RElection նախագծի շրջանակներում տեղական հանրաքվեների և հետկանչի մեխանիզմների թեմայով զրուցել ենք «Իրավաբանների հայկական ասոցիացիայի» խորհրդի անդամ, փաստաբան Սյուզաննա Սողոմոնյանի հետ:

- Տիկի՛ն Սողոմոնյան, այս թեմայով մեր նախորդ զրուցակիցներն էր Իրավաբանների հայկական ասոցիացիայի իրավաբան, փորձագետ Արտյոմ Մեսրոպյանը, և նա Ձեզ այսպիսի հարց է ուղղել.

«Նախքան 2015 թվականի սահմանադրական հանրաքվեն տեղական հանրաքվեի իրականացումը պարտադիր պայման էր համայնքների խոշորացման գործընթացի ժամանակ, արդյոք անհրաժեշտություն կա՞ վերականգնելու սահամանադրական այդ նորմը, և արդյոք համայնքի բնակիչների ձայնը վճռորոշ պետք է լինի երկրում վարչատարածքային բարեփոխումների իրականացման ժամանակ»։

- Ես կարծում եմ, որ հանրաքվեն, իբրև մասնակցային կառավարման ձև, շատ կարևոր է համայնքի բնակիչների կողմից իրենց իրավունքնեի, մտահոգությունների բարձրացման տեսանկյուից: Եվ ես կարծում եմ, որ այո՛, վարչատարածքային բաժանումների, խոշորացման, ընդհանրապես, տարածքային հարցերի հետ կապված ցանկացած հարց պետք է որոշի համայնքի բնակիչը, որովհետև, վերջիվերջո, ինքն է այդտեղ ապրել, ինքը գիտի, թե ինչ խնդիրներ, թե ինչ նրբություններ կան, նաև, թե ինչ մտածելակերպ կա այլ համայնքի բնակիչների հետ:

Ես հիշում եմ՝ նաև տարիներ առաջ այդ հարցը բարձրացվում էր, ամեն դեպքում, կարծում եմ, սա այն հարցերի շրջանակն է, որ պետք է Սահմանադրությամբ կարգավորվի և բնականաբար նորից ամրագրվի Սահմանադրության համապատասխան հոդվածով:

- Այսինքն՝ պետք է ունենանք սահմանադրական բարեփոխումնե՞ր, որպեսզի նորից այդ կետը վերականգնվի:

- Այո՛, մենք այստեղ սահմանադրական բարեփոխումների իրականացման անհրաժեշտություն ունենք այս նորմի ամրագրման տեսանկյունից: Վերջերս նաև հրապարակվել էր դատաիրավական բարեփոխումների ծրագիրը, որտեղ սահմանված էր նաև սահմանադրական բարեփոխումների իրականացման անհրաժեշտությունը․
մինչև 2023 թվականը պետք է իրականացվեն: Եվ այս համատեքստը կարևոր է, որ ոչ միայն կոնկրետ դատական բարեփոխումներին ուղղված լինեն սահմանադրական բարեփոխումները, այլ նաև տարբեր ոլորտների, այդ թվում՝ նաև տեղական ինքնակառավարման մարմինների, տեղական հանրաքվեների կարգավորման մասով:

- Մենք ունենք «Տեղական հանրաքվեի մասին» օրենք, բայց այնքան էլ ընդունված պրակտիկա չէ, երբ բնակիչներն իրենց այս կամ այն խնդիրը լուծում են տեղական հանրաքվե նախաձեռնելու եղանակով: Ի՞նչ պետք է անել, որ այս պրակտիկան տարածվի:

- Իրավացի եք, ցավոք տեղական հանրաքվեի անցկացումը Հայաստանում և Հայաստանի համայնքներում այդքան էլ տարածված մեխանիզմ չէ՝ չնայած այն հանգամանքին, որ սա ուղիղ ժողովրդավարության գործիք է, և այս գործիքի միջոցով է, որ համայնքի բնակիչները իրավունք ունեն և կարող են անմիջականորեն մասնակցել համայնքի կառավարմանը, այդ թվում՝ նաև հանրային նշանակության հարցերի բարձրացումը, դրանց վերաբերյալ իրենց հստակ դիրքորոշումն արտահայտելը:

