RElection

RElection հարցազրույցների և քննարկումների շարքն իրականացվում է Եվրոպական միության և «Բաց հասարակության հիմնադրամներ – Հայաստան»-ի ֆինանսական աջակցությամբ: Հրապարակումների բովանդակության պատասխանատվությունը կրում է խմբագրությունը, և դրանք չեն արտացոլում Եվրոպական միության ու «Բաց հասարակության հիմնադրամներ – Հայաստան»-ի տեսակետները: Նախագծում անդրադարձ է կատարվում ընտրական իրավունքին, ընտրական օրենսգրքին, ուղիղ ժողովրդավարությանը, կուսակցությունների գործունեությունը կարգավորող իրավանորմերին առնչվող օրակարգերին, խնդիրներին ու լուծումներին՝ ինչպես փորձագիտական, այնպես էլ քաղհասարակության, քաղաքական ուժերի ու քաղաքացիների դիտանկյունից։

RElection [#9] Բաց համամասնական ցուցակով մեծ ուժ ենք տալիս ներքին ժողովրդավարության կայացման համար. Գևորգ Գորգիսյան

RElection նախագծի շրջանակներում ընտրական բարեփոխումների թեմայով զրուցել ենք Ազգային ժողովի «Լուսավոր Հայաստան» խմբակցության պատգամավոր Գևորգ Գորգիսյանի հետ: - Պարո՛ն Գորգիսյան, այս թեմայով մեր նախորդ զրուցակիցն էր Թրանսփարենսի ինթերնեշնլ հակակոռուպցիոն կենտրոնի ընտրական թիմի ծրագրի ղեկավար Ալեքսեյ Պետրոսյանը, և նա Ձեզ այսպիսի հարց է ուղղել. «Ի՞նչ մոտեցումներ մենք կարող են կիրառել, որ բացի օրենսդրական կարգավորումներից՝ բերենք նաև որոշակի վարվելակերպի փոփոխությունների թե՛ ընտրական մարմիններում, թե՛ ընտրողների շրջանում, որպեսզի կարողանանք կարգավորել այն բացերը, որոնք ընտրական օրենսգրքով չեն կարգավորվել կամ սովորաբար չեն կարգավորվում»։ - Շնորհակալ եմ հարցի համար: Միակ լուծումը, որ կա նշված խնդիրները լուծելու համար, կրթությունն է: Մենք պետք է շարունակենք կրթել և զարգացնել մեր քաղաքացիներին, ինչի առաքելությունը դրված է հենց առաջին հերթին քաղաքական ուժերի, խորհրդարանի, նաև քաղաքական մեծամասնության վրա: Մենք, երկար տարիներ քաղաքական պրոցեսներ անընդհատ անելով, երբեք չենք սահմանել` ինչպիսին պիտի լինի մեր քաղաքացին, ինչպիսի քաղաքացի ենք մենք ուզում ունենալ, և երբեք չենք զբաղվել ինչ-որ մի տիպի քաղաքացի կերտելով կամ կրթելով առնվազն: Մենք կիսասովետական կրթական համակարգ ունենք, որը որևէ կերպ չի բավարարում 21-րդ դարի պահանջները` և՛ դպրոցում, և՛ բուհերում: Այդ ամենը պետք է փոխել, որպեսզի դպրոցից դուրս եկող մարդը, բուհից դուրս եկող մարդը արդեն լինի ճիշտ քաղաքացի` գիտակցելով իր իրավունքներն ու պարտականությունները, գիտակցելով, որ իր իրավունքներն ավարտվում են այնտեղ, որտեղ սկսվում են դիմացինի իրավունքները, որովհետև մենք մեկ-մեկ ունենք քաղաքացիներ, որոնք շատ բարձր գոռում են իրենց իրավունքների մասին և դրա անվան տակ մոռանում են առհասարակ իրենց պարտականությունները, մոռանում են հարգանքը պետական ինստիտուտների և մարմինների նկատմամբ, և դա ավելի շատ դեպի անարխիա է տանում, քան դեպի հանրապետություն: - Նախատեսվում է փոփոխություններ իրականացնել «Կուսակցությունների մասին» օրենքում: Արդեն քննարկումներ են սկսվել, և բոլոր խմբակցությունները մասնակցում են: Ձեր խմբակցության համար որո՞նք են այն առաջնահերթ փոփոխությունները, որոնք «Կուսակցությունների մասին» օրենքում պետք է կատարվեն: - Պրոցեսն, ինչպես գիտեք, արդեն սկսվել է, փորձում ենք դեռևս կոնսենսուսային տարբերակով մոտենալ հարցին, և, կարծես թե, դեռ ստացվում է: Մեր կուսակցության տեսանկյունից կարող եմ ասել, որ հիմնական մեխն այն է, հիմնական մոտեցումն այն է, որ կուսակցությունները պետք է ստանան բավարար ֆինանսավորում և պետության կողմից, և ինչ-որ կերպ պետք է նաև աջակցություն լինի մասնավոր ներդրումների տեսքով, այսինքն` ինչ-որ կերպ խրախուսենք դա, որպեսզի կուսակցությունները կարողանան լինել իրապես անկախ։ Հակառակ դեպքում մենք ունենալու ենք այն, ինչ ունենք: Իսկ մենք ի՞նչ ունեինք վերջին 30 տարիների ընթացքում. հիմնականում կուսակցություններ, որոնք ոչ այնքան ձևավորվել են գաղափարի շուրջ, որքան կոնկրետ օլիգարխների կամ բիզնես շահերի, ֆինանսական կենտրոնների շուրջ՝ սպասարկելու այդ անձանց և բիզնեսների, կորպորացիաների շահերը: Իսկ ի՞նչ է մեզ պետք. մեզ պետք է ժողովրդավար երկիր, որի համար առաջին հերթին մեզ պետք է առողջ քաղաքական համակարգ, իսկ դրա միակ մեխանիզմը առողջ, ժողովրդավար, ներքին ժողովրդավարությամբ օժտված կուսակցություններ են: Դրա համար մենք պետք է հնարավորություն ստեղծենք, որ կուսակցությունները կարողանան զարգանալ, և համաշխարհային փորձը ցույց է տալիս, որ դրա միակ տարբերակը հենց հանրային միջոցներն են, հանրային միջոցներով կուսակցություններին ֆինանսավորելը` բնականաբար, դրա դիմաց կուսակցություններից պահանջելով նաև թափանցիկություն, ու նաև ինչ-որ կերպ խրախուսել մասնավոր նվիրատվությունները կուսակցություններին, որովհետև այստեղ էլ մենք խնդիր ունենք: Երկար ժամանակ մեզ մոտ քաղաքացիները սովոր են, որ իրենք պիտի կուսակցություններից ինչ-որ բան ստանան, և այս մտածելակերպի փոփոխությունը բավականին բարդ է, մենք մեր փորձի վրա դա զգում ենք` որպես ինքնաֆինանսավորվող կուսակցություն: «Լուսավոր Հայաստանը» այն քչերից է, կամ միգուցե միակ կուսակցությունն է Հայաստանի Հանրապետությունում կամ առնվազն Ազգային ժողովում, որ ինքնաֆինասավորմամբ, այսինքն՝ անդամների նվիրատվությամբ է գոյատևում: Մենք ամեն օր առերեսվում ենք այս խնդրին․ մարդիկ սովոր չեն, որ իրենք պետք է կուսակցությանը գումար տան, մարդիկ սովոր են, որ կուսակցությունները իրենք են գումար տվել քաղաքացիներին, բայց այստեղ ամբողջ կոնցեպցիան է փոխվում, ամբողջ գաղափարախոսությունն է կուսակցության փոխվում, որովհետև եթե կուսակցության անդամնրը ստանում են գումար կուսակցությունից, նրանք դադարում են լինել պահանջատեր կուսակցությունների նկատմամբ, նրանք դադարում են լինել կուսակցության վերահսկողը և հակառակը՝ վերածվում են ընդամենը կուսակցության աշխատողների, որոնք մեծամասամբ լռելյայն համաձայնում են այն ամենի հետ, ինչ անում է կուսակցությունը: Առաջին հերթին պետք է քաղաքացիները գիտակցեն, որ այս