գրիգորյանն ասոմ է՝ իրենք դրական նմուշները պահպանում են, իսկ հետազոտությունների վերաբերյալ «ընթացքում որոշումներ կկայացվեն, և ղեկավարությունը կորոշի, թե որ ուղղությամբ հետազոտություններ կատարվեն»։ Հարցին, թե արդյո՞ք ՀԿՎԱԿ-ն ապահովված է նմանատիպ հետազոտություններ իրականացնելու համար անհրաժեշտ լաբորատոր պայմաններով, նա պատասխանում է․ «ՀԿՎԱԿ Ռեֆերենս լաբորատոր կենտրոնը հագեցած է կենսանվտանգության և կենսաապահովման միջոցներով, բոլոր լաբորատորիաներում կատարվում են և՛ վիրուսային վարակների (նկատի ունեմ՝ արյան կենսաբանական նմուշների), և՛ բակտերիալ ծագման վարակների հետազոտություններ»։   Էմ փոքս (կապիկի ծաղիկ) Վիրուսի փոխանցումն ու ընթացքը Էմ փոքսը մարդուն փոխանցվում է կենդանիներից։ Այս վիրուսի տարածման հավանականությունն ավելի մեծ է, քանի որ այն, ի տարբերություն Արևմտյան Նեղոսի տենդի վիրուսի, նաև մարդուց մարդ է փոխանցվում։ Էմ փոքսի դեպքում ևս թիրախային խմբում խրոնիկ հիվանդություններ ունեցող մարդիկ են։ Հիվանդությունը դրսևորվում է ջերմությամբ և ցանով։ Գաղտնի շրջանը կարող է տևել 5-21 օր: Սովորաբար 1-3 օր արտահայտվում են ախտանշանները՝ ջերմություն, ինտենսիվ գլխացավ, ավշային հանգույցների այտուցվածություն, մեջքի ցավ, մկանային ցավ, թուլություն և այլն: Իսկ դրան հետևում է մաշկային ցանի փուլը, որ տևում է 2-4 շաբաթ։  Էմ փոքսի շուրջ այս տարի մտահոգություններ առաջացան՝ Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետությունում բռնկման նոր ալիքով պայմանավորված։ Սկսած 2023-ից՝ երկրում հիվանդության ավելի 27 հազար և մահվան ավելի քան 1300 դեպք է արձանագրվել։ ԱՀԿ-ն օգոստոսին այս բռնկումը հայտարարել է հանրային առողջապահության միջազգային նշանակության արտակարգ իրավիճակ։  Էմ փոքսի վիրուսի երկու տեսակ կա՝ առաջին և երկրորդ։ Կենտրոնական և Արևելյան Աֆրիկայում դեպքերի աճի համար պատասխանատու է հենց առաջին  տեսակը, որը պատմականորեն ավելի շատ է հիվանդության ծանր ընթացքի և մահվան պատճառ դարձել, քան երկրորդը։ Առաջին տեսակից մահացել է վարակվածների մինչև 10%-ը, չնայած վերջին բռնկումների ժամանակ մահացության տոկոսն ավելի ցածր է՝ 1-3.3%։ Իսկ երկրորդ տեսակը 2022-ի բռնկման պատճառն էր։ Երկու տեսակն էլ տարածվում են վարակված անձանց հետ սերտ շփման (այդ թվում՝ սեռական հարաբերությունների), աղտոտված առարկաների հետ շփման, վարակված կենդանիների հետ ուղիղ շփման միջոցով։ Վերջին բռնկման ժամանակ Էմ փոքսի առավել վտանգավոր տեսակը տարածվել է Կոնգոյի որոշ հարևան երկրներում՝ Բուրունդիում, Կենտրոնական Աֆրիկյան Հանրապետությունում, Ռուանդայում և այլուր։ Օգոստոսի 15-ին վիրուսի առաջին տեսակը հայտանբերվել է նաև շվեդ ճանապարհորդներից մեկի մոտ, ով այցելել էր Աֆրիկա։ Օգոստոսի 22-ին Թաիլանդը ևս հայտարարե է, որ Կոնգոյից այնտեղ մեկնած ճանապարհորդի մոտ ախտորոշվել է Էմ փոքսի առաջին տեսակը։ Վիրուսաբան Հովակիմ Զաքարյանը նշում է, որ Էմ փոքսի դեմ արդյունավետություն կարող է ունենալ բնական ծաղիկի դեմ պատվաստանյութը․ «Բնական ծաղիկը կապիկի ծաղիկի հարազատ եղբայրն է, եթե այսպիսի անալոգիա տանենք»։  Ըստ ԱՀԿ-ի ներկայացրած տվյալների՝ բնական ծաղիկի դեմ պատվաստանյութն 85% արդյունավետություն է ցույց տվել Էմ փոքսի դեմ։   Հայաստանի համար որքանո՞վ է Էմ փոքսը վտանգավոր Հովակիմ Զաքարյանը նշում է, որ Էմ փոքսի վիրուսով վարակվածների թվի կտրուկ աճ կա՝ համեմատած նախորդ տասնամյակների հետ։ Նա չի բացառում, որ թվաքանակի աճը շարունակվելու դեպքում ԱՀԿ-ն սա կհամարի լոկալ էպիդեմիա, որը կարող է վերածվել համավարակի, եթե սկսի գլոբալ արագ տարածվել։  Գայանե Գրիգորյանը նշում է, որ Հայաստանի համար այս վիրուսի ներթափացնման վտանգը ցածր է․ «Մենք չունենք ոչ մի դեպք բարեբախտաբար։ Հիմնականում տարածված է Արևելյան Աֆրիկայի տարածաշրջանում, գերակշռող մասը՝ հենց Կոնգոյի Հանրապետությունում»։ Հովակիմ Զաքարյանը, սակայն, հիշեցնում է, որ Եվրոպայում արդեն վարակի դեպքեր կան։ Նա նշում է՝ եթե վիրուսը հասել է Շվեդիա, ապա կարող է հասնել նաև Հայաստան, այդ պատճառով էլ պետք է պատրաստ լինել։ Հնարավոր տարբերակներից մեկն, ըստ նրա, այն է, որ Հայաստանից աֆրիկյան երկրներ հանգստի մեկնած մարդիկ վարակվեն ու վիրուսն իրենց հետ բերեն Հայաստան։ Էմ փոքսի ներթափանցումն ու տարածումը կանխարգելելու համար վիրուսաբանը երկու քայլ է առաջարկում․ ունենալ պատրաստի ախտորոշման թեստեր կասկածելի դեպքերի համար, ինչպես նաև ուժեղացնել սահմանային վերահսկողությունը։ «Տուրիստական սեզոնը կամաց-կամաց մոտենում է ավարտին։ Եթե, օրինակ, 150 հոգի վերադարձավ Հայաստան, մի օր հետո պարզվեց, որ այդ 150-ից 2 հոգու մոտ կա կապիկի ծաղիկ, կկարողանա՞ն ադ նույն օդանավով եկած մնացած 148 հոգու շրջանում ախտորոշում անել»,- հարցնում է նա։ Գայանե Գրիգորյանը նշում է, որ ՀԿՎԱԿ-ն ունի որգեգրած ռազմավարություն, ըստ որի՝ միշտ պետք է պատրաստ լինի բոլոր վարակներին, առավել ևս եթե խոսքը Էմ փոքսի նման վտանգավոր վարակիչ հիվանդութան ասին է․ «Մենք մեր տարեկան պլանի մեջ միշտ ընդգրկում ենք այդ բոլոր վարակների նկատմամբ ախտորոշիչ թեստ հավաքածուները»։ Ճշտող հարցին, թե արդյո՞ք Էմ փոքսի համար ախտորոշիչ թեստեր առկա են, նա դրական պատասխան է տալիս, սակայն չի հստակեցնում, թե քանի թեստի մասին է խոսքը։ ՀԿՎԱԿ ներկայացուցիչը նշում է միայն, որ մեկ թեստ հավաքածուն սովորաբար պարունակում է 48-96 թեստ։ Իսկ հարցին, թե արդյո՞ք նախատեսվում է ուժեղացնել սահմանային վերահսկողությունը՝ հաշվի առնելով, որ հանգստի շրջան է, և մարդիկ  արձակուրդներին աֆրիկյան երկրներ հաճախ են մեկնում, Գայանե Գրիգորյանը պատասխանում է՝ Առողջապահության նախարարությունը համագործակցում է միջազգային կառույցների հետ։ «Արտակարգ իրավիճակը երբ որ հայտարարվել է, ԱՀԿ-ն մի շարք միջոցառումների ցանկ է ներկայացրել, և հենց այդ միջոցառումների ցանկի համաձայն՝ չեն նախատեսվում ո՛չ սահմանափակումներ, այսինքն՝ արգելել դրսից մուտքը, ոչ էլ ֆիլտր, ինչպիսիք կորոնավիրուսի ժամանակ սահմանային կետերում հետազոտությունները, զննումներն էին»։ Ճշտող հարցին, թե արդյո՞ք նախարարությունն այս դեպքում առաջնորդվում է ԱՀԿ-ի խորհուրդներով ու առաջարկներով, ՀԿՎԱԿ ներկայացուցիչը դրական պատասխան է տալիս․ «Մենք, իհարկե, Էմ փոքսի հետ կապված միջոցառումների պլան ունենք, մենք ունենք մեր ռազմավարությունը, ըստ որի, եթե հայտարարվի արտակարգ իրավիճակ, ապա մենք մի շարք միջոցառումներ կիրականացնենք»։ Հարցին, թե ինչ միջոցառումների մասին է խոսքը, Գայանե Գրիգորյանը պատասխանում է․ «Եթե սահմանային կետերում հայտարարվի արտակարգ իրավիճակ, ապա մեր պլանի համաձայն՝ կիրականացվեն այդ միջոցառումները, այսինքն՝ կիրականացվի վերահսկողություն»։ Հովակիմ Զաքարյանը, սակայն, կարծում է, որ սահմանային վերահսկողությունը պետք է իրականացվի այս պահին․ «Պետք է իրավիճակին ակտիվ հետևել։ Եթե մենք տեսնենք, որ վաղը 18 000–ը դարձավ արդեն 28 000 (պայմանական թիվ եմ ասում), անհրաժեշության դեպքում պետք է ակտիվ քայլեր ձեռնարկել, որպեսզի չկանգնենք այն փաստի առաջ, ինչպես եղավ կորոնավիրուսի ժամանակ, երբ հանկարծ մեզ մոտ ոչ թե պացիենտ զրո առաջացավ, այլ միանգամից պացիենտների փունջ, ու այլևս չկարողացան ոչ մի բան վերահսկել»։   Վիրուսային հիվանդությունների դեմ պայքարը Մի քանի տարի առաջ աշխարհին և Հայաստանին սպառնում էր կորոնավիրուսը, այս օրերին ակտիվ խոսվում է Արևմտյան Նեղոսի տենդի ու Էմ փոքսի մասին, իսկ ապագայում կարող են տարածվել այլ վիրուսներ։ Ի՞նչ եթակառուցվածքներ ու հետազոտություններ են անհրաժեշտ Հայաստանին վիրուսների դեմ պայքարում։ Հովակիմ Զաքարյանը, որի ղեկավարած լաբորատորիան զբաղվում է հակավիրուսային դեղամիջոցների հայտնաբերմամբ, կարևորում է Հայաստանում այնպիսի լաբորատորիաների առկայությունը, որտեղ կզբաղվեն հենց վիրուսների հետազոտություններով։ «Միշտ կարող ենք ասել՝ դե ինչի՞ համար անենք, ուրիշներն անում են՝ ֆրանսիացիները, ամերիկացիները․ մենք փոքր ազգ ենք։ Այս սպառողական մտածելակերպը բոլորի մոտ է․ չենք մտածում ունենալ մեր սեփական ենթակառուցվածքը, մենք էլ ուսումնասիրենք, ուսումնասիրելով կարողանանք ունենալ այնպիսի մասնագետներ, որոնք ճիշտ պահին ճիշտ որոշումներ կարողանան կայացնել։ Որոշումների սարսափելի սխալները գալիս են նրանից, որ մարդիկ, որոնք պատասխանատու պաշտոններ են զբաղեցնում, բավարար գիտելիքներ չունեն, չեն պատկերացնում խնդիրները, նրանց չորս կողմը չկան մասնագետներ, որոնք իրենց ունեցած գիտելիքով խորհուրդ կտային։ Գիտելիք ունեցողները չկան, որովհետև այդ գիտությունը չկա Հայաստանում»,- ասում է նա։ Հովակիմ Զաքարյանը կարևորում է նաև ախտածին բակտերիաների ուսումնասիրությունը՝ նշելով, որ Հայաստանում այդպիսի հետազոտություններով զբաղվող միայն մեկ լաբորատորիա է իրեն հայտնի, որը հենց Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտում է։ «Բելգիայի կառավարությունը կարծեմ 20 միլիոն եվրո հատկացրեց, որ  ստեղծվի նոր ենթակառուցվածք Լյուվենում, որտեղ արդեն վիրուսաբանական բազմաթիվ հայտնի լաբորատորիաներ կային։ Բացեցին վիրուսների բանկ, զրոյից ստեղծեցին նոր ենթակառուցվածք, որի նպատակն է պայքարի միջոցներ մշակել այն վիրուսների դեմ, որնք կարող են նոր համավարակներ առաջացնել ապագայում։ Մարդիկ պատրաստվում են ապագա հնարավոր համավարակին, որը կարող է 20 տարի հետո լինել, կարող է 5 տարի հետո լինել, կարող է չլինել։ Բայց պիտի պատրաստվես դրան»,- ասում է վիրուսաբանը։    Գլխավոր նկարում օգտագործվել են հետևյալ հարթակների, հեղինակների լուսանկարները՝ cdc.gov, who.int, Patrick T. Fallon | AFP |    Հեղինակ՝ Աննա ՍահակյանԳլխավոր նկարը՝ Մարգարիտա Հովհաննիսյանի