Ցավոք սրտի, մինչ օրս, որպես այդպիսին, տեղական հանրաքվե իրակաանցվել է Հայաստանի խոշորացված համայնքների ընտրության դեպքում, երբ տեղական համայնքի բնակիչներն են որոշել՝ արդյո՞ք պետք է մեզ խոշորացում, թե՞ ոչ: Բայց ես կարծում եմ, որ այս ինստիտուտը պետք է զարգացնել, և պետք է զարգացվի նաև իրավական մշակույթը, այդ թվում՝ համայնքի կառավարմանը և նրա կյանքին մասնակցելու մշակույթը հենց բնակիչներ կողմից: Մենք այստեղ լուրջ անելիքներ ունենք քաղաքացիների հետ աշխատելու:

Նույն ավագանու ինստիտուտը. ցավոք սրտի ավագանու մասով մարզերում մենք ունենք կայացվածության խնդիր: Ոչ միշտ է, որ այդ ինստիտուտը կարողանում է ծառայել այն նպատակին, որի համար վերջինս ամրագրվել է նաև Տեղական ինքնակառավարման մարմինների Եվրոպական խարտիայով: Այստեղ ավագանին ևս մեծ դեր ունի իրականացնելու, ուղղակի խնդիր է, թե ինչքանով մենք պետք է օժանդակենք, որ նույն ավագանու անդամները, նույն բնակիչները հասկանան այն կշիռը և այն արդյունքը, որ կարող է վերջիններիս անմիջական մասնակցության առումով տեղի ունենալ համայնքում:

- Այն, որ համայնքերում բնակիչները չեն օգտագործում այս մեխանիզմն իրենց հարցերը լուծելու համար, օրենսդրական բացերի պատճառո՞վ է, թե՞ ուղղակի մարդկանց մոտ չկա այդ իրավագիտակցությունը, որ իրենք կարող են նախաձեռնել տեղական հանրաքվե և լուծել իրենց խնդիրները:

- Այսօր այդ խնդիրը մեզ մոտ իրականում առաջանում է ոչ թե օրենսդրական բացերի պատճառով, այլ բնակիչների կողմից իրենց իրազեկվածության, համապատասխան մեթոդների դիմելու ցանկության բացակայության դեպքում: Օրինակը մենք կարող ենք քննարկել Ամուլսարի դեպքում, երբ համայնքի բնակիչներն իրավունք ունեն անցկացնելու տեղական հանրաքվե, բնականաբար գործող իրավակարգավորումների համաձայն համայնքի ավագանուն պետք է դիմեն, այնտեղ հարցն օրակարգում ընդգրկվի: Բայց տեղական հանրաքվեի իրականացման իրավունք ունեն համայնքի բնակիչները, և ես կարծում եմ, որ սա այն իրավունքն է՝ առողջության իրավունք, կյանքի իրավունք, մաքուր շրջակա միջավայրում ապրելու իրավունք, որ համայնքի բնակիչները պետք է իրավունք ունենան տեղական հանրաքվեով որոշելու՝ իրենց պե՞տք է արդյոք հանքի շահագործումը, թե՞ ոչ:

Սա այն վառ օրինակներից մեկն է, որ մենք կարող ենք դիտարկել տեղական հանրաքվերի կոնտեքստում, որ քաղաքացիներն իրենք պետք է որոշեն՝ դա իրենց պե՞տք է, թե՞ ոչ: Վերջիվերջո մարդու իրավունքների խախտման, պաշտպանության մասին ենք մենք այստեղ քննարկում, որը պետք է բացառապես ենթակա լինի համայնքի բնակիչների լուծմանը: Այսինքն՝ այստեղ խնդիրն իրականում ոչ թե օրենսդրական բացերն են, մենք ունենք կարգավորումներ, գուցե կարգավորումներն ընթացքում պետք է բարելավվեն օրենսդրական բարեփոխումների միջոցով, բայց այս պահի դրությամբ մենք խնդիր ունեն իրազեկվածության մասով:

- Այսինքն՝ Դուք հիմա հնարավո՞ր սցենար եք համարում, որ Ջերմուկի կամ միգուցե շրջակա բնակավայրերի բնակիչները հավաքվեն, նախաձեռնեն տեղական հանրաքվե, կողմ քվեարկեն այն բանի օգտին, որ չպետք է իրենց մոտ հանք շահագործվի, և հանքը չշահագործվի:

