Challenge

“Challenge”-ը Infocom.am-ի նախագիծն է՝ ուղղված քննադատական բովանդակության արտադրությամբ հանրային քննարկում խթանելու ներուժ ունեցող անհատների համար գրելու, ստեղծագործելու, փոփոխությունների միտք գեներացնելու ինչպես ֆինանսական, այնպես էլ հոգեբանական մոտիվացիա ստեծելուն։

Յուրաքանչյուր հեղինակ հոդվածի վերջում «մարտահրավեր» է նետում այլ հրապարակախոսի, ոլորտային մասնագետի, փորձագետի կամ ցանկացած մարդու, ում համարում է թեմայի արժանի շարունակող։ Մարտահրավերն ընդունողը ևս մարտահրավեր է նետում։

Մարտահրավերը չունի միայն հակադրման նպատակ, և մարտահրավեր ընդունողը կարող է նաև զարգացնել, շարունակել մարտահրավեր նետողի թեզերը, ավելացնել փաստերը, հարստացնել հիմնավորումները։

Նախագծի շրջանակում ներդրվել է նվիրատվությունների համակարգ, որի միջոցով հանրությունը հնարավորություն կունենա նվիրատվություններ կատարել ոչ թե լրատվամիջոցին, այլ հենց հոդվածագրին։ infocom.am-ը տվյալ դեպքում հանդես է գալիս որպես միջնորդ ընթերցողի և հոդվածագրի միջև։ Հավաքագրված գումարը, ՀՀ օրենսդրությամբ սահմանված հարկային պահումների իրականացումից հետո, որպես հոնորար կփոխանցվի հոդվածագրին։

Հոդվածների հաստատման և հրապարակման կարգը․

հոդվածագիրը ներկայացնում է հոդվածի թեման և կարճ նկարագիրը։ Խմբագրական խորհուրդը, քննարկելով հայտը, տալիս է նախնական հաստատում կամ մերժում է։
հոդվածագիրը միանգամից ներկայացնում է հոդվածի վերջնական տարբերակը և խմբագրական խորհուրդը ընդունում կամ մերժում է։
խմբագրական խորհուրդը կարող է չմեկնաբանել մերժման պատճառները։
հոդվածները չպետք է պարունակեն իրականությանը չհամապատասխանող փաստեր, մանիպուլյացիաներ, վիրավորանք, այլատյացություն։

Ինչու (չ)են պետությունները ֆինանսավորում գիտությունը. Հայաստանի դեպքը [Challenge 15.1 | Մուշեղ Ղահրիյան]

Ինչու (չ)են պետությունները ֆինանսավորում գիտությունը. Հայաստանի դեպքը [Challenge 15.1 | Մուշեղ Ղահրիյան]

