Լաբորատորիայից ներս

«Լաբորատորիայից ներս»-ն Infocom-ի հոդվածաշարն է, որի նպատակն է գիտահանրամատչելի պատմել Հայաստանում գործող գիտական կենտրոնների, լաբորատորիաների ու խմբերի մասին։

Հասարակությունը` ուսումնասիրության օբյեկտ. լաբորատորիայից ներս ՀՌԿԿ-Հայաստանն է

2022-ի դրությամբ հայաստանցիների 79%-ը կարծում է, որ կարող է ազատ ասել այն, ինչ մտածում է, 84%-ը քաղաքական լուրեր ստանում է սոցիալական ցանցերից, 70%-ը չի ցանկանում լքել երկիրը․․․ «Կովկասյան բարոմետր» հետազոտության այս տվյալները ներկայացնում են, թե ինչպիսին է Հայաստանում հանրային կարծիքը այս կամ այն հարցի շուրջ։ Իսկ ինչո՞ւ բարոմետր․․․ Բարոմետրը սարք է, որը չափում է մթնոլորտային ճնշումը։ Սոցիոլոգիայում, սակայն, բառն այլ նշանակություն է ստացել։ Այստեղ ևս բարոմետրը «չափում է», բայց ոչ թե մթնոլորտային ճնշումը, այլ այն, թե ինչպես է փոխվում հանրային կարծիքը։ Առաջարկում ենք մեզ հետ տեղափոխվել լաբորատորիայից ներս ու բացահայտել, թե ինչ է հանրային կարծիքը, ովքեր և ինչպես են «չափում» այն։ Հետազոտական ռեսուրսներ ու կարողություններ Հարավային Կովկասում 2003-ին Եվրասիա համագործակցության հիմնադրամը Նյու Յորքի Քարնեգի կորպորացիայի աջակցությամբ Հայաստանում, Վրաստանում ու Ադրբեջանում հիմնադրեց քույր կազմակերպություններ՝ Հետազոտական ռեսուրսների կովկասյան կենտրոններ։ Այս կառույցների ստեղծման նպատակը երեք երկրներից յուրաքանչյուրում հասարակագիտական հետազոտական ռեսուրսների ու կարողությունների զարգացումն էր։ «Հիմնադրման օրվանից ի վեր պարզ է եղել՝ կարևոր է, որ հետազոտությունը լինի անկախ։ Հիմնադիրներն ի սկզբանե ստեղծեցին ՀՌԿԿ-ները, որ նրանք կայանան որպես անկախ հետազոտական կազմակերպություններ»,- ասում է ՀՌԿԿ-Հայաստանի գործադիր տնօրեն Սոնա Բալասանյանը։ Սոնա Բալասանյանը Ինչպես և որոշված էր, 2013-ին Վրաստանում և Հայաստանում տեղի ունեցավ ՀՌԿԿ-ների լիովին անկախացում։ Ադրբեջանում, սակայն, հետազոտական միջավայրը հնարավորություն չտվեց, որ անկախացում տեղի ունենա․ ՀՌԿԿ-Ադրբեջանը մինչև օրս էլ շարունակում է գործել Եվրասիա համագործակցության հիմնադրամի ներքո։ Մինչև 2020-ը ՀՌԿԿ-Հայաստանի համար Երևանի պետական համալսարանը (ԵՊՀ) հյուրընկալող կառույց էր․ այդ շրջանում ՀՌԿԿ-ն տեղակայված էր ԵՊՀ գլխավոր մասնաշենքում և համալսարանին ապահովում էր իր տվյալադարանով, գիտական գրականությամբ ու այլ ռեսուրսներով։ 2021-ից արդեն ՀՌԿԿ-Հայաստանը գործում է ԵՊՀ տարածքից դուրս։ Սոնա Բալասանյանը հիշում է, որ ՀՌԿԿ-Հայաստանին ծանոթ էր դեռ ԵՊՀ սոցիոլոգիայի ֆակուլտետում սովորելու և դասավանդելու տարիներին, երբ Կենտրոնը տեղակայված էր համալսարանում։ Սոնան, որ միշտ հետաքրքրված է եղել հետազոտությունների նախագծմամբ, ասում է՝ ինքը հետազոտության նախագծմանը վերաբերում է այնպես, ինչպես դիզայները տարածության ձևավորմանը։ «Մենք ճանաչում ենք սոցիալական խնդիրները, հետո հասկանում ենք մեր ձեռքի տակ ունեցած մեթոդաբանական գործիքները ու այդ գործիքներով սկսում ենք հնարավորինս արդյունավետ կերպով հասկանալ հիմնախնդիրները, դրանք վերլուծելու և լուծումներ առաջարկելու ճանապարհը»,- ասում է նա։ Հենց այս հետաքրքրությունն էլ սոցիոլոգիայի ֆակուլտետն ավարտելուց ու ասպիրանտական թեզը պաշտպանելուց հետո Սոնային տարավ Օքսֆորդի համալսարանի` կրթության գծով մագիստրատուրա։ Մագիստրոսական այս ծրագիրը վերաբերում էր կրթության մասին հետազոտությունների մեթոդաբանությանը, նախագծմանը և իրականացմանը։ 2016-ին Սոնան վերադարձավ Հայաստան ու միացավ ՀՌԿԿ-Հայաստանին՝ որպես հետազոտությունների գծով տնօրեն։ «Հիշում եմ, որ առաջին տարին էյֆորիայի մեջ էի։ Երբ ինձ հարցնում էին՝ ինչ ես անում, ասում էի՝ ես կարծես ամբողջ կյանքում սովորած լինեմ այն աշխատանքի համար, որն անում եմ»,- պատմում է նա։ Արդեն 2019-ին Սոնան ստանձնեց ՀՌԿԿ-Հայաստանի գործադիր տնօրենի պաշտոնը։ Խոսելով հետազոտական գործունեությանը զուգահեռ վարչական աշխատանք կատարելու մասին՝ նա նշում է՝ սկզբում մտահոգություններ ուներ, բայց այդ որոշման համար չի փոշմանում։ «Երբ որպես հետազոտող ուզում ես ստեղծել համապատասխան հետազոտական միջավայր և քո կենսագործունեությամբ նպաստել հետազոտության զարգացմանը, պիտի սովորես հետազոտության կառավարում, հասկանաս՝ ինչպես նախագծել հետազոտությունն այնպես, որ ֆինանսավորում բերի, ինչպես ծախսարդյունավետ կերպով կազմակերպել հետազոտողների կյանքը և հետազոտական աշխատանքները։ Երբ տեսնում ես, թե վարչական աշխատանքով ինչքան ես հետազոտությանը նպաստում, կրթում, կարողություններ զարգացնում, մարդկանց, ռեսուրսներ ներգրավում, սկսում ես այդ աշխատանքի կարևորությունը տեսնել»,- ասում է նա։ Այժմ Սոնան ՀՌԿԿ-Հայաստանը ղեկավարելուն զուգահեռ Վիեննայի համալսարանում ասպիրանտական երկրորդ կրթությունն է ստանում՝ կրթության սոցիոլոգիա ուղղությամբ։ Հանրային կարծիքի չափումները «Կենտրոնասիական բարոմետր», «Եվրոբարոմետր»․ սրանք տվյալ տարածաշրջանների երկրներն ընդգրկող հանրային կարծիքի հարցումներ են։ 2004-ից սկսած՝ այս շարքին ավելացել է նաև Կովկասյան բարոմետրը։ «Երբ ստեղծվում էին ՀՌԿԿ-ները, Կովկասում դեռ այսքան զարգացած չէր հասարակագիտական հետազոտական ներուժը, և ՀՌԿԿ-ները գալիս էին այդ զարգացումը բերելու»,- ասում է Սոնան։ Հանրային կարծիքն արտահայտում է