մոդելի փոփոխությունը մեզ պետք է, և դրա համար նաև մենք չենք զլանում ամեն տեղ ամեն անգամ այս հարցը բարձրաձայնել: Եթե մենք ուզում ենք իրապես ժողովրդավար պետություն, մեզ առաջին հերթին պետք են ճիշտ մոդելով աշխատող կուսակցություններ, ու հիմա մեր առաջարկներում, հիմնվելով այս ամբողջ գաղափարախոսության վրա, կուսակցությունների ֆինանսավորման բարձրացումն է, որպեսզի առնվազն կուսակցությունները օրենքով իրենց վրա դրված պարտականությունները կարողանան անել. դրանք են մարզային գրասենյակներ և այլ պարտականություններ, մասնագիտական աճի ապահովում հատկապես խորհրդարան անցած կուսակցությունների համար, պատգամավորների և խմբակցության անդամների կարողությունների ավելացում և դրան միտված քայլեր: Օրենքով նախատեսված է, որ կուսակցությունները պետք է ունենան մարզային գրասենյակներ, անդամներ և այլն, բայց կուսակցություններին տրվող գումարը երևի թե բավական է միայն կուսակցության աուդիտը իրականացնելու համար՝ հիմա գործող օրենքվ և իրավակարգավորումներով: Հետևաբար այս ամեն ինչը պետք է փոխել, որպեսզի մենք կարողանանք ունենալ հզոր, իրապես թափանցիկ և ժողովրդավար աշխատող կուսակցություններ` հաշվետու հանրությանը, որի միջոցով մենք միայն կկարողանանք ունենալ ժողովրդավար երկիր: - Այս փուլում չեն նախատեսվում Ընտրական օրենսգրքի բարեփոխումներ, բայց որո՞նք էլ «Լուսավոր Հայաստանի» համար այն առաջնահերթ փոփոխությունները, որ Ընտրական օրենսգրքում պետք է արվեն: - Մի փոքր անդրադառնամ նաև այն հարցին, որ հիմա ուզում ենք փոխել նաև ընտրական օրենսգրքում. դրանք քարոզարշավի ֆինանսավորման դրույթներն են, որոնք կրկին կուսակցությունների ֆինանսավորման, թափանցիկության հետ կապված են: Գործող իրավակարգավորմամբ՝ հայտարարագրման ենթակա չեն ռեյտինգային թեկնածուների ծախսերը, իսկ դրանք լինում են շատ դեպքերում ավելին, քան կուսակցությունն ընդհանուր է ծախսում: Առնվազն եթե դիտարկենք նախկին երկու ընտրությունները, բոլոր կուսկացությունների ծախսած գումարի 44 տոկոսը բաժին էր ընկնում Հանրապետական կուսակցությանը, վերջին ընտրություններին ամբողջ ծախսված գումարի մոտ 41-42 տոկոսը բաժին էր ընկնում արդեն «Իմ քայլին»: Չհաշված, որ էլի ռեյտինգային թեկնածուներից ամեն մեկն ուներ անասելի թվով շտաբեր, ծախսվել էին անասելի չափի մեծ ռեսուրսներ, ֆինանսներ: Այս ամենը կրկին պետք է լինի թափանցիկ, լինի վերահսկելի և լինի սահմանափակ, որովհետև նպատակը նաև քաղաքականության վրա ֆինանսների ազդեցության նվազեցումն է: Դա բացարձակ զրոյի հասցնել չի լինի, բայց ինչ-որ չափով պետք է դա հավասարակշռել գոնե․ եթե պետական ֆինանսավորում լինում է և ճիշտ վերահսկողություն է լինում, որպեսզի ահռելի գումարներով հնարավոր չլինի ճնշել փոքր կուսակցությումներին, և գաղափարների պայքարի փոխարեն մենք ունենանք ուղղակի ֆինանսների պայքար, ինչպես ունենում էինք տարիներ շարունակ: Ինչ վերաբերում է ընդհանուր Ընտրական օրենսգրքին, գիտեք, Սահմանադրությամբ մեզ մոտ ամրագրված է, որ պետք է ունենանք համամասնական ընտրակարգ, բայց Լուսավոր Հայաստանը գտնում է, որ պետք է ունենալ բաց համամասնական ընտրակարգ:Տարբերությունը ո՞րն է. փակի դեպքում կուսակցության ղեկավարությունը ուղղակի կազմում է ցուցակ, որի վրա քաղաքացիները զրո ազդեցություն ունեն, կուսակցությունը որոշում է՝ այս ցուցակով մասնակցում է ընտրություններին, քաղաքացիները ձայնը տալիս են` հիմնականում առաջնորդվելով կուսակցության լիդերով, և հետո ցուցակում եղած մարդիկ հայտնվում են քաղաքականության մեջ, Ազգային ժողովում, որպես նախարարներ: Բաց ցուցակով, մենք կարծում ենք, որ մեծ ուժ ենք տալիս քաղաքացիներին, նաև մեծ հնարավորություն կուսակցություններին ներքին ժողովրդավարության կայացման համար, որովհետև այս պարագայում ցուցակները լինում են բաց, և քաղաքացին է ընտրում, թե կուսակցության անդամներից ում է ուզում տեսնել ԱԺ-ում և որերորդ տեղում, և այն թեկնածուները, ովքեր ավելի շատ ձայն կհավաքեն, ըստ այդմ նաև կձևավորվի կուսակցության տասնյակը, եռյակը, հարյուրյակը: Այսինքն` մենք չենք ունենում լճացած այն համակարգերը, որ ունեինք մեր երկրում, մինչ օրս էլ ունենք կուսակցությունների պարագայում, երբ ձևավորվում է ինչ-որ մի էլիտա, որը կարծրանում և միշտ մնում է կուսակցության ղեկին, և շատ դժվար են լինում այն մեխանիզմները, որ դա կփոխեն: Իսկ այս պարագայում մենք հնարավորություն ենք տալիս հենց քաղաքացիներին ընտրելու և ձևավորելու այդ էլիտան` տասնյակը, եռյակը, այն ամենավարկանիշային ցուցակը, որ նրանք ուզում են տեսնել: Սա երկուստեք օգտակար է, և՛ կուսակցություններին` ներքին ճիշտ զարգացման, չլճացման համար, և՛ հասարակությանը, որովհետև նրանք անմիջական ազդեցություն են կարողանում ունենալ քաղաքականության և քաղաքականության մեջ եղած մարդկանց վրա: - Խոսենք տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններից: Երևան, Գյումրի, Վանաձոր քաղաքներում բնակիչներն ընտրում են ավագանի, այդ ավագանին ընտրում է համայնքապետի, մյուս համայնքներում արդեն ուղիղ ընտրում են համայնքապետին: Դուք կո՞ղմ եք այս համակարգին, թե՞ մտածում եք, որ փոփոխություններ պետք են: - Եթե անդրադառնանք հենց Երևան, Գյումրի, Վանաձոր քաղաքներին, այստեղ համակարգը լավ է, որ համամասնական է, բայց կա մի վատ բան. դա բոնուսային համակարգն է, երբ քաղաքական ուժը, ստանալով 40 տոկոս ձայն, չգիտես ինչու, ստանում է ևս 10 տոկոս բոնուս: Դա բացարձակ ժողովրդավարության մասին չի խոսում, և անհասկանալի է տրամաբանությունն ընդհանրապես, ինչո՞ւ բոնուս: Եթե մի ուժ ստացել է 40 տոկոս, մնացած բոլորը միասին ստացել են 60 տոկոս կամ առնվազն 50 տոկոսից ավել, և հետագա բանակցությունների միջոցով պետք է որոշվի, թե ով է լինելու քաղաքապետը, և պետք է կազմվեն կոալիցիաներ: Մենք սրա վառ օրինակն ունեցանք Վանաձորում, երբ Լուսավոր Հայաստանը հնարավորություն ուներ հաղթելու Հանրապետականին դեռ մինչև հեղափոխությունը, բայց այն ժամանակ դեռ իրեն ընդդիմադիր հայտարարած ՕԵԿ-ը անցավ հանկարծակի էլի Հանրապետականի կողմը, թեև