16:39 - 09 սեպտեմբերի, 2024
Գիտության վիրահատական միջամտություն՝ ուղղված բարձրագույն կրթության թիրախներին․ «Ակադեմիական քաղաք» ծրագիրը

Գիտության վիրահատական միջամտություն՝ ուղղված բարձրագույն կրթության թիրախներին․ «Ակադեմիական քաղաք» ծրագիրը

Բուհերի խոշորացում, գիտական որոշ կազմակերպությունների և խոշորացված բուհերի միավորմամբ 6 կլաստերների ստեղծում, ակադեմիական քաղաքի կառուցում և կլաստերների փուլ առ փուլ տեղափոխում այս քաղաք․․․ Սրանք այն հիմնական գործողություններն են, որոնք կառավարությունը նախատեսում է իրականացնել բարձրագույն կրթության և գիտության ոլորտում մեկնարկած բարեփոխումների շրջանակում։  «Ինֆոքոմի» այս ֆիլմն ամփոփ ներկայացնում է բարձրագույն կրթության և գիտության ոլորտների բարեփոխումները, մասնավորապես՝ - որոշումների կայացման և քննարկումների ժամանակագրությունը,- գործընթացի հիմքում ընկած հիմնական փաստաթղթերը,- գործող օրենքներն ու տարբեր ժամանակահատվածներում ներկայացված օրենսդրական նախաձեռնությունները,- Գիտությունների ազգային ակադեմիայի բարեփոխումների օրակարգն ու առաջարկները,կառավարության հիմնավորումները,- համալսարանների և գիտական կազմակերպությունների միավորման փորձը Վրաստանի օրինակով,- Լեհաստանի և Հայաստանի գիտական համակարգերի համեմատությունը՝ հաշվի առնելով Լեհաստանում գիտության կազմակերպման ձևերի բազմազանությունը։ Գործընթացի մասին առավել մանրամասն կարող եք կարդալ թեմայի վերաբերյալ հոդվածում
13:48 - 07 սեպտեմբերի, 2024
Գրագողությունն ու հայկական գիտական ամսագրերում գրախոսության գործընթացը․ Արևելագիտության ինստիտուտի տնօրենի պաշտոնակատարի հոդվածների հետքերով

Գրագողությունն ու հայկական գիտական ամսագրերում գրախոսության գործընթացը․ Արևելագիտության ինստիտուտի տնօրենի պաշտոնակատարի հոդվածների հետքերով

Գիտական ստեղծագործությունները հեղինակային իրավունքի օբյեկտներ են։ «Հեղինակային իրավունքի և հարակից իրավունքների մասին» օրենքը սահմանում է․ «Ուրիշի ստեղծագործությունից մտքեր, հատվածներ քաղելը առանց դրանց ստեղծագործական վերամշակման և առանց ձեռքբերման սկզբնաղբյուրի նշման և որպես իրենը ներկայացնելը կամ ստեղծագործությունն ամբողջությամբ իր անունով ներկայացնելը համարվում է գրագողություն»։ Հայաստանում և աշխարհում գրագողությունը նոր երևույթ չէ, սակայն այս մասին խոսակցություններն ակտիվացան վերջին ամիսներին՝ պայմանավորված Գիտությունների ազգային ակադեմիայի (ԳԱԱ) Արևելագիտության ինստիտուտի տնօրենի պաշտոնակատարի հոդվածներում գրագողության դեպքերի մասին հրապարակմամբ ու դրա շուրջ քննարկումներով։   Նախապատմությունը Արդեն մի քանի ամիս է, ինչ պատմական գիտությունների թեկնածու Լիլիթ Հարությունյանը Արևելագիտության ինստիտուտի տնօրենի պաշտոնակատարն է։ Հունիսին տեղի են ունեցել ինստիտուտի տնօրենի ընտրություններ, որոնց ժամանակ վերջինս նաև եղել է թեկնածուներից մեկը։ Ընտրությունների արդյունքում, սակայն, ԳԱԱ նախագահությունը չի ընտրել թեկնածուներից ոչ մեկին, և առաջիկայում սպասվում են նոր ընտրություններ։ Մինչ տեղի կունենան նոր ընտրությունները, մամուլում հուլիսին հրապարակում եղավ այն մասին, որ Լիլիթ Հարությունյանի հեղինակած գիտական հինգ հոդվածներում առկա են գրագողության դեպքեր։ Հրապարակման մեջ նաև նշված էին այն հոդվածները, որոնցից, ենթադրաբար, արտագրություններ են տեղի ունեցել։ «Ինֆոքոմն» ուսումնասիրեց հրապարակման մեջ նշված հոդվածներից երկուսը։ Մեր համեմատությունն այս երկու հոդվածի օրինակով ցույց տվեց, որ դրանք արտագրված են արսասահմանյան հեղինակների՝ ավելի վաղ հրապարակված հոդվածներից՝ չնչին փոփոխություններով. որոշ բառեր փոխարինված են հոմանիշներով, անձնանունների ու տեղանունների գրության այլ ձևեր են ընտրված և այլն։ Այս հղումով կարող եք գտնել նշված երկու հոդվածներն ու կարդալ, թե ինչպես է կատարվել համեմատությունը։ Հոդվածների ուսումնասիրությունից հետո մենք դրանցից  մեկն ու առերևույթ սկզբնաղբյուրն ուղարկեցինք Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտե՝ խնդրելով մեկնաբանել, թե արդյո՞ք Կոմիտեն կարծում է, որ գրագողություն է տեղի ունեցել։ Մեր հարցմանն ի պատասխան՝ Կոմիտեից հայտնեցին՝ Լիլիթ Հարությունյանի հոդվածներում գրագողության հնարավոր դեպքերի վերաբերյալ նյութերի ուսումնասիրման նպատակով ԳԱԱ նախագահի` հուլիսի 10-ի հրամանով ստեղծվել է մասնագիտական հանձնաժողով։ «Ներկայացված նյութերում բերված, Լ. Հարությունյանի հեղինակած հոդվածներում առկա են այլ հեղինակների կողմից ավելի վաղ հրապարակված հոդվածների հետ բովանդակային և բառացի-տեքստային ակնհայտ համընկնումներ` առանց պատշաճ հղումների (գրագողություն)»,- նշվում է ԳԱԱ-ում ձևավորված հանձնաժողովի եզրակացության մեջ։ Մեր հարցման պատասխանում Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեից նաև նշել էին, որ «խստիվ դատապարտում են ակադեմիական ազնվության և բարեվարքության սկզբունքները խախտող որևէ գործունեություն»: «Ինֆոքոմն» այս դեպքի, ինչպես նաև գրագողության երևույթի ու դրա դեմ պայքարի, հայկական գիտական ամսագրերի խնդիրների մասին զրուցել է Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի նախագահ Սարգիս Հայոցյանի, ԳԱԱ ակադեմիկոս քարտուղար Արթուր Իշխանյանի, Արևելագիտության ինստիտուտի տնօրենի պաշտոնակատար Լիլիթ Հարությունյանի, տնօրենի թեկնածու Գոռ Մարգարյանի և Բարձրագույն որակավորման կոմիտեի (ԲՈԿ) նախկին նախագահ Սմբատ Գոգյանի հետ։   Գրագողության դեպքեր․ բարձրաձայնե՞լ, թե՞ ոչ Սմբատ Գոգյանն ասում է՝ նման դեպքերը, երբ գիտնականները վերցնում են այլ հեղինակների գործերը, որոշ բառեր փոխարինում հոմանիշներով, մի քանի հղումներ փոխում և որպես իրենց հոդված ներկայացնում, Հայաստանում տարածված պրատիկա է։ ԳԱԱ ակադիմիկոս քարտուղար Արթուր Իշխանյանը նշում է, որ Ակադեմիայի համակարգի գիտնականներից նախագահությունը  գրագողության դեպքերի մասին ժամանակ առ ժամանակ նամակներ ստանում է։ Նրա խոսքով նախագահությունն այդ դեպքերի հետևից գնում է ու ստուգում։ Հարցին, թե արդյո՞ք դա գրագողություն կատարած գիտնականների համար հետևանքներ ունենում է, ԳԱԱ ակադեմիկոս քարտուղարը պատասխանում է․ «Իհարկե ունենում է»։  Իսկ թե ինչպիսին են այդ հետևանքները, նա հրաժարվում է մեկնաբանել՝ նշելով, որ դա ԳԱԱ ներքին հարցն է, և կարիք չկա հանրայնացնելու։ Լիլիթ Հարությունյանի կողմից գրագողության կատարելու մասին առաջին անգամ բարձրաձայնել է Արևելագիտության ինստիտուտի տնօրենի մյուս թեկնածուն՝ պատմական գիտությունների թեկնածու Գոռ Մարգարյանը, որն այդ մասին դիմում է ուղարկել վարչապետի աշխատակազմ։ Վարչապետի աշխատակազմից էլ դիմումը հասցեագրվել է ԳԱԱ-ին ու Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեին։ Արթուր Իշխանյանը պատմում է, որ հուլիսին պետք է ինստիտուտի տնօրենի ընտրության հարցով նախագահության նիստ տեղի ունենար, սակայն ԳԱԱ նախագահությունը  անծանոթ էլեկտրոնային հասցեներից անստորագիր նամակներ է ստացել այս դեպքի մասին և չեղարկել նիստը։  Այնուհետև նախագահությունը հանձնաժողով է ստեղծել, որը սկսել է քննել վարչապետի աշխատակազմ ուղարկված գրության մեջ և անստորագիր նամակներում նշված հոդվածները՝ հաստատելով  գրագողության փաստը։ Տնօրենի թեկնածուի կողմից այս դեպքի հանրայնացումն, ըստ Արթուր Իշխանյանի, տեղի է ունեցել «ակադեմիական վարվելակերպի տեսակետից անընդունելի եղանակով, որովհետև խախտված է ակադեմիական իրազեկման