որևէ հասարակությունում անհատների ընդհանրացված կարծիքը այս կամ այն հարցի վերաբերյալ և սովորաբար սերտորեն կապվում է ժողովրդավարական գործընթացների հետ, քանի որ այն միջոց է՝ որոշում կայացնողներին տեղեկացնելու, թե ինչ են մտածում մարդիկ հատկապես հանրային կառավարմանը վերաբերող հարցերի շուրջ։ «Սոցիոլոգները հասկացան, որ հանրային կարծիքն իրենց ուսումնասիրության օբյեկտն է, այն ժամանակ, երբ ոգեշնչվեցին բնագիտությունից և որոշարկեցին, որ պետք է լինի գիտություն, որն ուսումնասիրում է հասարակությունը։ Հասարակությունը նույն տիպի տերմին է, ինչպես տիեզերքը, ատոմը, օրգանիզմը»- ասում է Սոնա Բալասանյանը։ Նա նշում է` հանրային կարծիքն ունի և՛ որակական, և՛ քանակական դրսևորումներ. «Քանակական հետազոտությունն ուսումնասիրում է, այպես կոչված, միջին վիճակագրական քաղաքացիներին, իսկ որակականը՝ նրանց, ովքեր դուրս են մնացել այդ հիմնական խմբերից»,- բացատրում է ՀՌԿԿ-Հայաստանի գործադիր տնօրենը։ Քանակական հետազոտության օրինակ է հենց «Կովկասյան բարոմետր»-ը, որի շրջանակում իրականացվում են հանրային կարծիքի ներկայացուցչական հարցումներ։ Հարցման այս ձևը կոչվում է ներկայացուցչական, քանի որ դրան մասնակցող մարդիկ ներկայացնում են ողջ ազգաբնակչությունը։ Նման ներկայացուցչականություն ապահովելու համար սոցիոլոգներն օգտվում են Վիճակագրական կոմիտեի ժողովրդագրական տվյալներից, որոնց հիման վրա էլ ընտրանք են կազմում։ «Կովկասյան բարոմետր»-ի վերջին հարցման փաստացի ընտրանքն, օրինակ, հետևյալն է. 55%-ը կանայք են, 45%-ը՝ տղամարդիկ, 31%-ն ապրում են Երևանում, 32-%-ը՝ այլ քաղաքներում, 37%-ը՝ գյուղերում։ Այս և մնացած չափորոշիչները՝ տարիք, կրթություն, զբաղվածություն, արտահայտում են Հայաստանի ողջ բնակչության ժողովրդագրական պատկերը։ ՀՌԿԿ-Հայաստանի՝ հետազոտության գծով տնօրենը՝ Լիլիթ Եզեկյանը, քանակական ներկայացուցչական հարցումների ընտրանքը համեմատում է ծաղկեփնջի հետ։ Եթե ազգաբնակչությունը բաժանվում է խմբերի՝ ըստ սեռի, տարիքի կամ բնակության վայրի, ապա յուրաքանչյուր խումբ ծաղկի մի տեսակ է։ Եթե հարցումներին մասնակցելու հնարավորություն ունենան բոլոր խմբերի ներկայացուցիչները (բոլոր տեսակի ծաղիկները)՝ ըստ ժողովրդագրական տվյալների համամասնության, ապա կստացվի ճիշտ ընտրանք (ծաղկեփունջ)։ «Մաթեմատիկական հաշվարկ կա, որ եթե դուք 18 տարեկան և բարձր 2.4 միլիոն հայերի շրջանում հարցում անցկացնեք և հարցում անցկացնեք 1067 հայերի շրջանում, բայց ճիշտ ընտրված ծաղկեփնջով, շեղումը լինելու է մոտ 3%, և դուք 95 % համոզվածությամբ կարող եք պնդել, որ այս 1067-ն արտահայտում է ամբողջ 2.4 միլիոն բնակչության կարծիքը»,- ասում է Լիլիթը։ Լիլիթ Եզեկյանը Կարևոր է նաև այն, որ ընտրանքի ձևավորումից հետո հարցումների համար չեն ընտրվում աշխարհագրորեն իրար մոտ տարածքներ։ Մի տնային տնտեսությունում հարցում անցկացնելուց հետո հարցազրուցավարները պետք է բաց թողնեն մոտակա մի քանի շենքերը/տները։ «Եթե, օրինակ, ես և իմ հարևաններն ապրում ենք քաղաքի որևէ մասում, գնում ենք նույն խանութը, մոտավորապես նույն այգուց, դպրոցից, մանկապարտեզից ենք օգտվում, ենթադրվում է, որ միջինում (չեմ ասում՝ ամբողջությամբ) մեր ունեցած փորձառությունները մոտ են իրար։ Դրա համար, երբ որ ընտրանք ենք կազմում, աշխատում ենք ընտրել աշխարհագրորեն իրարից հեռու տեղեր»,- ասում է Լիլիթը։ Քանակական այլ հետազոտությունների դեպքում, որոնք ներկայացուցչական չեն, խոսվում է հարցվածների, ոչ թե ամբողջ ազգաբնակչության մասին։ «Հանրային կարծիքի ուսումնասիրություններն ընկալման ուսումնասիրություններ են։ Մարդիկ սովորաբար ասում են այն, ինչ ընկալում են, ոչ թե այն, ինչ ապրում են։ Ապրելու կենսափորձը մի բան է, ընկալածը՝ մի այլ բան»,- ասում է Սոնան։ Նա հանրային կարծիքի հարցումները համեմատում է պոլարոիդով կյանքի մի ակնթարթ ֆիքսելու հետ․ ասում է՝ հարցման միջոցով սոցիոլոգները արձանագրում են, թե տվյալ պահին հանրությունն ինչպես է ընկալում այն միջավայրը, որտեղ ապրում է։ Բայց որևէ իրադարձություն՝ մեդիաարշավ, պատերազմ կամ բողոքի ակցիա, կարող է որոշ հարցերում նրանց պատկերացումները փոխել։ Քանակական ներկայացուցչական հարցումների կարևոր մասերից է հարցաշարի կազմումը։ Կովկասյան բարոմետրի հարցաշարն, օրինակ, կազմված է մի քանի տասնյակ հարցերից, որոնք վերաբերում են գրեթե ամեն ինչին՝ երջանկությանը, վստահությանը, քաղաքական գործընթացներին․․․ Կովկասյան բարոմետրի հարցաշարի հիմնական մասը մնում է անփոփոխ՝ տարիների կտրվածքով միևնույն թեմաների շուրջ հանրային ընկալման տենդենցները համեմատելու համար։ Սակայն տարեցտարի, տարբեր իրավիճակներով պայմանավորված (համավարակ, պատերազմ, տեղահանություն), նոր հարցեր են ավելանում։ Աշխատանքային տախտակ՝ ՀՌԿԿ-Հայաստանում Քանի որ Կովկասյան Բարոմետրն անցկացվում է և՛ Հայաստանում, և՛ Վրաստանում, հարցաշարի մի մասն ընդհանուր է երկու պետությունների համար, բայց կան, իհարկե, յուրաքանչյուր երկրին հատուկ հարցեր։ Սոնան նշում է՝ նմանատիպ ծավալուն հարցումներից առաջ նախ փորձագիտական պիլոտ է իրականացվում, որի ժամանակ մասնագետներն աչքի են անցկացնում հարցաշարն ու մեկնաբանություններ թողնում հարցերի վերաբերյալ․ արդյո՞ք հարցերը չափից շատ պարզ կամ բարդ չեն ձևակերպված, կա՞ն հարցեր, որոնք հարցման մասնակիցները կարող են միանշանակ չընկալել։ Իսկ հարցման հիմնական փուլը սկսելուց առաջ առնվազն 30 պիլոտային հարցում է իրականացվում՝ հասկանալու, թե ինչ խնդիրների են բախվում հարցազրուցավարները տնային տնտեսություններով շրջելիս, արդյո՞ք հարցերը հասկանալի են հարցմանը մասնակցողների համար։ Պիլոտային փուլն ամփոփելուց հետո ՀՌԿԿ-Հայաստանի թիմն անցնում է բուն հարցմանը, որը տևում է մի քանի ամիս։ Տվյալների հավաքագրումից հետո սկսվում է դրանց վերլուծության, ամփոփման, վիզուալացման փուլը, որից հետո արդեն հրապարակվում են հարցման արդյունքները։ Կովկասյան բարոմետրն իրականացվում է երկու տարին մեկ․ վերջին հետազոտությունը հրապարակվել է 2022-ին։ Առաջիկայում սպասվում է նոր հետազոտության հրապարակումը։ Հարցման արդյուքները բաց են մեդիայի, հանրային քաղաքականություն իրականացնողների և հայաստանյան ու միջազգային հետազոտողների համար։ «Աշխարհում ամենատարբեր համալսարաններից հետազոտողներն օգտագործում են Կովկասյան բարոմետրը՝ որպես Կովկասի մասին տեղեկություններ ստանալու տվյալադարան»,- ասում է Սոնան։ Ի տարբերություն Կովկասյան բարոմետրի և քանակական այլ հետազոտությունների՝ որակական հետազոտությունները վերաբերում են առանձին անհատների կենսափորձին, մոտեցումներին։ «Եթե խոսում ենք, օրինակ, բռնության մասին, բռնության ենթարկված անձի հետ ավելի ճիշտ կլինի խորքային հարցազրույցներ անել, ընդ որում՝ անել հնարավորինս փուլային, հոգեբանական մոտեցմամբ։ Եթե, օրինակ, հետաքրքրված ենք դեռահասների՝ միմյանց հետ փոխհարաբերությամբ, կարելի է անել ֆոկուս խմբային քննարկումներ, որոնց ներկա կլինեն մինչև 10 դեռահասներ, ու մենք կհետևենք, թե ինչպես են նրանք իրար հետ կարծիք փոխանակում, ինչի վրա են զարմանում, ինչի շուրջ են բանավիճում»,- մանրամասնում է Սոնան։ Դաշտային հետազոտություններ՝ միջազգային կազմակերպությունների հետ համագործակցությամբ ՀՌԿԿ-Հայաստանն իրականացնում է որակական և քանակական հետազոտություններ ամենատարբեր թեմաներով՝ սկսած բազմաչափ աղքատությունից մինչև կոռուպցիա։ «Այստեղ ամեն մեկը իր հետազոտական հետաքրքրություններին համապատասխան ծրագիր կարող է գտնել»,- ասում է Կենտրոնի՝ հետազոտությունների գծով փոխտնօրեն Հայկ Սմբատյանը։ Հայկ Սմբատյանը Սոնան մի քանի տեսակի կառույցներ է առանձնացնում, որոնց հետ համագործակցությամբ իրենք թեմատիկ հետազոտություններ են իրականացնում։ Որպես առաջին գործընկեր նշում է ՀՌԿԿ-Վրաստանը, որի հետ սերտ համագործակցում են հատկապես Կովկասյան բարոմետրի շրջանակում։ Սոնան նշում է՝ բացի «Կովկասյան բարոմետր»-ից՝ իրենք հանրային կարծիքի հարցումներ են անցկացրել նաև «Արժեքների համաշխարհային հետազոտության» և «Կենտրոնասիական բարոմետր»-ի շրջանակում։ ՀՌԿԿ-Հայաստանը հետազոտություններ է իրականացնում նաև միջազգային կազմակերպությունների պատվերով, ինչպիսիք են ՄԱԿ և ԵՄ կառույցները, Համաշխարհային բանկը։ Սրանք կիրառական բնույթի հետազոտություններ են, որոնք իրականացվում են տարբեր միջազգային ծրագրերի, ընթացիկ բարեփոխումների համատեքստում (աղքատության հաղթահարումից մինչև կոռուպցիայի դեմ պայքար) և հաճախ օգնում որոշումների կայացմանը, առաջարկում լուծումներ։ Սոնայի խոսքով իրենց առնչությունը Հայաստանի պետական մամինների հետ տեղի է ունենում հիմնականում միջազգային կառույցների նախաձեռնությամբ ու մասնակցությամբ իրականացվող ծրագրերի շրջանակում կամ առանձին հետազոտական տվյալների ներկայացման անհրաժեշտությամբ։ Նա հիշում է, օրինակ, Հայաստանի մի քանի մարզերում բազմաչափ աղքատության վերաբերյալ իրենց հետազոտությունը, որի տվյալները նաև տեղական ինքնակառավարման մարմիններին օգնեցին հասկանալու, թե որ բնակավայրերում մարդիկ հասանելիություն չունեն բժշկական ծառայություններին, և որտեղ է ամենից շատ շարժական բժշկական մեքենաների կարիք զգացվում։ Միջազգային կառույցներից բացի՝ ՀՌԿԿ-Հայաստանը համագործակցում է արտասահմանյան համալսարանների հետ։ Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիական ինստիտուտի (MIT), Լոս Անջելեսի Կալիֆորնիայի համալսարանի (UCLA) և արասահմանան այլ բուհերի՝ Հայաստանին կամ տարածաշրջանին վերաբերող հետազոտությունների շրջանակում ՀՌԿԿ-Հայաստանն այստեղ իրականացնում է դաշտային հետազոտություններ։ Հաճախ համագործակցում են նաև անկախ հետազոտողների հետ։ ՀՌԿԿ-Հայաստանն այժմ ձգտում է ավելի շատ ֆինանսներ ներգրավել, որ կարողանա պատվերներով իրականացվող հետազոտություններին զուգահեռ սեփական հետազոտական ծրագրերի թիվն ավելացնել։ Սոնան ասում է՝ իրենց երազանքներից մեկն այն է, որ մի օր սկսեն ֆինանսավորում ստանալ իրենց ռեսուրսներից օգտվող հետազոտողներից։ Նա նշում է՝ «Կովկասյան բարոմետր»-ն, օրինակ, ունի ավելի քան 9000 հղում, և իրենք իրատեսական են համարում, որ ամբողջ աշխարհում այս տվյալադրանից օգտվող հետազոտողները պատրաստ կլինեն երկու տարին մեկ որոշակի գումար վճարել դրա իրականացման համար։ Սոնայի խոսքով իրենց համար կարևոր է նաև Հայաստանի գիտական թիմերի հետ համագործակցությունը։ Այս պահին համատեղ ծրագրեր կան Հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի և Ամերիկյան համալսարանի հետ։ Այժմ շարունակում են համագործակցության նոր, արդյունավետ ուղիներ փնտրել և լայնացնել տեղի ինստիտուտների հետ համատեղ հետազոտությունների շրջանակը։ Սոցիոլոգը, մարդաբանը, տնտեսագետն