ստորագրել էին հուշագիր, և հանրապետականը դարձավ քաղաքապետ: Ավելի վատ դեպք մենք ունեցանք Գյումրիում, երբ անհասկանալի բոնուսներ կիրառվեցին, և կրկին Հանրապետականին հնարավորություն տրվեց հաղթելու: Բոնուսային համակարգերը միանշանակ պետք է վերանայվեն և փոփոխվեն մինչև հաջորդ ՏԻՄ ընտրությունները, որպեսզի մենք ավելի ժողովրդավար և նորմալ ընտրություններ ունենանք: Ինչ վերաբերում է ավելի փոքր համայնքներին՝ այստեղ կա մի խնդիր: Հիմանականում բոլոր գյուղերում հաղթում են նրանք, ովքեր ունեն ավելի մեծ տոհմ, և սա գաղտնիք չէ, սա բոլորը գիտեն, նույնիսկ այս խոշորացված համայնքների պարագայում նույն մեխանիզմն է գործում. այն գյուղը, որն ավելի մեծ է, և որում մի մարդն ունի ավելի մեծ տոհմ կամ միգուցե խնամիներ կողքի գյուղից, միանշանակ հաղթում է նա: Այս մեխանիզմը փոխելու համար մենք ժամանակին առաջարկում էինք, որ նաև փոքր համայնքներում համամասնական լինեն ընտրությունները, որովհետև հատկապես խոշորացվածների դեպքում հիմա մենք շատ դեպքերում ունենք այնպիսի իրավիճակներ, երբ շատ փոքր համայնքներից նույնիսկ ավագանի չկա ներկայացված համայնքում, և փոքր համայնքի խնդիրները որևէ կերպ չեն բարձրաձայնվում այլևս: Իսկ համամասնական ընտրակարգի դեպքում արդեն կուսակցությունը` որպես քաղաքական ուժ, պատասխանատու պետք է լիներ այդ ամենի համար` ունենալով նաև իր ներկայացվածությունը բոլոր մարզերում, գյուղերում, քաղաքներում` նաև կրելով քաղաքական պատասխանատվությունը: Որովհետև ավագանին ի՞նչ է, մի հոգի մարդ է: Կներկայացնի, չի ներկայացնի խնդիրները, կամ գյուղապետը լավ կաշխատի, չի աշխատի, միևնույն է, ով ունի մեծ տոհմ, էլի ընտրվելու է: Իսկ կուսակցական մոտեցման դեպքում արդեն կա մի մարմին, որը պատասխանատու է այդ մարդու աշխատանքի համար, և գյուղապետից բողոքները կարող են գնալ կուսակցական ավելի վերադաս մարմիններ, և նույնիսկ կուսակցության որոշմամբ գյուղապետն, օրինակ, հրաժարական տա: Մենք այստեղ նաև մի այլ խնդիր ունենք. ՏԻՄ-երը մեզ մոտ չեն զարգացել և չեն կարող զարգանալ, քանի դեռ կա մարզպետների այսպիսի արատավոր և ուժեղ ինստիտուտը: Մարզպետն ընդամենը նշանակովի մարդ է, բայց նույնիսկ չունենալով լծակներ` տեռորի է ենթարկում բոլոր գյուղապետերին: Դա եղել է նախորդ իշխանությունների դեպքում, ցավոք դա շարունակվում է այսօր: Ցանկացած ընտրությունների ժամանակ, լինի դա ՏԻՄ թե համապետական, մարզպետներն իրենց մոտ են կանչում գյուղապետերին, կամ գյուղապետերն առանց նույնիսկ կանչվելու վախեցած, մանավանդ, եթե մարզպետն առաջադրված է այդ տարածքում․ այ եթե մենք մարզպետին չընտրենք, կամ մարզպետը մեր գյուղում պարտվի, հետագայում խնդիրներ կունենանք, օրինակ, դոտացիաներ մեր գյուղ չեն գա, մեր գյուղի ճանապարհները չեն սարքվի, ու նման վախերով մինչև այսօր կերակրվում են գյուղապետերը` լինելով ընտրված մարմին, այսինքն` իրենց լեգիտիմությամբ լինելով շատ ավելի բարձր, քան նշանակովի մարզպետն է, որը ցանկացած պահի կարող է հեռացվել: Վերջերս ունեցանք դեպք, երբ մահամերձ աստիճանի հասցվեց սպան մարզպետի կա՛մ անմիջական մասնակցությամբ, կա՛մ այդտեղ ներկա գտնվելով կամ թույլտվությամբ, ինչն ուղղակի անթույլատրելի է և խայտառակություն է: Այսինքն` մենք ստեղծել ենք ինչ-որ փոքրիկ հրեշիկներ, դրել ամեն մարզի գլխին և ստիպում ենք նրանց ամբողջ մարզը ծառայեցնել գործող իշխանություններին: Այս մոդելով մենք երբեք ժողովրդավարություն չենք կարող ունենալ: Եվ դրա համար մենք բազմիցս նշել ենք, առաջարկել ենք, որ մարզպետի ինստիտուտն ընդհանրապես վերացվի, և միայն այդ դեպքում մենք հնարավորություն կունենանք նորմալ զարգացնել ՏԻՄ-երը, նորմալ քաղաքական պրոցեսներ ունենալ նաև Հայաստանի բոլոր մարզերում, ոչ միայն Երևանում: - Արդյո՞ք պետք է լինեն հետկանչի մեխամիզմներ, որոնց շնորհիվ ընտրողները կկարողանան անվստահություն հայտնել իրենց ընտրած պաշտոնյաներին կամ ինստիտուտներին: - Այդ հարցը վերջին շրջանում` հատկապես հեղափոխության ընթացքում և դրանից հետո, շատ է քննարկվում: Պետք է մի քիչ զգույշ մոտենալ հարցին, որովհետև դա կարող է նաև ի չարս օգտագործվել: Պետք է հասկանանք` ինչքանով է դա հնարավոր: Օրինակ, եթե մեկ ու կես միլիոն մարդ մասնակցել է ընտրությունների, ձևավորվել է Ազգային ժողով, արդյո՞ք պիտի տասը հազար մարդ կարողանա ԱԺ-ի լուծարման նախաձեռնություն իրականացնել, կամ ի՞նչ հետևանքներ կարող է դա ունենալ: Որովհետև եթե մենք համամասնական ընտրակարգ ունենք, կոնկրետ պատգամավորի մասին չի կարող խոսք գնալ, որ, օրինակ, պատգամավորը պետք է հրաժարական տա: Նույնը վերաբերում է Երևան, Գյումրի, Վանաձոր համայնքներին, երբ կրկին համամասնական ընտրակարգով ընտրվում է ավագանի, հետո ընտրվում է քաղաքապետ, այսինքն` քաղաքապետին ընտրել է ավագանին: Արդյո՞ք ավագանուն պետք է կարողանանք անվստահություն հայտնել, այդ դեպքում կրկին հարց է առաջանում` քանի տոկոսով: Եթե պիտի քաղաքացիների հիսունմեկ տոկոսն, օրինակ, ստորագրի, որ համաձայն է, որ քաղաքապետը հրաժարական տա, ավագանին ցրվի, և նոր ընտրություններ լինեն, արդյո՞ք դա իրականանալի է առհասարակ: Որովհետև օրենքը պիտի լինի այնպիսին, կամ մեխանիզմները պետք է լինեն այնպիսին, որ դրանցից օգտվելու հնարավորություն լինի: Հիմա, օրինակ, մենք ունենք Սահմանադրությամբ սահմանված քաղաքացիների կողմից օրենսդրական նախաձեռնության իրավունք, բայց դա կրկին անիրականանալի իրավունք է, որովհետև այդ նախաձեռնությունը ԱԺ մտնելու համար պետք է հիսուն հազար ստորագրություն: Հիսուն հազար ձայն հավաքած ուժը կարող էր անցնել ԱԺ, հիսուն հազարը բավական մեծ թիվ է` համեմատած ՀՀ բնակչության հետ, որովհետև այս մոդելը վերցվել է Ֆրանսիայից, որտեղ ավելի շատ բնակչության թվի դեպքում ավելի քիչ է: Եթե ԱԺ-ն այդ նախաձեռնությունը, որ մտել է ԱԺ քաղաքացիների նախաձեռնությամբ, մերժեց, կարող են քաղաքացիները դնել դա հանրաքվեի արդեն երեք հարյուր հազար ստորագրությամբ: Երեք հարյուր հազար ձայնով կարելի է ԱԺ-ում մեծամասնություն ունենալ: Մոտավորապես անիրականանալի հնարավորություններ են