“Challenge” նախագիծն ուղղված է հանրային քննարկում խթանելու ներուժ ունեցող անհատների համար գրելու, ստեղծագործելու, փոփոխությունների միտք գեներացնելու ինչպես ֆինանսական, այնպես էլ հոգեբանական մոտիվացիա ստեղծելուն։ Յուրաքանչյուր հեղինակ հոդվածի վերջում «մարտահրավեր» է նետում այլ հրապարակախոսի, ոլորտային մասնագետի, փորձագետի կամ ցանկացած մարդու, որին համարում է թեմայի արժանի շարունակող։ Ներդրված է նվիրատվությունների համակարգ (հոդվածի վերջում), որի միջոցով ընթերցողը հնարավորություն ունի նվիրատվություն կատարել հոդվածագրին։ infocom.am-ը հանդես է գալիս որպես միջնորդ ընթերցողի և հոդվածագրի միջև։ Փետրվարի 1-ին Ազգային ժողովում կայացան գիտության վերաբերյալ հերթական լսումները։ Ելույթների մեծամասնությունում կարմիր թելով անցնում էր պատշաճ ֆինանսավորման խնդիրը, որն այդպես էլ լուծում չի ստանում։ Խնդիրը քաղաքական է, և, դատելով նաև տարբեր տարիներին քաղաքական գործիչների ելույթներից, պատկերացումը գիտության և նրա դերի մասին բավական խեղաթյուրված է։ Տարբեր հարթակներից հաճախ կարծիքներ են հնչում գիտության և ռազմարդյունաբերության, գիտության և դրա արդյունքների առևտրայնացման, գիտնականների անելիքի վերաբերյալ, որոնք հաճախ, մեղմ ասած, աղավաղում են պատկերը։ Այս հոդվածով փորձենք պատասխանել, թե ինչու է անհրաժեշտ գիտությունը, ինչու պետք է այն պատշաճ ֆինանսավորել, ինչու Հայաստանում չի ստանում բավարար ֆինանսավորում, արդյոք գիտությունը կարող է օգնել Հայաստանին ունենալու հարվածային անօդաչու սարք կամ հրանոթի արկ։ Ինչու է մարդը զբաղվում գիտությամբ, ու ով է գիտնականը Մարդն ի բնե հետաքրքրասեր է։ Միևնույն ժամանակ, նա խոցելի է բնության մեջ. մարդը ոչ արագաշարժ է, ոչ ֆիզիկապես բավարար ուժեղ, ոչ զարգացած դիմածնոտային համակարգ ունի, ցրտադիմացկուն չէ, ծնողի խնամքից կախված է բավական երկար։ Այդ հետաքրքրասիրությունը և անբարենպաստ մեկնարկային պայմանները նրան դրդեցին ուսումնասիրելու շրջապատող աշխարհը։ Մարդը դատապարտված էր կործանման, եթե չձևավորեր մյուս տեսակների համեմատ զարգացած ուղեղ։ Բնության հետ անընդհատ պայքարում մարդը ստիպված էր մտածել ինչպես գոյատևել։ Շրջապատող միջավայրից ու փորձից ժամանակի ընթացքում կուտակվել է մեծ ծավալի գիտելիք։ Այդ մեծածավալ գիտելիքին ծանոթանալու, յուրացնելու, մշակելու, դասակարգելու համար անհրաժեշտ է լինում կիրառել որոշակի գործիքակազմ՝ մեթոդ։ Կիրառելով մեթոդը՝ հետազոտողը չափման, փորձի, համեմատության, ընդհանրացման և բազմաթիվ այլ գործիքներով ստեղծում է գիտելիք։ Այդպես ծնվում է նոր գիտելիքը, իսկ մեթոդի կիրառմամբ գիտելիք ստեղծող անձը կոչվում է գիտնական։ Գիտնականն զբաղվում է նոր գիտելիք ստեղծելով։ Այդ նոր գիտելիքը պետք է լինի չափելի, ապացուցելի, հեշտ ստուգելի, ինչը նշանակում է, որ նույն արդյունքը պետք է ստացվի տարբեր մարդկանց կամ խմբերի փորձի արդյունքում։ Գիտնականը նոր գիտելիք ստեղծելու համար ուսումնասիրում է նախկինում ստեղծված գիտելիքը, որն ամեն օր ավելանում է ահռելի ծավալներով։ Ինչու են պետությունները ֆինանսավորում գիտությունը Ժամանակակից աշխարհում նյութական ապրանքներն էժանանում են արտադրական գործընթացի ավտոմատացման ու օպիտմալացման շնորհիվ, մինչդեռ ծառայությունները, որոնք մատուցում են բարձր որակավորում ունեցող մասնագետները, անընդհատ թանկանում են։ Նույնը վերաբերում է գիտությանը և գիտնականին։ Ստեղծված յուրաքանչյուր հաջորդ գիտելիքը ձեռք է բերվում ավելի թանկ ու ավելի մեծ ջանքերով։ Մարդը բնության դժվարությունների դեմ անհավասար պայքարում գիտելիքով է կարողացել գոյատևել ու զարգանալ։ Մարդն անընդհատ պայքարի մեջ է տարերային աղետների, վիրուսների, բակտերիաների, այլ կենդանատեսակների ու մարդկանց հետ։ Ընդ որում, որքան ավելանում են մարդկության հնարավորությունները, նույնքան ավելանում են մարտահրավերները։ Դրա պարզ օրինակներից մեկն է մարդու և նրա համար վտանգավոր բակտերիաների պայքարը։ Բակտերիաներն ավելի արագ են մուտացվում և հարմարվում իրենց դեմ պայքարի միջոցներին, քան մարդիկ ստեղծում հակաբիոտիկներ։ Այս պայքարում մարդկությունը սկսում է զգալի հետ մնալ, և իրական է վտանգը, որ մոտ ապագայում մարդկությունը կարող է հետ շպրտվել միջնադար ու զրկվել արդյունքներից, երբ հարյուր միլիոնավոր մարդիկ փրկվել են հակաբիոտիկների ստեղծման շնորհիվ։ Հարցն այն է՝ արդյոք պետությունը, հանրությունը մասնակցո՞ւմ են նոր գիտելիքի ստեղծմանը, ապագայի կերտմանը, թե՞ պարզապես սպառող են։ Ըստ այդմ էլ որոշվում է մնացած աշխարհի վերաբերմունքը այդ երկրի հանդեպ՝ դու կամ գիտելիք, անվտանգություն, բարեկեցություն ստեղծողների թվում ես, կամ էլ քո ռեսուրսները՝ հատկապես մարդկային, տանելու են, և վերածվելու ես գյուղատնտեսական ու հանքահումքային կցորդի՝ համապատասխան հետևանքներով։ Գիտությունը, կրթությունը հստակ բաժանարար գիծ են, թե պետությունը որ կողմում է հայտնվում։ Կրթությունը և գիտությունը նաև միջավայր են, այդ միջավայրը ներգրավում է ավելի շատ բարձր որակավորում ունեցող մարդկանց, բարձր որակավորում ունեցող մարդիկ բերում են ավելի շատ ֆինանսներ ու տեխնոլոգիաներ, նոր ֆինանսներն ու տեխնոլոգիաները ստեղծում են ավելի շատ բարեկեցություն ու հնարավորություններ, այդ բարեկեցությունն ու հնարավորությունները կառուցում են ավելի ամուր անվտանգություն։ Այդ միջավայրը, որը ձևավորող անձինք միայն գիտնականները չեն, գիտական հանրույթն է: Գիտնականները մեկուսացած չեն միմյանցից և արտաքին աշխարհից: Մշտական քննարկումները՝ երբեմն սուրճ խմելով, բանավեճերը, դիտարկումները, քննադատությունը գիտական գործընթացի անբաժան մասն են: Պետությունը ներդրում է անում գիտելիքի, համբավի, հեղինակության