RElection նախագծի շրջանակներում հետկանչի մեխանիզմների թեմայով զրուցել ենք «Թրանսփարանսի ինթերնեշնլ» հակակոռուպցիոն կենտրոնի՝ իրավական հարցերով փորձագետ Հայկ Մարտիրոսյանի հետ։

- Պարո՛ն Մարտիրոսյան, հետկանչի ինստիտուտ ունենալու վերաբերյալ կարծիքները տարբեր են։ Նրանք, ովքեր համաձայն են, որ մեր երկրում այս ինստիտուտը ներդրվի ասում են , որ սա ուղիղ ժողովրդավարության գործիք է։ Նրանք, ովքեր դեմ են այս ինստիտուտի ներդրմանը, հակադարձում են, որ այն կարող է քաղաքական անկայուն իրավիճակ ստեղծել։ Ո՞րն է Ձեր կարծիքը այս հարցի վերաբերյալ։

- Նախ, հետկանչի ինստիտուտի ներդրումը Հայաստանում կիրառելու համար պետք է որոշակիորեն այլ երկրների փորձը ուսումնասիրենք, տեսնենք, թե ինչպիսի իրավական լուծումներ են տեսել, ինչպիսի քաղաքական կամք է առկա եղել այդ լուծումները ներդնելու համար։ Հետկանչի ինստիտուտի ներդրումը Հայաստանում, առավել ևս այսօր, երբ քաղաքական համակարգի կայացման, կայունացման խնդիրը շատ արդիական է, որոշակիորեն պետք է հետաձգել։

Նախ, մեզ մոտ ընտրական գործընթացները բավականին ցավոտ են անցել մինչ հիմա։ Կարելի է ասել, նախորդ տարվա դեկտեմբերյան ընտրությունները եզակի են եղել, որ ժողովուրդը, ըստ էության, կասկածի տակ չի դրել ընտրության արդյունքները։ Այս պահի դրությամբ հետկանչի ինստիտուտը ակտիվացնելը մի փոքր ժամանակավրեպ եմ համարում։

Այնուամենայնիվ, ինչպիսի՞ փորձ ունեն այլ երկները, և ո՞րն է հետկանչի ինստիտուտի, իմաստը։ Բնականաբար, խոսքը վերաբերում է պետական համակարգի կառավարման արդյունավետության ապահովմանը, որպեզի այն պաշտոնյաները, ովքեր, ըստ էության, չեն կատարում իրենց վրա դրված պարտականությունները, ժողովուրդը հնարավորություն ունենա իրավական սահմանված ընթացակարգերի կամ մեխանիզմների միջոցով նրանց հետ կանչել։ Օրինակ, Միացյալ Նահանգներում հետկանչի ինստիտուտը չի կիրառվում, բայց այնտեղ կան սահմանված մեխանիզմներ, որոնք թույլ են տալիս ժամանակային ավելի կարճ գործոնով գնահատել պետական պաշտոնյայի աշխատանքի արդյունավետությունը։ Օրինակ, պառլամենտում, Կոնգրեսում, ստորին պալատում, ներկայացուցիչների պալատում ընդգրկված պատգամավորների լիազորությունների ժամկետը սահանված է երկու տարի, սենատինը չորս տարի է, ընդ որում, յուրաքանչյուր երկու տարին մեկ 1/3 տոկոսով թարմացվում է։ Այսինքն՝ հստակ իրավական մեխաիզմներ են ամրագրված, որոնք հնարավորություն են տալիս ոչ թե հետկանչի մեխանիզմ կիրառել և որոշակիորեն անհանգստություն մտցնել քաղաքական դաշտում, այլ շատ ավելի կարճ ժամանակահատվածում գնահատել անձի լիազորություններով նախատեսված գործողությունների արդյունավետությունը և հաջորդ քայլին գնալ, այսինքն՝ ընտրական գործընթացների միջոցով կազմակերպել։