տրված, և եթե հիմա հետկանչի մեխանիզմի համար էլ մենք պիտի դնենք` այ եթե երեք հարյուր հազար քաղաքացու ստորագրություն հավաքվի, որ ԱԺ-ն ուզում են արձակել, արդյո՞ք դա հնարավոր է իրականացնել, և ո՞վ է լինելու այն մարմինը, որ ստուգելու է` արդյո՞ք այդ բոլոր երեք հարյուր հազար ստորագրությունները ճիշտ են: Պիտի զանգեն հատ-հատ այդ մարդկանց, ճշտե՞ն` դուք ստորագրե՞լ եք, թե՞ չէ: Միգուցե այդ մարդիկ, տարբեր վախերից ելնելով, արդեն վախենան նաև մասնակցել կամ պատասխանել: Մեզ պատրանքային իրավունքներ պետք չեն: Բայց ինչո՞ւ է առաջացել այս հարցի պահանջը, ինչո՞ւ է դա ընդհանրապես շրջանառվում, որովհետև մեզ մոտ երբեք չեն եղել քաղաքական ընտրություններ և քաղաքական պատասխանատվություն: Հիմնականում քաղաքացիներն ընտրությունը կատարել են` տոհմից ելնելով, մարզպետի դրդմամբ, գյուղապետի դրդմամբ, ընտրակաշառք վերցնելով, հեղափոխությումից հետո կոնկրետ էմոցիաների հիման վրա: Եվ քանի դեռ այդպես է, միգուցե նման մաեխանիզմների կարիք մենք զգանք, և անընդհատ երկիրն ընկնի տուրբուլենտ ցիկլի մեջ: Բայց նորմալ քաղաքական պրակտիկայում, եթե քաղաքացին ընտրել է քաղաքական ուժ, և նա իրեն չի արդարացնում, հաջորդ ընտրությունը այդ մեխանիզմն է, որով պետք է հետ կանչել այդ քաղաքական ուժին` այլևս նրան չտալով ձայներ, տալով այլ քաղաքական ուժի այդ ձայները: Որովհետև նորմալ պրակտիկայում դա կարող է աշխատել, եթե մենք ունենանք նորմալ քաղաքական ընտրություններ` առանց օլիգարխների միջամտության, առանց մարզպետների միջամտության, առանց պետական ռեսուրսի և պետական ճնշումների պետական ապարատում: Դրա կարիքն այլևս չի լինի: Նոր իշխանությունները պնդում են, որ իրենք երբեք չեն օգտագործելու պետական ռեսուրսները, պնդում են, որ ամեն ինչ լինելու է պարզ և թափանցիկ, թեև նախորդ ընտրություններին որոշակի չարաշահումներ մենք տեսանք: Հիմա կտեսնենք` հաջորդ ընտրություններն ինչպես տեղի կունենան: Ես հուսով եմ, որ մենք ի վերջո գնալու ենք ժողովրդավարացման ճանապարհով, իսկ ժողովրդավարական երկրներում ընտրությունն է այն մեխանիզմը, որով հնարավոր է հետ կանչել որևէ քաղաքական ուժի կամ պաշտոնյայի Ըստ RElection-ի ձևաչափի՝ հարցազրույցի մասնակիցը կարող է հարց ուղղել հաջորդ բանախոսին։ Գևորգ Գորգիսյանի հարցը. «Ձեր հաջորդ բանախոսի համար որո՞նք են այն գլխավոր երեք առաջնահերթությունները, որոնք կարևոր են, առաջնային են քաղաքական դաշտում, ընտրական պրոցեսներում բարեփոխումների համար` ունենալու իրապես առողջ քաղաքական դաշտ, քաղաքական պայքար և քաղաքական բանավեճեր»: Աննա Սահակյան

11:04 - 06 հոկտեմբերի, 2019

RElection [#2] Սուպերվարչապետական մեխանիզմը նպաստավոր չէ ազատ և արդար ընտրությունների անցկացման համար․ Արթուր Սաքունց

Հետհեղափոխական Հայաստանի օրակարգային հարցերից մեկն ընտրական բարեփոխումներն էին։ 2018 թվականի արտահերթ խորհրդարանական ընտրություններից առաջ ստեղծվել էր վարչապետին կից ընտրական օրենսդրության բարեփոխումների հանձնաժողով, որը բարեփոխումների հայեցակարգ էր մշակել։ Նախագիծը, սակայն, չընդունվեց այն ժամանակվա Ազգային ժողովի կողմից։ Infocom-ը սկսել է ընտրական իրավունքի թեմայով RElection հարցազրույցների շարքը։ ԱԺ փոխխոսնակ Լենա Նազարյանը հայտարարել է, որ սկսվում են ՀՀ Կուսակցությունների մասին օրենքի և ՀՀ Ընտրական օրենսգրքի փոփոխությունների մշակման աշխատանքները՝ նշելով, որ գործընթացը լինելու է հնարավորինս ներառական. և՛ արտախորհրդարանական ուժերի, և՛ քաղաքացիական հասարակության մասնակցության հնարավորությունն ապահովված է լինելու: Հարցազրույցն իրականացվել է վերոնշյալ հայտարարությունից առաջ։ Զրուցել ենք Հելսինկյան քաղաքացիական ասամբլեայի՝ Վանաձորի գրասենյակի նախագահ, իրավապաշտպան Արթուր Սաքունցի հետ։ - Պարո՛ն Սաքունց, յուրաքանչյուր փորձագետ, որի հետ հարցազրույց ենք անցկացնում, հնարավորություն ունի հաջորդ փորձագետին հարց ուղղելու: Մեր առաջին զրուցակցի՝ Դանիել Իոաննիսյանի հարցը հետևյալն է. «Ո՞րն է այն ոսկե միջինը, որի դեպքում իրականացվում է նախընտրական քարոզչության իրական թափանցիկության արդյունավետ վերահսկողություն, բայց փոքր կուսակցությունների համար անհաղթահարելի խոչընդոտներ չեն ստեղծվում»: - Հարցը երևի թե պետք էր լրացուցիչ պարզաբանել, որովհետև խոսքը վերաբերում է մի դեպքում՝ թափանցիկությանը և հաշվետվողականությանը նախընտրական քարոզչության ժամանակահատվածում և մյուս կողմից՝ այսպես կոչված փոքր կուսակցությունների մասնակցության հնրավարորություններին։ Այստեղ թափանցիկության և հաշվետվողականության տեսակետից կապ չունի՝ մեծ է, թե փոքր կուսակցությունը, բայց նախընտրական քարոզչության ընթացքում կուսակցությունների մասնակցության համար հավասար պայմանների ստեղծումը, ես այդպես պետք է ենթադրեմ, հարց է, որը ձևակերպվում է որպես հնարավոր դժվարություն այդ հավասար պայմանների ապահովման տեսակետից: Ես կարծում եմ, որ թափանցիկության և հաշվետվողականության խնդիրը պետք է լուծվի նախընտրական քարոզչության ընթացքում՝ սկսած փաստաթղթերի առաջադրումից, եթե վերցնում ենք միայն նախընտրական փուլը, բոլոր փաստաթղթերի՝ թե՛ կուսակցության միջոցների, եկամուտների, թե՛ առաջադրված թեկնածուների անհատական եկամուտների և գույքի վերաբերյալ փաստաթղթերի պատշաճ ներկայացումը մի կողմից, այսինքն՝ բազային տվյալները։ Երկրորդը, իհարկե, այդ տվյալների ուսումնասիրությունն է՝ բացահայտելու համար՝ ինչքանով են մարդիկ, որոնք հավակնություն ունեն, և կուսակցությունը, որը հավակնություն ունի իշխանության մանդատը վերցնելու, ոչ կոռումպացված և իր եկամուտների առումով թափանցիկ, և վստահություն պետք է լինի, որ այդ միջոցները չունեն քրեական ծագում, այսինքն՝ դրանք լրիվ օրինաչափ են: Դա շատ ելակետային տվյալ է, որովհետև եթե դու սկզբից խաբում ես, հետևաբար դու կա՛մ ունես կրիմինալ որոշակի ռիսկեր քո եկամուտների ձեռքբերման առումով, հետևաբար՝ դու ռիսկային ես նաև որպես իշխանություն, որը, եթե գա իշխանության, ունենա մանդատ կամ ընդհանրապես մեծամասնություն լինի, թե փոքրամասնություն, ապա