ստեղծման մեջ, իսկ ինչ-որ պահից սկսած՝ այդ գիտելիքը բերում է ավելի շատ գիտելիք, հեղինակությունը՝ ավելի մեծ հեղինակություն, գումարը՝ ավելի մեծ գումար։ Գիտությունը սերտորեն կապված է պետության անվտանգության և անհրաժեշտ ինքնաբավության հետ։ Եթե պետության նախաձեռնությամբ չեն ուսումնասիրվում սեփական պատմությունը (պատմագիտություն), մշակույթը (մշակութաբանություն), ավանդույթները (ազգագրություն), ինստիտուտները (քաղաքագիտություն), հասարակական հարաբերությունները (սոցիոլոգիա) և այլ ոլորտներ, դա անում են ուրիշները, նրանց ֆիլտրերով է այդ երկիրը ներկայանում աշխարհին։ Եթե տվյալ երկրում չկան գիտնականներ, որոնք ուսումնասիրում են բնական ռեսուրսները, բուսական և կենդանական աշխարհը, մթնոլորտը, առողջապահական իրադրությունը, մարդկանց խնդիրները, տնտեսությունը և տասնյակ այլ ասպարեզներ, պետությունները ստիպված են լինում դիմել այլ երկրների ու կազմակերպությունների՝ թույլ տալով նաև հավաքել մեծածավալ տեղեկություն իրենց մասին, որը հետո կարող է օգտագործվել երրորդ կողմից։ Գիտությունը, արդյունքը և բիզնեսը Երբ գիտնականն սկսում է օբյեկտիվ ու անաչառ հետազոտություն, նա չգիտի՝ ինչ արդյունք կունենա, կհաստատվի՞, թե՞ կհերքվի հիպոթեզը, սակայն բացասական արդյունքը ևս գիտելիք է։ Գիտնականի, գիտության առաջ չի կարելի դնել ծախսի ետբերման կամ գռեհիկ առուծախի ոճով դրամայնացման պահանջ։ Գիտելիքի հիման վրա արդյունք ստանալու գործը պետությանն է, գործարարներինը, արտադրողներինը։ «Մեր օրերում այլևս ոչ ոք չի համարձակվի պնդել, թե հետազոտության արժեքը ամեն ինչում և ամեն ինչի համար չափվում է գործադրման պիտանիությամբ», - գրում էր պատմագետ Մարկ Բլոկը դեռ անցյալ դարի առաջին կեսին: Աշխարհը դեռ չի հայտնաբերել պեղումների ժամանակ հայտնաբերված մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի կճուճի բեկորի կամ որևէ երկրի պատմության 15-րդ դարի մի անցքի լուսաբանման ուղղակի դրամայնացման եղանակ։ Բայց «ինչպես փորձն է սովորեցրել, անկարելի է կանխավ որոշել, թե արտաքուստ ամենից անշահախնդիր մտահայեցողությունները օրերից մի օր չեն դառնա զարմանալիորեն օգտակար՝ գործնականում», - բացատրում է Բլոկը: Հայաստանի դեպքում գիտության զարգացման համար անփոխարինելի դեր ունի պետությունը, քանի որ ապաարդյունաբերականացված երկրում քիչ են այն հզորությունները, արտադրությունները, ընկերությունները, որոնք կարող են պատվեր իջեցնել։ Ներկա իրողություններում մասնավոր սեկտորը պարզապես ի վիճակի չէ ստանձնելու լոկոմոտիվի պարտականությունները։ Գիտությունը և ռազմարդյունաբերությունը Գիտության զարգացման մասին քննարկումները հաճախակիացել են 2020 թվականի պատերազմում գրանցված արդյունքների հետևանքով։ Ռազմարդյունաբերության, ժամանակակից զինատեսակներ ունենալու հրատապ խնդիրը, սակայն, գիտության լուծելիքը չէ։ Առհասարակ, ռազմարդյունաբերությունը պահանջում է ահռելի ֆինանսական, քաղաքական, տեխնոլոգիական, մարդկային, նաև տարածքային ռեսուրսներ։ Քչերը կարող են իրենց թույլ տալ կործանիչ ինքնաթիռ արտադրել, որովհետև անհրաժեշտ են այդ ինքնաթիռի հազարավոր բաղադրիչներն արտադրող մատակարարներ։ Տարածքով և բնակչությամբ փոքր երկրները ֆիզիկապես չեն կարող դա թույլ տալ իրենց։ Նույնը վերաբերում է հարվածային անօդաչու սարքերին։ Դրանք բաղկացած են ծրագրից և ֆիզիկական մասերից, որոնք արտադրվում են աշխարհի տարբեր կետերում։ Անօդաչու սարք ունենալու համար կարելի է գնել այն, ինչպես արել է Ադրբեջանը, և մասնագետներ պատրաստել՝ դրանք շահագործելու համար։ Սեփականն ունենալու համար պետք է պայմանագրեր կնքել բաղադրիչներ մատակարարող ընկերությունների հետ, պատրաստել կամ աշխատանքի վերցնել համապատասխան մասնագետների, ինժեներների, որոնք միմյանց կմիացնեն այդ բաղադրիչները և ծրագիրը, որը գործի կդնի ողջ համակարգը։ Կարճ ասած՝ համեմատաբար կարճ ժամանակում անօդաչու թռչող սարք ունենալու համար անհրաժեշտ է քաղաքական որոշում և ֆինանսավորում։ Հայաստանի դեպքում կարճաժամկետ հեռանկարում գիտությունը քիչ անելիք ունի։ Իհարկե, գիտնականների ուսումնասիրությունների արդյունքների շնորհիվ կարող են բարելավվել զինատեսակի ֆիզիկական, քիմիական հատկանիշները, բայց միայն դրանով հայրենական ռազմարդյունաբերությունը չի կայանա։ Այս դեպքում փամփուշտ, արկ, նռնակ կամ անօդաչու թռչող սարք արտադրելու հարցում գիտությունն առանձնապես անելիք չունի։ Տեխնոլոգիան վաղուց արդեն հայտնի է, մնում է ֆինանսավորել, գտնել արտադրության կազմակերպիչների, որոնք կարող են լինել նաև գիտնականներ, բերել հոսքագծեր և թողարկել արտադրանքը։ Դա պետության գործն է։ Ինչու Հայաստանում պատշաճ չի ֆինանսավորվում գիտությունը Պատճառը քաղաքական է՝ գիտության մեջ ներդրված գումարը երկարաժամկետ է, արդյունքները երբեմն տեսանելի չեն լայն հանրությանը։ Քաղաքական գործիչը կամ կուսակցությունը կարծում է, որ մեկ ընտրական ցիկլի ժամանակահատվածում տրամադրած ֆինանսավորումն ընտրության ժամանակ չի կերպափոխվի ձայների։ Նրանք գերադասում են գիտության համար անհրաժեշտ գումարը ծախսել սոցիալական մեկանգամյա միջոցառումների, պարտավորությունների ներման, ասֆալտապատման և այլ առավել նյութական ու տեսանելի խնդիրների լուծման ուղղությամբ։ Բացի այդ՝ վարչարարի գնահատմամբ քիչ հավանական է, որ գիտնականները կազմակերպված կներկայացնեն իրենց պահանջները և հրապարակային բողոքի գործողություններ կիրականացնեն։ Բացի դրանից՝ Հայաստանում բուհական և գիտական բարձրաստիճան պաշտոնատար անձինք երբեք չեն գլխավորել պահանջների ներկայացումը։ Հետգրություն․ թեման շարունակելու նպատակով մարտահրավեր եմ նետում Գոռ Մարգարյանին։ Արաբագետ, ԳԱԱ արևելագիտության ինստիտուտի գիտաշխատող