Ես գտնում եմ, որ այսօր հետկանչի ինստիտուտի ներդրումը Հայաստանում արդիական չէ։ Մենք ավելի շատ կարևոր խնդիրներ ունենք՝ ավելի կատարելագործել ընտրական համակարգը, քաղաքական համակարգը կայունցնել, որովհետև 2015 թվականի սահմանադրական փոփոխություններից հետո պառլամենատական հանրապետության անցումը պահանջում է քաղաքական համակարգի, կուսակցությունների ձևավորման մեխանիզմների, նրանց ներկայացվող պահանջների ավելի կայունացումը, որն այս պահին ավելի կարևոր է, քան հետկանչի մեխանիզմների ներդրման հրատապությունը։

- Արդյո՞ք հետկանչի մեխանիզմները պետք է գործեն միայն ընտրովի պաշտոնյանների համար, թե՞ ընտրողները պետք է նաև հնարավորություն ունենան ընտրովի ինստիտուտները, օրինակ՝ ԱԺ-ն, հետ կանչելու։

- Այսօրվա քաղաքական համակարգի պայմաններում հետկանչի ինստիտուտը կոնկրետ պատգամավորների հետ կապված հնարավոր չէ, որովհետև գործ ունենք համամասնական ընտրակարգի հետ, որտեղ ժողովուրդը, քաղաքացիները դելեգացնում են կուսակցությոուններին և ոչ թե կոնկրետ անձանց։ Իհարկե, շատ ցավալի է, որ մինչ այսօր մենք չենք ունեցել լուրջ, ծրագրային ընտրություններ, որոնցով կարողանանք գնահատել կուսակցությունների հստակ աշխատանքը, բայց, այնուամենայնիվ, կոնկրետ պատգամավորի հետկանչի ինստիուտը կիրառվում է կուսակցության շրջանակներում։ Մենք այսօր չունենք այդ մեխանիզմները, որով կուսակցությունը որոշի այս կամ այն պատգամավորին հետկանչելու և ցուցակում ընդգրկված հաջորդ պատգամավորին գործուղելու վերաբերյալ։ Դա վերաբերում է գրեթե միայն էթիկայի հետ կապված խնդիրների տեսանկյունից պատգամավորների հետկանչին կամ իրավական պատասխանատվության շրջանակներում հետ կանչի ինստիտուտին, որը դասական առումով քաղաքական հետկանչի ինստիտուտ չէ, այլ զուտ իրավական պատասխանատվություն կիրառելու տեսանկյունից յուրաքանչյուր քաղաքացու նկատմամբ էլ այդպիսի պատասխանատվության միջոց կարող է  կիառվել։

Բնական է ՝ պաշտոնյայի նկատմամբ առավել ևս, կիառվում են նաև լրացուցիչ մեխանիզմներ, որը դրսևորվում է, օրինակ, որոշակի պաշտոններ զբաղեցնելու իրավունիքից զրկելով կամ կոնկրետ զբաղեցրած պաշտոնում նրա լիազորությունների դադարեցմամբ։ Այնպես որ, այս մեխանիզմը Հայաստանում, եթե տրանսվորմացնենք խնդիրը օրենսդիր մարմնի հետ, ապա կոնկրետ պատգամավորների նկատմամբ հետկանչի մեխանիզմը կարող է կիրառվել կուսակցությունների կողմից, որը դասական առումով կիրառվում է Արևմտյան Եվրոպայի երկրներում , Միացյալ Նահանգներում և Ռուսաստանի Դաշնությունում։ Այսինքն, կուսակցությունը ինքն է որոշում թե որ պատգամավորը աշխատանքային գործունեության ինչպիսի արդյունավետություն է ապահովում և այլն։