ներքին կարգը»։ «Աշխարհում ընդունված կարգը ներքին իրազեկման կարգն է»,- նշում է նա։ Դիտարկմանը, թե Հայաստանում գիտությունն իրականացվում է հանրային միջոցների հաշվին, հետևաբար թափանցիկության և հաշվետվողականության տեսանկյունից գուցե ավելի ընդունելի տարբերակ է բարձրաձայնել այդ դեպքերի մասին, ԳԱԱ ակադեմիկոս քարտուղարը պատասխանում է․ «Պատկերացրեք, որ ինչ-որ թերացման արդյունքում սահմանում զորքերի ինչ-որ հատվածում կա բաց տարածք։ Դրա հանրայնացումը հակառակորդին միանգամից հնարավորություն է տալու ներխուժել այդտեղ»։ Հարցին, թե արդյո՞ք այս երկու օրինակները համեմատելի  են, Արթուր Իշխանյանը պատասխանում է․ «Ակադեմիան հանդիսանում է գիտության կարևոր կազմակերպիչ, և որոշումները կայացվում են՝ հաշվի առնելով շատ տարբեր հանգամանքներ։ Այդ տարբեր հանգամանքների բալանսն ասում է, որ տվյալ դեպքում հանրայնացնել պետք չէ։ ․․․․ Դա կարող է վնաս հասցնել համակարգին»։  Ինքը՝ Գոռ Մարգարյանը, չի կարծում, թե այս հարցը պետք է ներքին կարգով քննարկվեր ու լուծում ստանար։ Նրա խոսքով ԳԱԱ Հայագիտության և հասարակական գիտությունների բաժանմունքում տեղյակ են, որ Արևելագիտության ինստիտուտում երբեմն գրագողության վերաբերյալ խնդիրներ են առաջանում և բարձրաձայնվում։  «Ո՞ւմ պիտի տեղյակ պահեի և ակնկալեի, որ հարցին ներքին կարգով լուծում պիտի տրվեր։ Սա Գիտությունների ակադեմիա է, աստեղ ներքին կարգով հարցերը լուծելու տեղ չէ՛։ [Արևելագիտության] ինստիտուտում ընդամենը երկու օր առաջ գործընկերներիցս մեկը դատապարտում էր ինձ, որ ես գրագողությունը բացահայտել եմ։ Հասկանու՞մ եք՝ ինչ է տեղի ունենում․ մարդիկ ինստիտուտում քայլ են նախաձեռնել՝ հաջակցություն Լիլիթ Հարությունյանի  և դատապարտելով գրագողությունը բացահայտելու իմ քայլը։ Բառացիորեն երկու օր առաջ ինստիտուտի հարգարժան գիտությունների դոկտորներից մեկը համարեց, որ գրագողություն բացահայտելը «զազրախոս հաչոց է»։ Դուք  ակնկալում եք, որ նման միջավայրում ներքին կարգերով հարցե՞ր պիտի լուծվեն։ Ես դեմ եմ ներքին կարգերով հարցեր լուծելուն․ ես կողմ եմ այսօրվա հանրահռչակված գիտության քաղաքականությանը»,- նշում է նա։ Գոռ Մարգարյանը շեշտում է նաև այն հանգամանքը, որ Արևելագիտության ինստիտուտի ընտրությունների գործընթացում ԳԱԱ նախագահությունից կողմնակալ վերաբերմունք ու ճնշումներ է նկատել։ Հարցին, թե ինչ ճնշումների կամ կողմնակալ վերաբերմունքի մասին է խոսքը, նա պատասխանում է՝ ընտրությունների երկրորդ՝ խորհրդատվական փուլի օրն ու ժամն իրենից գաղտնի են պահել, չնայած որ այն որոշված էր դեռ մեկ շաբաթ առաջ։ Գոռ Մարգարյանի խոսքով միայն ինստիտուտին ուղարկած հարցումից հետո են իրեն զանգով տեղեկացրել, որ այդ օրն ընտրությունների երկրորդ փուլն է, երբ պիտի թեկնածուներն իրենց ծրագրերը ներկայացնեին, և  բաժանմունքը թեկնածուների երաշխավորեր վերջնական ընտրության համար։ «Ընթացակարգը նախատեսում է, որ ինստիտուտից թեկնածուների հետ պետք է ներկայանա ոչ ավելի, քան հինգ ներկայացուցիչ։ Երբ որ ես այդ նիստին գնացել եմ, հինգ ներկայացուցիչներն արդեն ընտրված, նիստին ներկա են եղել, ներկա է եղել Լիլիթ Հարությունյանը, իսկ ինձ այդ մասին միայն այդ օրը (հուլիսի 2-ին,- խմբ․), այն էլ ինստիտուտին ուղարկված հարցումից հետո, ժամը տասի կողմը զանգել են և ասել՝ դու գիտե՞ս որ այսօր ընտրության երկրորդ փուլն է»,- պատմում է նա։ «Ինֆոքոմն» այս դեպքի և ԳԱԱ-ում ձևավորված հանձնաժողովի որոշման մասին մեկնաբանություն խնդրեց նաև խնդրո առարկա հոդվածների հեղինակ, Արևելագիտության ինստիտուտի տնօրենի պաշտոնակատար Լիլիթ Հարությունյանից։ Վերջինիս կարծիքով այս ամենը տեղի է ունենում տնօրենի ընտրությունների պատճառով։   «Տնօրենի ընտրությունների հետ կապված գործընթացում թեկնածուներից մեկը (նկատի ունի Գոռ Մարգարյանին,- խմբ․) փորձեց շահարկել հոդվածներում համընկնումների թեման, ինչը նպատակ ուներ այդ գործիքակազմը օգտագործել ընտրական գործընթացում որոշակիորեն ավելի քիչ ձայներ հավաքած և գիտական կոլեկտիվում առաջադրման համար մերժված թեկնածուի համար այդ ճանապարհով որոշակի հանրային հնչեղություն հարցին տալ»,- նշում է նա։ Լիլիթ Հարությունյանը կարծում է, որ  գիտական հոդվածներում համընկնումների կարգավորման մեխանիզմներ չկան, և գիտական ինստիտուտներում չկա ներդրված միասնական համակարգ կամ գործիքակազմ՝ համընկնումները ստուգելու համար «[Ամսագրերի] խմբագրություններն իրենց ձեռքի տակ եղած գործիքակազմով փորձում են ստուգել հոդվածները, դրանք բերել չափման որոշակի, այսպես կոչված, ձևաչափի և տպագրել։ Այն թեկնածուն, որ այդ թեման արծարծել է, երկար տարիներ եղել է Արևելագիտության ինստիտուտի գիտական քարտուղար, ապա նաև փոխտնօրեն և վերջին շրջանում նաև եղել է ինստիտուտի տնօրենի պաշտոնակատար։ Եթե այդպիսի խնդիրներ են եղել, ապա նա իր լիազորությունների շրջանակներում պետք է անդրադառնար այդ թեմային և նպաստեր, որ ինստիտուտը ունենար համակարգ, գործիքակազմ, որպեսզի կարողանային բոլոր հոդվածները ստուգվել և բերվել նորմալ չափորոշիչների»,- ասում է նա։ Լիլիթ Հարությունյանը կարծում է, որ այս խնդիրը ոչ թե պետք է  բարձրաձայնվեր հանրային տիրույթում, այլ քննարկվեր ու լուծում ստանար համակարգի ներսում։  Հարցին՝ արդյո՞ք ընդունում է ԳԱԱ-ում ձևավորված հանձնաժողովի եզրակացությունը, որ իր հոդվածներում այլ հեղինակների աշխատանքների հետ համընկնումներ կան, ինստիտուտի տնօրենի պաշտոնակատարը պատասխանում է․ «Հոդվածներում որոշակի համընկնումներ կան, բայց դրանք վերջին շրջանում միգուցե նաև մեր սթրեսային աշխատանքի արդյունքում են։ Ես ընդունում եմ, որ հավանաբար, շատ ուշադիր չեմ եղել, բայց իմ հոդվածը որոշակի շտկումներից հետո ուղարկվել է նաև խմբագրման, խմբագրումից հետո համակարգը ցույց է տվել [համընկնումների] ընդունելի չափ, այդ գործիքակազմով ստուգվել է և հրատարակվել է։ Բայց, այո՛, որոշակի խնդիրներ, թերևս բացթողումներ եղել են։ Այսուհետև ես ավելի ուշադիր կլինեմ և որոշակի գործիքակազմի ներդրմամբ նաև կփորձեմ հոդվածները այս տեսանկյունից անխոցելի դարձնել»։ Ի պատասխան Լիլիթ Հարությունյանի այս մեկնաբանության` մենք նշեցինք, որ մեր ուսումնասիրությունը երկու հոդվածի օրինակով ցույց է տալիս մոտ 90% համընկնում, և այս դեպքում խոսքը ոչ թե ինչ-որ հատվածներ առանց հղումների հոդվածում ներկայացնելու, այլ տեքստերի գրեթե ամբողջական համապատասխանության մասին է։ Այս դիտարկումը նա հրաժարվեց մեկնաբանել՝ նշելով, որ արդեն պատասխանել է մեր բոլոր հարցերին։ Իսկ հարցին, թե արդյո՞ք առաջադրելու է իր թեկնածությունը Արևելագիտության ինստիտուտի տնօրենի սպասվող ընտրություններում, Լիլիթ Հարությունյանը պատասխանեց` դեռ չի որոշել։ Գոռ Մարգարյանը նշում է՝ այս դեպքի բացահայտումից հետո ԳԱԱ նախագահությունը մեղադրանքների սլաքն ուղղել է իր դեմ հենց Լիլիթ Հարությունյանի բերած այն հիմնավորումներով, որ ինքն Արևելագիտության ինստիտուտւմ վարչական պաշտոններ է զբաղեցրել և ինչ-որ հատված եղել է տնօրենի պաշտոնակատարը։ «Ամբողջ պատասխանատվությամբ հայտնում եմ, որ գիտքարտուղարների, փոխտնօրենների վրա նման պարտավորություն չկա։ Բացի այդ՝ Լիլիթ Հարությունյանի հոդվածների մեծ մասը հրատարակվել է «Ժամանակակից Եվրասիա» պարբերականում։ Հոդվածները, ըստ իրենց նշումների, գրախոսվել են, հրատարակվել են գլխավոր խմբագրի պատասխանատվությամբ, ինչպես խմբագրակազմը և կայքն է վստահեցնում, գրագրողությունը ստուգող ծրագրի կողմից ստուգվելուց հետո։ Ես որքանո՞վ եմ պատասխանատվություն կրում Լիլիթ Հարությունյանի գրագողության համար։ Ծիծաղելի է ուղղակի արդեն հրատարակված հոդվածի համար հետահայաց մեղադրել ինստիտուտի վարչական պաշտոն զբաղեցնող մարդուն»,- նշում է նա։   Պետական ու գիտական կառույցների արձագանքը գրագողության դեպքին Ինչպես արդեն նշեցինք, ԳԱԱ-ում ձևավորված հանձնաժողովը հաստատել է, որ Լիլիթ Հարությունյանի հոդվածներում «առկա են այլ հեղինակների կողմից ավելի վաղ հրապարակված հոդվածների հետ բովանդակային և բառացի-տեքստային ակնհայտ համընկնումներ` առանց պատշաճ հղումների»։ Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեն էլ «խստիվ դատապարտել է ակադեմիական ազնվության և բարեվարքության սկզբունքները խախտող որևէ գործունեություն»: Հանձնաժողովի ուսումնասիրած հոդվածների մեծ մասը «գրվել» է Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի թեմատիկ դրամաշնորհի շրջանակում և ներկայացվել որպես այդ դրամաշնորհային ծրագրի հաշվետվություն։ Բարձագույն կրթության և գիտության կոմիտեի նախագահ Սարգիս Հայոցյանն ասում է, որ Կոմիտեն այդ հոդվածները չի համարելու որպես հաշվետվություն և Լիլիթ Հարությունյանից պահանջելու է նոր հոդվածներ ներկայացնել։ Նա նշում է՝ թեմատիկ մրցույթների կարգում նախատեսված է, որ եթե սահմանված ժամկետներում գիտնականը չի ներկայացնում պահանջված թվով հոդվածների մասին հաշվետվություն, ապա նա լրացուցիչ ժամանակ է ստանում հոդվածերն ավարտելու և հաշվետվություն ներակայացնելու համար, իսկ հաջորդ մրցույթների հայտերը գնահատելիս ավտոմատ բալեր է կորցնում։  Սակայն այս ընթացակարգը նախատեսված է այն դեպքերի համար, երբ այս կամ այն պատճառով գիտնականը կամ գիտական խումբը չի կարողացել սահմանված ժամանակահատվածում ավարտել աշխատանքը, գրել հոդվածներն ու հաշվետվություն ներկայացնել։ Իսկ գրագողության դեպքերի համար սահմանված առանձին դրույթ մրցույթների ընթացակարգերում չկա։  Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի նախագահը ճիշտ չի համարում նման կետ ունենալը մի քանի պատճառով։ Առաջինն այն է, որ Կոմիտեն և՛ մրցույթների հայտերում ներկայացված, և՛ մրցույթների արդյունքում գրված հոդվածները դիտարկելիս առաջնորդվում է այն սկզբունքով, որ եթե հոդվածը տպագրված է գրախոսվող գիտական ամսագրում, ուրեմն այն գրագողություն չէ։   «Կոնսենսուս կա գիտական համայնքում, որ եթե հոդվածը տպված է, ուրեմն գրագողություն չէ, որովհետև տպվելու ընթացքում  գործի են  դրվում գրախոսական ինստիտուտը՝ առնվազն երկու գրախոս, նաև ամսագրի խմբագրական կոլեգիան, ամսագրի գլխավոր խմբագիրը․․․ Այսինքն՝ մի ամբողջ համակարգ է աշխատում, որը պետք է որ գրագողությունը կանխեր տեղի ունենալու պահին։ Պետական մարմինները հիմնվում են այն փաստի վրա, որ այդ մասնագիտական քննարկումն անցած է։ Հակառակ պարագայում, ցանկացած դեպքում, երբ որ այդ հոդվածը որևէ տեղ ներկայացվեր, պետք է հետահայաց նորից գրախոսվեր»,- նշում է նա։ Երկրորդ պատճառն այն է, որ մրցույթների հայտարարություններում գրագողության վերաբերյալ կետ ավելացնելը կարող է բացասական երանգ հաղորդել դրանց։ «Մենք մեր մրցույթի հայտարարությամբ, տեքստով ի՞նչ ուղերձ ենք հղում, որ մենք լավ բա՞ն ենք ուզում անել, թե՞ որ ձեզ բոլորիդ դիտարկում ենք որպես պոտենցիալ զանցագործների ու փորձում ենք մեր կարգով փակել բոլոր հնարավոր վատ արարքները․․․ Թե՞ մենք այս մրցույթով դիտարկում ենք ձեզ բոլորիդ որպես գործընկերների, ուզում ենք, որ դուք լավ ամսագրերում հոդվածներ տպագրեք․․․  Գրագողությունը հանդուրժելի վարքականոն չէ, բայց ես չեմ կարծում, որ ճիշտ է դա նախատեսել ինչ-որ մի տեղ, որովհետև դա դառնալու է մրցույթի տարօրինակ հրավեր»,- նշում է Հայոցյանը։  Փոխարենը Կոմիտեն խրախուսում է, որ գիտնականները հրապարակումներ անեն միջազգային գիտական ամսագրերում․ «Մենք տեղ չենք տալիս հայկական պարբերականներում տպված հոդվածներին, այսինքն՝ հայկական պարբերականում տպված հոդվածը բավարար պայման չէ դրամաշնորհի դիմելու համար։ Մենք՝ որպես լիազոր մարմին, անընդհատ առաջ ենք տանում միջազգային հեղինակավոր պարբերականներում տպագրվելու հանգամանքը, որովհետև առնվազն այնտեղ գիտական էթիկան այլ մակարդակի վրա է»։ Իսկ գրագողության դեպքերին, ըստ Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի նախագահի, պետք է գիտական համայնքը գնահատական տա․ «Զարգացած երկրներում գրագողին իրավական ակտերով չեն պատժում, գրագողը ուղղակի հասկանում է, որ ինքը համայնքում այլևս գործ չունի, որովհետև համայնքը չի կարող հանդուրժել ակադեմիական բարեվարքությանը հակասող, ակադեմիական ազնվությանը հակասող գործունեություն»։ Արթուր Իշխանյանը նշում է, որ ԳԱԱ նախագահությունը դեռ գնահատական չի տվել այս դեպքին․ այդ գնահատականը տրվելու է նախագահության առաջիկա նիստի ընթացքում։   ԳԱԱ ակադեմիկոս քատուղարը փոխարենը ներկայացնում է իր տեսակետը՝ վստահություն հայտնելով, որ նախագահության գնահատականը մեծ հավանականությամբ կհամապատասխանի դրան։ Հաստատելով հանձնաժողովի արձանագրությունը՝ Արթուր Իշխանյանն այդ դեպքը համարում է անընդունելի երևույթ, սակայն նաև նշում է՝ քանի դեռ չեն ստուգվել Լիլիթ Հարությունյանի մյուս հոդվածները ևս, հնարավոր չէ քանակապես դատել։  Դիտարկմանը, թե անկախ մյուս հոդվածներից՝ Լիլիթ Հարությունյանը գրագողություն է կատարել, Արթուր Իշխանյանը պատասխանում է՝ նման հարցերը ամբողջ աշխարհում դիտարկվում են բացառապես քանակապես։ Նրա խոսքով գիտական ամսագրերի խմբագրակազմերը սահմանում են այլ հեղինակների հոդվածների հետ համընկնումների առավելագույն տոկոս՝ նշելով, թե մինչև քանի տոկոս համընկնման դեպքում են դիտարկում գիտական հոդվածի ընդունումը։ «Եթե, օրինակ, կոնկրետ դեպքում որևէ մարդ ունի 100 հրապարակում, դրանցից 5-ում հայտնաբերված է այսպիսի բան, և այն կազմում է ընդամենը 5%, ինչպե՞ս վարվել՝ համաձայն այն տրամաբանության, որը կիրառվում է աշխարհում․․․ Դիցուք, մնացած հրապարակումներում չկա։ Խնդիրն այն է, որ մենք չենք կարող ստուգել մնացածը․ նույնիսկ սա ստուգելիս չի հայտնաբերվում։ Բայց եթե մնացածը ստուգենք, և հանկարծ պարզվի, որ ոչինչ չկա, այդ դեպքում մենք պիտի ներողամտորեն նայենք, ինչպես անում են բոլոր խմբագրակազմերը»,- ասում է նա։ Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի նախագահ Սարգիս Հայոցյանը համաձայն չէ այսպիսի մոտեցմանը․ «Գրագողություն չի՛ կարելի անել, և դա տոկոս չունի։ Ինչպես և գողություն չի կարելի անել․ ես Ձեզանից չեմ կարող տասը դրամ գողանալ, ու դա ներվի ինձ, որովհետև ուրիշից, օրինակ, մեկ միլիոն դրամ չեմ գողացել»։ Հարցին, թե ինչ հետևանք կունենա գրագողության այս դեպքը Լիլիթ Հարությունյանի համար, Արթուր Իշխանյանը չի պատասխանում՝ նշելով, որ նախագահությունը պիտի քննարկի ու որոշի։ Այնուամենայնիվ, նա գտնում է, որ նման դեպքերի հանրայնացումը  կարող է առաջացնել ցնցումներ  համակարգում, իսկ կոշտ մեթոդներ կիրառելու դեպքում «մենք կորուստներ կունենանք ինֆորմացիոն պատերազմում»։ «Մեր հասարակությունն առանց դրա էլ գտնվում է ցնցումների փուլում, առանձնահատուկ պետք է ընտրել այն ճանապարհը, որը հնարավորինս մեղմացնում է ցնցումները, այլ ոչ թե հակառակը։ Եթե մենք լինեինք Ֆինլանդիայի կամ Դանիայի նման խաղաղ շրջապատում գտնվող երկիր, անշո՛ւշտ։ Մենք գիտենք ֆրոյդիզմից անգամ, որ նվազագույն սթրեսն անհրաժեշտ է զարգացման համար։ Այդ նվազագույն ցնցումը իրականացնել համակարգում՝ միանգամից մեկ հարվածով ահագին բաներ մաքրելու, կլիներ շատ լավ, բայց երբ դա կարող է բերել կոլապսի, չի կարելի թույլ տալ»,- ասում է նա։ Դիտարկմանը, թե հանրայնացման ու կոշտ մոտեցման մեկ-երկու նման դեպքը կարող էր սթափեցնել համայնքին, Արթուր Իշխանյանը պատասխանում է՝ ԳԱԱ նախագահությունը գնահատել է բոլոր ռիսկերն ու այդ կարծիքին չէ․ «Ստեղծվել է, օրինակ, Ակադեմիայի «Գեղարդ» գիտավերլուծական կենտրոնը  ինֆորմացիոն   առճակատման, մասնավորապես՝ Արևմտյան Ադրբեջանի և նման բաների դեմն առնելու համար։ Կադրերի պակաս կա։ Եթե մի հոգի ընդունակ է ստեղծելու համապատասխան նյութ, մենք, ցավոք սրտի, պետք է  նրան ոչ թե հեռացնենք, այլ նրա ուժերը կիրառենք։ ․․․․ Այս դեպքում երկու կողմն էլ (նկատի ունի Արևելագիտության ինստիտուտի տնօրենի երկու թեկնածուներին,- խմբ․) ենթակա էին, խիստ բառ չօգտագործեմ, պարսավանքի։  Բայց դա ամենևին ցանկալի չէ հենց այն պատճառով, որ նրանց ուժերը կարող են կիրառվել։ Երկուսի՛նն էլ»։ ԲՈԿ նախկին նախագահ Սմբատ Գոգյանը կարևորում է ոչ միայն պետական և ակադեմիական կառույցների, ինչպես նաև գիտական համայնքի արձագանքը այս և նման դեպքերին, այլ նաև հենց ամսագրի խմբագրակազմի․ «Խմբագիրները ամսագրի դեմքերն են։ Ի՞նչ են անելու խմբագրակազմը կամ հանդեսի հիմնադիրները՝ իմանալով, որ իրենց խմբագիրներից մեկն իրենց ամսագրում տպագրել է ուրիշից գողացած նյութ»։ Նշենք, սակայն, որ նյութի հրապարակման պահին, «Ժամանակակից Եվրասիա» ամսագրի կամ դրա գլխավոր խմբագիր Լևոն Հովսեփանի կողմից դեպքին հանրային արձագանք չի եղել։   Հայաստանյան գիտական ամսագրերում գրախոսության և գրագողության հայտնաբերման արդյունավետությունը ԳԱԱ ակադեմիկոս քարտուղարը նշում է, որ գրագողության դեպքերը Հայաստանում   տարածված են հիմնականում հումանիտար ոլորտում․ «Հասկանալի են պատմական պատճառները, որովհետև հումանիտար ոլորտը երկար ժամանակ գտնվել է կոմունիստական գաղափարախոսության պրեսինգի տակ, այդ պատճառով բավականաչափ հետ է մնացել միջազգային զարգացումներից, և համակարգում բավական շատ են եղել արդեն խոտան դեպքերը։ Եվ այդ պատմական ձևավորված կարգն առայսօր շարունակվում է»: Լիլիթ Հարությունյանի՝ խնդրո առարկա հոդվածներից 