12:44 - 11 փետրվարի, 2021

Մեզ տեսած պահենք. ճամփորդություն և տեսողական գրագիտություն [Challenge 3.6 | Նանե Խաչատրյան]

Մեզ տեսած պահենք. ճամփորդություն և տեսողական գրագիտություն [Challenge 3.6 | Նանե Խաչատրյան]

“Challenge” նախագիծն ուղղված է հանրային քննարկում խթանելու ներուժ ունեցող անհատների համար գրելու, ստեղծագործելու, փոփոխությունների միտք գեներացնելու ինչպես ֆինանսական, այնպես էլ հոգեբանական մոտիվացիա ստեղծելուն։ Յուրաքանչյուր հեղինակ հոդվածի վերջում «մարտահրավեր» է նետում այլ հրապարակախոսի, ոլորտային մասնագետի, փորձագետի կամ ցանկացած մարդու, որին համարում է թեմայի արժանի շարունակող։ Ներդրված է նվիրատվությունների համակարգ (հոդվածի վերջում), որի միջոցով ընթերցողը հնարավորություն ունի նվիրատվություն կատարել հոդվածագրին։ infocom.am-ը հանդես է գալիս որպես միջնորդ ընթերցողի և հոդվածագրի միջև։ Նանե Խաչատրյանը, ընդունելով Հայարփի Օհանյանի՝ «Տուրիզմն ու ժամանակը [Challenge 3.5]» հոդվածով նետած մարտահրավերը, զարգացրել է զբոսաշրջության թեման։ Մի շատ տաղանդավոր կին դեռ տարիներ առաջ ասել է․ «Հավաքել լուսանկարներ, նշանակում է հավաքել աշխարհը»։ Սյուզան Զոնթագը մեկն էր այն անհատներից, որոնք լուսանկարչությունն ու ճամփորդությունը դիտարկեցին մեկ ամբողջության մեջ՝ լուսանկարի լույսը սփռելով նաև ճանապարհորդելու պատճառների վրա։ Իհարկե մինչև լուսանկարչության գյուտն էլ (1839թ.) են մարդիկ գրանցել իրենց ճամփորդությունը ձեռակերտ նկարների միջոցով։ Ինչպե՞ս եղավ, որ բացի անմիջական միջավայրն ու գործունեությունը պատկերելուց, ինչը կարող ենք տեսնել դեռևս ժայռապատկերների մեջ, մարդիկ սկսեցին ճամփորդել իրենց տներից հեռու և վավերացնել նոր բացահայտած վայրերը։ Պարզվում է՝ Վերածննդի շրջանը բեկումնային էր ոչ միայն գիտության և արվեստի համար, այլև ճամփորդության՝ այն վերածելով առևտրի, միսիոներության, տարբեր գործունեությամբ կամ առաքելությամբ պայմանավորված ուղևորությունից դեպի մշակութային կարևոր պրոդուկտի։ Վերածնունդն իր գիտական առաջընթացով մի շարք հարցեր բարձրացրեց, որոնք իրենց հերթին մարդկանց մեջ ստեղծեցին դատարկության և անորոշության զգացում։ Սրանով պայմանավորված ընկճվածությունը հաղթահարելու համար ի հայտ եկած ինքնաբացահայտման անհրաժեշտությունը մի ուրույն աղբյուր դարձավ դինամիզմի (շարժում, ճամփորդություն) և ստեղծարարության (պատկերի ստեղծում, պատմողականություն) համար։ Ասես, նոր վայրերը պատկերելու միջոցով մարդիկ կարող էին հստակություն և իմաստ հաղորդել այդ դատարկությանը՝ դրանք դարձնելով ավելի հեշտ յուրացվող։ Այս տեսանկյունից հետաքրքիր է հետևել տրանսպորտային միջոցների և (լուսա)նկարչական սարքավորումների զուգահեռ զարգացմանը․ կենդանիներով ուղևորություններից մինչև օդանավ, փայտափորագրությունից մինչև սմարթ լուսանկարչություն։ Տարբեր ուղղությունների հասանելի դառնալը և տեսողական սարքերի աստիճանական զարգացումը հնարավոր դարձրեց աշխարհը ներկայացնել որպես նկար: Մարդու կողմից աշխարհի նման վերամարմնավորումը թույլ տվեց Հայդեգերին այն անվանել արդիության հիմնադրման ակտ, կամ «աշխարհը որպես պատկեր դարաշրջանի» սկիզբ։ Մենք պատկերահենք հասարակություն ենք, մենք ընկել ենք մի հորձանուտի մեջ, որտեղ մեր աչքերը աշխարհը տեսնում են, որպես պատկեր․ «Ի՜նչ գեղեցիկ է, ասես կտավ լինի», «Աղջիկը, ասես, նկարած մարմին ունենա», «Ափսոս խցիկս հետս չէր․ իսկական նկարելու տեսարան էր», «Տեսեք ինչպիսի կոմպոզիցիա է», «Երկինքն ասես հոլանդական գունապնակ լինի», «Էլեկտրական լարերը փչացնում են ողջ տեսարանը, պետք է ֆոտոշոփել» (իդեալականացնել իրականությունը), և այլն։ Այսինքն՝ լուսանկարչությունը այնքան է հաջողել աշխարհը վերարտադրելու իր գործում, որ հենց պատկերն էլ դարձել է գեղեցիկի չափանիշը։ Պատկերները պատճեններ են իրականության, լոկ միմեզիս՝ կրկնօրինակում այն աշխարհի, որը մենք փոխարինել ենք ոչ բնօրինակով։ Բառախա՞ղ է, արդյոք, պատկեր բառը․ պատ-կեր՝ կեր պատերը, պատկերացնել՝ կերած, ավիրված, առանց պատերի մտածել, այսինքն՝ իրականության մեր ըմբռնումը ավելին է, քան շրջանակի մեջ զետեղված խորանարդիկները։ Ինչո՞ւ են հիմա մարդիկ մշակում և ֆիլտրեր ավելացնում իրենց հարթ պատկերներին` (image)․ որովհետև մեր երևակայության (imagination) մեջ այդ տեսիլքը ավելին է, քան կապույտ երկինքն ու գունավոր դաշտերը։ Բայց որքա՞ն հաճախ ենք մենք դրա մասին հիշում։ Իսկ գուցե պետք չէ վերլուծել սա, քանի որ լուսանկարը ընդամենը մի փաստաթուղթ է, որին նայելով մենք վերապրում ենք այն զգացողությունները, որոնք այդ նկարելու ակնթարթին ունեինք։ Այդ դեպքում՝ ինչպե՞ս նայենք ուրիշների արած պատկերներին, ինչպե՞ս կարդանք դրանք։ Պատկերը ինքնին մի բարդ նշանային համակարգ է։ Ձեռքով արված նկարները իրենց նշանային կառուցվածքով տարբերվում են լուսանկարներից։ Պատկերացրեք հին օրերի ճամփորդներին․ մի կապոց-բեքփեքով, կաշվից կոպիտ կոշիկներով, լայն հագուստով, արևահարված կամ ցրտահարված, մի չորքոտանու հեծնած կամ իր դողդոջուն ոտքերով մի կետից դանդաղ գնում է դեպի մյուսը, իսկ ընթացքում փորձում է մատիտով թղթին փոխանցել իր համար արժեքավոր օբյեկտները։ Ահա մեզ մի բանալի բառ դիմացինի միտումները հասկանալու համար՝ արժևորում։ Նայելը մեխանիկական գործողություն է, տեսնելը՝ ընտրություն, իսկ պատկերելը՝ գնահատում։ Պատկերը մեր վերաբերմունքի արտացոլումն է։ Թե ինչու մեր հեռավոր ճամփորդը որոշեց կանգ առնել կոնկրետ այդ տեսարանի առջև, ինչպես փոխանցեց թղթին տեսածը, ինչը խմբագրեց միտումնավոր, իսկ ինչը փոխանցեց իրականությանը առավելագույնս մոտ, ինքնին մշակութայնորեն կառուցված կոդեր են՝ կցված այդ տեսողական նյութին։ Ի տարբերություն ձեռակերտ պատկերին, լուսանկարը մարդկանց ավելի մեծ վստահություն է ներշնչում իր՝ բնօրինակը առավել ճշգրտորեն փոխանցելու կամ իրականությանը նվազագույնս միջամտելու հատկությամբ։ Բայց չարժե մոռանալ, որ լուսանկարը նույնպես սոցիալ-մշակութային հայացքի արդյունք է՝ ստեղծելով նշանային իր ուրույն համակարգը: Նշանները կարելի է խուզարկել հենց այդ հայացքի մեջ։ Տեսողական մշակույթը տուրիզմի սոցիոլոգիայի հետ մեկտեղեց Ջոն Ուրրին, 1990 թվականին իր հայտնի «տուրիստային հայացք» (Tourist Gaze) գաղափարով։ Համաձայն այդ գաղափարի, ճամփորդությունը գերազանցապես տեսողական պրակտիկա է։ Հայերենում մի լավ արտահայտություն ունենք՝ «աշխարհ տեսած մարդ», կամ եթե ուզում ենք քաղաքակիրթ ձևանալ, ասում ենք՝ «քեզ տեսած պահի»։ Ներկայիս զբոսաշրջային ինդուստրիան մեծ շեշտ է դնում փորձառությունների վրա՝ մարդկանց ներգրավելով տարբեր միջոցառումների մեջ, որտեղ նրանք կարող են ստեղծել, շարժվել, գործի դնել իրենց տարբեր զգայարաններն ու ֆիզիկական մարմինը։ Բայց անգամ այս փորձառությունը իմաստավորվում է, երբ մարդիկ այն հավերժացնում են իրենց խցիկներով, այլապես՝ ինչպե՞ս ապացուցես հետո, որ դա քեզ հետ տեղի է ունեցել։ Այստեղ լուսանկարը դառնում է ծանրակշիռ փաստաթուղթ, ալիբի, պատմական վկայություն։ Լուսանկարն ունի իր նշանները, որոնք շատ լավ հասկանում է տուրիստական շուկան և այդ նշանները գործի դնում ի նպաստ իրեն։ Ամեն քայլը նոր տուր-առաջարկներում ունի լուսանկար դառնալու անմիջական միտում։ Տուրիստային հայացքը բուն սոցիալական կոնստրուկտ է, որը փոխվում է պատմության ընթացքում՝ կախված տուրիստական պահանջարկից, գլոբալիզացիայի և ստանդարտիզացիայի ընթացքում ձևավորված նոր պրակտիկաներից։ Պատկերի վերարտադրման հեշտացումը նույնպես այս չափորոշիչների մասն է կազմում։ Հիմա ամեն ոք լուսանկարիչ է, եթե ընդամենը ձեռքին ունի միջին և բարձր որակի հեռախոս։ Եթե նկարելու համար մենք պետք է համապատասխան հմտություններ սովորենք, ապա լուսանկարչությունը թույլ է տալիս բոլորին «բռնել» տեսածը և մեկնաբանել ցանկացած ձևով։ Ժամանակակից լուսանկարչությունը հասել է մի կետի, երբ այն այլևս ոչ թե բացահայտում է, այլ հաստատում տեսածը։ Պարզաբանեմ։ Աշխարհը որպես պատկեր այժմ այնքան է մաշվել, որ մեր տեսածը նախապայմանավորված է նախկինում արված նկարներով։ Այս գործընթացը կոչվում է հերմենևտիկ շրջան, երբ դու քո լուսանկարով հաստատում ես այն իրականությունը, որը իր հերթին տեսանելի էր դարձել անցյալում արված պատկերներով։ Բայց մարդիկ ուզում են տեսնել իրականը, այն միակ բնօրինակը, որպեսզի համոզվեն և վերահաստատեն դրա գոյությունը։ Հերմենևտիկ շրջանի ստեղծած տենդը մի հաղթող խաղաքարտ է տուրիստական շուկայի ձեռքում։ Մի պահ կտրվեք այս տեքստից, մտածեք․ եթե մի օր հայտնվեք Էյֆելյան աշտարակի, Կոլիզեյի, Գիզայի բուրգերի, Նիագարա ջրվեժի, Մաչուպիկչուի, Չինական մեծ պարսպի կամ Թաջ Մահալի մոտ, ինչո՞ւ կարևոր կհամարեք այնտեղ լուսանկարվելը։ Մի դիմադրեք, մենք բոլորս ենք մկան պես վազում հերմենևտիկ շրջանի մեջ։ Եկեք մի փոքր էլ թափ տամ մեր անմեղ պատկերացումները ճամփորդելու և (լուսա)նկարելու մասին։ Դեռևս միջնադարից սկսած և առավել ևս 16-րդ դարից հետո, տարբեր նպատակներով ճամփա ելած մարդիկ իրենց անցածն ու տեսածը արձանագրել են, պատմել ու նկարել՝ իրենց «պատվիրատու երկրին» իրազեկելով օտար աշխարհների բնական ու պատմական պաշարների մասին։ Եթե գաղութացում բառը ձեր մտքում կապվում է հասարակաքաղաքական կարգերի հետ, ապա դրա առաջին քայլերում դրեք աշխարհը բացահայտելու դուրս եկած ճամփորդ-նկարիչ-լրտեսներին, որոնք նոր հողերը հասանելի էին դարձնում իրենց տերերին։ Ովքե՞ր էին այդ շրջանի գաղութարարները․ եվրոպական «քաղաքակիրթ» երկրները։ Հետևաբար, առաջին մեծ անուն հանած ճանապարհորդները նույնպես եվրոպացիներն են։ Լույսը ծագում է արևելքից, արևմուտքի ճամփորդների հայացքը թեքվում է դեպի արևը, նրանց ոտքերը ուղղվում են դեպի հեռավոր հողեր և Միջագետք։ Ահա այստեղ էլ Հայաստանը ստանում է իրեն մեկնաբանող, գնահատական տվող, սկզբում բացահայտող, իսկ հետո արդեն վերահաստատող հայացքները։ Հայաստանը սկսում է ձևավորել իր մասին պատկերագրությունը օտարների հայացքի ներքո։ 1․ Մեթյու Փերիս (1200-1259). Սուրբ Երկրի քարտեզը, որտեղ Հայաստանը նշված է Արարատի և Նոյյան տապանի պատկերով։ Ի՞նչ հիմնական պատկեր ենք մենք հիմա տեսնում Հայաստանի գովազդի վրա։ Այո, Արարատ լեռը։ Թե ինչպես Արարատը դարձավ մեր երկրի այցեքարտը, ցույց է տալիս վերոնշյալ հերմենևտիկ շրջանի ամբողջ ուժն ու էությունը։ Մեր «եդեմական այգին» առաջին անգամ 13-րդ դարի սկզբին մի փոքրիկ պատկերային մեջբերումով տեղ է գտել վանական Մեթյու Փերիսի Սուրբ Հողի քարտեզում, որը նա գծագրել է՝ հիմնվելով ճամփորդների նկարագրությունների վրա, առանց ինքը այդ ամենը փորձառելու (իսկ մեզ թվում է, թե վիրտուալ տուրերը նորություն են)։ Բոլոր հին ուղեգրություններում՝ այն օրերի բլոգերում, Արարատը ներկայացվում է, որպես աստվածաշնչյան մի լեռ Նոյյան տապանի պատմությամբ, բարձրադիր և անհաս գագաթով․ իսկը չարենցյան նկարագրությամբ։ Ինչպես և հիմա, հնում ճամփորդները կարդացել են միմյանց օրագրերը, դրա վրա հիմնվելով կազմել իրենց ուղղությունները, առանձնացրել այն վայրերը, որոնք արժե տեսնել։ Արարատը այն կարմիր, թեժ կետն է, որը գտնում ենք բոլոր ճամփորդների նոթերում կամ ալբոմներում։ Հայաստանի մասին պատմությունները Փերիսի քարտեզում ամփոփվել են Արարատի պայմանական գծապատկերով, որը դարձել է Հայաստանը աշխարհի քարտեզի վրա տեղակայելու փարոսը։ Յուրաքանչյուր նոր պատմությամբ ու նկարով, Հայաստանի պատկերագրությունը հարստացել է՝ ազդելով մյուս ճամփորդների ընկալման և հայացքի վրա։ Ի սկզբանե Հայաստանը ներկայացնելով որպես վեհ բնապատկերների երկիր, ճամփորդների շրջանում ձևավորվում է այսպես կոչված ռոմանտիկ հայացքը, որտեղ մարդ մեկուսի և ինքն իր հետ է ամենազոր բնության գրկում։ 17-րդ դարից առավել ակնհայտ դարձան նաև պատկերման սկզբունքները՝ հորինվածքը, հեռանկարը, կարևոր տարրերը։ Այս զարգացման մեջ կարևոր է նկատել, թե ինչպես է ձեռակերտ պատկերով աշխարհին հասանելի դարձած Արարատի վերարտադրությունը փոխում իր մեդիան և վերածվում լուսանկարի՝ այնուամենայնիվ պահպանելով հորինվածքային նույն համակարգը։ Ստորև բերված շարքը Արարատ-Հայաստանի պատկերային կյանքն է ըստ ժամանակագրական աճի, որտեղ տեսնում ենք հերմենևտիկ շրջանի մեջ պտտվող տարբեր ճամփորդների։ 2․ Ժոզեֆ Պիտոն դը Տուրնեֆոր, Արարատի տեսարանը երեք եկեղեցիներով․ Թագավորի հրամանով դեպի Լևանտ կատարած ուղևորության զեկույց, 1717, Փարիզ։ 3․ Ռոբերտ Քեր Փորթեր, տեսարան Երևանի բերդին և Արարատին․ Ճամփորդություն դեպի Վրաստան, Պարսկաստան, Հայաստան, Հին Բաբելոն 1817, 1818, 1819 և 1820թ․ ընթացքում, 1821, Լոնդոն։ 4․ Ֆրեդերիկ Դյուբուա դը Մոնպերո, տեսարան Արարատին․ Ճամփորդություն դեպի Կովկաս, 1843, Փարիզ։ 5․ Ռոբերտ Կուրզոն, Արարատը հարթավայրից․ Հայաստան․ մեկ տարի Էրզրումում, և Ռուսաստանի, Թուրքիայի ու Պարսկաստանի սահմանին, 1854, Լոնդոն։ 6․ Հենրի Լինչ, Արարատը Էջմիածնի լճից․ Հայաստան․ ճամփորդություններ և ուսումնասիրություններ․ Ռուսաստանի շրջաններ, 1901, Լոնդոն։ Նույն սկզբունքը գործում է նաև պատմամշակութային վայրերի համար, որի շնորհիվ էլ Հայաստանին սկսում են նայել պատմական հայացքով։ Ո՞ր սրբատեղին է հատկապես կարևոր նշանակություն ունեցել հայոց ինքնության համար 16-րդ դարից հետո․ Էջմիածնի մայր տաճարը։ Հետևաբար ճամփորդի համար կարևոր է եղել պատշաճ կերպով պատկերել այն կառույցը, որը ներկայացրել