Գիտություն

Հաջորդ կայարանը՝ ակադեմիական քաղաք․ երբ ու ինչպես կկառուցվի քաղաքը

Ակադեմիական քաղաքը կառուցվելու է Երևան քաղաքի 17-րդ թաղամասին հարող տարածքում: Մի քանի ամիս է՝ միայն լսում եմ այս տարածքի մասին կամ լուսանկարներով տեսնում այն։ Այս անգամ որոշում եմ գնալ ու սեփական աչքով տեսնել այն տարածքը, որտեղ Հայաստանի կառավարությունը խոստանում է բարձրագույն կրթության և հետազոտությունների համար լավագույն պայմաններ ապահովել։ Ակադեմիական քաղաքի կառուցումն իրականացվում է բարձրագույն կրթության և գիտության ոլորտում մեկնարկած բարեփոխումների համատեքստում։ Կառավարությունը մտադիր է խոշորացնել պետական բուհերը, դրանց միավորել գիտահետազոտական որոշ կազմակերպություններ։ Արդյունքում ստեղծվելու են 6 համալսարաններ կամ, այսպես կոչված, կլաստերներ։ Դրանցից 4-ը՝ Արվեստների, Տեխնոլոգիական, Կրթական և Սպայական, նախատեսվում է ակադեմիական քաղաք տեղափոխել մինչև 2030 թվականը, իսկ 2-ը՝ Դասականը և Բժշկականը՝ ավելի ուշ։ Թե ինչպիսի կառույցներ են կլաստերները, և ինչ կարգավիճակ են ունենալու բուհերն ու գիտական կազմակերպությունները դրանց ներսում, հայտնի չէ․ այս պահին բուհերի և գիտական կազմակերպությունների ներկայացուցիչների մասնակցությամբ քննարկումներ են ընթանում, որոնք համակարգում է 2023-ի ապրիլին ստեղծված «Ակադեմիական քաղաք» հիմնադրամը։ Հանդիպման վայրը՝ «Հայֆիլմ» Աջից՝ Աստղիկ Դանիելյանը, ձախից՝ Արմեն Սիմոնյանը «Ակադեմիական քաղաք» հիմնադրամի տնօրեն Արմեն Սիմոնյանին և փորձագետ-ճարտարապետ Աստղիկ Դանիելյանին հանդիպում եմ «Հայֆիլմ» կինոստուդիայի տարածքում, որտեղից ապագա ակադեմիական քաղաքը մոտ 15 րոպե հեռավորության վրա է։ 20-րդ դարի սկզբին հիմնադրված կինոստուդիան այժմ լքված և ամայի տեսք ունի։ Արմեն Սիմոնյանն ասում է՝ սկզբում նախատեսվում էր հենց «Հայֆիլմի» տարածքում կառուցել Արվեստների կլաստերը։ Հետո պարզ դարձավ, որ 17-րդ թաղամասին հարող մոտ 700 հեկտար տարածքը բավականին մեծ է, և այնտեղ հնարավոր է տեղավորել նաև այս կլաստերը։ Ի վերջո, որոշվեց «Հայֆիլմ»-ի տարածքում կառուցել կինոարտադրության կենտրոն, որը կլինի Արվեստների կլաստերի մի մասը։ Արվեստների կլաստերում, հիշեցնենք, նախատեսվում է ներառել նաև Երևանի թատրոնի և կինոյի պետական ինստիտուտը։ «Հայֆիլմ»-ի շենքը Աստղիկ Դանիելյանն ասում է, որ այս պահին ակադեմիական քաղաքի հատակագիծը նախագծող գերմանական gmp International GmbH Architects and Engineers ընկերությունը աշխարհի տարբեր երկրների ուսանողներից գաղափարներ է հավաքում այն մասին, թե ինչպիսին պիտի լինի ստեղծվելիք կինոարտադրության կենտրոնը։ Նախաձեռնությանը մասնակցում են նաև Ճարտարապետության և շինարարության Հայաստանի ազգային համալսարանի ուսանողները։ Հիմնական փոխադրամիջոցը լինելու է գնացքը «Հայֆիլմ»-ից միասին ճանապարհ ենք ընկնում դեպի ակադեմիական քաղաքի տարածք։ Հասնում ենք երկաթգծի մոտ, որը ծառայում է բեռնատար գնացքներով հանքարդյունաբերական բեռներ տեղափոխելու համար։ Երկաթգիծն անցնում է հենց ակադեմիական քաղաքի տարածքով՝ բաժանելով ապագա քաղաքը երկու մասի։ Մեզնից մի փոքր ներքև Սպանդարյան կայարանն է։ Մոտենում ենք ապագա քաղաքի տարածքին, մեր դիմաց երկաթգիծն է Գնացքը լինելու է մայրաքաղաք Երևանն ու ակադեմիական քաղաքը կապող հիմնական փոխադրամիջոցը։ Ապրիլի կեսերին կառավարության անդամները Նիկոլ Փաշինյանի գլխավորությամբ «Սասունցի Դավիթ» կայարանից գնացքով ուղևորվել էին ակադեմիական քաղաքի տարածք՝ այնտեղ հասնելով 27 րոպեում։ Քաղաքի կառուցումից հետո այստեղով մարդատար գնացք է անցնելու, իսկ Սպանդարյան կայարանից մի փոքր վերև նոր կայարան է կառուցվելու։ Հնարավոր տարբերակներից մեկն այն է, որ գնացքները կաշխատեն հերթափոխով․ ցերեկը՝ մարդատարները, գիշերը՝ բեռնատարները։ Թե մարտադար գնացքով Երևանից ինչքան ժամանակում հնարավոր կլինի հասնել ակադեմիական քաղաք, կախված կլինի մի քանի բանից։ «Եթե լավ գնացք լինի, ու երգաթգծերը վերանորոգվեն, 20-22 րոպե կլինի հեռավորությունը»,- ասում է Արմեն Սիմոնյանը։ Քաղաքի հատակագծի վրա դեղին գույնով երևում է երկաթգիծը (նկարը՝ «Ակադեմիական քաղաք» հիմնադրամի) Նրա խոսքով երկաթգծով հնարավոր կլինի միաժամանակ մեծ քանակով ուղևորներ տեղափոխել։ Բայց այն միակ փոխադրամիջոցը չի լինի․ ակադեմիական քաղաք հասնելու համար կգործի նաև երթուղային տրանսպորտ։ Քաղաքն ընկած է լինելու Կոտայքի, Արագածոտնի, Արմավիրի և Երևանի հատման վայրում, և ճանապարհային ցանցը նախատեսվում է այնպես կառուցել, որ այնտեղ մուտք գործել հնարավոր լինի ինչպես Երևանից, այնպես էլ մարզերից։ Հիմնադրամի տնօրենն ասում է՝ ճանապարհային ցանցի ստեղծման համար միջազգային գործընկեր են ուզում ներգրավել։ Երկաթգծի ռելսերը Արմեն Սիմոնյանը տրանսպորտային այլ միջոցների՝ մետրոյի կամ տրամվայի մասին հստակ ոչինչ չի նշում, չնայած կառավարությունից եղել են հայտարարություններ, որ քաղաքում մետրո ու տրամվայ է գործելու։ «Չենք կարող լուծումը չապահովել՝ պայմանավորելով դա հնարավոր լուծումներով։ Երկաթգիծը մենք այսօր տեսնում ենք իրատեսական, մեր ժամկետներում հնարավոր լուծում, ուստի շեշտը դնում ենք սրա վրա։ Ճանապարհային ցանցը տեսնում ենք իրատեսական, մեր ժամկետներում հնարավոր լուծում, շեշտը դնում ենք դրա վրա»,- ասում է նա։ Քաղաքը շահագործման է հանձնվելու փուլ առ փուլ Մոտակա ճանապարհով անցնող բեռնատար մեքենաների աղմուկի տակ քայլում ենք երկաթգծի երկայնքով։ Հիմնադրամի տնօրենն ու ճարտարապետը ցույց են տալիս երկաթգծից արևմուտք ընկած հատվածը, որտեղ ապագայում լինելու է Տեխնոլոգիական կլաստերը, դրանից ներքև՝ ստեղծվելիք արհեստական լճից այն կողմ և քաղաքի մյուս հատվածներից մեկուսացած՝ Սպայականը։ Երկաթգծից այնկողմ ընկած է լինելու Տեխնոլոգիական կլաստերը Նայում ենք երկաթգծից աջ, որտեղ էլ լինելու են Արվեստների և Կրթական կլաստերները։ Հետագայում քաղաքն ընդլայնվելու է՝ ներառելով Դասական և Բժշկական կլաստերները։ Ակադեմիական քաղաքում նաև ազգային ստադիոն, համերգասրահ, հանրակացարանային ֆոնդ է լինելու։ Նախատեսվում է, որ առաջին 4 կլաստերները քաղաք են տեղափոխված լինելու 2030-ի դրությամբ։ Մինչ այդ պիտի պատրաստ լինեն երկաթուղին, ճանապարհային ցանցը, հանրակացարանները։ Այս հատվածում լինելու են Արվեստների և Կրթական կլաստերները «Եթե մենք կարողանանք 2028-2029 թթ․ գոնե հանրակացարանային մասն ապահովել, թեկուզ հանրակացարաններում բնակվողները շարունակեն Երևանում մնալ ինչ-որ փուլ․․․ Երբ որ քաղաքը պատրաստ լինի, մենք ուզում ենք, որ կյանք լինի արդեն քաղաքում»,- ասում է Արմեն Սիմոնյանը։ Անդրադառնալով այն հարցին, թե ինչու է, օրինակ, Բժշկական կլաստերն ավելի ուշ տեղափոխվելու, Արմեն Սիմոնյանը նշում է․ «Բժշկական կրթության մեջ մեծ դեր ունի հիվանդանոցը։ Մեր գլխավոր հատակագծով նախատեսված է նաև, որ քաղաքն ունենալու է բազմաֆունկցիոնալ մեծ հիվանդանոց, բայց այսօր սարքել այդ հիվանդանոցը միայն համալսարանի համար անարդյունավետ է»։ Դիտարկմանը, թե ինչպես է այս փուլում ստադիոնի կամ համերգասրահի կառուցումն արդյունավետ, իսկ հիվանդանոցինը՝ ոչ, նա պատասխանում է․ «Պայմանական 10 տարի հետո այս տարածքի մոտ, հաշվի առնելով իր աշխարհագրական դիրքը, բնակչության քանակը, նոր մեծ հիվանդանոց է պետք ունենալ։ Երբ որ այդ հիվանդանոցն ունենալու բնական կարիքը կլինի՝ պայմանավորված նաև բնակչության սպասարկման կարիքով, այդ ժամանակ նաև տրամաբանական կլինի ունենալ պայմանականորեն Բժշկական կլաստերն այս տարածքում»։ Իսկ Ազգային ստադիոն կառուցեու գաղափար, ըստ հիմնադրամի տնօրենի, այսպես թե այնպես կար, և ստադիոնը պիտի կառուցվեր։ Արմեն Սիմոնյանը Հարց է առաջանում նաև, թե ինչպես է փուլ առ փուլ տեղափոխությունը կազմակերպվելու, և արդյոք 4 կլաստերների տեղափոխությունից հետո շարունակվող շինարարությունը չի՞ խանգարելու քաղաքի բնակիչներին։ Ի պատասխան այս հարցի՝ Արմեն Սիմոնյանն ասում է՝ նախնական աշխատանքներ կան, որոնք ի սկզբանե ամբողջ տարածքի համար են արվելու, օրինակ՝ ճանապարհային ցանցը։ Մնացած աշխատանքներն իրականացվելու են փուլ առ փուլ, և շինարարությունն այնպես է նախատեսված, որ որևէ հատված պատրաստ լինելուց հետո այն շահագործման հանձնվի, հետո անցնեն մեկ այլ հատվածի։ Դասական ու Բժշկական կլաստերների տարածքն, ըստ նրա, բավականին հեռու է, որ շինարարությունը չխանգարի քաղաքի մնացած հատվածներում բնակվողներին։ «Ակադեմիական քաղաք» հիմնադրամի տնօրենն ասում է՝ քաղաքի տարածքը կիսաանապատային է, և կանաչապատման մեծ ծավալի աշխատանք պիտի իրականացվի։ Այս պահին հիմնադրամը բանակցում է Գիտությունների