Ընդհանուր առմամբ, սա բավականին լուրջ խնդիր է Հայաստանում, որովհետեև մենք պաշտոնատար անձանց աշխատանքի արտադրողականության գնահատման ռեալ ցուցանիշներ չունենք կամ գոնե այն գերատեսչություններում, որտեղ կան դրանք, շատ սաղմնային վիճակում են և կատարելագործման կարիք ունեն։ Այնուամենայնիվ, խնդիրը կա, նույնիսկ ընտրովի պաշտոններում։ Հետկանչի ինստիտուտի կիրառումը չպետք է պայմանավորված լինի միայն իրավական խախտում կատարելու հանգամանքով, պետք է պայմանավորված լինի նաև աշխատանքի արդյունավետությամբ։ Եթե աշխատանքային գործունեության մեկ տարվա ընթացքում պատգամավորը որևէ օրինագիծ չի ներկայացրել կամ այլ օրենսդրական գործունեությամբ աչքի չի ընկել, ապա բնական է, որ տվյալ կուսակցությունը, որով պատգամավորը գործուղվել է խորհրդարան, պետք է այդ հարցը բարձրացնի։

Իհարկե, կա նաև շատ կարևորագույն խնդիր, որը, կարելի է ասել, մեր իրականության մեջ է կիրառվում. խոսքը վերաբերում է նրան, որ կուսակցական ցուցակներով խորհրդարան են գալիս այնպիսի քաղաքական գործիչներ, որոնց դժվար է ասել քաղաքական գործիչ, քանի որ նրանք կուսակցության անդամ չեն։ Սա  ոչ մի տրամաբանության մեջ չի տեղավորվում, որովհետև եթե անձը անկուսակցական է, ինչպե՞ս կարող է պաշտպանել տվյալ կուսակցության գաղափարախոսությունը և եթե պաշտպանում է, ապա ինչո՞ւ չի ներգրավվում կուսակցական գործունեության մեջ։

Այսինքն, մենք բավականին լուրջ անելիքներ ունենք, մինչև հետկանչի ինստիտուտի դասական առումով կիրառելը, հատկապես, ընտրովի պաշտոնների նկատմամբ։ Ինչ վերաբերում է նշանակովի պաշտոններին, ապա, բնականաբար, այս պրոցեսում հետկանչի ինստիտուտի կիրառումը գործում է, այսինքն՝ պետք չէ, որ սրա հետ կապված մենք իրավական նորարարություններ կիրառենք։ Կան աշխատանքից ազատման, նոր աշխատանքի նշանակման հստակ իրավական մեխանիզմներ, որոնք մեր օրենսդրությամբ կարգավորված են։

- Խոսեցիք տարբեր երկրների փորձի մասին: Եթե կրկին հայացք նետենք միջազգային փորձին, ապա ո՞ր երկրներում են հետկանչի և տեղական հանրաքվեների ինստիտուտները զարգացած, և ո՞ր մոդելն է համապատասխանում մեր երկրին։

- Այն երկրները, որոնք կիրառում են հետկանչի ինստիտուտը, փորձում են սահմանել լիազորությունների ավելի կարճ ժամկետ հատկապես ընտրովի պաշտոնների պարագայում, որից ելնելով՝ փորձում են քաղաքական դաշտը հետ պահել ցնցումներից՝ հետկանչի մեխանիզմները կիրառելու հետ կապված, որը ենթադրաբար վերաբերում է ընտրովի այն պաշտոններին, որոնց պարագայում իրավական հնարավորություններ կան նաև նույն մեխանիզմներով, ինչ որ անձին նշանակում են պաշտոնի, նաև կարողանան հետ կանչել։