է տվյալ ազգի արժեքները։ Չէ՞ որ, պատկերումը ինքնին արժևորման փաստ է։ Էջմիածին են այցելել տարբեր դարաշրջաններում այս ափերում ճամփորդող օտարազգիները։ Լիներ միսիոներ, առևտրական, դիվանագետ թե ճարտարապետ, նրանց առաքելությունն այս կամ այն կերպ կապված է եղել այս կարևոր կենտրոնի հետ։ Էջմիածնի պատկերային հերմենևտիկ շրջանը հենց այս բարձր իմաստային նշանակության վավերագրումն է։ 7․ Ժան Շարդեն, Էջմիածնի մայր տաճարը հարավ-արևմուտքից, Շեվալյե Շարդենի դեպի Պարսկաստան, Արևելյան Հնդկաստան, Սև Ծով և Կոլխիդա կատարած շրջագայության ուղեգրություն, 1686, Փարիզ։ 8․ Էջմիածնի մասին վերջին հրատարակության գրքույկից հատվածներ։ 9. Դյուբուա դը Մոնպերո, Էջմիածնի վանքը․ Ճամփորդություն դեպի Կովկաս, 1843, Փարիզ։ 10. Հենրի Լինչ, Էջմիածին, մեծ բակը և վանքը․ Հայաստան․ ճամփորդություններ և ուսումնասիրություններ․ Ռուսաստանի շրջաններ, 1901, Լոնդոն։ Վերջին երկու պատկերներն արվել են կես դար տարբերությամբ․ մեկը փորագրանկար Դյուբուայի կատարմամբ, մյուսը՝ լուսանկար Լինչի հեղինակմամբ։ Հայաստանի վերարտադրությունը լուսանկարչության միջոցով օտար հանդիսատեսին հասանելի դարձավ Հենրի Լինչի շնորհիվ, ով իր երկար ճամփորդությունները պատկերավոր էր դարձրել ոչ միայն բնության տեսարաններով և հուշարձաններով, այլև տեղացիների դիմանկարներով և կենցաղային թեմաներով։ Սակայն Էջմիածնի մայր տաճարի դեպքում Լինչը հավատարիմ է մնացել հին պատկերագրությանը՝ կառույցը լուսանկարելով հարավ-արևմտյան անկյունից։ Նույն սկզբունքը տեսնում ենք Անիի մայր տաճարի պարագայում, որտեղ Լինչը շարունակում է ֆրանսիացի ճանապարհորդ Տեքսիեյի բացած հերմենևտիկ շրջանը։ Տպավորություն է՝ եթե այլ դիրքից պատկերես հայտնի օբյեկտները, դրանք չեն ապացուցի իրենց գոյությունը։ Հերմենևտիկ շրջանի մեջ ընկած պատկերման օբյեկտը ասես դառնում է իր շտրիխ կոդը, որով միայն կարող ես հաստատել իր ինքնությունը։ 11. Շարլ Ֆելիքս Մարի Տեքսիե, Անիի մայր տաճար, տեսարան հարավ-արևելքից, Նկարագրություններ Հայաստանից, Պարսկաստանից և Միջագետքից, 1842, Փարիզ։ 12. Հենրի Լինչ, Անի, մայր տաճարը հարավ-արևելքից․ Հայաստան․ ճամփորդություններ և ուսումնասիրություններ․ Ռուսաստանի շրջաններ, 1901, Լոնդոն։ 20-րդ դարը փոխեց Հայաստան ազատ ճամփորդելու պայմանները։ Խորհրդային կարգերի համար պատկերը դարձավ իրենց քարոզչամեքենայի կարևոր գործիքներից մեկը։ Պատահական չէ, որ խորհրդային շրջանի պլակատային արվեստը մինչ օրս հետաքրքրության առարկա է տարբեր շրջանակներում։ Հայտնի «Ինտուրիստի» համար կարևոր էր մասնակիորեն ակտիվացնել զբոսաշրջային ոլորտը ոչ միայն խորհրդային փակ երկրների ներսում, այլև կապիտալիստական արևմուտքի հյուրերի համար։ Հիմնական նպատակներից էր արտարժույթի շրջանառություն ապահովելը։ Սոցռեալիստական պատկերները համոզիչ չէին արևմտյան շուկայի համար, ուստի «Ինտուրիստի» զբոսաշրջային լավագույն պլակատները արվել են արտ-դեկոյի ոճում։ Հայաստանին բաժին է հասել մեկ հայտնի պլակատ՝ Սերգեյ Իգումնովի հեղինակությամբ, 1936թ․։ Խորհրդային կարգերը գովաբանող նշանների՝ երկաթգծի, ԽՍՀՄ առաջին արտադրության մեքենայի՝ NAMI-1, հողագործությանը հղում տվող գյուղական տների ու դեզերի հետևում ասես բանտարկված է Արարատի արևավառ պատկերը։ Ինչ շերտեր էլ, որ ավելանում են Հայաստանի պատմաքաղաքական և պատկերային կյանքում, բոլորի հիմքում տեսնում ենք Արարատը։ Քրիստոնեական նշանակությունը, չնայած, խմբագրվեց Խորհրդային Հայաստանի համար, սակայն հնում շրջանառված տեսարանները շարունակեցին ներկայացնել երկիրը։ Այս շրջանում արդեն կարելի է տեսնել այն բեկումը, երբ տվյալ օբյեկտի իմաստային նշանակությունը փոխարինվեց դրա զուտ տեսողական փաթեթավորմամբ։ 13. Սերգեյ Իգումնով, Խորհրդային Հայաստան, Ինտուրիստի զբոսաշրջային պլակատների շարք, 1936թ.