ազգային ակադեմիայի Բուսաբանության ինստիտուտի հետ, որ ինստիտուտի գիտնականներն օգնեն կանաչապատմանը վերաբերող մասնագիտական հարցերով։ Հիմնադրամը համագործակցում է արտասահմանյան համալսարանների հետ Ակադեմիական քաղաքի կլաստերների ստեղծման շուրջ աշխատանքներն ընթանում են արտասահմանյան համալսարանների հետ համագործակցությամբ։ Արվեստների կլաստերի համար հիմնադրամը համագործակցում է Լոնդոնի արվեստների համալսարանի հետ, իսկ Տեխնոլոգիական կլաստերի համար՝ Մյունխենի տեխնիկական համալսարանի։ Մյուս կլաստերների մասով բանակցությունները շարունակվում են։ Արմեն Սիմոնյանն ասում է՝ նպատակ ունեն ներգրավելու առաջատար համալսարանների։ Լոնդոնի արվեստների համալսարանը մի քանի ուղղություններ ունի՝ նորաձևություն, դիզայն, կատարղական արվեստներ և այլն։ Սակայն այնտեղ բացակայում է երաժշական կատարողական ուղղությունը։ Մինչդեռ Հայաստանի ապագա Արվեստների կլաստերում նախատեսվում է ներառել նաև Երևանի Կոմիտասի անվան պետական կոնսերվատորիան։ «Մեր պատկերացրած Արվեստների կլաստերն իր մեջ ունենալու է, եթե պայմանական անվանենք, երաժշտական ուսումնական հաստատություն։ Մնացած մասով Լոնդոնի արվեստների համալսարանը համընկնում է։ Նրանք չունեն միայն երաժշտական ուսումնական հաստատության բաղադրիչը։ Ու դրա մասով նաև մտածում ենք այլ խորհրդատու ներգրավել։ Իսկ այն, որ մեր պատկերացրած Արվեստների համալսարանը ոչ միայն գեղարվեստի, թատերական, այլ նաև երաժշտական ուղղություն է ունենալու, նման մոդելներ շատ տեղերում կան»,- ասում է Արմեն Սիմոնյանը՝ չմանրամասնելով, թե «երաժշտական ուսումնական հաստատության» համար ինչ խորհրդատու են ներգրավելու։ Նա նշում է միայն, որ համագործակիցներ այս պահին փնտրում են Մեծ Բրիտանիայում։ Կենտրոնում՝ Աստղիկ Դանիելյանը, նրանից աջ՝ Արմեն Սիմոնյանը Աստղիկ Դանիելյանն էլ հավելում է․ «Ամենակարևոր բաներից մեկը, թե ինչու է Լոնդոնի արվեստների համալսարանը շատ լավ խորհրդատու, այն է, որ միավորման փորձ է ունեցել․ իրարից անկախ մի քանի համալսարան միավորվել են ու դարձել Լոնդոնի արվեստների համալսարան։ 20 տարի անցել է, ու մինչև հիմա դեռ որոշ խնդիրներ են լուծում։ Այսինքն՝ դա պրոցես է, որին նրանք ծանոթ են»։ Նախագծի ժամկետները Ապրիլին gmp International GmbH Architects and Engineers ընկերության փոխտնօրեն Թոբիաս Քեյլը, պատասխանելով հարցին, թե երբ առաջին ու վերջին կլաստերները կտեղափոխվեն ակադեմիական քաղաք, նշել էր․ «Սա այն տեսլականն է, որ մենք կունենանք ապագայում։ Գուցե 30-50 տարվա տեսլական, բայց մենք պետք է սկսենք։ Առաջիկա 10 տարվա ընթացքում մենք պետք է ունենանք արդեն համալսարաններ այնտեղ։ ․․․ Ինձ թվում է 5-7 տարի հետո արդեն կկարողանանք առաջին համալսարանները տեղափոխել»։ «Հանրային» հեռուստաընկերությանը տված հարցազրույցի ընթացքում էլ ընկերության տնօրենն ու փոխտնօրենը նշել էին, որ սա դիտարկում են 15-20 տարի տևողությամբ նախագիծ։ Արմեն Սիմոնյանը 2030-ի դրությամբ 4 կլաստերների տեղափոխումն իրատեսական է համարում, սակայն, խուսափում է նշել, թե երբ վերջնականապես պատրաստ կլինի ակադեմիական քաղաքը, և այնտեղ տեղափոխված կլինեն նաև Դասական և Բժշկական կլաստերները։ Մուգ կապույտով նշված է Տեխնոլոգիական կլաստերը, փիրուզագույնով՝ Արվեստների, դեղինով՝ Կրթական, շագանակագույնով՝ Սպայական, գազարագույնով՝ Դասական, կանաչով՝ Բժշկական (լուսանկարը՝ «Ակադեմիական քաղաք» հիմնադրամի) Հարցին, թե ինչու են նախագծող կազմակերպության ներկայացուցիչները նշում 15-20 տարի, նա պատասխանում է․ «Նայած՝ ինչ ենք պատկերացնում՝ ասելով վերջնական ստանալ։ Եթե մենք ակադեմիական քաղաքը պատկերացնում ենք այն միջավայրը, որտեղ գալու է նաև արտադրություն, գալու է նաև բիզնես, այն միջավայրը, որ նախատեսում ենք ստանալ, իհարկե, երարաժամկետ ծրագրի մասին է, այն պետք է նաև հաջողության պատմություն ունենա»։ Ակադեմիական քաղաքի հատակագծի հայեցակարգը հաստատված է․ վերջնական հատակագիծը պատրաստ կլինի այս տարվա հուլիսին։ Հենց դրանից հետո էլ կսկսվեն քաղաքի կառուցման աշխատանքները։ Այս պահին «Ակադեմիական քաղաք» հիմնադրամը համակարգում է կլաստերների կառուցվածքը որոշելու նպատակով ձևավորված 6 աշխատանքային խմբերի քննարկումները։ Քննարկումներին մասնակցում են բուհերի ու գիտական