նրա շարժառիթները որոշումների կայացման մեջ լիովին վստահելի չենք կարող համարել: Եվ այս առումով մեծությունը կապ չունի, այստեղ շատ կարևոր է այդ հանգամանքը: Իհարկե, ես մի քիչ ավելի կընդլայնեի․ ոչ միայն նախընտրական քարոզչության փուլում, այլ ընդհանրապես ցանկացած իրավաբանական անձ՝ դա կլինի կուսակցություն, թե հասարակական կազմակերպություն, պետք է թափանցիկ գործի, բայց քաղաքական կուսակցությունների նկատմամբ պահանջները շատ ավելի խիստ պետք է լինեն, որովհետև նրանք, այնուամենայնիվ, քաղաքականություն իրականացնող այն սուբյեկտներն են, որոնք նաև որոշումների մեջ կարող են մասնակցություն ունենալ կամ հավակնություն ունեն մասնակից լինելու, և հետևաբար նրանց գործունեության թափանցիկությունը և հաշվետվողականությունը չպետք է սահմանափակված լինեն միայն նախընտրական քարոզչության ժամանակահատվածով: Սա որպես սկզբունքային մոտեցում: Ի դեպ, ասեմ, որ հենց սրա հետ են կապված շատ հարցեր, որ այդ փաստաթղթերի ներկայացումը կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովին՝ թեկնածու գրանցվելու համար, ունեին զուտ ձևական բնույթ, որովհետև ԿԸՀ-ն կամ նրա որևիցե ստորաբաժանում չուներ իրավասություն ստուգելու այդ փաստաթղթերում ներկայացված տվյալների համապատասխանությունը իրականությանը՝ մի կողմից և մյուս կողմից՝ այդ տվյալներով նշված գույքի և միջոցների ձեռքբերման օրինականությունը ստուգելու լիազորություն, որի դեպքում, բնականաբար, պետք է որոշոմ կայացվեր՝ արդյո՞ք պետք է նման կուսակցությանը գրանցել, կամ այդ կուսակցության որևէ թեկնածուի, որ համամասնական ցուցակում է ներգրավվելու կամ տարածքային (եթե մնա,իհարկե), դրանք իրավունք ունե՞ն գրանցվելու, թե՞ ոչ: Մյուսը՝ փոքր կուսակցությունների մասնակցության հարցը: Սա շատ պարզ լուծում ունի. պետությունը պետք է հանձինս տարածքների, որտեղ կուսակցություններն իրենց նախընտրական քարոզչություն են իրականացնում, հավասար իրավունքներ ապահովի բոլորին, այսինքն՝ անկախ նրանից՝ փոքր է, թե մեծ, մատչելիությունը պետք է ապահովվի: Քարոզչական նյութերի տարածման համար տարածքները որ սահմանվում են, նույնպես պետք է հավասար մատչելիություն ապահովվի բոլոր կուսակցություններին։ Ես դա ասում եմ պարզապես որպես սկզբունք: Պատկերավոր ասած՝ ենթադրենք 10 քառ. մետր տարածք է հատկացված, որտեղ նախընտրական պաստառներ պետք է փակցվեն։ Ուրեմն նշանակում է՝ ինքը պետք է սահմանի, հավասար բաշխի բոլորին՝ անկախ նրանից՝ մե՞ծ է կուսակցությունը, թե՞ փոքր: Այսինքն՝ հանրային ռեսուրսներից նախընտրական քարոզչության ընթացքում օգտվելու առումով բոլոր կուսակցությունների համար պետք է հավասար պայմաններ ապահովի: Նույնը Հանրային հեռուստաընկերությամբ՝ եթերաժամերը պետք է ապահովվեն: Սա է նվազագույն պահանջը։ Դու բայց չես կարող պահանջել, որ այն կուսակցությունը, որ ունի ռեսուրսներ, դրանք չօգտագործի, որովհետև նախընտրական հիմնադրամներ կան, և այդ առումով պետությունը իր պարտավորությունը, հավասար պայմանների ապահովման առումով, կատարում է․ ապահովում է հանրային ռեսուրսներից օգտվելու տեսակետից, բայց մնացած կոմերցիոն նպատակներով, ասենք թե՝ տարածքներ վարձակալել և այլն, մնում է արդեն այդ կուսակցության ռեսուրսների հետ կապված խնդիր։ Այդ առումով նախընտրական հիմնադրամի, որից հենց վճարումները կատարվում են, թափանցիկությունը՝ թե՛ եկամուտների ապահովման կամ ձեռքբերման և թե՛ իրականացման, ծախսման տեսակետից նույնպես պետք է մեծ լինի: Այսինքն՝ ոչ միայն խոսքը վերաբերում է բազային փաստաթղթերին, որոնք ներկայացվում են թեկնածությունը գրանցելու համար, այլ նաև նախընտրական հիմադրամում միջոցների օգտագործման թափանցիկությանը և հաշվետվողականությանը, այսինքն՝ այս առումով պետք է բավական խստացվի, որովհետև կան ծախսեր, որոնք նախընտրական հիմնադրամի շրջանակներում եթե ներգրավվում են, ապա դրանց մասին հաշվետվություն չի պահանջվում: Ամեն մի լուման, որը նախընտրական հիմնադրամից կիրացվի նախընտրական քարոզչության նպատակով՝ սնունդ կլինի, տրանսպորտ կլինի, վառելիք կլինի, թուղթ կլինի, նախընտրական քարոզչանյութ կլինի, վարձատրություն կլինի այն մարդկանց, որոնք ներգրավվում են նախընտրական քարոզչության գործունեության մեջ որպես օգնականներ, այդ ամենը պետք է իրապես խստիվ հաշվառված լինի: Այս առումով թափանցիկությունը և հաշվետվողականությունը պետք է տարածվվեն նաև ոչ հանրային ռեսուրսների՝ կոմերցիոն մեխանիզմներով ռեսուրսների ներգրավման համար տրամադրվող, հատկացվող ֆինանսական միջոցների վրա: - Պարո՛ն Սաքունց, երբ 2018-ի խորհրդարանական արտահերթ ընտրություններն անցկացրինք 2016-ին ընդունված ընտրական օրենսգրքով, որովհետև վարչապետին կից հանձնաժողովի մշակած բարեփոխումների նախագիծը չընդունվեց, Դուք ասում էիք, որ պետք չէ սպասել մինչև հաջորդ ընտրությունները՝ ընտրական բարեփոխումներ իրականացնելու համար, որովհետև ընտրություններ տեղի են ունենում միշտ: Ո՞րն է պատճառը, որ այս հարցը օրակարգից դուրս մղվեց, և հիմա ո՛չ իշխանության, ո՛չ հանրության շրջանում ընտրական օրենսգրքի բարեփոխումներից կարծես թե չեն խոսում: - Եկեք նախ ճշտենք, օրակարգում մնում է, և այն, որ Դուք հիմա շեշտում եք այդ հարցադրումը, որ ասվում է, վկայում է այն մասին, որ մշտապես օրակարգում մենք պահում ենք, ուղղակի ամեն օր չենք դրա մասին հայտարարում: Բայց առաջնահերթը, իհարկե, ընտրական օրենսգրքի փոփոխությունները կամ համապատասխանեցումն է ժողովրդավարական ընտրություններին, մանավանդ, որ արդեն նախագիծը մեծ առումով պատրաստ է, և այնտեղ, իհարկե, պետք է լրամշակվի: Գիտեմ, որ նաև ԱԺ պատգամավոր Համազասպ Դանիելյանի նախաձեռնությամբ դեռևս նախնական խումբ է ձևավորվել ընտրական օրենսգրքի փոփոխությունների մշակման համար: Այսինքն՝ այն կազմակերպությունները, որոնք հենց մասնակցել են Ձեր նշած վարչապետի որոշմամբ ստեղծված հանձնաժողովի աշխատանքներին, ներգրավվում են, և նաև նոր մարդիկ էլ կներգրավվեն: Ես չեմ կարող իշխանության կամ Իմ քայլի պատգամավորների փոխարեն պատասխանել, բայց գտնում եմ, որ որևէ հիմնավորում