ու վիճակագրագետը՝ մի թիմում ՀՌԿԿ-Հայաստանը միավորում է ամենատարբեր մասնագիտությունների տեր անձանց։ «Շատ հաճելի է, երբ տարածքում կան տնտեսագետներ, որոնք քեզ կարող են բացատրել երևույթների՝ ռացիոնալ, շահի կամ գումարի վրա հիմնված կողմերը, կան մարդաբաններ և մշակութաբաններ, որոնք կարող են քեզ ցանկացած խնդրի միս ու արյունը ցույց տալ, կան վիճակագրագետներ, որոնք կարող են կոնկրետություն մտցնել քո կյանքի մեջ»,- ասում է ՀՌԿԿ-Հայաստանի՝ հետազոտության գծով փոխտնօրեն Հայկ Սմբատյանը։ Հայկը կոնֆլիկտաբան է։ Կոնֆլիկտաբանությունը նրան սկսել է հետաքրքրել Երևանի պետական համալսարանի սոցիոլոգիայի ֆակուլտետում սովորելու տարիներին։ Հայկն արդեն ԵՊՀ ասպիրանտ էր, երբ մեկնեց Շվեդիա՝ Ուպսալայի համալսարան` մասնագիտանալու կոնֆլիկտաբանության ուղղությամբ։ Ուպսալայի համալսարանում նրա մագիստրոսական թեզի թեման Արցախյան շարժումն էր․ նա Արցախյան շարժումը բացահայտում էր շարժման մասնակիցների հետ հարցազրույցների և գրականության վերլուծության միջոցով։ Հայկը վերադարձավ Հայաստան ու 2022-ի հուլիսից միացավ ՀՌԿԿ-Հայաստանի թիմին՝ որպես հետազոտությունների գծով փոխտնօրեն։ Այժմ նա աշխատանքին զուգահեռ գրում է Արցախյան շարժման թեմայով իր ասպիրանտական թեզը։ «Թեզի թեմայի հիմնական կարևոր կետը, որ եկավ Շվեդիայում սովորելու ժամանակ, այն է, որ մենք Ղարաբաղյան կոնֆլիկտ ենք ուսումնասիրում, բայց չենք հասկանում՝ այդ կոնֆլիկտի հիմքում ինչ է ընկած, ու հաճախ նաև դրա պատճառով չենք տեսնում այն, ինչ այսօր է տեղի ունենում այդ կոնֆլիկտի հետ կապված»,- ասում է նա։ ՀՌԿԿ-Հայաստանի՝ հետազոտությունների գծով տնօրեն Լիլիթ Եզեկյանը վիճակագրագետ է և տվյալագետ։ Լիլիթը մինչ ՀՌԿԿ-Հայաստանին միանալը երկար տարիներ Կենտրոնական բանկում վերլուծական և վիճակագրական աշխատանք է իրականացրել։ Նա հիշում է՝ թիմին միացավ հատկապես այն պատճառով, որ երեք տարի առաջ իր և Սոնայի տեսլականները՝ ՀՌԿԿ-Հայաստանի զարգացման ու ապագայի վերաբերյալ, համընկան։ ՀՌԿԿ–Հայաստանի թիմը բաց է նաև ուսանողների, ասպիրանտների, կամավորների համար։ Տիգրան Մելիքյանն, օրինակ, այստեղ եկավ որպես կամավոր, այնուհետև միացավ թիմին։ Տիգրանը ծնվել է Բելգիայում և ապրել Նիդերլանդներում։ Նրա առաջին մասնագիտությունը մանկավարժությունն է։ Դեռ բակալավրիատում սովորելու տարիներին նրան սկսել էր հետաքրքրել այն հարցը, թե ինչպես են հասարակական գործընթացներն ու կրթական համակարգն ազդում երեխայի զարգացման վրա։ Հենց այս հարցերի պատասխանները գտնելու համար էլ նա որոշեց կրթությունը շարունակել սոցիոլոգիայի ուղղությամբ։ Տիգրան Մելիքյանը Մագիստրատուրայում սովորելու տարիներին Տիգրանն իմացավ «Դեպի Հայք» (Birthright Armenia) ծրագրի մասին, որի շրջանակում սփյուռքահայ երիտասարդները գալիս են Հայաստան, որոշ ժամանակ ապրում այստեղ և կամավորություն անում։ Նա մագիստրատուրան ավարտելուց հետո դիմեց ծրագրին՝ նպատակ ունենալով գալու Հայաստան և կամավորական աշխատանք կատարելու սոցիոլոգիայի ոլորտում։ «Ես, անշուշտ, հետաքրքրված էի այն փաստով, որ հնարավորություն էի ունենալու ուսումնառությունից հետո ծանոթանալու իմ ապագա մասնագիտությանը և այդ հնարավորությունն ունենալու էի հենց Հայաստանում, որտեղ չէի եղել, և որն ինձ համար դեռ շատ անծանոթ էր»,- ասում է Տիգրանը: Տիգրանի որոշումը ծնողներին հաճելիորեն զարմացրեց։ 2023-ի փետրվարին նա «Դեպի Հայք» ծրագրով եկավ Հայաստան և որպես իր կամավորության վայր ընտրեց ՀՌԿԿ-Հայաստանը։ «Երբ առաջին անգամ ծանոթացա ՀՌԿԿ թիմի հետ, հասկացա, որ սա պրոֆեսիոնալ կազմակերպություն է, որը կենտրոնացած է Հայաստանի սոցիալական, տնտեսական և քաղաքական խնդիրների վրա։ Իսկ դա հենց այն էր, ինչ ես ամենից շատն էի ուզում իմանալ Հայաստանի մասին»,- պատմում է նա։ Կամավորությունն ավարտելուց հետո Տիգրանը ՀՌԿԿ-Հայաստանից առաջարկ ստացավ միանալու թիմին։ Նա ընդունեց առաջարկը և այժմ զբաղվում է հետազոտությունների համար ֆոնդահայթայթման աշխատանքներով։ «Ջանիկ», «ցավդ տանեմ», «մեռնեմ քեզ»․․․ Տիգրանը հայերեն է սովորում, ու սրանք նրա սիրելի հայերեն արտահայտություններն են։ «Հոլանդերենում մենք նման գեղեցիկ արտահայտություններ չունենք»,- ասում է նա։ ՀՌԿԿ-Հայաստանի թիմում շատ են աշխատանքին զուգահեռ մագիստրոսական կամ ասպիրանտական կրթություն ստացող մարդիկ։ Սոնան ասում է՝ պայմաններ են ստեղծում, որ իրենց հետազոտողները կարողանան համատեղել աշխատանքն ու կրթությունը, ազատ լինեն որոշ շրջան սովորել կամ հետազոտություններ իրականացնել արտասահմանյան բուհերում ու վերադառնալ։ Ասում է՝ դա տաղանդներին պահելու և երիտասարդ հետազոտողների համար գրավիչ լինելու լավագույն ճանապարհն է։ Չորեքշաբթին ակադեմիական օր է ՀՌԿԿ-Հայաստանում չորեքշաբթին ակադեմիական օր է․ ամեն չորեքշաբթի ամբողջ թիմը հավաքվում է Ակադեմ լաբում, որը մի փոքր տարբերվում է մեր ընթերցողին մինչ օրս ծանոթ լաբորատորիաներից։ Լիլիթը հիշում է՝ Ակադեմ լաբ ստեղծելու գաղափարը ծնվեց այն ժամանակ, երբ ՀՌԿԿ-Հայաստանի թիմը Սոնայի նախաձեռնությամբ հետազոտությունների մեթոդաբանության վերաբերյալ մասնագիտական գրականություն էր կարդում և ապա քննարկում, թե ամեն մեթոդին համապատասխան ինչ հետազոտություն է իրենց մոտ իրականացվում։ Ակադեմ լաբում Հենց այդ ժամանակ ՀՌԿԿ-Հայաստանը նոր էր ավարտել «Արժեքների