կազմակերպությունների ներկայացուցիչները։ Արմեն Սիմոնյանն ասում է, որ իրենք և՛ լսում են քննարկումների ժամանակ հնչած տեսակետները, և՛ ուշադիր հետևում են մամուլի հրապարակումներին։ «Եթե նայենք՝ ինչ պատկերացում կար [ծրագիրը] մշակողների մոտ, պայմանական, 2023-ի սեպտեմբերին, հետո նոյեմբերին կամ հիմա, ապա կտեսնենք, որ այն որոշակի փոփոխություն, որոշակի էվոլյուցիա ունենում է, և այդ ամեն ինչը պայմանավորված է և՛ քննարկումներով, և՛ հանրային տիրույթում հնչեցրած կարծիքներով»։ Քաղաքի հատակագիծը «Քանի՞ տոկոս է այս նախագիծը ձախողելու հավանականությունը»։ Այս հարցս Արմեն Սիմոնյանը վերաձևակերպում է․ «Հնարավո՞ր է, թե՞ չէ»։ «Իհարկե, հնարավոր է,- պատասխանում է նա իր վերաձևակերպած հարցին։- Տարօրինակ կլիներ, եթե զբաղվեինք մի բանով, որն անհնար է»։ Աստղիկ Դանիելյանն էլ ասում է․ «Այսօր ավելի հնարավոր է, քան մի տարի առաջ։ Որովհետև մենք ամեն օր աշխատում ենք այն ուղղությամբ, որ իրականացումը մոտենա։ Ամեն քայլը մեզ մոտեցնում է»։ «Եթե կամք, ֆինանս, ցանկություն լինի, հնարավոր է»,- հավելում է Արմեն Սիմոնյանը։ ԼՐԱՑՈՒՄ |28-05-2024| Նշենք, որ «Ակադեմիական քաղաք» ծրագիրն ու բարձրագույն կրթության և գիտության ոլորտում մեկնարկած բարեփոխումների գործընթացը ակադեմիական հանրությունը միանշանակ չի ընդունել, և թեմայի վերաբերյալ մի շարք խնդիրներ ու մտահոգություններ են հնչել։ Գիտությունների ազգային ակադեմիան էլ ներկայացրել է բուհերի և գիտական կազմակերպությունների ինտեգրման իր առաջարկը։ Թեմայի շուրջ տարբեր կողմերի դիրքորոշումներին կարող եք ծանոթանալ հետևյալ հղումներով՝ Եթե չլինի գիտական միջավայրերի բազմազանություն, շատերը կլքեն երկիրը. Արամ Փախչանյան «Տեխնիկապես հնարավոր չէ ամբողջ գիտությունը կազմակերպել ակադեմիական քաղաքում»․ ԿԳՄՍ նախարար Հատկապես երկարաժամկետ փոփոխություններ ենթադրող նախագծերը պետք է հաշվարկված լինեն․ Հովակիմ Զաքարյան Աննա ՍահակյանԼուսանկարները՝ Սարգիս Խարազյանի

16:34 - 13 մայիսի, 2024

Դառը, սև սուրճ ու գիտություն․ Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիայից ներս

Ես խմում եմ օրական երեքից չորս բաժակ սև սուրճ (երբեմն նույնիսկ չափն անցնում եմ՝ այս թիվը հասցնելով հինգի)։ «Ինֆոքոմի» գործընկերներս ինձնից հետ չեն մնում․ նրանք նույնպես սուրճի սիրահար են։ Սննդի շղթայի ռիսկերի գնահատման կենտրոնի վերջին տվյալները փաստում են, որ սուրճը Հայաստանում ամենաշատ օգտագործվող երեք մթերքներից մեկն է։ Երևանում, օրինակ, սև սուրճ է օգտագործում բնակչության մոտ 71%-ը։ Այսօր «Ինֆոքոմում» սուրճ խմելու «արարողությունը» մի փոքր անսովոր է․ տարօրինակ պատրաստակամությամբ գործընկերներիս համար սուրճ եմ պատրաստում ու զգուշացնում նրանց, որ խմելուց հետո բաժակները չլվանան (չնայած նրանք երբեք էլ չեն շտապում բաժակները լվանալու հարցում)։ Հետո վերցնում եմ բաժակներն ու սուրճի նստվածքը տեղափոխում մի տարայի մեջ, որն էլ տեղադրում եմ սառցախցիկում «գիտական նպատակներով»։ Իմ սիրելի կավե բաժակից սուրճի նստվածքը տեղափոխում եմ տարայի մեջ Վերջերս Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիայի գիտնականներն ինձ պատմեցին, որ իրենք, ի թիվս այլ հետազոտությունների, ուսումնասիրում են, թե ինչպես մանրէների օգնությամբ կենսագազ ստանալ՝ օգտագործելով սուրճի թափոնը։ Եվ մենք պայմանավորվեցինք, որ ես մի ամբողջ օր կհավաքեմ մեր խմբագրության սուրճի նստվածքն ու կտանեմ լաբորատորիա։ Դեռ կհասցնենք մանրամասն խոսել մանրէների, կենսագազի ու այլ հետաքրքիր հասկացությունների մասին։ Մինչ այդ առաջարկում եմ ինձ հետ ուղևորվել Երևանի պետական համալսարան ու հայտնվել Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիայից ներս, որտեղ գիտնականնեը սպասում են հավաքածս սուրճի թափոնին։ Շախմատից կենսաբանություն Կենսաբանների ընտանիքում մեծացած Կարեն Թռչունյանը դպրոցական տարիքում մտածում էր, որ կա՛մ շախմատիստ է դառնալու, կա՛մ օդաչու։ Նա ակտիվ զբաղվում էր շախմատով և առաջին կարգ ուներ։ 9-րդ դասարանում, սակայն, ծնողներից ոգեշնչված, որոշեց ընտրել կենսաբանի մասնագիտությունը։ Կարեն Թռչունյանը Այդ որոշումից տարիներ են անցել․ Կարեն Թռչունյանն այժմ գիտությունների դոկտոր է և ղեկավարում է Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիան։ Կենսաբանությունն ընտրելու համար չի փոշմանել, իսկ շախմատ հիմա էլ շարունակում է խաղալ․ ասում է, որ շախմատն իր աշխատանքի մեջ շատ է օգնում ճիշտ մտածելու և քայլերի ճիշտ հերթականություն ընտրելու հարցում: Գիտությամբ Կարեն Թռչունյանը սկսեց հետաքրքրվել բակալավրիատի հենց առաջին կուրսում։ Այդ ժամանակ նա մանրէաբանությանն առնչվող մի գիտական հոդված կարդաց, որի արդյունքները նրան շատ հետաքրքրեցին։ Նա որոշեց կրկնել հոդվածի հեղինակների գիտափորձն ու մի փոքր այլ արդյունք ստացավ։ Առաջին միտքն այն էր, որ ինչ-որ բան սխալ է արել։ Մի տարի շարունակ փորձեր անցկացնելուց հետո համոզվեց, որ նոր ու հետաքրքիր արդյունքներ է ստացել։ 2009-ին այդ արդյունքների հիման վրա հրապարակվեց նրա գիտական առաջին հոդվածը։ Հենց այդպես էլ սկսվեց Կարեն Թռչունյանի գիտական ուղին։ Կարեն Թռչունյանը՝ Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիայում 2015-ին Երևանի պետական համալսարանում ստեղծվեց Կենսաբանության գիտահետազոտական ինստիտուտը, որտեղ բացվեց Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիան։ Կարեն Թռչունյանը 2020-ին ստանձնեց լաբորատորիայի ղեկավարումը։ Աշխարհ, որը մենք չենք տեսնում «Մանր» և «է»․ բառի արմատներն էլ հուշում են, որ մանրէները չափազանց փոքր էակներ են։ Բակտերիաներ, խմորասնկեր, ջրիմուռներ, վիրուսներ՝ այն բոլոր օրգանիզմները, որոնք հնարավոր չէ անզեն աչքով տեսնել, համարվում են մանրէներ (hաճախ անվանում են նաև միկրոբ կամ միկրոօրգանիզմ)։ Մանրէներն, ինչպես մարդը կամ կենդանի այլ օրգանիզմներ, աճելու և գոյատևելու համար պետք է սնվեն։ Որոշ մանրէներ ապրում են մարդու օրգանիզմում, օգնում մարսողության գործընթացին ու օրգանիզմից ստանում իրենց անհրաժեշտ սննդանյութերը, մյուսները սնունդ են ստանում՝ քայքայելով բույսերի, կենդանիների մնացորդները։ Կախված մանրէի տեսակից՝ սնունդ ստանալու ձևերը տարբեր են լինում։ Լաբորատորիայում մանրէները պահվում են այսպիսի կլոր ամաններում Որոշ տեսակի մանրէների համար սննդի աղբյուր կարող են դառնալ թափոնները, որոնք պարունակում են բուսական օրգանիզմների մնացորդներ (օրինակ՝ կարտոֆիլի կեղևը)։ Մանրէները քայքայում են բուսական թափոնների մեջ առկա բարդ նյութերը, վերցնում իրենց անհրաժեշտ սննդանյութերը, իսկ այս ընթացքում քիմիական ռեակցիաներ են տեղի ունենում, որոնց արդյունքում անջատվում են տարբեր կողմնակի նյութեր, օրինակ՝ կենսաջրածին (ջրածին, որն առաջանում է կենսաբանական գործընթացների արդյունքում)։ Սա կարելի է համեմատել մեր օրգանիզմի նյութափոխանակության հետ․ երբ մենք սնունդ ենք ընդունում, սնունդը քայքայվում է, օրգանիզմը վերցնում է մեզ անհրաժեշտ նյութերն ու յուրացնում, իսկ սննդի քայքայման և յուրացման ընթացքում տեղի ունեցած քիմիական ռեակցիաների արդյունքում որպես կողմնակի արտադրանք առաջանում է ածխաթթու գազ։ Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիայի հետազոտական թեմաների շրջանակը շատ լայն է․ այստեղ իրականացվում են մանրէների ու բույսերի վերաբերյալ թե՛ հիմնարար, թե՛ կիրառական հետազոտություններ։ Աղիներից անջատած կաթնաթթվային բակտերիան (կապույտ գույնով ներկված)՝ մանրադիտակի տակ Կարեն Թռչունյանը հիշում է, որ մանրէներին վերաբերող հետազոտություններն իրենց լաբորատորիայում սկզբում միայն հիմնարար էին։ Նրանք վերցնում էին բակտերիայի որևէ տեսակ, օրինակ՝ աղիքային ցուպիկ (գիտական անվանումը Էշերիխիա կոլի՝ Թեոդոր Էշերիխի անունով, որը 1885 թ․ հայտնաբերել է այս բակտերիան)։ Հետո այդ բակտերիայից հեռացնում էին տարբեր գեներ ու փորձեր իրականացնում, որ հասկանան, թե նրա կոնկրետ որ սպիտակուցներն են պատասխանատու այս կամ այն գործընթացի համար։ Գիտական գրականության ուսումնասիրությունից և տարբեր կոնֆերանսների մասնակցելուց հետո Կարեն Թռչունյանին սկսեց հետաքրքրել արդյունավետ ճանապարհով կենսաջրածին ստանալու գիտական խնդիրը։ Մինչ այդ նրանց հիմնարար հետազոտությունների շրջանակում իրականացվում էին մանրէների մասնակցությամբ փորձեր, որոնց ընթացքում ջրածինն անջատվում էր պարզապես որպես կողմնակի արտադրանք։ Բայց նրանք չէին իրականացրել կիրառական հետազոտություններ, որոնք նպատակ կունենային պարզելու, թե ինչպես արդյունավետ կերպով մանրէների միջոցով կենսաջրածին ստանալ։ Էշերիխիա կոլին կամ աղիքային ցուպիկը՝ մանրադիտակի տակ Իսկ ինչո՞ւ է գիտական այս խնդիրը հետաքրքիր ու կարևոր։ Կարեն Թռչունյանն ասում է՝ աշխարհի բնակչության թիվն աճում է, էներգետիկ ռեսուրսների նկատմամբ պահանջարկը՝ մեծանում, իսկ հանածո վառելիքները՝ նավթը, գազը, ավելի արագ են սպառվում, քան վերականգնվում։ Այդ պատճառով մարդիկ տարիներ շարունակ ստեղծել են էներգիայի այլընտրանքային աղբյուրներ՝ ատոմակայաններ, հողմակայաններ, արևային կայաններ և այլն։ Էներգիայի այլընտրանքային աղբյուրներից մեկն էլ կենսավառելիքն է (սպիրտ կամ կենսագազ), որն անջատվում է կենսաբանական գործընթացների արդյունքում։ Ըստ Կարեն Թռչունյանի՝ առաջին սերնդի կենսավառելիքն անջատվում է այն հումքից, որը կարելի է օգտագործել սնունդ ստանալու համար։ Օրինակ՝ ցորենից, շաքարեղեգից կամ եգիպտացորենից սպիրտ (էթանոլ) է անջատվում։ Երկրորդ սերնդի կենսավառելիքը մեծ ծավալներով չի արտադրվում և դեռևս գտնվում է լաբորատոր փորձարկումների փուլում։ Այդպիսին է, օրինակ, կենսաջրածինը որը կարելի է ստանալ տարբեր օրգանական թափոններից։ Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիայում որոշեցին ուսումնասիրել հենց երկրորդ սերնդի կենսավառելիքի ստացման գործընթացը։ Այդպես միանգամից երկու հարց է լուծվում․ առաջին՝ թափոնները կիրառություն են գտնում ու չեն աղտոտում շրջակա միջավայրը, երկրորդ՝ ստացվում է էներգիայի այընտրանքային աղբյուր։ Թափոնների միջոցով կենսագազ հնարավոր է ստանալ նաև «տնային պայմաններում»։ Կարեն Թռչունյանին խնդրում եմ բացատրել, թե ինչ պիտի անեն, օրինակ, մեր գյուղի՝ Լեռնարոտի բնակիչները, եթե որոշեն սննդի մնացորդները չթափել ու մանրէների օգնությամբ դրանցից կենսագազ ստանալ։ Սառնարանը, որտեղ պահվում են մանրէները Պատասխանը պարզ է․ անհրաժեշտ է վերցնել մեծ տարաներ, դրանց մեջ լցնել բանջարեղենի կամ այլ օրգանական մնացորդներ, ավելացնել, օրինակ, գոմաղբ, որի մեջ ապրում են տարբեր մանրէներ, ապա տաքացնել։ Մանրէները կսկսեն քայքայել սննդի մնացորդներն ու վերցնել իրենց անհրաժեշտ նյութերը, իսկ նրանց կենսագործունեության արդյունքում կանջատվի կենսագազ, որն արդեն կարելի է հավաքել ու օգտագործել տարբեր նպատակներով, օրինակ՝ տունը ջեռուցելու համար։ Բայց որպեսզի կենսագազը սկսի մասսայաբար արտադրվել ու որպես էներգիայի այլընտրանքային աղբյուր լայն կիրառություն գտնել, պետք է դրա ստացման գործընթացի արդյունավետ եղանակ լինի, այսինքն՝ նվազագույն ծախսով հնարավորինս մեծ ծավալի կենսագազ արտադրվի։ Աշխարհի ու Հայաստանի գիտնականների խնդիրն է գտնել մանրէ-թափոն այնպիսի համադրություններ, որոնց պայմաններում կենսագազի արտադրությունն առավել շահավետ կլինի։ Սուրճը միայն խմելու համար չէ Մի քանի տարի առաջ Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիայում սկսեցին կենսաջրածին ստանալու համար օգտագործել սուրճի թափոնները։ Այս գաղափարի «մեղավորները» լաբի երկու երիտասարդ հետազոտողներն են՝ Լիանա Վանյանն ու Հռիփսիմե Պետրոսյանը։ Լիանան Լիանան ու Հռիփսիմեն կենսաբանության ֆակուլտետ են ընդունվել ու սովորել միասին։ Բակալավրիատի երկրորդ կուրսում նրանք հասկացան, որ միայն դասախոսություններ լսելն իրենց համար բավարար չէ։ Նրանք գնացին Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիա ու սկսեցին այնտեղ ծանոթանալ ամենատարրական աշխատանքներին՝ կշեռքից օգտվել, լուծույթ պատրաստել։ Լաբորատոր աշխատանքի նրբությունները հասկանալուց հետո Լիանան ու Հռիփսիմեն Կարեն Թռչունյանին խնդրեցին իրենց ներգրավել հետազոտական աշխատանքներում։ Այդպես նրանք սկսեցին գիտական հետազոտություններին մասնակցել և բակալավրիատի վերջում տպագրեցին իրենց գիտական առաջին հոդվածը։ Այժմ երկուսն էլ ասպիրանտուրայում են սովորում ու գրում են իրենց թեկնածուական աշխատանքները, զուգահեռ ներգրավված են նաև լաբորատորիայի հետազոտական տարբեր նախագծերում։ Հռիփսիմեն Մի քանի տարի առաջ, երբ դեռ երրորդ կուրսի ուսանողներ էին, Լիանան ու Հռիփսիմեն փոխանակման ծրագրերից մեկով մեկնեցին Գերմանիայում սովորելու։ Այնտեղ նկատեցին, որ լաբորատորիաներից մեկում հավաքում էին սուրճի նստվածքը, որից մտադիր էին նանոմասնիկներ ստանալ։ Նրանք մտածեցին, թե ինչու չօգտագործել սուրճի նստվածքն իրենց հետազոտություններում․ չէ՞ որ այն