4-ը լույս են տեսել Արևելագիտության ինստիտուտի «Ժամանակակից Եվրասիա» գրախոսվող ամսագրում։ Ամսագրի գլխավոր խմբագիրն է Լևոն Հովսեփյանը, խմբագրակազմի անդամ է նաև ինքը՝ Լիլիթ Հարությունյանը։ «Տեղական պարբերականի խմբագրակազմը ու գրախոսներն, ըստ էության, պատշաճ գրախոսության չեն ենթարկել տրված աշխատանքները»,- նշում է Սարգիս Հայոցյանը՝ անդրադառնալով հարցին, որ հոդվածները տեղական ամսագրում են հրապարակվել։ ԳԱԱ ակադեմիկոս քարտուղար Արթուր Իշխանյանը շեշտում է այն հանգամանքը, որ իրենց ամսագրերի խմբագրակազմերը չունեն տեխնիկական հնարավորություններ, այսինքն՝ համապատասխան գործիքներ՝ ստուգելու ներկայացված հոդվածներում այլ հոդվածների հետ համընկնումների դեպքերը․ «Աշխարհում տասը միլիոն հոդված կա․․․ Դե ստուգե՛ք»։ Գրագողության դեմ պայքարում Արթուր Իշխանյանը կարևորում է տեխնիկապես զինված լինելը, այսինքն՝ հասանելիությունը այնպիսի գործիքների, որոնցով հնարավոր է գիտական հոդվածներում գրագողության դեպքերի հայտնաբերումը։ Նրա խոսքով համացանցում հասանելի գործիքներով որոնում կատարելիս ոչ միշտ է հնարավոր գտնել այլ հոդվածների հետ համընկնումներ, մինչդեռ կան վճարովի գործիքներ, որոնք ավելի արդյունավետ են։ Լիլիթ Հարությունյանի հոդվածների քննության նպատակով ստեղծված հանձնաժողովն առաջարկել է ԳԱԱ նախագահությանը դիմել կառավարությանը՝ առաջարկելով միջոցներ հատկացնել նման գործիքի ձեռք բերման, ինչպես նաև հայալեզու հոդվածների ստուգման նպատակով նոր գործիքի ստեղծման համար։ Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի նախագահ Սարգիս Հայոցյանն էլ կարծում է, որ հույսը պետք է դնել ոչ այնքան գործիքների, որքան պրոֆեսիոնալ գրախոսության վրա․ «Այնպես չէ, որ այս գրագողությունը հայտնաբերվել է ինչ-որ սուպեր համակարգերի միջոցով։ Պարզապես մեկ այլ կոլեգա այն մտայնությամբ, որ դժվար թե տվյալ անձը կարողանար  այսքան տարվա մեջ նման մակարդակի այդքան թվով հոդված գեներացնել, ստուգել է։ Այսինքն՝ գրախոսության գործընաց է տեղի ունեցել, պարզապես ոչ պաշտոնական։ Այնտեղ, որտեղ որ պետք է դա տեղի ունենար, տեղի չի ունեցել։ ․․․․ Եթե հոգատար գրախոսություն է տեղի ունենում, միշտ բացահայտվում է ոչ ազնիվ գործունեությունը»։  Նա հավելում է նաև, որ կան դեպքեր, երբ երկու հոդվածների տեքստեր 100%-ով տարբեր են, սակայն տեղի է ունեցել մտքի գրագողություն, այսինքն՝ մի հեղինակ վերցրել է ուրիշի գիտական միտքն ու իր բառերով շարադրել այնպես, որ դա միայն տեքստերի համեմատությամբ հնարավոր չէ բացահայտել։ Այդ պատճառով նա կարևորում է բարեխիղճ գրախոսությունը։ Հայկական գիտական ամսագրերի ու դրանցում հրապարակվող գիտական հոդվածների որակի մասին խոսակցությունները ևս նոր չեն։ ԲՈԿ նախկին նախագահ Սմբատ Գոգյանը նշում է, որ հնարավոր լուծում կարող է լինել այն, որ  տեղական ամսագրերի համար դրամաշնոհներ հայտարարվեն, որոնց շրջանակում այդ ամսագրերը պետք է քայլեր ձեռնարկեն՝ ինդեքսավորվելու Scopus կամ Web of Science (WOS) միջազգային գիտական շտեմարաններում։ Այդ ընթացքում, նրա խոսքով, կարելի է փորձագետների հրավիրել, արտասահմանյան ամսագրերի գլխավոր խմբագիրների մասնակցությամբ սեմինարներ կազմակերպել, այսինքն՝ ստեղծել նախապայմաններ, որ ամսագրերը կարողանան ներառվել այդ շտեմարաններում։ Իսկ երբ այդ նախապայմանները ստեղծված լինեն, և բավականաչափ ժամանակ անցնած լինի, կարելի է ընդունելի համարել միայն այն ամսագրերը, որոնք ինդեքսավորված են Scopus-ում և WOS-ում։ Սարգիս Հայոցյանն էլ նշում է՝ կա հանձնառություն առնվազն հայագիտության ոլորտի մի քանի ամսագրեր պետական աջակցությամբ առաջխաղացնելու և հասցնելու միջազգային որևէ կարգավիճակի, օրինակ, որ ինդեքսավորվեն Scopus-ում կամ WOS-ում։ Նա նշում է, որ այս տարի՝ Հայագիտական միջազգային կոնգրեսի ընթացքում էլ այս հարցը բարձրաձայնվել է, քննարկումներ են եղել, այժմ սպասում են արդյունքներն ամփոփող խորհրդավտական փաստաթղթին, որը ևս կօգնի հասկանալ, թե ինչ քայլեր ձեռնարկել։ «Մենք ունենք ավանդույթի ուժով եկող ինչ-որ ծավալ, որը պետական բյուջեից հատկացվում է ամսագրերին։ Պետք է հասկանանք՝ ինչքանով է նպատակահարմար, որ այդ ամսագրերը ֆինանսավորում ենք։ Ավելի լավ է՝ ծախսային ուղղությունները օպտիմալացնենք, պետական ֆինանսավորումը թիրախային լինի։ Դիցուք, «Հայկական քիմիական հանդեսը» Խորհրդային շրջանից պետական ֆինանսավորում է ստացել, գալիս հասնում է մինչև 21-րդ դար այդ ավանդույթը։ Բայց ինչի՞ համար։ Քիմիան, առհասարակ, գլոբալ գիտություն է, հայկական քիմիա գոյություն չունի, հետևաբար ինչքանո՞վ է կարևոր, որ այդ ամսագիրը ունենանք, և այն պետական աջակցություն ստանա»,- ասում է նա։ Անցած տարվանից նաև ուժի մեջ է մտել գիտնականների ատեստավորման նոր կարգը, ըստ որի՝ գիտնականների գնահատումն իրականացնելիս ընդունելի են միայն գիտական այն ամսագերի հրապարակումները, որոնք ինդեքսավորված են  Scopus-ում կամ WOS-ում։ Սարգիս Հայոցյանը նշում է՝ Կոմիտեն ատեստավորման կարգում առաջիկայում ևս մի փոփոխությամբ հանդես կգա՝ ավելի հստակեցնելով այդ կետի ձևակերպումները։   Գիտական պաշտոնները և գրագողությունը Հայաստանում չկա իրավական որևէ մեխանիզմ, որը կարգելի գրագողություն կատարած գիտնականին գիտական պաշտոն զբաղեցնելու։  ԲՈԿ նախկին նախագահ Սմբատ Գոգյանը նշում է, որ բոլոր գիտնականներին ու բոլոր հոդվածները ստուգել հնարավոր չէ, սակայն այն դեպքում, երբ անձը պաշտոնի է հավակնում, կարելի է այդ ստուգումն իրականացնել․ «Երկրում գոյություն ունի ակադեմիական վարչարարական մակարդակի, օրինակ, 50 պաշտոն։ Այդ 50-ի համար մենք կարո՞ղ ենք երաշխավորել, որ նրանք խաբեբա չլինեն»։ Բացի այդ՝ նա նշում է, որ Հայաստանում գիտական գործունեություն ծավալող ինստիտուտի տնօրենի իմաստը հստակ ձևակերպված չէ, պարզ չէ՝ նա պիտի լինի գիտնակա՞ն, վարչարա՞ր, թե՞ երկուսը միասին․ երբ դա հստակ լինի, հստակ կլինեն նաև այն չափանիշները, որոնք պետք է սահմանել այդ պաշտոնին հավակնող անձանց համար։ ԳԱԱ ակադեմիկոս քարտուղար Արթուր Իշխանյանի խոսքով ԳԱԱ-ում ձևավորված հանձնաժողովի առաջարկներից մեկն էլ այն է, որ երբ ձեռք բերվի գրագողությունը ստուգող առաջատար ծրագիր, դրանով քննվեն գիտական բոլոր պաշտոնների հավակնորդների գործերը։ Հարցին, թե ինչու այդպիսի գործիք նախկինում ձեռք չի բերվել, եթե դրա անհրաժեշտությունը կար, Արթուր Իշխանյանը պատասխանում է՝ նախկինում էլ կառավարությանը դիմել են այդ հարցով, սակայն կառավարությունն իրենց դիմումներին ուշ է արձագանքում․ «Հուսով եմ, որ այս հանրայնացման արդյունքում մեր դիմումն արձագանք կգտնի»։ Կառավարությունն այս խնդրին այլ լուծում ունի։ Սարգիս Հայոցյանի խոսքով «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» նոր օրենքի նախածգով, որը կհրապարակվի առաջիկայում, սահմանվելու է ակադեմիական բարեվարքությունը, այն քննող մարմին է լինելու, իսկ  ակադեմիական բարեվարքությանը չհամապատասխանելն աշխատանքից ազատելու համար իրավական հիմք է լինելու։ Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի նախագահը, սակայն, կարևորում է ոչ այնքան այս հարցի կարգավորումը, որքան այն, որ գիտական համայնքն ինքնակարգավորվի․ «Երբ որ մենք փորձում ենք կարգավորել մի բան, որն էթիկային է վերաբերում, խնդիրներ են առաջանում։ Համայնքը պետք է չհանդուրժի դա, բայց, ցավոք սրտի, համայնքը հանդուրժում է, համայնքը տպում է։ ․․․․ Գիտությունն ինքնակարգավորվող համակարգ է, որովհետև եթե երկու գիտնական ասում են, որ սա գիտություն է, պետությունները, ֆինանսավորողները, մյուս կառույցները սովորաբար ընդունում են դա։ ․․․․ Գիտությունը գլոբուսի վրա արվում է գրախոսութան հիման վրա, և այստեղ բարեվարքության հարցն է․ գնահատողի համար ինչքանո՞վ է ընդունելի, որ դիմացինը ուրիշի մտավոր սեփականությունը, ուրիշի ստեղծած միտքը որպես իրենը ներկայացնի»։   Աննա Սահակյան
14:07 - 29 օգոստոսի, 2024
Ինչպես մեծ լեզվական մոդելներին քիմիա սովորեցնել

Ինչպես մեծ լեզվական մոդելներին քիմիա սովորեցնել