համաշխարային հետազոտություն»-ը, ու գաղափար ծնվեց, որ արժե դրա տվյալների հիման վրա միասին ակադեմիական հոդված գրել։ Այս գաղափարի հիմքում կար երկու պատճառ․ առաջինն այն էր, որ Հայաստանում քիչ են հումանիտար և հասարակագիտական ուղղվածության հոդվածները, որոնք մի քանի հեղինակ ունեն, երկրորդն այն էր, որ ՀՌԿԿ-Հայաստանն ունի շատ տվյալներ, բայց այդ տվյալների վերլուծությամբ թիմը ոչ շատ հաճախ է ակադեմիական հոդվածներ գրում։ Գաղափարը կյանքի կոչվեց, և Ակադեմ լաբում փորձառու հետազոտողներն ու սկսնակ մասնագետները սկսեցին միասին հոդվածներ գրել։ Այդկերպ նաև հնարավորություն ստեղծվեց, որ փորձառու մասնագետները սկսնակներին փոխանցեն իրենց՝ հոդվածներ գրելու փորձն ու գիտելիքը։ Լիլիթը նշում է՝ Ակադեմ լաբում հոդվածները տպագրության ուղարկելուց առաջ թիմը դրանք մասնագիտական խիստ քննադատության է ենթարկում, ինչն օգնում է լավացնել հոդվածների որակը։ Ակադեմ լաբն, այսպիսով, միջավայր է, որտեղ ՀՌԿԿ-Հայաստանի թիմը նվիրվում է ակադեմիական աշխատանքին ու գիտելիքի փոխանակմանը։ Ակադեմ լաբում «Ակադեմ լաբում չկա ՀՌԿԿ տնօրեն, ասիստենտ․ մենք այդտեղ պաշտոններ չունենք, մենք այդտեղ ակադեմիկներ ենք․ հավաքվում ենք, խոսում ենք գիտության զարգացումներից, խոսում ենք մեր անհատական ակադեմիական ճանապարհից»,- ասում է Սոնան: ՀՌԿԿ-Հայաստանի Հայաստանի թիմի պատկերացումներում կենտրոնի ապագան ևս ակադեմիական է։ Սոնան նշում է՝ իրենք ուզում են գնալով մեծացնել դրամաշնորհային ծրագրերով սեփական հետազոտական աշխատանքների թիվը և բռնել են գիտահետազոտական ինստիտուտ դառնալու ճանապարհը։ «Լաբորատորիայից ներս» շարքն իրականացվում է «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի» (ԵԳԱԾ) ֆինանսավորմամբ։ Հեղինակ՝ Աննա ՍահակյանԼուսանկարները և տեսանյութը՝ Սարգիս ԽարազայնիՄոնտաժը՝ Ռոման Աբովյանի

22:19 - 02 նոյեմբերի, 2024

Դառը, սև սուրճ ու գիտություն․ Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիայից ներս

Ես խմում եմ օրական երեքից չորս բաժակ սև սուրճ (երբեմն նույնիսկ չափն անցնում եմ՝ այս թիվը հասցնելով հինգի)։ «Ինֆոքոմի» գործընկերներս ինձնից հետ չեն մնում․ նրանք նույնպես սուրճի սիրահար են։ Սննդի շղթայի ռիսկերի գնահատման կենտրոնի վերջին տվյալները փաստում են, որ սուրճը Հայաստանում ամենաշատ օգտագործվող երեք մթերքներից մեկն է։ Երևանում, օրինակ, սև սուրճ է օգտագործում բնակչության մոտ 71%-ը։ Այսօր «Ինֆոքոմում» սուրճ խմելու «արարողությունը» մի փոքր անսովոր է․ տարօրինակ պատրաստակամությամբ գործընկերներիս համար սուրճ եմ պատրաստում ու զգուշացնում նրանց, որ խմելուց հետո բաժակները չլվանան (չնայած նրանք երբեք էլ չեն շտապում բաժակները լվանալու հարցում)։ Հետո վերցնում եմ բաժակներն ու սուրճի նստվածքը տեղափոխում մի տարայի մեջ, որն էլ տեղադրում եմ սառցախցիկում «գիտական նպատակներով»։ Իմ սիրելի կավե բաժակից սուրճի նստվածքը տեղափոխում եմ տարայի մեջ Վերջերս Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիայի գիտնականներն ինձ պատմեցին, որ իրենք, ի թիվս այլ հետազոտությունների, ուսումնասիրում են, թե ինչպես մանրէների օգնությամբ կենսագազ ստանալ՝ օգտագործելով սուրճի թափոնը։ Եվ մենք պայմանավորվեցինք, որ ես մի ամբողջ օր կհավաքեմ մեր խմբագրության սուրճի նստվածքն ու կտանեմ լաբորատորիա։ Դեռ կհասցնենք մանրամասն խոսել մանրէների, կենսագազի ու այլ հետաքրքիր հասկացությունների մասին։ Մինչ այդ առաջարկում եմ ինձ հետ ուղևորվել Երևանի պետական համալսարան ու հայտնվել Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիայից ներս, որտեղ գիտնականնեը սպասում են հավաքածս սուրճի թափոնին։ Շախմատից կենսաբանություն Կենսաբանների ընտանիքում մեծացած Կարեն Թռչունյանը դպրոցական տարիքում մտածում էր, որ կա՛մ շախմատիստ է դառնալու, կա՛մ օդաչու։ Նա ակտիվ զբաղվում էր շախմատով և առաջին կարգ ուներ։ 9-րդ դասարանում, սակայն, ծնողներից ոգեշնչված, որոշեց ընտրել կենսաբանի մասնագիտությունը։ Կարեն Թռչունյանը Այդ որոշումից տարիներ են անցել․ Կարեն Թռչունյանն այժմ գիտությունների դոկտոր է և ղեկավարում է Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիան։ Կենսաբանությունն ընտրելու համար չի փոշմանել, իսկ շախմատ հիմա էլ շարունակում է խաղալ․ ասում է, որ շախմատն իր աշխատանքի մեջ շատ է օգնում ճիշտ մտածելու և քայլերի ճիշտ հերթականություն ընտրելու հարցում: Գիտությամբ Կարեն Թռչունյանը սկսեց հետաքրքրվել բակալավրիատի հենց առաջին կուրսում։ Այդ ժամանակ նա մանրէաբանությանն առնչվող մի գիտական հոդված կարդաց, որի արդյունքները նրան շատ հետաքրքրեցին։ Նա որոշեց կրկնել հոդվածի հեղինակների գիտափորձն ու մի փոքր այլ արդյունք ստացավ։ Առաջին միտքն այն էր, որ ինչ-որ բան սխալ է արել։ Մի տարի շարունակ փորձեր անցկացնելուց հետո համոզվեց, որ նոր ու հետաքրքիր արդյունքներ է ստացել։ 2009-ին այդ արդյունքների հիման վրա հրապարակվեց նրա գիտական առաջին հոդվածը։ Հենց այդպես էլ սկսվեց Կարեն Թռչունյանի գիտական ուղին։ Կարեն Թռչունյանը՝ Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիայում 2015-ին Երևանի պետական համալսարանում ստեղծվեց Կենսաբանության գիտահետազոտական ինստիտուտը, որտեղ բացվեց Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիան։ Կարեն Թռչունյանը 2020-ին ստանձնեց լաբորատորիայի