չկա ընտրական օրենսգրքում ենթադրվելիք այդ փոփոխությունները ուշացնելու կամ հետաձգելու համար: Ավելին՝ պետք է համալիր փոփոխություններ կատարվեն ոչ միայն բուն մայր օրենքում՝ ընտրական օրենսգրքում, այլ նաև մյուս օրենսգրքերում: Ի դեպ, ասեմ, որ չընդունվեցին զուտ ընտրական օրենսգրքի փոփոխությունները, բայց քրեական ու վարչական օրենսգրքերի փոփոխությունները ընդունվեցին ԱԺ-ի կողմից: Այնպես որ ես կարծում եմ, որ աշնանային նստաշրջանում շատ շուտ պետք է ընդունվեն, որովհետև այս օրենսգրքերի կամ ընտրականի հետ կապված, քաղաքական համակարգի հետ կապված փոփոխությունները հեղափոխության օրակարգային հարցերից մեկն էին: Որևիցե ողջամիտ հիմնավորում չի կարող լինել հետաձգելու համար այդ փոփոխությունները: Ի դեպ, նաև կուսակցությունների մասին օրենքը պետք է փոխել, որովհետև մենք բազմիցս ենք հարց բարձրացրել, որ ՀՀ-ում առնվազն 20 տարի միակուսակցական կառավարման համակարգի պայմաններում, երբ որ իշխանությունը իրականացնում էր մեկ կուսակցություն, այն ձեռք է բերել ահռելի նյութական և ֆինանսական միջոցներ, ռեսուրսներ՝ լինելով իշխանության մեջ՝ ի տարբերություն մնացած բոլոր կուսակցություններին միասին վերցրած, և 3 անգամ գերազանցում է իր այդ միջոցներով: Մենք տեսնում ենք այդտեղ ակնհայտ կոռուպցիոն ռիսկեր: Այդ ռեսուրսներով կուսակցությունը հիմա մասնակցում է կամ հայտ է ներկայացնում մասնակցելու ընտրություններին։ Դա անթույլատրելի է: Այսինքն՝ դու պետք է լրիվ մաքրազարդես քո տնտեսությունը։ Անթույլատրելի է, որ կոռուպցիոն մեխանիզմներով ձեռք բերված միջոցները կիրառվեն կամ օգտագործվեն քաղաքական գործընթացներում: Սա շատ կարևոր, ֆունդամենտալ հարցերից մեկն է, և բոլոր կուսակցությունների մասին է խոսքը: Երբ որ սկզբում ասացի հաշվետվողականության, թափանցիկության մասին, ապա այս հարցը պետք է զրոյացնել․ ստարտային պայմանները՝ միջոցների և ֆինանսական ռեսուրսների ծագման օրինականության առումով պետք է զրոյացնել: Կապ չունի՝ մեկը շատ է, մեկը քիչ է: Կուսակցությունների մասին օրենքում նույնպես պետք է բավական լուրջ փոփոխություններ կատարել, պետք է փոփոխություններ կատարել տեղական հանրաքվեի մասին օրենքում նույնպես, որովհետև դա քաղաքական որոշումների կայացման հանրային մեխանիզմն է, որը և՛ կուսակցությունները կարող են օգտագործել, և՛ քաղաքացիները՝ համայնքային մակարդակում: Պետք է իրապես վերջնական կողմնորոշվել՝ արդյո՞ք միայն Երևան, Վանաձոր և Գյումրի համայնքներում պետք է ՏԻՄ ընտրությունները լինեն համամասնական սկզբունքով, երբ քաղաքապետ ոչ թե ուղիղ են ընտրում, այլ ընտրվում է ավագանու կողմից ամենաշատ ձայներ հավաքած՝ խմբակցության կողմից առաջին տեղ գրավածը, կամ, ենթադրենք, կարո՞ղ է կոալիցիայի կողմից լինել, ինչպես Գյումրիում տեղի ունեցավ կամ Վանաձորում: Որովհետև, տեսեք, համայնքների մի մասում չկա համամասնական մոտեցում, իսկ մյուս մասում կա: Այս երկակի մոտեցման որևէ ողջամիտ հիմնավորում չի ներկայացվել: - Ո՞րն է ավելի ճիշտ, ըստ Ձեզ, որ ավագանին ընտրի համայնքապետի՞ն, թե՞ ուղիղ ձևով ընտրեն: - Գիտե՞ք, ես կարծում եմ, որ այնուամենայնիվ պետք է ժողովուրդը հնարավորություն ունենա ընտրելու քաղաքապետին կամ համայնքի ղեկավարին ուղիղ, որովհետև անմիջական ժողովրդավարությունը դա է ենթադրում, և միաժամանակ նաև ուղղակի ընտրի ավագանուն․ երկու տեղական ինքնակառավարման մարմինները պետք է առանձին ընտրվեն։ Այս մոդելը, իմ համոզմամբ, արդարացի չէ․ համայնքային մակարդակում պետք է ավագանու կազմում թեկնածու առաջադրելու հնարավորություն տրվի նաև քաղաքացիական նախաձեռնություններին: Կա միջազգային շատ հստակ նորմ, որ քաղաքացիություն չունեցող անձինք կամ փախստականները համայնքի տարածքում իրավունք ունեն մանսակցելու ՏԻՄ ընտրություններին, բայց ոչ ազգային ընտրություններին։ Հիմա դուրս է գալիս, որ այդ փախստականները կամ քաղաքացիություն չունեցող անձինք չեն կարող անդամագրվել որևէ կուսակցության, որովհետև կուսակցության անդամ կարող են լինել միայն քաղաքացիները, և բնականաբար զրկվում են նաև առաջադրվելու հնարավորությունից: Այսինքն՝ իրավունք ունեն ընտրելու, բայց ոչ ընտրվելու: Ընտրական իրավունքի սահմանափակման ակնհայտ փաստի հետ գործ ունենք: - Այսինքն՝ քաղաքացիական նախաձեռնությունները հնարավորություն ունենան նրանց առաջադրելո՞ւ: - Քաղաքացիական նախաձեռնությունների ինստիտուտը երբ տալիս ես, ապա այդ դեպքում նաև քաղաքացիություն չունեցող անձինք, որոնք բնակվում են տվյալ համայնքում, կամ փախստականները, որոնք բնակվում են, նույնպես կարող են առաջադրվել, խմբեր կազմել և իրենց թեկնածություններն առաջադրել տեղական, համայնքային նշանակության մարմնում՝ ավագանում, որովհետև հենց այդ համայնքում են բնակվում։ Քանի որ ապրում են, բնականաբար այդ համայնքի խնդիրները նաև անդրադառնում են իրենց վրա, այդ խնդիրների լուծման մեջ իրենք մասնակցելու հնարավություն չունեն: Ես ասեմ՝ պետք է դաշտը ընդլայնվի թեկնածուների առաջադրման, և այդ փոփոխությունները նույնպես պետք է մտցվեն, և, իհարկե, միասնականացվի: Այստեղ մի կարևոր հանգամանքի վրա էլ ուշադրություն դարձնենք, որ խոշոր համայնքների ղեկավարները, որոնք ընտրվում են բնակիչների կողմից ուղղակի, պոտենցիալ այն թեկնածուներն են, որոնք իրենց գործունեության արդյունքում կարող են ձեռք բերել այնպիսի մի իմիջ, որ հանդես գան նաև ազգային մակարդակում։ Միշտ այդ օրինակն եմ հիշում, բերեմ. Փարիզի քաղաքապետերը, որ ընտրվել են, որոշ ժամանակ հետո առաջադրվել են նաև Ֆրանսիայի նախագահի թեկնածուի պաշտոնում, կամ Ռումինիայի մի փոքր քաղաքի քաղաքապետը, որ բավական մեծ հաջողություն էր ունեցել իր համայնքի կառավարման գործում, երբ որ քաղաքական այլ համակարգերը, կուսակցությունները և այլն ունեցան անձերի հետ կապված, թեկնածուների հետ կապված ճգնաժամ, ինքը առաջադրվեց և ընտրվեց Ռումինիայի նախագահ: Ես նկատի ունեմ, որ այս ուղղակի ընտրությունը՝ պատասխանատվության հասցեագրման այդ մեխանիզմը հնարավորություն է տալիս նաև ձևավորելու այն մարդկանց, որոնք աշխատում են կամ ընտրվում են որպես քաղաքապետ և գործում են որպես քաղաքական պոտենցիալ լիդերներ։ Որտե՞ղ են աճելու, միայն կուսակցությունների շրջանակում չե՞ն իրենք ձևավորվելու, մանավանդ՝ ներկուսակցական տարբեր սահմանափակումները հնարավորություն չեն տալիս անձանց իրենց ստեղծագործական պոտենցիալը զարգացնելու, և այդ առումով նաև կուսակցությունների մասին օրենքի մեջ փոփոխությունները պետք է կատարվեն, իրականացվեն՝ նպաստելու համար ներկուսակցական ժողովրդավարությանը: Մեզ մոտ որևիցե կուսակցություն, ցավոք սրտի, իր ներքին դրվածքով ժողովրդավարական չես կարող համարել։ Լիդերը անբեկանելի, անառարկելի հեղինակություն է ունենում, որի խոսքը և որի կարծիքը կամ որոշումը դառնում է ամբողջ կուսակցության որոշումը: Ես կարծում եմ, որ ներկուսակցական ժողվրդավարության և կուսակցությունների անդամների՝ կուսակցությունների կողմից ընդունվող որոշումներում մասնակցության արդյունավետության հարցերը նույպես պետք է լինեն օրենսդրորեն կարգավորման շրջանակներում: - Պարո՛ն Սաքունց, խորհրդարանական արտահերթ ընտրություններից առաջ Դուք ասում էիք, որ ընտրական բարեփոխումներ պետք է պարտադրվեն ժողովրդի ճնշմամբ, և եթե մարդիկ չեն ուզում հետո փողոց դուրս գալ, այն ժամանակ պետք է փողոց դուրս գային։ Այն ժամանակ ճնշումներ չեղան, մարդիկ փողոց դուրս չեկան, հիմա կա՞ հնարավորություն, որ հանրությունը համախմբվի և բողքի ակցիաներով կամ մեկ այլ եղանակով իշխանությանը պարտադրի ընտրական բարեփոխումներ: Չգիտեմ ինչու, ամենատարբեր ոլորտներին վերաբերող հարցեր որ տրվում են, զարմանալիորեն, գիտակցաբար թե ոչ գիտակցաբար, շփոթում են նախորդ և ներկայիս ժամանակահատվածը: Նկատի ունեմ, որ այսօր մենք ունենք իրապես լեգիտիմ իշխանություն, որ արդեն վստահաբար ստացել է ժողովրդի ձայնը, և արդեն մնացած ամեն ինչ գոյություն չունի։ Նաև բովանդակային առումով առաջին անգամ շատ ականջալուր է հանրային կարծիքին: Նախորդ իշխանությունները թքած ունեին։ Ես հիշում եմ 4+4+4 հայտնի բանաձևը, որին մենք չմասնակցեցինք, սկզբունքորեն մերժեցինք, որովհետև այնուամենայնիվ մենք վստահություն չէինք գտնում, որ նախորդ իշխանությանը կարելի էր վստահել և մասնակցել ինչ-որ պրոցեսի և ակնկալել, որ պետք է ունենան բովանդակային նշանակություն ունեցող հարցեր։ Եվ մենք համոզվեցինք, որ տարածքային ցուցակները մնացին: Ճիշտ է, զիջումներ գնացին գրանցված ընտրողների ցուցակների հրապարակման առումով, բայց այնպիսի մեխանիզմ առաջարկվեց, որ արդյունավետ չէր: Նախորդ իշխանությունների ժամանակ ցանկացած երկխոսություն ուներ ձևական բնույթ, և պատահական չէ, որ նախկին կարկառունները միջազգային ատյաններում հղում էին կատարում՝ տեսեք, մեզ մոտ կոնսենսուսով է ընդունվել 2016 թվականի ընտրական օրեսգիրքը՝ 4+4+4 բանաձևով, չնայած մոռացության էին մատնում, որ հենց ամենավերջում բոլոր հասարակական կազմակերպությունները հայտարարեցին, որ իրենք հավանություն չեն տալիս այդ վերջնական նախագծին: Հիմա այդպիսի խնդիրներ չկան, և փաստը բերեցի, որ բազմաթիվ պնդումներից հետո, հրապարակային պահանջներից հետո, կարծիքներից հետո ԱԺ պատգամավորի նախաձեռնությամբ, որը, ենթադրում եմ, աշխատանքի բաժանում է եղել մեծամասնության կողմից, նախաձեռնվում է խումբ, որը պետք է աշխատի․ այս պահին գիտեմ, որ փաստաթղթեր են հավաքվում, առաջարկությունների փաթեթներ են հավաքվում ընտրական օրենսգրքի մեջ փոփոխություններ կատարելու նպատակով: Ինչքանով կլինի արագ, ինչքանով կլինի արդյունավետ՝ ես չեմ կարող ասել, բայց պարզ է, որ այդտեղ կա իրական մասնակցության հնարավորություն: Դեռևս պետք է հավաքվենք, առաջին հանդիպումը կունենանք, նաև կարձանագրենք, թե որ օրենսգրքում ենք այդ փոփոխությունները կատարում: Ուզում եմ ասել՝ այստեղ բողոքի ցույցերի չի հասնի խնդիրը: - Այստեղ հանրությունը դեր ունենալո՞ւ է, թե՞ ոչ: - Ես ասացի արդեն՝ քննադատական գնահատականներ ուշացնելու և այլնի վերաբերյալ հնչեցվել են, և արդեն ունենք այս նախաձեռնությունը: Չնայած ես պարզ եմ ասում, որ մենք բավարարված չենք․ անհասկանալի ենք համարում, թե այլ նախաձեռնությունների ուղղությամբ ինչու են ուշանում, մասնավորապես՝ անցումային արդարադատության վերաբերյալ հանրային լսումներից հետո ԱԺ-ի որևիցե իրական քայլ չտեսանք, որ իրականացվում է։ Այն ֆրագմենտալ մոտեցումները, որ առանձին օրենքների փոփոխությունների նախաձեռնությունների ձևով ներկայացվում են, ամենևին այն տարբերակը չեն կամ այն մոտեցումը չէ, որը կարելի է ողջունել, որովհետև պետք է ունենալ ընդհանուր հայեցակարգ և նոր իրականացնել կամ մշակել նախագծեր փոփոխությունների համար։Բոլոր դեպքերում այս ընտրական օրենսգրքի հետ կապված ես ասացի, որ արդեն գործընթացներ են տեղի ունենում: - Երբ վարչապետին կից հանձնաժողովը ընտրական օրենսգրքի բարեփոխումների հայեցակարգ մշակեց, հայեցակարգում էլ նշված էր, որ դա շատ արագ է արվել՝ կոնկրետ խորհրդարանական արտահերթ ընտրություններն անցկացնելու համար։ 2016-ին ընդունված ընտրական օրենսգրքում կա՞ն կետեր, որոնք փոփոխման ենթակա են, հայեցակարգերում այդ կետերին չեն անդրադարձել, բայց հիմա, երբ բարեփոխումների նոր նախագիծ մշակվի, դպետք է ներառել։ - Հիմնական խնդիրները, որոնք ընտրական օրենսգրքում կային, հայեցակարգում լուծումներ ստացել են։ Խոսքը վերաբերում է քաղաքական կայուն մեծամասնության հասկացությանը, կոալիցիային, որ ընդամենը պետք է սահմանափակվի 3 կուսակցությունով, տարածքային ցուցակներին, որ պետք է միանշանակ հանվեն, բայց կան հարցեր, որոնց պետք է անդրադառնալ, որովհետև այն ժամանակ, այնուամենայնիվ, ժամանակը շատ կարճ էր, հնարավոր չէր, միաժամանակ ազդում էր հնարավորության ֆենոմենը՝ արդյո՞ք որն է հնարավոր այս պահին, որո՞նք են այն հրատապ խնդիրները, որ պետք է լուծվեն, բայց հիմա ավելի հանգիստ ռեժիմով է։ Չնայած կարելի էր դա սկսել հենց փետրվարից, այն, ինչ հիմա՝ օգոստոս ամսին, նախաձեռնվեց՝ այդ աշխատանքային խումբը (որոշում չկա, ուղղակի կամավոր խումբը ձևավորվում է)։ Ինչո՞ւ դա չարվեց փետրվարին, երբ նոր ԱԺ-ն ընտրվեց և իր աշխատանքներն էր