Կարո՞ղ է մեծ լեզվական մոդելը «կարդալ» մոլեկուլների կառուցվածքներն ու սովորել քիմիա․ այս հարցը երկու տարի առաջ հետաքրքրեց մի խումբ հայ գիտնականների: Հարցի պատասխանը ստանալու համար միավորվեցին  Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտի Բջջային տեխնոլոգիայի լաբորատորիայի կենսաբանները, մեքենայական ուսուցման հետազոտություններով զբաղվող YerevaNN լաբորատորիայի գիտնականները, Արմեն Աղաջանյանը՝ Meta AI-ի գիտական թիմից, ինչպես նաև Toxometris.ai ստարտափի հետազոտողները։ Journal of Chemical Information and Modeling ամսագրում գիտնականների համահեղինակությամբ օրերս հրապարակված հոդվածը տալիս է այս հարցի պատասխանը։   Մոլեկուլները՝ տեքստային լեզվով Մեքենայական ուսուցումը Արհեստական բանականության ճյուղ է, որի միջոցով ստեղծվում են համակարգչային մոդելներ։ Այս մոդելները, ուսուցանվելով մեծ քանակությամբ տվյալների հիման վրա, կարողանում են կանխատեսումներ իրականացնել և այլ հանձնարարություններ կատարել: Կախված խնդրից՝ գիտնականներն ընտրում են, թե ինչպիսի տվյալներով ուսուցանեն մոդելները և ուսուցման ինչպիսի մեթոդ կիրառեն։ Մեծ լեզվական մոդելներն (large language models), օրինակ, ուսուցանվում են տեքստերով․ մոդելներին տրվում են որևէ լեզվով, օրինակ՝ անգլերենով գրված միլիարդավոր տեքստերի օրինակներ։ «Կարդալով» այս տեքստերը՝ մոդելները կարողանում են հասկանալ տվյալ լեզվի օրինաչափություններն ու հետո ինքնուրույն տեքստեր գեներացնել։ Հենց այս սկզբունքով է ուսուցանվել, օրինակ, շատերիս հայտնի ChatGPT-ն։ Հիմա պատկերացրեք, որ նույն կերպ մեծ լեզվական մոդելները կարողանում են «կարդալ» նաև մոլեկուլների կառուցվածքները։ Գուցե սա առաջին հայացքից զարմանալի թվա, քանի որ մոլեկուլները գրվում են քիմիական բանաձևերով. օրինակ՝ ածխաթթու գազի քիմիական բանաձևն է CO₂-ը։ Սակայն դեռևս 1980-ականներից գոյություն ունի մոլեկուլների գրության մեկ այլ ձև, որը հասկանալի է համակարգիչների համար։ Խոսքը SMILES ներկայացման համակարգի մասին է, որը հնարավորություն է տալիս անգլերեն տառերով և նշաններով արտահայտելու մոլեկուլների քիմիական բանաձևերը` մոլեկուլների մաս կազմող ատոմները և դրանց միջև գոյություն ունեցող քիմիական կապերի տեսակները։ SMILES համակարգում CO₂-ն, օրինակ, կգրվի այսպես՝ O=C=O:  Այսպիսով, իրենց մեծ լեզվական մոդելը մոլեկուլների կառուցվածքներով ուսուցանելու համար գիտնականները նախ վերցրին 1,7 միլիարդ մոլեկուլներ պարունակող տվյալների բազա և բազայի բոլոր մոլեկուլներն արտահայտեցին տեքստային ֆորմատով։ Արմեն Աղաջանյանը, որն աշխատում է Meta AI-ի գիտական թիմում, տեքստային ֆորմատով արտահայտված մոլեկուլներով նախնական ուսուցում (pre-training) իրականացրեց՝ օգտագործելով ժամանակին Meta AI-ի ստեղծած BART մեծ լեզվական մոդելը։ Ուսուցանման ընթացքում BART մոդելին չէին տրվում մոլեկուլների՝ տեքստային տարբերակով արտահայտված ամբողջական կառուցվածքները․ կառուցվածքների որոշ հատվածներ բաց էին թողնվում, և մոդելը պետք է սովորեր լրացնել այդ հատվածները։  «Այս թվացյալ պարզ գործողության արդյունքում մոդելը սովորեց տարրական քիմիա, սկսեց պատկերացում կազմել, թե ինչպես են ատոմները, իրար հետ փոխազդելով, ստեղծում բարդ քիմիական միացություններ»,- պատմում է հոդվածի համահեղինակ Զավեն Նավոյանը։  Իրենց ստացած մոդելը գիտնականները կոչեցին BARTSmiles․   BARTSmiles-ը սկսեց ճիշտ կանխատեսումներ իրականացնել Այս նախնական աշխատանքն անելուց հետո գիտնականները պետք է համոզվեին, որ BARTSmiles-ը իսկապես «քիմիա է սովորել» և մոլեկուլների հատկությունների մասին բավականաչափ գիտելիքներ ունի։ Այս փուլում հետազոտությունները տեղափոխվեցին հայաստան՝ Հրանտ Խաչատրյանի ղեկավարած YerevaNN լաբորատորիա, քանի որ մեծաքանակ տվյալներով նախնական ուսուցումից հետո հետագա վերաուսուցումը (fine-tuning) հաշվողական ավելի քիչ ռեսուրսներ էր պահանջում և հնարավոր էր իրականացնել Հայաստանում։ Գոյություն ունեն տվյալների տարբեր բազաներ, որոնք պարունակում են մեծաքանակ մոլեկուլների և դրանց տարբեր հատկությունների մասին տեղեկություններ։ Մոդելի հետագա ուսուցման համար գիտնականները վերցրին այդպիսի երկու բազա։ Բազաներից մեկը պարունակում էր մոլեկուլների լուծելիության մասին տվյալներ, մյուսը՝ մուտագենության (մուտագեն են այն մոլեկուլները, որոնք, հայտնվելով օրգանիզմում, գեներում առաջացնում են մուտացիաներ (փոփոխություններ)՝ պատճառ դառնալով տարբեր հիվանդությունների, օրինակ՝ քաղցկեղի)։ Այնուհետև գիտնականները այս բազաների տվյալներով վերաուսուցանեցին BARTSmiles-ին։ Պատկերացնենք, որ մոդելը տվյալները ստանում էր աղյուսակով, որն ուներ երկու շարք․ առաջին շարքում  ներկայացված էին տվյալների բազայից վերցված մոլեկուլների կառուցվածքները, երկրորդ շարքում՝ ամեն կառուցվածքին համապատասխան հատկությունը (որքա՞ն է ջրում լուծելիության աստիճանը  կամ արդյո՞ք մուտագեն է, թե՞ ոչ): Այս տվյալներով վերաուսուցանվելուց հետո մոդելն արդեն ինքն էր կարողանում կանխատեսել մոլեկուլների հատկությունները։ Կանխատեսման ճշգրտությունը ստուգելու համար գիտնականներն օգտագործեցին տվյալների բազաների այն մոլեկուլները, որոնցով ուսուցում չէին իրականացրել։ Նրանք այդ մոլեկուլները տվեցին մոդելին՝ հրահանգելով կանխատեսել դրանց հատկությունները, ապա նրա կանխատեսումները համեմատեցին բազաներում առկա տվյալների հետ։ Արդյունքները գոհացնող էին․ BARTSmiles-ը կարողանում էր բավականին մեծ ճշտությամբ կանխատեսել մոլեկուլների այս երկու հատկությունները։   Ինչի՞ վրա էր հիմնվում մոդելը Այն, թե ինչ է կատարվում մեքենայական ուսուցման մոդելների ներսում, և ինչի հիման վրա են մոդելները կանխատեսումներ իրականացնում, շատ հաճախ անհայտ է։ Այդ պատճառով էլ հաջորդ քայլով գիտնականները Բջջային տեխնոլոգիաների լաբորատորիայի տնօրեն Նելլի Բաբայանի ղեկավարությամբ փորձեցին հասկանալ, թե արդյո՞ք BARTSmiles-ը մոլեկուլների հենց այն հատվածների հիման վրա է կանխատեսումներ իրականացնում, որոնք պատասխանատու են դրանց այս կամ այն հատկության համար։  Քիմիկոսներին ու կենսաբաններին արդեն հայտնի են, թե որևէ մոլեկուլի կոնկրետ որ հատվածն է պատասխանատու նրա այս կամ այն հատկության համար, և գոյություն ունի այդ ամբողջ ինֆորացիան պարունակող տվյալների բազա։ Հատուկ ծրագրի միջոցով գիտնականները BARTSmiles-ին հրահանգեցին կարմիրով ընդգծել մոլեկուլների այն հատվածները, որոնց վրա հիմնվելով՝ մոդելը կանխատեսել էր մոլեկուլների լուծելիությունը կամ մուտագենությունը։ Երբ BARTSmiles-ի ընդգծած կարմիր հատվածները համեմատեցին տվյալների բազայի հետ, տեսան, որ, իրոք, մոդելը մեծամասամբ կանխատեսումներ է իրականացրել հենց այդ  հատկությունները պայմանավորող հատվածների հիման վրա։ Փաստորեն, BARTSmiles-ին հաջողվել էր բավականին լավ հասկանալ քիմիայի օրինաչափությունները։ Լուսանկարում երևում են BARTSmiles-ի ընդգծած կարմիր հատվածները (աղբյուրը՝ Journal of Chemical Information and Modeling)   BARTSmiles-ը՝ մասնագիտացած Հաջորդիվ գիտնականները տվյալների տարբեր բազաների հիման վրա BARTSmiles-ը զարգացրին ևս մի քանի ուղղություններով։ Այդ ուղղություններց մեկն, օրինակ, քիմիական ռեակցիաների կանխատեսումն էր։ Այս արդյունքը ստանալու համար գիտնականներն օգտագործեցին քիմիական ռեակցիաների տվյալների բազա, որտեղ ներկայացված են առանձին փոքր մոլեկուլներ և դրանց միջև ռեակցիայից առաջացացած ավելի մեծ մոլեկուլները, այսինքն` քիմիական ռեակցիայի ելքը։ Այս տվյալների հիման վրա վերաուսուցանվելով՝ BARTSmiles-ը սկսեց կանխատեսել, թե այս կամ այն մեծ մոլեկուլը ստանալու համար ինչ փոքր մոլեկուլներ պիտի միանան։  Այստեղ կարևոր է նշել, որ ամեն կոնկրետ խնդիր լուծելու համար գիտնականները  BARTSmiles-ի հիման վրա ստանում էին առաձին նոր մոդել։ Նրանք ամեն անգամ վերցնում էին BARTSmiles-ը, որը, հիշեցնենք, 1,7 միլիարդ մոլեկուլների կառուցվածքներով ուսուցանվելով, սովորել էր տարրական քիմիա, և նրան որևէ բազայի տվյալներով վերաուսուցանելով՝ ստանում կոնկրետ խնդիր լուծող առանձին մոդել։ Զավեն Նավոյանն ասում է՝ սա նույնն է, թե մի քանի դպրոցականներ դպրոցն ավարտեն միևնույն բազային գիտելիքներով, ու նրանցից ամեն մեկը սովորի առանձին մասնագիտություն՝ դառնալով բժիշկ, իրավաբան կամ երաժիշտ։ Հենց այս ձևով էլ միևնույն հիմքի՝ տարրական քիմիա իմացող  BARTSmiles-ի հիման վրա գիտնականները ստացան «մասնագիտացած» առանձին մոդելներ։ BARTSmiles-ը հատկություններ կանխատեսելիս դժվարանում էր միայն այն դեպքում, երբ հանդիպում էր յուրահատուկ մոլեկուլների։ Սովորաբար, նման կառուցվածք ունեցող մոլեկուլներն ունենում են նմանատիպ հատկություններ։ Սակայն լինում են առանձնահատուկ դեպքեր, երբ մոլեկուլում չնչին փոփոխությունը բերում է նաև հատկության էական փոփոխության, օրինակ՝ մեկ ատոմի փոփոխությամբ թունավոր նյութը դառնում է անվտանգ։ Հաշվի առնելով, որ BARTSmiles-ը կանխատեսումներ իրականացնում էր կառուցվածքների հիման վրա, մոդելը մոտ կառուցվածքներով մոլեկուլների համար կանխատեսում էր միևույն հատկությունը։ Սակայն