ղեկավարումը։ Աշխարհ, որը մենք չենք տեսնում «Մանր» և «է»․ բառի արմատներն էլ հուշում են, որ մանրէները չափազանց փոքր էակներ են։ Բակտերիաներ, խմորասնկեր, ջրիմուռներ, վիրուսներ՝ այն բոլոր օրգանիզմները, որոնք հնարավոր չէ անզեն աչքով տեսնել, համարվում են մանրէներ (hաճախ անվանում են նաև միկրոբ կամ միկրոօրգանիզմ)։ Մանրէներն, ինչպես մարդը կամ կենդանի այլ օրգանիզմներ, աճելու և գոյատևելու համար պետք է սնվեն։ Որոշ մանրէներ ապրում են մարդու օրգանիզմում, օգնում մարսողության գործընթացին ու օրգանիզմից ստանում իրենց անհրաժեշտ սննդանյութերը, մյուսները սնունդ են ստանում՝ քայքայելով բույսերի, կենդանիների մնացորդները։ Կախված մանրէի տեսակից՝ սնունդ ստանալու ձևերը տարբեր են լինում։ Լաբորատորիայում մանրէները պահվում են այսպիսի կլոր ամաններում Որոշ տեսակի մանրէների համար սննդի աղբյուր կարող են դառնալ թափոնները, որոնք պարունակում են բուսական օրգանիզմների մնացորդներ (օրինակ՝ կարտոֆիլի կեղևը)։ Մանրէները քայքայում են բուսական թափոնների մեջ առկա բարդ նյութերը, վերցնում իրենց անհրաժեշտ սննդանյութերը, իսկ այս ընթացքում քիմիական ռեակցիաներ են տեղի ունենում, որոնց արդյունքում անջատվում են տարբեր կողմնակի նյութեր, օրինակ՝ կենսաջրածին (ջրածին, որն առաջանում է կենսաբանական գործընթացների արդյունքում)։ Սա կարելի է համեմատել մեր օրգանիզմի նյութափոխանակության հետ․ երբ մենք սնունդ ենք ընդունում, սնունդը քայքայվում է, օրգանիզմը վերցնում է մեզ անհրաժեշտ նյութերն ու յուրացնում, իսկ սննդի քայքայման և յուրացման ընթացքում տեղի ունեցած քիմիական ռեակցիաների արդյունքում որպես կողմնակի արտադրանք առաջանում է ածխաթթու գազ։ Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիայի հետազոտական թեմաների շրջանակը շատ լայն է․ այստեղ իրականացվում են մանրէների ու բույսերի վերաբերյալ թե՛ հիմնարար, թե՛ կիրառական հետազոտություններ։ Աղիներից անջատած կաթնաթթվային բակտերիան (կապույտ գույնով ներկված)՝ մանրադիտակի տակ Կարեն Թռչունյանը հիշում է, որ մանրէներին վերաբերող հետազոտություններն իրենց լաբորատորիայում սկզբում միայն հիմնարար էին։ Նրանք վերցնում էին բակտերիայի որևէ տեսակ, օրինակ՝ աղիքային ցուպիկ (գիտական անվանումը Էշերիխիա կոլի՝ Թեոդոր Էշերիխի անունով, որը 1885 թ․ հայտնաբերել է այս բակտերիան)։ Հետո այդ բակտերիայից հեռացնում էին տարբեր գեներ ու փորձեր իրականացնում, որ հասկանան, թե նրա կոնկրետ որ սպիտակուցներն են պատասխանատու այս կամ այն գործընթացի համար։ Գիտական գրականության ուսումնասիրությունից և տարբեր կոնֆերանսների մասնակցելուց հետո Կարեն Թռչունյանին սկսեց հետաքրքրել արդյունավետ ճանապարհով կենսաջրածին ստանալու գիտական խնդիրը։ Մինչ այդ նրանց հիմնարար հետազոտությունների շրջանակում իրականացվում էին մանրէների մասնակցությամբ փորձեր, որոնց ընթացքում ջրածինն անջատվում էր պարզապես որպես կողմնակի արտադրանք։ Բայց նրանք չէին իրականացրել կիրառական հետազոտություններ, որոնք նպատակ կունենային պարզելու, թե ինչպես արդյունավետ կերպով մանրէների միջոցով կենսաջրածին ստանալ։ Էշերիխիա կոլին կամ աղիքային ցուպիկը՝ մանրադիտակի տակ Իսկ ինչո՞ւ է գիտական այս խնդիրը հետաքրքիր ու կարևոր։ Կարեն Թռչունյանն ասում է՝ աշխարհի բնակչության թիվն աճում է, էներգետիկ ռեսուրսների նկատմամբ պահանջարկը՝ մեծանում, իսկ հանածո վառելիքները՝ նավթը, գազը, ավելի արագ են սպառվում, քան վերականգնվում։ Այդ պատճառով մարդիկ տարիներ շարունակ ստեղծել են էներգիայի այլընտրանքային աղբյուրներ՝ ատոմակայաններ, հողմակայաններ, արևային կայաններ և այլն։ Էներգիայի այլընտրանքային աղբյուրներից մեկն էլ կենսավառելիքն է (սպիրտ կամ կենսագազ), որն անջատվում է կենսաբանական գործընթացների արդյունքում։ Ըստ Կարեն Թռչունյանի՝ առաջին սերնդի կենսավառելիքն անջատվում է այն հումքից, որը կարելի է օգտագործել սնունդ ստանալու համար։ Օրինակ՝ ցորենից, շաքարեղեգից կամ եգիպտացորենից սպիրտ (էթանոլ) է անջատվում։ Երկրորդ սերնդի կենսավառելիքը մեծ ծավալներով չի արտադրվում և դեռևս գտնվում է լաբորատոր փորձարկումների փուլում։ Այդպիսին է, օրինակ, կենսաջրածինը որը կարելի է ստանալ տարբեր օրգանական թափոններից։ Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիայում որոշեցին ուսումնասիրել հենց երկրորդ սերնդի կենսավառելիքի ստացման գործընթացը։ Այդպես միանգամից երկու հարց է լուծվում․ առաջին՝ թափոնները կիրառություն են գտնում ու չեն աղտոտում շրջակա միջավայրը, երկրորդ՝ ստացվում է էներգիայի այընտրանքային աղբյուր։ Թափոնների միջոցով կենսագազ հնարավոր է ստանալ նաև «տնային պայմաններում»։ Կարեն Թռչունյանին խնդրում եմ բացատրել, թե ինչ պիտի անեն, օրինակ, մեր գյուղի՝ Լեռնարոտի բնակիչները, եթե որոշեն սննդի մնացորդները չթափել ու մանրէների օգնությամբ դրանցից կենսագազ ստանալ։ Սառնարանը, որտեղ պահվում են մանրէները Պատասխանը պարզ է․ անհրաժեշտ է վերցնել մեծ տարաներ, դրանց մեջ լցնել բանջարեղենի կամ այլ օրգանական մնացորդներ, ավելացնել, օրինակ, գոմաղբ, որի մեջ ապրում են տարբեր մանրէներ, ապա տաքացնել։ Մանրէները կսկսեն քայքայել սննդի մնացորդներն ու վերցնել իրենց անհրաժեշտ նյութերը, իսկ նրանց կենսագործունեության արդյունքում կանջատվի կենսագազ, որն արդեն կարելի է հավաքել ու օգտագործել տարբեր նպատակներով, օրինակ՝ տունը ջեռուցելու համար։ Բայց որպեսզի կենսագազը սկսի մասսայաբար արտադրվել ու որպես էներգիայի այլընտրանքային աղբյուր լայն կիրառություն գտնել, պետք է դրա ստացման գործընթացի արդյունավետ եղանակ լինի, այսինքն՝ նվազագույն ծախսով հնարավորինս մեծ ծավալի կենսագազ արտադրվի։ Աշխարհի ու Հայաստանի գիտնականների խնդիրն է գտնել մանրէ-թափոն այնպիսի համադրություններ, որոնց պայմաններում կենսագազի արտադրությունն առավել շահավետ կլինի։ Սուրճը միայն խմելու համար չէ Մի քանի տարի առաջ Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիայում սկսեցին կենսաջրածին ստանալու համար օգտագործել սուրճի թափոնները։ Այս գաղափարի «մեղավորները» լաբի երկու երիտասարդ հետազոտողներն են՝ Լիանա Վանյանն ու Հռիփսիմե Պետրոսյանը։ Լիանան Լիանան ու Հռիփսիմեն կենսաբանության ֆակուլտետ են ընդունվել ու սովորել միասին։ Բակալավրիատի երկրորդ կուրսում նրանք հասկացան, որ միայն դասախոսություններ լսելն իրենց համար բավարար չէ։ Նրանք գնացին Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիա ու սկսեցին այնտեղ ծանոթանալ ամենատարրական աշխատանքներին՝ կշեռքից օգտվել, լուծույթ պատրաստել։ Լաբորատոր աշխատանքի նրբությունները հասկանալուց հետո Լիանան ու Հռիփսիմեն Կարեն Թռչունյանին խնդրեցին իրենց ներգրավել հետազոտական աշխատանքներում։ Այդպես նրանք սկսեցին գիտական հետազոտություններին մասնակցել և բակալավրիատի վերջում տպագրեցին իրենց գիտական առաջին հոդվածը։ Այժմ երկուսն էլ ասպիրանտուրայում են սովորում ու գրում են իրենց թեկնածուական աշխատանքները, զուգահեռ ներգրավված են նաև լաբորատորիայի հետազոտական տարբեր նախագծերում։ Հռիփսիմեն Մի քանի տարի առաջ, երբ դեռ երրորդ կուրսի ուսանողներ էին, Լիանան ու Հռիփսիմեն փոխանակման ծրագրերից մեկով մեկնեցին Գերմանիայում սովորելու։ Այնտեղ նկատեցին, որ լաբորատորիաներից մեկում հավաքում էին սուրճի նստվածքը, որից մտադիր էին նանոմասնիկներ ստանալ։ Նրանք մտածեցին, թե ինչու չօգտագործել սուրճի նստվածքն իրենց հետազոտություններում․ չէ՞ որ այն բուսական թափոն է, իսկ իրենք արդեն օգոտագործում էին բուսական այլ թափոններ կենսաջրածին ստանալու համար։ Հայաստան վերադառնալուն պես նրանք այս գաղափարի մասին պատմեցին Կարեն Թռչունյանին, որն էլ առաջարկեց փորձել իրականացնել այն։ Առանց գիտական գրականությունն ուսումնասիրելու Լիանան ու Հռիփսիմեն մեծ թերահավատությամբ մշակեցին սուրճի նստվածքը, ապա աղիքային ցուպիկ ավելացրին։ Արդյունքը զարմացրեց նրանց․ աղիքային ցուպիկն իսկապես որոշակի քանակությամբ կենսաջրածին արտադրեց։ Դա նշանակում էր, որ կարելի էր փորձերը շարունակել։ Սուրճի մշակված թափոնով լի անոթները Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբում գրեթե ամենուր են Լիանան ու Հռիփսիմեն նախ գիտական գրականություն ուսումնասիրեցին ու պարզեցին, որ սուրճի թափոնները գիտության մեջ օգտագործվում են կենսաջրածին ստանալու համար։ Նրանք ծանոթացան հետազոտությունների, որոնց հեղինակները վերցրել էին ոչ թե կոնկրետ այս կամ այն մանրէն, այլ այնպիսի միջավայրեր (օրինակ՝ տիղմ, գոմաղբ), որտեղ կան տարբեր տեսակի մանրէներ (գիտական լեզվով ասած՝ մարնէների կոնսորցիումներ), և դրանց միջոցով սուրճի նստվածքից կենսաջրածին ստացել։ Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիայում որոշեցին հետազոտել կոնկրետ մեկ տեսակի մանրէ՝ իրենց մյուս հետազոտությունների ժամանակ կիրառվող աղիքային ցուպիկը։ Նրանց փորձերի արդյունքում պարզվեց, որ աղիքային ցուպիկի շտամերից մեկով հնարավոր է սուրճի նստվածքի քայքայումից կամ խմորումից մեծ քանակությամբ կենսաջրածին ստանալ։ Ձախ կողմում՝ սուրճի չորացված նստվածքը, աջում՝ արծաթե կեղևը Գիտական գրականության ուսումնասիրությունից պարզվեց, որ լավ արդյունքներ ցույց տալու հավանականություն ունի նաև սուրճի մեկ այլ թափոն՝ այսպես կոչված, արծաթե կեղևը (silver skin)։ Սա սուրճի հատիկների արտաքին շերտն է, որն առանձնանում է հատիկներից սուրճը բովելիս։ Լաբորատորիայում աղիքային ցուպիկի ու արծաթե կեղևի «մասնակցությամբ» ևս փորձեր իրականացրին ու կրկին լավ արդյունքներ ստացան։ Պարարտ հող՝ սուրճի ու մանրէների օգնությամբ Այս պահին Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիայում սուրճի նստվածքն օգոտագործում են ևս մի հետազոտության մեջ։ Բանն այն է, որ սուրճի նստվածքը հարուստ է մետաղներով, ազոտով և այլ նյութերով ու կարող է որպես պարարտանյութ ծառայել։ Լաբորատորիայում որոշեցին այս ուղղությամբ հետազոտություններ սկսել՝ կրկին համատեղելով սուրճի թափոններն ու մանրէները։ Գուցե հարց առաջանա, թե ինչ կապ ունեն մանրէները։ Պարզվում է, որ մանրէներն իրենցով համարվում են կենսապարարտանյութեր. դրանք իրենց կենսագործունեությամբ հարստացնում են հողն այնպիսի նյութերով, որոնք բույսերի աճն են ապահովում։ Լաբորատորիայում եկան այն մտքին, որ սուրճի նստվածք-մանրէ համադրությունը կարող է կրկնակի օգտակար լինել բույսերի համար․ առաջինը՝ սուրճի նստվածքն արդեն պարարտանյութ է ու կարող է հարստացնել հողը, երկրորդը՝ այն բարենպաստ միջավայր է մանրէների համար, որ դրանք աճեն ու իրենց կենսագործունեությամբ պարարտացնեն հողը։ Սուրճի նստվածքով ու մանրէներով «պարարտացած» բույսերը լաբորատորիայում (նկարը՝ լաբորատորիայի արխիվից) Գիտնականները մանրէով հարստացված