սկսում, այսինքն՝ առնվազն հինգ ամիս ուշացումով, այն դեպքում, որ եթե փետրվարին սկսվեին աշխատանքները, հիմա արդեն կունենայինք։ Ժամանակի գործոնը չեմ հասկանում՝ ինչու չի կարևորվում, որովհետև մեզնից է գնում այդ ժամանակը, ինչքան ուշացնում ես, այնքան խնդիրները, որոնք մենք գիտենք, որոնք նոր չենք արձանագրել, անցած 20 տարիների ընթացքում բազմիցս ենք անդրադարձել, որոնք հասկանալի պատճառներով, օբյեկտիվ պատճառներով չէին կարող լուծում ստանալ նախորդ իշխանությունների օրոք, հիմա, թե ինչու պետք է ուշացնել, անհասկանալի է։ Ասինքն՝ դուրս է գալիս, որ տարիներով կուտակված խնդիրներին չեն տրվում լուծումներ, երբ որ պատրաստի պրոդուկտը կա, կարելի է ասել՝ պոլուֆաբը, մնում է հարթեցնել, մշակել, ավելացնել, ավելի համակողմանի դարձնել և միանգամից ուղղակի փոխել։ Չկա որևիցե խոչընդոտ, այս դանդաղկոտությունն է, իհարկե, հույս ունեմ, որ այս առաջին նստաշրջանը, այս 4-5 ամիսը արդեն այդ դանդաղկոտության վերջին ժամանակահատվածը կլինեն։ Ճիշտն ասած այդ հարցը չտվեցիք, բայց ես ասեմ․ ընդհանրապես ընտրությունների հետ կապված իմ կողմից ես կարևորում եմ, որ ընտրությունների վրա, ընտրական մթնոլորտի վրա, բացի ընտրական օրենսգրքից, կուսակցությունների մասին օրենքից, շատ էական ազդեցություն ունի կառավարման մոդելը, մեխանիզմը։ Կառավարման մեխանիզմը այն գործոններից մեկն է, որն ազդում է ընտրությունների ընթացքի վրա՝ բովանդակային տեսակետից։ Սուպերվարչապետական մեխանիզմը ամենևին էլ նպաստավոր չէ ազատ և արդար ընտորությունների անցկացման համար՝ նույնիսկ իդեալական ընտրական օրեսնգրքի պարագայում։ - Անգամ քաղաքական կամքի առկայության դեպքո՞ւմ, որովհետև Դուք ասել եք, որ քաղաքական կամքի առկայության դեպքում ազատ և արդար ընտրություններ կարող են լինել։ - Այո՛։ Քաղաքական կամքը շատ կարևոր է՝ հաղթահարելու սուպերվարչապետական ինստիտուտի հետ կապված պրոբլեմները, որը արձանագրվեց հեղափոխության արդյունքում։ Բայց բնականոն վիճակի մեջ սուբյեկտիվ քաղաքական կամքը պետք է ամրապնդվի ինստիտուցիոնալ երաշխիքներով։ Իշխանությունը, մի՛շտ հիշեք, բնավորություն ունի գայթակղելու։ Սա շատ կարևոր հանգամանք է։ Այստեղ անձով չպետք է պայմանավորված լինի․ ինչքան էլ որ ես վստահեմ և հիմա էլ վստահում եմ իշխանությանը, որ ինքը ունի կամք փոփոխություններ կատարելու, բայց կամքը պետք է ամրապնդվի համակարգային փոփոխություններով։ Այդ նույն տրամաբանությամբ նշանակում է՝ ընտրական օրենսգիրքն էլ կարող ենք չփոխել, ընդհանրապես ոչ մի բանը կարող ենք չփոխել, ասենք՝ քանի որ կա կամք, որ չգայթակղվեն, խախտումներ չլինեն, սա բավարար է արդեն։ Օրինակ, տեսեք, տարրական բան է․ տարածքային ցուցակները մեխանիզմ են, որովհետև տեղային նշանակության գործոնները մրցակցում են քաղաքական նշանակության գործոնների հետ, որը համամասնական ընտրակարգի դեպքում է գործում։ Իսկ տարածքային ցուցակները Հանրապետական կուսակցության օրոք մտածված էին, որ իրենք իրենց տեղական հեղինակությունների միջոցով փորձեն լրացնել։ Հանրապետական կուսակցության ձայների քանակը մեծապես ապահովվել է հենց տարածքային ցուցակներով։ Այստեղ պետք է ինստիտուցիոնալ բավական լուրջ, նախնական, ելակետային պայմաններ ապահովել, և ես կարծում եմ, որ անպայման պետք է լրջորեն մտածել նաև իշխանության կառավարման մոդելի փոփոխության մասին։ Տեսեք, շատ կարևոր է փոքրամասնության արդյունավետ մասնակցությունը որոշումների կայացման մեջ ԱԺ-ում, երբ կա բացարձակ մեծամասնություն։ Եթե մի կուսակցության կամ խմբակցության կողմից կա մեծամասնություն, փոքրամասնության մասնակցությունը վերջնական որոշումների մեջ պետք է փոխվի, այսինքն՝ շատ ճկուն լինի։ Դա նաև պետք է ամրագրվի նույնը Ազգային ժողովի կանոնակարգ օրենքով։ Ենթադրենք՝ մի կուսակցություն որևիցե որոշման կայացման մեջ ունի 70 տոկոս ձայն, մնացած 30 տոկոսի՝ փոքրամասնության ձայնը որոշումների կայացման մեջ պետք է ունենա ռեալ ազդեցություն, որ զուտ մեխանիկական քվեարկությամբ որոշում չընդունվի մեկ կուսակցության ցանկությամբ։ Սրանք էլ քաղաքական համակարգի ձևավորմանը նպաստող օրինագծեր են, և դա տեխնիկական նշանակություն չունի, դա բովանդակային նշանակություն ունի, որ դու նաև բազմակարծությունը ապահովես և նաև հաշվի նստես այնպիսի կարծիքների հետ, որոնք գուցե օբյեկտիվորեն ճիշտ են, բայց փոքրամասնության մեջ են։ Եվ այստեղ կարծիքների բախումներ կան, որոնց արդյունքում գալիս է ճշմարիտ որոշման հնարավորությունը։ Ես նկատի ունեմ՝ մենք չպետք է քաղաքական համակարգի ձևավորմանը մոտենանք միայն նեղ, որոշակի օրենսգրքերի փոփոխության շրջանակում։ Ինչպես նշեցի՝ տեղական հանրաքվեն, նաև ազգային հանրաքվեն պետք է արդյունավետ դարձնել, որպեսզի հնարավորություն լինի՝ մարդիկ ուղղակի ժողովրդավարության մեխանիզմների միջոցով ազդեն իրավական համակարգի ձևավորման, քաղաքական որոշումների կայացման վրա։ - Ներկայիս քննարկումների ժամանակ այս փոփոխությունների մասին առաջարկներ կա՞ն, կամ լինելո՞ւ են։ - Լինելու են անպայման։ - Լինելու են Ձե՞ր կողմից։ - Մենք ընդունվելիք փոփոխությունների այդ ամբողջ շարքը պետք է ամրագրենք, այսինքն՝ թե ինչն ենք փոխելու և ինչու ենք փոխելու։ Ոչ թե այնպես, որ եկել ենք հավաքվել միայն ընտրական օրենսգիրքը փոխելու համար։ - Ավելի լա՞յն են լինելու փոփոխությունները։ - Ես այդպես եմ տեսնում։ Երբ առաջին հանդիպումը տեղի կունենա, մենք փոփոխությունների ենթակա խնդիրների շարքը պետք է ամրագրենք, արձանագրենք, գանք համաձայնության և մաս առ մաս գնանք։ Եթե առաջինը կլինի ընտրականը, ապա հետո կուսակցությունների մասին օրենքը, հանրաքվե, ԱԺ կանոնակարգ և այլն։ Ըստ Relection-ի ձևաչափի՝ հարցազրույցի մասնակիցը կարող է հարց ուղղել հաջորդ փորձագետին։ Արթուր Սաքունցի հարցը․ Անհրաժե՞շտ է նոր սահմանադրության ընդունումը Հայաստանում՝ ունենալու համար ժողովրդավարական քաղաքական համակարգ, որը կերաշխավորի արդար ընտրություններ։ Եթե ոչ, ապա ինչո՞ւ, եթե այո, ապա որո՞նք են այդ մեխանիզմները, որ պետք է փոխվեն։ Աննա Սահակյան

17:35 - 04 սեպտեմբերի, 2019