այսպիսի առանձնահատուկ դեպքերում այն երբեմն սխալ կանխատեսումներ էր իրականացնում։  Մնացյալ դեպքերում BARTSmiles-ը լավ արդյունքներ էր ցույց տալիս․ այս մասին է փաստում այն, որ գիտնականներն իրենց մոդելի տված արդյունքները համեմատեցին մոլեկուլների տարբեր հատկութուններ կանխատեսող այլ մոդելների հետ։ Որոշ մոդելների դեպքում արդյունքը նույնական էր, ինչ-որ դեպքերում BARTSmiles-ը զիջում էր, բայց  դեպքերի մեծ մասում այն ավելի լավ արդյունքներ էր ցույց տալիս, քան գոյություն ունեցող մոդելները։  BARTSmiles-ը հասանելի է համացանցում։ Մոդելի հիման վրա գիտական տարբեր թիմեր կարող են հետագա վերաուսուցմամբ նոր մոդելներ ստանալ, որոնք կոնկրետ խնդիրներ կլուծեն, օրինակ՝ նոր մոլեկուլների հատկություններ կկանխատեսեն։ Իսկ մոլեկուլների հատկությունների և քիմիական ռեակցիաների կանխատեսումը կարևոր է նյութագիտության, դեղագործության մեջ և այլ ոլորտներում, քանի որ այս կամ այն նպատակով որևէ մոլեկուլ կիրառելու համար կարևոր է, որ այն, առաջին հերթին, թունավոր չլինի մարդկանց համար, ինչպես նաև ունենա անհրաժեշտ հատկությունները։ Այսպիսով, այս հետազոտությամբ գիտնականները ստացան իրենց հարցի պատասխանը․ լեզվական մոդելը, կարդալով տեքստի վերածված մոլեկուլները, կարող է քիմիա սովորել և մոլեկուլների հատկություններ կանխատեսել։   Գիտական հոդվածն ամբողջությամբ հասանելի է այստեղԳլխավոր լուսանկարը գեներացված է արհեստական բանականությամբ Հեղինակ՝ Աննա ՍահակյանՏեքստի պատրաստմանն աջակցել են Բջջային տեխնոլոգիաների լաբորատորիայի գիտնականները
15:54 - 30 հուլիսի, 2024
Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտը չինացի գործընկերների հետ համագործակցությամբ հետազոտական նոր ծրագրեր է սկսում

Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտը չինացի գործընկերների հետ համագործակցությամբ հետազոտական նոր ծրագրեր է սկսում

Հայաստանում սկիզբ է դրվում ընտանեկան միջերկրածովյան տենդի (հայտնի է որպես երևանյան հիվանդություն) ախտորոշման և բուժման, ինչպես նաև քաղցկեղի դեմ բջջային թերապիայի ուղղությամբ հետազոտական նոր ծրագրերի։ Հետազոտություններն իրականացվելու են Գիտությունների ազգային ակադեմիայի Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտում (ՄԿԻ) չինացի գործընկերների հետ համագործակցությամբ։   Համագործակցություն, որը սկսվեց դեռ համավարակի շրջանում Այս համագործակցության հիմքերը դրվել են դեռ մի քանի տարի առաջ՝ կորոնավիրուսային համավարակի շրջանում։ ՄԿԻ-ն այդ ժամանակ սկսեց կորոնավիրուսի ախտորոշման թեստեր (ՊՇՌ թեստեր) արտադրել։  ՄԿԻ տնօրեն Արսեն Առաքելյանը հիշում է, որ այդ շրջանում ինստիտուտի գիտաշխատողներից Լիլիթ Ներսիսյանը հետազոտություններ էր իրականացնում Շվեդիայում՝ Կարոլինսկայի համալսարանում, որտեղ ծանոթացավ Շանդոնգի Առաջին բժշկական համալսարանի Կենսաբժշկության քոլեջի պրոֆեսոր Շուշան Յինի հետ։ Երբ պրոֆեսոր Յինն իմացավ, որ Հայաստանում գիտնականները ցանկանում են ՊՇՌ թեստեր արտադրել, առաջարկեց իր օգնությունը։  Արսեն Առաքելյանը պատմում է, որ պրոֆեսոր Յինը ոչ միայն ՊՇՌ թեստերի մշակման հարցում խորհրդատվություն տրամադրեց, այլ նաև օգնեց լուծել լոգիստիկ խնդիրները, և չինական մի քանի կազմակերպություններից թեստերի համար անհրաժեշտ նյութերը  մատակարարվեցին Հայաստան։ Շուշան Յինը՝ Հայաստանի Գիտությունների ազգային ակադեմիայում ՄԿԻ գիտանականների և պրոֆեսոր Յինի միջև կապը պահպանվեց, կապեր հաստատվեցին նաև Շանդոնգի առաջին բժշկական համալսարանի հետ։ 2023-ի դեկտեմբերին էլ ՄԿԻ-ից պատվիրակություն մեկնեց Չինաստան՝ քննարկելու համագործակցության նոր ծրագրեր։  «Հիմնականում քննարկումներ էին գնում, թե այս պահին աշխարհում նորագույն ինչ մոտեցումներ կան գենետիկական հիվանդությունների թերապիայի մշակման ուղղությամբ, ինչպես նաև քաղցկեղի բուժման նորագույն մեթոդների ուղղությամբ, և արդյո՞ք դա հնարավոր է ինչ-որ չափով տեղայնացնել Հայաստանում»,- ասում է Արսեն Առաքելյանը։ Ի վերջո, որոշվեց համագործակցությունը շարունակել երկու ուղղությամբ․ առաջինն ընտանեկան միջերկրածովյան տենդի ախտորոշման, բուժման մեթոդների մշակումն է, երկրորդը՝ քաղցկեղի դեմ բջջային թերապիայի ներդրումը Հայաստանում։ Այս շաբաթ Հայաստանում էր Շանդոնգի առաջին բժշկական համալսարանի պատվիրակությունը՝ քննարկելու համագործակցության հետագա ընթացքը։   Հիվանդություն, որը խնդիր է հատկապես Հայաստանի համար Ընտանեկան միջերկրածովյան տենդը (հանդիպում է նաև պարբերական հիվանդություն, երևանյան հիվանդություն անուններով) գենետիկական հիվանդություն է, որն առաջանում է մարդու MEFV  կոչվող գենում տեղի ունեցած մի շարք մուտացիաների (փոփոխությունների) արդյունքում և կարող է ժառանգաբար փոխանցվել։ Այս հիվանդությունը, որն ուղեկցվում է պարբերաբար առաջացող բորբոքային գրոհներով, ջերմությամբ և ցավի նոպաներով, հանդիպում է հիմնականում Միջերկրական ծովի ավազանում բնակվող ազգերի, այդ թվում՝ հայերի մոտ։ Ընտանեկան միջերկրածովյան տենդի դեմ կա դեղամիջոց՝ Կոլխիցինը, բայց այն ոչ թե բուժում է հիվանդությունը, այլ մեղմում է հետևանքները։ Արսեն Առաքելյանը նշում է, որ սա գենետիկական հիվանդությունների համար ընդհանուր խնդիր է․ մեղմող դեղեր կան, բայց այդ հիվանդություններից քչերն ունեն բուժման մեթոդներ, սակայն վերջին շրջանում նոր զարգացումներ կան գենային թերապիաների ոլորտում։ Նրա խոսքով ՄԿԻ-ում իրականացվում են տարաբնույթ հետազոտություներ՝ ուղղված ընտանեկան միջերկրածովյան տենդի զարգացման և ընթացքի մոլեկուլային մեխանիզմների պարզաբանմանը, նոր դեղամիջոցների և թերապիաների մշակմանը։  «Ինստիտուտի Կենսաբանական պրեցեսների մեդելավորման լաբորատորիայում համակարգչային մոդելավորման մոտեցումների կիրառմամբ հետազոտվում են մուտացիաների ազգեցությունը MEFV գենով կոդավորվող պիրին ստիտակուցի կառուցվածքի, ֆունկցիայի և փոխազդեցությունների վրա։ Փնտրվում են քիմիական այնպիսի միացություններ, որոնք կարող են փոխարինել Կոլխիցինին՝ միաժամանակ դրսևորելով ավելի քիչ կողմնակի ազդեցություններ։ Մոլեկուլային և բջջային իմունաբանության լաբորատորիան հետազոտում է իմունային բջիջների ենթատիպերի դերը հիվանդության ընթացքում և մուտացիաների ազդեցությունը իմունային բջիջների ինքնաբուխ ակտիվացման վրա»,- նշում է Արսեն Առաքելյանը։  Շանդոնգի առաջին բժշկական համալսարանն էլ զբաղվում է քրոնիկ և հազվագյուտ հիվանդությունների հետազոտություններով, դրանց մոլեկուլային ախտորոշման, կանխարգելման և թերապիայի մեթոդների մշակմամբ։ ՄԿԻ-ում այժմ ցանկանում են չինացի գործընկերների՝ հազվագյուտ հիվանդությունների հետազոտությունների փորձը Հայաստանում կիրառել ընտանեկան միջերկրածովյան տենդի համար։  Գիտնականներին արդեն հայտնի են MEFV գենի մի շարք մուտացիաներ, որոնց պատճառով առաջանում է ընտանեկան միջերկրածովյան տենդը։ Հիվանդության ախտորոշումն իրականացվում է հենց այդ մուտացիաների հիման վրա, այսինքն՝ հիվանդությունը հաստատվում է, եթե բուժառուի MEFV գենում այդ մուտացիաներն առկա են։ Սակայն երբեմն պատահում է, որ ախտորոշիչ թեստը բացասական արդյունք է ցույց տալիս, սակայն բուժառուի մոտ հիվանդության ախտանշանները կան։ Սա գիտնականներին հիմք է տալիս ենթադրելու, որ MEFV գենի այլ մուտացիաներ ևս կարող են հիվանդության առաջացման պատճառ լինել։  Շանդոնգի առաջին բժշկական համալսարանի հետ համագործակցությամբ ՄԿԻ-ն նախ մշակելու է MEFV գենում մուտացիաների սկրինինգային թեստեր, որոնք հնարավորություն կտան իրականացնելու լայնածավալ սկրինինգային ծրագիր Հայաստանի բնակչության շրջանում։  Սկրինինգային թեստերը մշակվելու են MEFV գենի ամենատարածված մուտացիաների հիման վրա։ Սկրինինգ իրականացվելու է ոչ թե այն մարդկանց շրջանում, որոնց մոտ հիվանդությունը հաստատված է, այլ ավելի լայն հանրության շրջանում։ Նպատակն է հասկանալ, թե բնակչության մոտավորապես քանի տոկոսն է MEFV գենի մուտացիաների կրող։ Երբ սկրինինգի արդյունքում պարզ դառնա, թե ովքեր են մուտացիաների կրող, կիրականացվի նրանց MEFV գեների ամբողջական սեքվենավարում, ինչը հնարավորություն կտա պարզելու, թե գենի որ մուտացիաները կարող են պատասխանատու լինել հիվանդության զարգացման համար (սեքվենավորել նշանակում է հատուկ սարքի միջոցով վերծանել որևէ օրգանիզմի, այդ թվում՝ մարդու բոլոր գեների կամ առանձին վերցրած որևէ գենի կառուցվածքը)։  «Սեքվենավորումը թույլ կտա ընդլայնել առկա գիտելիքները մուտացիաների և հիվանդության զարգացման միջև»,- նշում է Արսեն Առաքելյանը։  ՄԿԻ Մարդու գենոմիկայի