սուրճի նստվածքը կիրառեցին Հայաստանում աճող մի քանի բույսերի՝ լոլիկի, վարունգի, պղպեղի վրա։ Առաջին փուլում հետազոտություններն իրականացրին լաբորատորիայում․ դիտարկեցին, թե սուրճի նստվածքն ու մանրէն ինչ ազդեցություն ունեն արմատների ձևավորման, ցողունի ու տերևների աճի վրա, համեմատեցին սովորական պայմաններում աճած արմատների ու ցողունների հետ։ Ջերմոցային աշխատանքները (նկարը՝ լաբորատորիայի արխիվից) Առաջին փուլի արդյունքները բավականին գոհացնող էին, և նրանք անցան հաջորդ՝ ջերմոցային փուլին։ Ջերմոցում վարունգի, լոլիկի ու պղպեղի սերմեր ցանեցին, հողը պարարտացրին իրենց նստվածք-մանրէ պարարտանյութով ու սկսեցին հետևել բույսերի աճին։ Գարնանը սկսվելու է ջերմոցային փորձարկումների երկրորդ փուլը, իսկ վերջնական փուլում արդեն կուսումնասիրվի ստացված բերքը։ Եթե արդյունքները գոհացնող լինեն, կնշանակի, որ այս համադրությունն իսկապես կարող է լավ կենսապարարտանյութ դառնալ ու փոխարինել քիմիականին։ «Գիտելիքն ուժ է, իսկ հաղթանակն այն տարածելն է» Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիա այցիս ընթացքում նկատում եմ, թե որքան շատ ուսանողներ են գալիս այստեղ՝ պարզապես փորձերին հետևելու, սովորելու կամ լաբորատոր աշխատանքներ իրականացնելու համար։ Իսկ լաբորատորիայի երիտասարդ թիմն օգնում է ուսանողներին։ «Միշտ պետք է լինի երիտասարդների հոսք․ եթե երիտասարդների հոսքի մեխանիզմը չկա որևէ լաբորատորիայում, նշանակում է այդ լաբորատորիան դատապարտված է»,- ասում է Կարեն Թռչունյանը։ Նա կարևորում է նաև կուտակված գիտելիքը հաջորդ սերունդներին փոխանցելը, քանի որ այդկերպ գիտելիքը չի կորչում։ Լաբորատորիայի հերթական սեմինարը «Գիտելիքն ուժ է, իսկ հաղթանակն այն տարածելն է»․ սա Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիայի կարգախոսն է։ Հավատարիմ մնալով իրենց կարգախոսին՝ լաբորատորիայում ամեն ուրբաթ սեմինար են անցկացնում, որի ժամանակ պատմում են իրենց հետազոտական ուղղություններին վերաբերող այս կամ այն թեմայի մասին։ Անահիտը Հերթական սեմինարին մասնակցում եմ նաև ես։ Այս անգամ Անահիտ Շիրվանյանը պատմում է Սախարոմիցեզ սերևիզիե (Saccharomyces cerevisiae) անունով խմորասնկի մասին, որի անունը ճիշտ արտասանել ինձ մոտ ստացվեց բազմաթիվ փորձերից հետո միայն։ Անահիտի սիրելի Սախարոմիցեզ սերևիզիեն Շատ հետարքիր է լսել, թե որքան հիացմունքով է Անահիտը խոսում այս խմորասնկի և սթրեսային պայամաններում գոյատևելու նրա հատկության մասին։ Գիտությունից նորարարություն Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիայի թիմը մի քանի տարի առաջ սկսեց աշխատանքներ տանել նաև հետազոտությունների կիրառական արդյունքներն առևտրայնացնելու ուղղությամբ։ Երևանի պետական համալսարանում 2018-ին բացվեց Մանրէաբանական կենսատեխնոլոգիաների և կենսավառելիքի նորարարական կենտրոնը։ Կենտրոնի թիմը կազմված է Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիայի հետազոտողներից, բայց այն սպասարկում է նաև Հայաստանում գործող այլ լաբորատորիաների։ Կենտրոնը գործում է երեք ուղղությամբ՝ հետազոտություններ, կրթություն, նորարարություն։ 2018-ից Երևանի պետական համալսարանում ներդրվել է կենտրոնի մշակած «Կիրառական մանրէաբանություն» մագիստրոսական ծրագիրը։ Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիայի երիտասարդ թիմը Այս պահին Մանրէաբանական կենսատեխնոլոգիաների և կենսավառելիքի նորարարական կենտրոնն աշխատում է թիմի նորարարական գաղափարները կյանքի կոչելու ուղղությամբ։ Թիմը երկու ստարտափ գաղափար ունի։ Առաջինը կոչվում է MyCoFe (mycrobes՝ մանրէներ, coffee՝ սուրճ, fertiliser՝ պարարտանյութ)։ MyCoFe-ն դեռ ձևավորման փուլում գտնվող ստարտափ է, որի նպատակն է արտադրել կենսապարարտանյութեր։ Երբ գիտնականները մանրէ-սուրճի նստվածք համադրությամբ կենսապարարտանյութերի վերաբերյալ հետազոտություններն ավարտեն ու ցանկալի արդյունքներ ստանան, կսկսեն արտադրել ու վաճառել պարարտանյութը։ Սարքը, որտեղ հավաքում և չափում են արտադրված կենսաջրածինը Մյուս գաղափարը վերաբերում է սուրճի և բուսական այլ թափոնների միջոցով կենսաջրածնի արտադրությանը։ Երբ այս տեխնոլոգիան վերջնական մշակված լինի, գիտնականները կպատենտավորեն այն ու կառաջարկեն արտադրող մեծ կազմակերպություններին։ Սուրճ, գինի, գարեջուր արտադրողներն, օրինակ, այս տեխնոլոգիայով հնարավորություն կունենան իրենց բուսական թափոններից մանրէներով կենսագազ ստանալու և այն՝ որպես էներգիայի ալլընտրանքային աղբյուր, իրենց արտադրական գործընթացում օգտագործելու։ Այսինքն, արտադրական թափոնները կկիրառվեն հենց արտադրական գործընթացում։ ♦♦♦ Քանի դեռ գտնվում ենք Մանրէաբանության, կենսաէներգետիկայի և կենսատեխնոլոգիայի լաբորատորիայից ներս, առաջարկում եմ հետևել Անահիտ Շիրվանյանին, որը մեզ կպատմի, թե ինչ է մանրէանկարչությունը, և ինչպես մանրէներով ագարի (ագարը կարմիր ջրիմուռներից ստացվող ժելատինային նյութ է) վրա պատկերներ նկարել։ Անահիտի առաջարկով ես էլ մանրէներով լաբորատորիայում փորձեցի գրել ագարի վրա: 24 ժամ անց նա ուղարկեց արդյունքը։ «Լաբորատորիայից ներս» շարքն իրականացվում է «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի» (ԵԳԱԾ) ֆինանսավորմամբ։ Հեղինակ՝ Աննա ՍահակյանԼուսանկարներն ու տեսանյութերը՝ Ռոման Աբովյանի

23:38 - 05 մարտի, 2024