Այստեղ ընտրովի պաշտոնները պետք է դասակարգել երկու խմբի՝ ընտրովի՝ ժողովրդի անմիջական քվեարկության արդյունքում ընտրված, և միջնորդավորված: Մեր խորհրադարանը ընտրում է որոշակի պաշտոնատար անձանց, օրինակ՝ գլխավոր դատախազի ընտրությունը, այս փուլում հակակոռուպցիոն հանձնաժողովի ընտրությունը և այլն։ Խորհրդարանական կառավարման պայմաններում մենք ձգտում ենք, որ այդ ընտրովի պաշտոնները, հատկապես այն բնագավառները, որոնք վերաբերում են ժամանակակից խնդիրներին, ևս դառնան անմիջական ընտրովի պաշտոններ։ Ընտրովի պաշտոնների հետկանչի գործընթացը, որպեսզի էապես չանդրադառնա քաղաքական դաշտում որոշակի անկայունություն սերմանելուն, շատ նպատակահարմար է լիազորությունների ավելի կարճ ժամանակահատված ընտրել կամ գոնե այնպիսի իրավական մեխանիզմներ նախատեսել, որոնք հնարավորություն կտան մեկ կամ երկու տարվա ընթացքում գնահատել տվյալ պաշտոնյայի գործունեության արդյունավետությունը և կիրառել լիազորությունների դադարեցման մեխանիզմներ, որովհետև դասական իմաստով հետկանչի ինստիտուտ ժողովրդի կողմից  անմիջական ժողովրդաիշխանության իրացման արդյունքում ձևավորված մարմինների նկատմամբ չի կիառվում։ Դրանք զուտ կիրառվում են լիազորությունների ժամկետների սահմանափակմամբ, իսկ այն պաշտոններում, որոնք ձևավորվում են ոչ անմիջական ժողովրդաիշխանության միջոցով, այսօր էլ իրավական կարգավորումներ ունեն նաև Հայաստանում։

- Կարո՞ղ եմ ենթադրել, որ Ձեզ համար ոչ այդքան հեռանկարային և իրատեսական է հետկանչի ինստիտուտի ներդրումը Հայաստանում։

- Նախ պետք է հասկանանք, որ առաջին հերթին պետք է ներդնել անպիսի չափանիշներ, որոնցով պետք է գնահատենք պաշտոնատար անձի գործունեության արդյունավետությունը, որից հետո նոր կարողանանք հստակեցնել հետկանչի ինստիտուտը։ Առանց այդ մեխանիզմների մենք չենք կարող օդից վերցնել և գնահատել իրավիճակը. ինչո՞ւ պետք է այդ պաշտոնյային հետ կանչենք։ Պետք է հստակ չափանիշներ լինեն: Մենք դրանք չունենք, և այդ գնահատումը այս փուլում արվում է ավելի շատ սյուբեկտիվորեն։ Այսինքն՝ մենք շատ հաճախ տեսնում ենք, օրինակ, գործադիր իշխանության կողմից կարող է գնահատվել այդ աշխատանքը որպես ոչ հրատապ արդյունավետության տեսանկյունից: Կան նաև դեպքեր, երբ տեսնում ենք, որ աշխատանքից հեռացվում են աշխատանքի արդյունավետության չափորոշիչները չբավարարելու համար։ Ինչ վերաբերում է հետկանչի ինստիտուտին, կրկնեմ, որ սա պետք է դիտել երկու տեսանկյունից՝ անմիջական և ոչ անմիջական ընտրովի մարմինների։ Այլ խնդիր է, թե ինչ չափորոշիներ պետք է կիրառվեն, որպեսզի հստակ ամրագրվեն այն գործոնները, որոնք հիմք կհանդիսանան այդ հետկանչի ինստիտուտը ժամանակից շուտ կիրառելու համար։

Ըստ RElection-ի ձևաչափի՝ հարցազրույցի մասնակիցը կարող է հարց ուղղել հաջորդ բանախոսին։

Հայկ Մարտիրոսյանի հարցը.

«Ի՞նչ առաջարկներ կան քաղաքական համակարգի կայունացման համար, ինչպիսի՞ քայլեր է անհրաժեշտ Հայաստանում իրականացնել, որպեսզի շատ ավելի կայուն քաղաքական համակարգ  ունենանք և ոչ անձակնետրոն։ Այսինքն՝ աշխատի կոնկրետ համակարգը և ոչ թե պայմանավորված լինի մեկ անձի կամքից»։