- Ես կարծում եմ, որ, այո՛, դա լուծումներից մեկը կարող է լինել․ տեղական հանրաքվեի միջոցով հանրությունը, համայնքն իր կարծիքը հայտնի հանքի շահագործման վերաբերյալ: Վերջիվերջո նույն բնակիչների վրա սահմանադրությամբ պարտավորություն է դրված շրջակա միջավայրի վերաբերյալ հոգ տանելու: Վերջիններս այդ պարտավորությունը կարող են իրականացնել՝ նաև տեղական հանրաքվեի միջոցով կարծիք արտահայտելով, որովհետև իրենք են այդտեղ ապրում, բնակիչներների բացառիկ իրավունքը պետք է լինի որոշելու՝ թո՞ւյլ տալ հանքի շահագործումը, թե՞ ոչ, որովհետև Երևանում կամ մեկ այլ մարզում կամ ընհանրապես Հայաստանի սահմաններից դուրս ապրողը չի հասկանա, թե համայնքում ինչ խնդիրներ կան, և հանքի շահագործումից կամ այլ կոնկրետ գործողությունների կատարման արդյունքում բնակիչների մոտ ինչ խնդիրներ կառաջանան, հետևապես, ես կարոծում եմ, սա բացառապես համայնքի լուծման հարց է:

- Օրենքով տեղական հանրաքվեներով ընդունված որոշումներն ունեն պարտադիր ուժ, բայց հնարավո՞ր է, որ իշխանությունները կարողանան ինչ-որ մեխանիզմներով խուսափել այդ որոշումներն իրականացնելուց:

- «Տեղական հանրաքվեի մասին» օրենքով տեղական հանրաքվեի արդյունքում կայացված որոշումները «Իրավական ակտերի մասին» օրենքով սահմանված կարգով հրապարակվելուց մեկ օր հետո օրինական ուժի մեջ են մտնում և այնուհետև արդեն հրապարակվում են համապատասխան պաշտոնական տեղեկագրերում որպես որոշումներ: Նույն օերնքով նաև տեղական հանրաքվեով ընդունված որոշումները կարող են փոփոխվել բացառապես տեղական հանրաքվեի միջոցով: Այսինքն՝ եթե համայնքի բնակիչները տեղական հանրաքվեի միջոցով կայացնում են որևէ որոշում, վերջիններիս այդ որոշումը կարող է փոփոխվել տեղական հանրաքվեի միջոցով: Հետևապես, պետական մարմինները, իշխանությունները պետք է իրականացնեն տեղական հանրաքվեի միջոցով ընդունված որոշումները, այսինքն՝ պետք է ձեռնամուխ լինեն այդ որոշումների կատարմանը, քանի որ օրենքով դրանք պարտադիր իրավաբանական ուժ ունեն և ուժի մեջ են մտնում հաջորդ օրը, եթե չկա այդ որոշումները փոփոխելու մասին օրենքով սահմանված կարգով այլ որոշում, որը տվյալ դեպքում տեղական հանրաքվեի մեկ այլ որոշում պետք է լինի:

- Եթե բնակիչները դժգոհ են պաշտոնյաներից, որոնց իրենք ընտրել են, այսինքն՝ համայնքապետերից, ավագանու անդամներից, ԱԺ պատգամավորներից, արդյո՞ք նրանք պետք է հնարավորություն ունենան անվստահություն հայտնելու այդ պաշտոնյաներին, և ինչպիսի՞ն պետք է լինեն ընտրովի պաշտոնյաների հետկանչի մեխանիզմները:

- Դասական իմաստով հետկանչի որևէ ընթացակարգ ՀՀ-ում սահմանված չէ: Ես կարծում եմ, որ հետկանչի ինստիտուտի վերաբերյալ իրավակարգավորումները ևս պետք է սահմանադրական բարեփոխումների քննարկման առարկա լինեն, և ՀՀ-ում պետք է ներդրվի ընտրովի պաշտոն զբաղեցնող պաշտոնատար անձանց հետկանչի ինստիտուտը, և մենք պետք է ունենանք հայեցակարգային դրույթներ՝ հասկանալու՝ արդյո՞ք մենք հետկանչի ինստիտուտը կիրառելու ենք պաշտոնատար անձանց նկատմամբ, թե՞ նաև ինստիտուտների նկատմամբ:

Օրինակ, անգլոսաքսոնական համակարգում երկու մոդելն էլ ներդրված է. բնակիչները, քաղաքացիները իրավունք ունեն անվստահություն հայտնելու և հետկանչի գործընթաց սկսելու, օրինակ, հենց խորհրդարանի նկատմամբ, և ոչ թե առանձին պատգամավորների: Այս հայեցակարգային դրույթներն են, որ արդեն ժամանակն է, մենք պետք է քննարկենք, ու նաև սահմանադրական բարեփոխումների համատեքստում ուսումնասիրենք, քանի որ, կարծում եմ, քաղաքացիները տալով իրենց վստահության քվեն, պետք է նաև հնարավորություն ունենան այդ քվեն չարդարացնելու դեպքում հետկանչի մեխանիզմների դիմելու և ոչ թե սպասելու՝ հերթական հինգ տարին լրանալուց հետո նոր ընտրությունների մասնակցեն:

Իհարկե, մենք հայեցակարգային դրույթներով պետք է հստակ սահմանենք, թե որոնք են այն դեպքերը, որ հետկանչի ինստիտուտը պետք է գործի. կոռուպցիոն սկանդալի մեջտեղում է հայտնվել պաշտոնատար անձը, թույլ է տվել շատ էական կարգապահապական խախտումներ կամ օրենսդրական այլ խախտումներ, որոնց առկայության դեպքում անձն ուղղակի և՛ բարոյապես, և՛ մասնագիտորեն իրավունք չունի այլևս զբաղեցնելու այդ պաշտոնը: Վերջիվերջո վստահության քվեն տվել է ժողովուրդը, և վերջինս նաև պետք է ստանա համապատասխան գործողություններ, համապատասխան արդյունքներ, և եթե այդ արդյունքները չեն բավարարում, և լուրջ խախտումներ են թույլ տրվել, ապա հետկանչի ինստիտուտը պետք է դրվի:

- Դուք ինչպե՞ս եք պատկերացնում այդ ինստիտուտը: Օրինակ, էլի բնակիչների մի որոշ հատված նախաձեռնում է հանրաքվե՞, որով էլ որոշվում է՝ այդ պաշտոնյան շարունակո՞ւմ է պաշտոնավարել, թե՞ ոչ, կամ այդ ինստիտուտը պահպանվո՞ւմ է, թե՞ լուծարվում:

- Այս բոլորն, իրականում, հարցեր են, որ հայեցակարգային դրույթներով պետք է քննարկվեն: Մի բան ինձ համար պարզ է, որ այս ինստիտուտը ես դիտարկում եմ որպես զսպումների ու հակակշիռների արդյունավետ մեխանիզմ ժողովրդի, հանրության, պետական մարմինների, պաշտոնատար անձանց միջև: Եվ արդյո՞ք մենք ինստիտուտին ենք հայտնում անվստահություն, թե՞ պաշտոնատար անձին՝ ևս մենք պետք է հայեցակարգային դրույթներով որոշենք:

Սա մեկ-երկու ամսվա աշխատանք չէ, սա բոլորովին նոր ինստիտուտ է ՀՀ-ի համար, և լուրջ հանրային քննարկումներ պետք է անցկացվեն այդ հարցի պատասխանը ստանալու համար: 

Տեղական հանրաքվեով, չեմ կարծում, այս հարցը լուծվելու է, որովհետև տեղական հանրաքվեն վերաբերում է տեղական մակարդակում հանրային նշանակության հարցերին գնահատական տալու պրոցեսին: Սա, ըստ էության, ոչ թե տեղական հանրաքվեի տիրույթում է, սա ընդհանրապես, եթե մենք դիտարկում ենք խորհրդարանի աշխատանքները կամ այլ տեղական ինքնակառավարման մարմինների, նրանց, որոնք ընտրովի են, յուրաքանչյուրի դեպքում տարբեր մեխանիզմներ են գործելու՝ կախված ընտրազանգվածից, կախված այն օրենքներից, որոնք կիրառվել են համապատասխան ընտրությունների ժամանակ:

- Ենթադրենք, մենք զարգացնում ենք տեղական հանրաքվեի ինստիտուտը, ներդնում ենք պաշտոնյաների հետկանչի մեխանիզմներ: Այս ամենն ինչ-որ վտանգներ չի՞ պարունակում և արդյո՞ք չի դժվարացնում պետական կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմինների աշխատանքը:

Ընդհակառակը, սրանք մեխանիզմներ են, որ ուղղված են հենց պետական մարմինների նկատմամբ հանրության վստահության բարձրացմանը: Եթե, համաձայնեք, պաշտոնատար անձն իր կողմից նախընտրական քարոզչության ընթացքում տրված խոստումներին ետամուտ չի լինելու կամ թույլ է տալու այնպիսի իրավախախտումներ, որոնք մեզ մոտ օրենքով արգելվում են, որոնք հանրության կողմից չեն ընդունվի, վերջինս նաև որոշակի զսպողական վերաբերմունք կունենա իր ստանձնած պաշտոնի և յուրաքանչյուր նախաձեռնություն, գործողություն, ոչ օրինաչափ վարքագիծ դրսևորելուց առաջ կգիտակցի, որ ցանկացած ժամանակ հանրությունը կարող է իրեն անվստահություն հայտնել, և կապ չունի՝ տվյալ պաշտոնատար անձը հինգ տարի ժամկետով է ընտրվել, երեք տարի ժամկետով է, ենթադրենք, ընտրվել, նրան կարող է համապատասխան հիմքերի առկայության դեպքում հանրությունը հայտնել անվստահություն:

Այստեղ խնդիր է, թե ինչքանով այդ գործընթացներն օբյեկտիվ կիրականացվեն: Ընդհանրապես, ցանկացած նոր ինստիտուտ ներդնելու դեպքում այդ խնդիրները միշտ էլ լինում են: Մենք ունենք որոշակի մտավախություններ՝ արդյո՞ք նման ռիսկեր չեն առաջանա, ինչպե՞ս ռիկերը մենք կարող ենք նվազեցնել: Դրա համար գոյություն ունի միջազգային փորձ, մենք պիտի ուսումնասիրենք միջազգային փորձը, հասկանանք՝ ինչքանով է դա համապատասխանում հայաստանյան կոնտեքստին, և կոնկրետ որ մոդելն է, որ հնարավորինս լավագույնը կարտահայտի այն կարգավորումները, որ ՀՀ-ին հատուկ են: Հակառակ դեպքում մենք ուղղակի զարգացում չենք ունենա, կունենանք այն, ինչ ունենք մինչ այժմ, որևէ նոր ինստիտուտ չենք ներդնի, ու դա վերաբերում է ոչ միայն այս երկու ոլորտներին: Ընդհանրապես, հանրային ցանկացած բնագավառում ռիսկեր միշտ էլ լինելու են. հարց է, թե ինչքանով են այդ ռիսկերը կառավարարելի և ինչքանով են լինելու հանրային ուժեղ վերահսկողության մեխանիզմներ:

- Խոսքը նաև ԱԺ-ի մասի՞ն է: Օրինակ, եղել են ԱԺ ընտրություններ, ինչ-որ մի կուսակցություն կամ դաշինք ամենաշատ ձայներն է հավաքել, ձևավորվել է կառավարություն, մեկ էլ որոշում են անվստահություն հայտնել այդ ԱԺ-ին, այն ցրվում է, ու նորից խորհրդարանական արտահերթ ընտրություններ: Այս ամենը երկրում անկայուն իրավիճակ չի՞ ստեղծի:

- Գիտե՞ք, այս հարցի լուծման համար, նաև հնարավորինս խուսափելու համար հենց սկզբում նշեցի՝ մեզ հարկավոր են հայեցակարգային դրույթներ: Եթե մենք չունենանք հայեցակարգային դրույթներ, թե դեպի ուր ենք գնում և կոնկրետ ինչ սկզբունքներով ենք ղեկավարվում, բնականաբար, Ձեր ասած քաոսը, հնարավոր է, վրա հասնի: Բայց եթե մենք կոնկրետ տալիս ենք իրավակարգավորումներ, որևէ հայեցողական և կամային գործողություն օրենքով սահմանված կարգով արգելված է լինում, լինում են հստակ իրավական հիմքեր, որոնց վրա գալու դեպքում է հնարավոր միայն անվստահություն հայտնել, այս խնդիրները չեզոքանում են: Այսինքն՝ նմանատիպ գործընթացներում պետք է առաջինը բացառվի հայեցողական որևէ գործողություն: Սա այն բացառիկ օրենքներից և իրավական ակտերից պետք է լինի, որ հստակ սահմանված կարգով պետք է հիմքերն ամրագրվեն Ձեր ասած խնդիրներց խուսափելու համար:

Ըստ RElection-ի ձևաչափի՝ հարցազրույցի մասնակիցը կարող է հարց ուղղել հաջորդ փորձագետին։

Սյուզաննա Սողոմոնյանի հարցը.

«Արդյո՞ք հաջորդ փարձագետը հնարավոր է համարում Հայաստանում հետկանչի ինստիտուտի ներդրումը: Ի՞նչ եղանակներով դա պետք է իրականացվի, և արդյո՞ք հետկանչի ինստիտուտը պետք է գործի առանձին պաշտոնատար անձանց դեպքում, թե՞ ինստիտուտների դեպքում ևս»:

Աննա Սահակյան