բուսական թափոն է, իսկ իրենք արդեն օգոտագործում էին բուսական այլ թափոններ կենսաջրածին ստանալու համար։ Հայաստան վերադառնալուն պես նրանք այս գաղափարի մասին պատմեցին Կարեն Թռչունյանին, որն էլ առաջարկեց փորձել իրականացնել այն։ Առանց գիտական գրականությունն ուսումնասիրելու Լիանան ու Հռիփսիմեն մեծ թերահավատությամբ մշակեցին սուրճի նստվածքը, ապա աղիքային ցուպիկ ավելացրին։ Արդյունքը զարմացրեց նրանց․ աղիքային ցուպիկն իսկապես որոշակի քանակությամբ կենսաջրածին արտադրեց։ Դա նշանակում էր, որ կարելի էր փորձերը շարունակել։ Սուրճի մշակված թափոնով լի անոթները Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբում գրեթե ամենուր են Լիանան ու Հռիփսիմեն նախ գիտական գրականություն ուսումնասիրեցին ու պարզեցին, որ սուրճի թափոնները գիտության մեջ օգտագործվում են կենսաջրածին ստանալու համար։ Նրանք ծանոթացան հետազոտությունների, որոնց հեղինակները վերցրել էին ոչ թե կոնկրետ այս կամ այն մանրէն, այլ այնպիսի միջավայրեր (օրինակ՝ տիղմ, գոմաղբ), որտեղ կան տարբեր տեսակի մանրէներ (գիտական լեզվով ասած՝ մարնէների կոնսորցիումներ), և դրանց միջոցով սուրճի նստվածքից կենսաջրածին ստացել։ Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիայում որոշեցին հետազոտել կոնկրետ մեկ տեսակի մանրէ՝ իրենց մյուս հետազոտությունների ժամանակ կիրառվող աղիքային ցուպիկը։ Նրանց փորձերի արդյունքում պարզվեց, որ աղիքային ցուպիկի շտամերից մեկով հնարավոր է սուրճի նստվածքի քայքայումից կամ խմորումից մեծ քանակությամբ կենսաջրածին ստանալ։ Ձախ կողմում՝ սուրճի չորացված նստվածքը, աջում՝ արծաթե կեղևը Գիտական գրականության ուսումնասիրությունից պարզվեց, որ լավ արդյունքներ ցույց տալու հավանականություն ունի նաև սուրճի մեկ այլ թափոն՝ այսպես կոչված, արծաթե կեղևը (silver skin)։ Սա սուրճի հատիկների արտաքին շերտն է, որն առանձնանում է հատիկներից սուրճը բովելիս։ Լաբորատորիայում աղիքային ցուպիկի ու արծաթե կեղևի «մասնակցությամբ» ևս փորձեր իրականացրին ու կրկին լավ արդյունքներ ստացան։ Պարարտ հող՝ սուրճի ու մանրէների օգնությամբ Այս պահին Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիայում սուրճի նստվածքն օգոտագործում են ևս մի հետազոտության մեջ։ Բանն այն է, որ սուրճի նստվածքը հարուստ է մետաղներով, ազոտով և այլ նյութերով ու կարող է որպես պարարտանյութ ծառայել։ Լաբորատորիայում որոշեցին այս ուղղությամբ հետազոտություններ սկսել՝ կրկին համատեղելով սուրճի թափոններն ու մանրէները։ Գուցե հարց առաջանա, թե ինչ կապ ունեն մանրէները։ Պարզվում է, որ մանրէներն իրենցով համարվում են կենսապարարտանյութեր. դրանք իրենց կենսագործունեությամբ հարստացնում են հողն այնպիսի նյութերով, որոնք բույսերի աճն են ապահովում։ Լաբորատորիայում եկան այն մտքին, որ սուրճի նստվածք-մանրէ համադրությունը կարող է կրկնակի օգտակար լինել բույսերի համար․ առաջինը՝ սուրճի նստվածքն արդեն պարարտանյութ է ու կարող է հարստացնել հողը, երկրորդը՝ այն բարենպաստ միջավայր է մանրէների համար, որ դրանք աճեն ու իրենց կենսագործունեությամբ պարարտացնեն հողը։ Սուրճի նստվածքով ու մանրէներով «պարարտացած» բույսերը լաբորատորիայում (նկարը՝ լաբորատորիայի արխիվից) Գիտնականները մանրէով հարստացված սուրճի նստվածքը կիրառեցին Հայաստանում աճող մի քանի բույսերի՝ լոլիկի, վարունգի, պղպեղի վրա։ Առաջին փուլում հետազոտություններն իրականացրին լաբորատորիայում․ դիտարկեցին, թե սուրճի նստվածքն ու մանրէն ինչ ազդեցություն ունեն արմատների ձևավորման, ցողունի ու տերևների աճի վրա, համեմատեցին սովորական պայմաններում աճած արմատների ու ցողունների հետ։ Ջերմոցային աշխատանքները (նկարը՝ լաբորատորիայի արխիվից) Առաջին փուլի արդյունքները բավականին գոհացնող էին, և նրանք անցան հաջորդ՝ ջերմոցային փուլին։ Ջերմոցում վարունգի, լոլիկի ու պղպեղի սերմեր ցանեցին, հողը պարարտացրին իրենց նստվածք-մանրէ պարարտանյութով ու սկսեցին հետևել բույսերի աճին։ Գարնանը սկսվելու է ջերմոցային փորձարկումների երկրորդ փուլը, իսկ վերջնական փուլում արդեն կուսումնասիրվի ստացված բերքը։ Եթե արդյունքները գոհացնող լինեն, կնշանակի, որ այս համադրությունն իսկապես կարող է լավ կենսապարարտանյութ դառնալ ու փոխարինել քիմիականին։ «Գիտելիքն ուժ է, իսկ հաղթանակն