լաբորատորիան Հայ-Ռուսական համալսարանի Գենոմի խմբագրման և 3-րդ սերնդի սեքվենավորման գերազանցության կենտրոնի հետ համատեղ արդեն մշակել և արտոնագրել է ամբողջական MEFV գենի սեքվենավորման մեթոդ, որը թույլ է տալիս ստանալ գենում առկա բոլոր մուտացիաների մասին տեղեկություններ: Հետազոտությունների հաջորդ փուլը լինելու է գենային թերապիայի կամ գենային ճարտարագիության մեթոդների մշակումը։ Այս մեթոդները թույլ են տալու հիվանդի իմունային բջիջներ ներմուծել MEFV գենի «առողջ» (չմուտացված) տարբերակը կամ  գենոմի խմբագրման մեթոդներով շտկել գենի այն մուտացիաները, որոնք առաջացնում են ընտանեկան միջերկրածովյան տենդը, հետևաբար՝ բուժել հիվանդությունը։ ՄԿԻ-ն ու Գենոմի խմբագրման և 3-րդ սերնդի սեքվենավորման գերազանցության կենտրոնը մշակվել են նաև բուժառու-սպեցիֆիկ ցողունային բջիջների ստացման մեթոդ (iPSC)։   Ցողունային բջիջները չտարբերակված բջիջներ են, որոնք ունեն տարբեր տեսակի մասնագիտացված բջիջների վերածվելու եզակի հատկություն։ Այս մեթոդը հնարավորություն կտա բուժառուներից ստանալու ցողունային բջիջներ և դրանցով իրականացնելու ընտանեկան միջերկրածովյան տենդի՝ գենոմի խմբագրմամբ բուժման մեթոդների մշակման գործընացը։   Քաղցկեղի դեմ բջջային թերապիայի ներդրումը Հայաստանում ՄԿԻ-ն չինացի գործընկերների հետ համագործակցություն է սկսում նաև քաղցկեղի դեմ բջջային թերապիայի որոշ մեթոդներ Հայաստանում ներդնելու ուղղությամբ։ Շուշան Յինն իր կարիերայի ընթացքում տեխնոլոգիական մի քանի ընկերություններ է հիմնադրել։ Այժմ նա ղեկավարում է 2021-ին հիմնադրված RockRock Biotechnology ընկերությունը, որը զբաղվում է ոչ արյան քաղցկեղների (օրինակ՝ թոքերի, լյարդի, կրծքագեղձի) դեմ բջջային թերապիաների մշակման աշխատանքներով։ Նախ հասկանանք՝ ինչպես է աշխատում բջջային թերապիան։ Քաղցկեղ առաջանում է այն ժամանակ, երբ մարդու որոշ բջիջներ սկսում են անոմալ աճել ու բազմանալ՝ տարածվելով օրգանիզմում։ Իմունային բջիջներին ոչ միշտ է հաջողվում վնասել քաղկցեղային բջիջները և կանխել դրանց բազմացումն ու տարածումը։ Բջջային թերապիան քաղցկեղի բուժման մեթոդ է, որի ժամանակ իմունային բջիջները ձևափոխվում են այնպես, որ կարողանան ավելի արդյունավետ պայքարել քաղցկեղային բջիջների դեմ։ Հուլիսի 8-ին Շանդոնգի առաջին բժշկական համալսարանի պատվիրակությունը Հայաստանի Գիտությունների ազգային ակադեմիայիում (ԳԱԱ) էր։ Պրոֆեսոր Շուշան Յինը ԳԱԱ-ում դասախոսություն ունեցավ՝ ի թիվս այլնի խոսելով նաև քաղցկեղի դեմ բջջային թերապիաների մասին։  Շուշան Յինը դասախոսություն է կարդում ԳԱԱ-ում RockRock Biotechnology-ն ուսումնասիրում և կիրառում է բջջային թերապիայի երկու տեխնոլոգիա՝ CAR-T և CAR-M: Նախ հասկանանք` ինչեր են սրանք։ T բջիջները մեր իմունային համակարգի բջիջներից են, որոնք կիրառվում են քաղցկեղի բուժման նպատակով։ Մասնավորապես՝ քաղցկեղ ունեցող մարդկանցից վերցվում են T բջիջներն ու գենետիկորեն փոփոխվում այնպես, որ կարողանան արտադրել հատուկ մոլեկուլներ՝ սպիտակուցներ, որոնք կոչվում են քիմերային հակագենային ընկալիչներ (անգլերեն՝ chimeric antigen receptors, աստեղից էլ՝ CAR հապավումը  և բուժման մեթոդի անվանումը՝  CAR-T)։ Գենետիկորեն փոփոխված T բջիջները հետ են ներարկվում հիվանդին և սկսում արտադրել CAR սպիտակուցներ, որոնք էլ կարողանում են գտնել ու կապվել քաղցկեղային բջիջներին՝ օգնելով, որ T բջիջները վնասեն դրանք։ Պրոֆեսոր Յինն ասում է՝ սա նման է նրան, երբ որևէ պետություն բավարար զինվորներ չունի կռվելու համար, և դրսից զինվորեր են բերվում, որ նրանք մասնակցեն կռվին։ Նույն կերպ էլ, քանի որ T բջիջներն ինքնուրույն չեն կարողանում հաղթել քաղցկեղային բջիջներին, դրանք փոփոխվում են այնպես, որ կարողանան արտադրել CAR սպիտակուցներ, իսկ վերջիններս էլ օգնում են նրանց քաղցկեղային բջիջների դեմ «կռվում»։ Իր դասախոսության ընթացքում Շուշան Յինը խոսեց նաև CAR-T թերապիայի թերությունների մասին․ այս թերապիայի գինը բավականին բարձր է, այն արդյունավետ է հիմնականում արյան քաղցկեղների դեմ և մեծամասամբ անարդյունավետ է թոքի, լյարդի, կրծքագեղձի և այլ քաղցկեղների դեմ։ Գոյություն ունի բջջային թերապիայի մեկ այլ տեսակ, որի արդյունավետության մասին գիտության մեջ սկսել է խոսվել շատ ավելի ուշ, քան CAR-T թերապիայի մասին։ Խոսքը CAR-M տեխնոլոգիայի մասին է, որի դեպքում քաղցկեղային բջիջների դեմ պայքարելու համար օգտագործվում են իմունային այլ բջիջներ, որոնք կոչվում են մակրոֆագներ (անգլերեն՝ macrophage, այստեղից էլ  CAR-M անվանումը)։ Ի տարբերություն  CAR-T տեխնոլոգիայի՝ CAR-M-ի դեպքում օրգանիզմից անջատվում և գենետիկորեն փոփոխվում են մակրոֆագները, որոնք հետ են ներարկվում օրգանիզմ ու սկսում CAR սպիտակուցներ արտադրել։ Այս տեխնոլոգիայի առավելությունն այն է, որ այն արդյունավետ է նաև ոչ արյան քաղցկեղների դեմ։ Հենց այդ պատճառով էլ պրոֆեսոր Յինի ընկերությունը սկսել է զբաղվել նաև CAR-M տեխնոլոգիայի կիրառմամբ թերապիայի մշակմամբ։ Շանդոնգի առաջին բժշկական համալսարանի և  RockRock Biotechnology-ի հետ համագործակցությամբ ՄԿԻ-ին նախատեսում է Հայաստանում ներդնել CAR-T և CAR-M տեխոնոլոգիաները։   Շանդոնգի առաջին բժշկական համալսարանի պատվիրակությունը՝ ԳԱԱ-ում Գիտությունների ազգային ակադեմիա այցի ընթացքում Շանդոնգի առաջին բժշկական համալսարանի նախագահ, պրոֆեսոր Շինչանգ Հանը նշեց՝ իրենց Հայաստան գալու հիմնական նպատակը Հայաստանի հետ հիվանդությունների վերահսկման, ախտորոշման և բուժման ուղղությամբ համագործակցություն սկսելն է։ Լուսանկարում՝ ձախից աջ՝ Շուշան Յինը, Շինչանգ Հանը և ՀՀ ԳԱԱ նախագահ Աշոտ Սաղյանը ԳԱԱ նախագահ Աշոտ Սաղյանը կարևորեց կորոնավիրուսային համավարակի շրջանում պրոֆեսոր Շուշան Յինի ցուցաբերած աջակցությունն ու նրան շնորհեց ԳԱԱ հոբելյանական մեդալ։  Աշոտ Սաղյանը նշեց, որ Շանդոնգի առաջին բժշկական համալսարանի պատվիրակության այցը մեծ հնարավորություն է քննարկելու գիտական և կրթական նոր համագործակցությունները։ Աշոտ Սաղյանը ԳԱԱ հոբելյանական մեդալ է շնորհում Շուշան Յինին ՄԿԻ տնօրեն Արսեն Առաքելյանը ասում է, որ իրենց ինստիտուտի, Շանդոնգի առաջին բժշկական համալսարանի և  RockRock Biotechnology ընկերության համատեղ ծրագրերն ու գաղափարները ներկայացվել են նաև առողջապահության նախարար Անահիտ Ավանեսյանին։  «Նախարարը հաստատեց այս ծրագրերի կարևորությունը Հայաստանում քաղցկեղների և գենետիկական հիվանդությունների դեմ պայքարում որակական փոփոխությունների համար։ Նա առաջարկեց մոտ ապագայում հայկական և չինական գործընկերներին ներկայացնել նախատեսվող մշակումների վերաբերյալ պլանը՝ ավելի մանրակրկիտ քննարկման համար»,- նշում է նա։ ՄԿԻ տնօրեն Արսեն Առաքելյանի խոսքով համագործակցության շրջանակում իրենց ինստիտուտի ասպիրանտներն առաջիկայում Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի վերապատրաստման ծրագրով մեկնելու են Չինաստան՝ Շանդոնգի առաջին բժշկական համալսարանի Կենսաբժշկության քոլեջ, և վերապատրաստում են անցնելու՝ ծանոթանալով այն բոլոր տեխնոլոգիաներին, որոնք անհրաժեշտ են հետազոտական նոր ուղղությունների համար։ Հաշվի առնելով, որ հետազոտությունները բազմապրոֆիլ են, աշխատանքներում ներգրավվելու են ՄԿԻ տարբեր լաբորատորիաներ և խմբեր, ինչպես նաև Հայ-ռուսական համալսարանի Գենային ճարտարագիտության, գենոմի խմբագրման և 3-րդ սերնդի սեքվենավորման գերազանցության կենտրոնը։ Շանդոնգի առաջին բժշկական համալսարանի պատվիրակությունը՝ ԳԱԱ-ում Արսեն Առաքելյանը նշում է, որ իրենք նաև քննարկումներ են ունեցել բժշկական համայնքի ներկայացուցիչների հետ, և վերջիններս ևս հետաքրքրված են հետազոտական այս նոր ուղղություններով։ «Մեր ամբողջ նպատակն այն է, որ ստանանք արդյունք, որը հետո հնարավոր կլինի կիրառել հենց Հայաստանում ու հենց կոնկրետ հիվանդությունների բուժման համար։ Ընթացքում, իհարկե, կունենանք մեծաքանակ ֆունդամենտալ հետազոտություններ, արդյունքներ, բայց վերջնարդյունքը, որ տեսնում ենք մեր առջև, Հայաստանում քաղցկեղի ու գենետիկ հիվանդությունների ժամանակ նորագույն տեխնոլոգիաներին հասանելիություն ունենալու հնարավորությունն է»- ասում է ՄԿԻ տնօրենը։   Գլխավոր լուսանկարում՝ ՄԿԻ գիտնականներն ու Շանդոնգի առաջին բժշկական համալսարանի պատվիրակությունը՝ Հայաստանում Չինաստանի դեսպանատանը (լուսանկարում՝ աջից ձախ՝ ՄԿԻ գիտաշխատող, Հայաստանի կենսաինֆորատիկայի ինստիտուտի տնօրեն Լիլիթ Ներսիսյանը, ՄԿԻ տնօրեն Արսեն Առաքելյանը, Շուշան Յինը և Շինչանգ Հանը)։   Աննա Սահակյան  
18:58 - 11 հուլիսի, 2024