այն տարածելն է» Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիա այցիս ընթացքում նկատում եմ, թե որքան շատ ուսանողներ են գալիս այստեղ՝ պարզապես փորձերին հետևելու, սովորելու կամ լաբորատոր աշխատանքներ իրականացնելու համար։ Իսկ լաբորատորիայի երիտասարդ թիմն օգնում է ուսանողներին։ «Միշտ պետք է լինի երիտասարդների հոսք․ եթե երիտասարդների հոսքի մեխանիզմը չկա որևէ լաբորատորիայում, նշանակում է այդ լաբորատորիան դատապարտված է»,- ասում է Կարեն Թռչունյանը։ Նա կարևորում է նաև կուտակված գիտելիքը հաջորդ սերունդներին փոխանցելը, քանի որ այդկերպ գիտելիքը չի կորչում։ Լաբորատորիայի հերթական սեմինարը «Գիտելիքն ուժ է, իսկ հաղթանակն այն տարածելն է»․ սա Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիայի կարգախոսն է։ Հավատարիմ մնալով իրենց կարգախոսին՝ լաբորատորիայում ամեն ուրբաթ սեմինար են անցկացնում, որի ժամանակ պատմում են իրենց հետազոտական ուղղություններին վերաբերող այս կամ այն թեմայի մասին։ Անահիտը Հերթական սեմինարին մասնակցում եմ նաև ես։ Այս անգամ Անահիտ Շիրվանյանը պատմում է Սախարոմիցեզ սերևիզիե (Saccharomyces cerevisiae) անունով խմորասնկի մասին, որի անունը ճիշտ արտասանել ինձ մոտ ստացվեց բազմաթիվ փորձերից հետո միայն։ Անահիտի սիրելի Սախարոմիցեզ սերևիզիեն Շատ հետարքիր է լսել, թե որքան հիացմունքով է Անահիտը խոսում այս խմորասնկի և սթրեսային պայամաններում գոյատևելու նրա հատկության մասին։ Գիտությունից նորարարություն Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիայի թիմը մի քանի տարի առաջ սկսեց աշխատանքներ տանել նաև հետազոտությունների կիրառական արդյունքներն առևտրայնացնելու ուղղությամբ։ Երևանի պետական համալսարանում 2018-ին բացվեց Մանրէաբանական կենսատեխնոլոգիաների և կենսավառելիքի նորարարական կենտրոնը։ Կենտրոնի թիմը կազմված է Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիայի հետազոտողներից, բայց այն սպասարկում է նաև Հայաստանում գործող այլ լաբորատորիաների։ Կենտրոնը գործում է երեք ուղղությամբ՝ հետազոտություններ, կրթություն, նորարարություն։ 2018-ից Երևանի պետական համալսարանում ներդրվել է կենտրոնի մշակած «Կիրառական մանրէաբանություն» մագիստրոսական ծրագիրը։ Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիայի երիտասարդ թիմը Այս պահին Մանրէաբանական կենսատեխնոլոգիաների և կենսավառելիքի նորարարական կենտրոնն աշխատում է թիմի նորարարական գաղափարները կյանքի կոչելու ուղղությամբ։ Թիմը երկու ստարտափ գաղափար ունի։ Առաջինը կոչվում է MyCoFe (mycrobes՝ մանրէներ, coffee՝ սուրճ, fertiliser՝ պարարտանյութ)։ MyCoFe-ն դեռ ձևավորման փուլում գտնվող ստարտափ է, որի նպատակն է արտադրել կենսապարարտանյութեր։ Երբ գիտնականները մանրէ-սուրճի նստվածք համադրությամբ կենսապարարտանյութերի վերաբերյալ հետազոտություններն ավարտեն ու ցանկալի արդյունքներ ստանան, կսկսեն արտադրել ու վաճառել պարարտանյութը։ Սարքը, որտեղ հավաքում և չափում են արտադրված կենսաջրածինը Մյուս գաղափարը վերաբերում է սուրճի և բուսական այլ թափոնների միջոցով կենսաջրածնի արտադրությանը։ Երբ այս տեխնոլոգիան վերջնական մշակված լինի, գիտնականները կպատենտավորեն այն ու կառաջարկեն արտադրող մեծ կազմակերպություններին։ Սուրճ, գինի, գարեջուր արտադրողներն, օրինակ, այս տեխնոլոգիայով հնարավորություն կունենան իրենց բուսական թափոններից մանրէներով կենսագազ ստանալու և այն՝ որպես էներգիայի ալլընտրանքային աղբյուր, իրենց արտադրական գործընթացում օգտագործելու։ Այսինքն, արտադրական թափոնները կկիրառվեն հենց արտադրական գործընթացում։ ♦♦♦ Քանի դեռ գտնվում ենք Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիայից ներս, առաջարկում եմ հետևել Անահիտ Շիրվանյանին, որը մեզ կպատմի, թե ինչ է մանրէանկարչությունը, և ինչպես մանրէներով ագարի (ագարը կարմիր ջրիմուռներից ստացվող ժելատինային նյութ է) վրա պատկերներ նկարել։ Անահիտի առաջարկով ես էլ մանրէներով լաբորատորիայում փորձեցի գրել ագարի վրա: 24 ժամ անց նա ուղարկեց արդյունքը։ «Լաբորատորիայից ներս» շարքն իրականացվում է «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի» (ԵԳԱԾ) ֆինանսավորմամբ։ Հեղինակ՝ Աննա ՍահակյանԼուսանկարներն ու տեսանյութերը՝ Ռոման Աբովյանի

23:38 - 05 մարտի, 2024