։ Բացեմ փակագծերը։ Վերոնշյալ միտումը ավելի ընդգծվեց նորագույն տեխնոլոգիաների միջոցով։ Թվային լուսանկարչությունը անսահմանափակ պատկերներ ստեղծելու հնարավորություն տվեց՝ միաժամանակ մեզ զրկելով մտահայեցումից։ Մենք մոռացանք ընկալել տեսարանի իմաստը, փոխարենը սկսեցինք միայն գնահատել գեղագիտականը։ Իմաստը փոխարինվեց տեսքով, միտքը ճնշվեց տեսողականով։ Նման իրավիճակին դիպուկ ձևակերպում է տվել Վալտեր Բենյամինը՝ նշելով, որ պատկերի վերարտադրողական (այնժամ՝ մեխանիկական, այժմ՝ թվային) տեխնիկան զրկում է (արվեստի) գործը իր ոգուց։ Հերմենևտիկ շրջանը, ասես, մեր պատկերային ընկալման համար լվացքի մեքենա լինի, որը լվանում-տանում է օբյեկտի բնօրինակի շոշափելիությունը։ Եթե երկու հարյուր տարի առաջ օտար ճամփորդի համար կարևոր էր գնալ և տեսնել Էջմիածնի մայր տաճարը, ապա մեր օրերում ավելի կարևոր է տեսնել Խոր Վիրապը։ Ինչու՞․ տեսարանի համար։ Էջմիածնի վանքը հարթ տարածության վրա տեղակայված, առանց հեռանկարի հնարավորության լոկ մի շինություն է ժամանակակից զբոսաշրջիկի համար։ Որքան էլ զբոսավարները նշեն վանքի մեծ նշանակության մասին, դա չես կարող փաթեթավորել մի այնպիսի պանորամիկ տեսարանով, որ անգամ ամենա «աշխարհ տեսած աչքը» բավարարվի։ Վերջին տարիներին Հայաստան այցելած բլոգերների ու լուսանկարիչների կայքերում Հայաստանը ամփոփող հիմնանկարը բնանկարներ են՝ Արարատի գլխավորությամբ։ 14. www.mywanderlust.pl 15․ www.thecommonwanderer.com 16․ odysseemit73ps.wordpress.com Սրան նաև նպաստում է տեղական զբոսաշրջային շուկայավարման կազմակերպությունների (DMO) վարած գովազդը, որտեղ հիմնական պատկերներն են Խոր Վիրապը, Զվարթնոցի տաճարը կամ Երևանը՝ Արարատի ֆոնին, Տաթևի վանքը՝ Որոտանի կիրճով կամ որևէ այլ վանքի պատկեր՝ բնանկարի հետ մեկտեղված։ Սակայն ինչպես արդեն համոզվեցիք, այս պատկերային ավանդույթը չի ծագել հայերի կամ Հայաստանի պետական կառավարման մարմինների կողմից։ Այդ պատկերները ի սկզբանե տուրիստային հայացքի և դրա հետ բերած հերմենևտիկ շրջանի պտուղն են։ Եթե ձեզ թվում էր, թե Արարատի բրենդավորումը արվել է ներսից-դուրս, հուսամ, որ հիմա խիստ կասկածում եք դրա մասին։ 17․ Տեղական շուկայի ներկայացրած վերջին տարիների պատկերային գովազդը գրքույկների շապիկներին։ Տուրիստային հայացքի այս երկկողմանի զարգացման մեջ ընդհանուր գծերը եղել և մնում են Հայաստանի լեռնային բնապատկերները ու հին, հաճախ ավիրված հուշարձանների պատկերները։ Սրանք այն հայտնի երկու տիպի՝ ռոմանտիկ և պատմական հայացքների մեկտեղումն են։ Բնապատկերների ընդարձակությունը, բարձր լեռների վեհությունը, մարդկային միայնությունը տալիս են այն հին, ռոմանտիզմի շրջանի զգացողությունը, որը Հայաստանի պատկերային կյանքում մեծ տեղ է զբաղեցնում։ Սա մեկտեղված է պատմական հայացքի հետ, երբ ավերակներին ուշադրություն դարձնելը նույնպես հղում է անցյալի ու կորուստի գաղափարներին։ Եթե թերթեք Հայաստանը ներկայացնող ցանկացած ուղեցույց, կհանդիպեք այս վսեմ բնանկարները, հին, կիսավեր հուշարձանները, գյուղացի տատիկ-պապիկների դիմանկարները, որոնք բոլորը նպաստում են Հայաստանի նկատմամբ երազկոտ, հովվերգական, տաքուկ, բայց միաժամանակ հնաբույր և գրքային զգացողության ձևավորմանը։ Վերջին երեսուն տարիների ընթացքում այս ընդհանուր պատկերը էլ ավելի է արմատացել։ Սակայն զուգահեռաբար, մասամբ նաև օտարի հայացքի ներքո Հայաստանը սկսում է ներկայացվել որպես երիտասարդների համար էսկապիզմի մի դրախտային վայր։ 18. Ձախից՝ Կասպար Դավիդ Ֆրեդերիկ, «Մշուշի ծովի վրայով թափառողը», 1818թ., ռոմանտիզմի շարժում։ Աջից՝ ժամանակակից բլոգային գրառումից պատկեր։ www.lostwithpurpose.com Հետևելով տուրիստային հայացքի վերափոխումներին, հնարավոր է նաև հասկանալ, թե ինչպես կուզեինք և ինչպես չէինք ուզենա երևար մեր երկիրը, ինչի վրա արժե լույս սփռել, իսկ ինչը տանել հետին պլան։ Եվ այդ ամենը անել ոչ թե արդեն պատկերային մակարդակում, այլ երկրի կայուն զարգացման քայլերը կատարելիս։ Նոր սերունդների համար լուսանկարելու արժանի են դառնում նաև շրջաններում լքված խորհրդային հուշարձանները, որոնք մենք պետականորեն թողել ենք բարձիթողի վիճակում, առանց գիտակցելու դրանց պատկերային, ինչպես նաև իմաստային մեծ կշիռը, որը իր հերթին նոր տուրիստական առաջարկների մեծ ներուժ ունի։ Հետևաբար, տուրիստային հայացքի միջոցով ստեղծված պատկերները պետք է դիտարկել որպես մեր ուժեղ ու թույլ կողմերի գնահատման փաստաթուղթ, դրանցից օգուտներ քաղել՝ զարգացնելով կամ վերափոխելով Հայաստանի տարբեր ոլորտների վիճակը և ըստ այդմ՝ պատկերային շրջանը։ Հետգրություն․ թեման շարունակելու նպատակով մարտահրավեր եմ նետում Անահիտ Ախոյանին։

18:33 - 28 հունվարի, 2021

Կեղծ «ապաքաղաքականի» տեղապտույտը Սահմանադրական դատարանի օրինակով [Challenge 14.1 | Նժդեհ Հովսեփյան]

Կեղծ «ապաքաղաքականի» տեղապտույտը Սահմանադրական դատարանի օրինակով [Challenge 14.1 | Նժդեհ Հովսեփյան]

“Challenge” նախագիծն ուղղված է հանրային քննարկում խթանելու ներուժ ունեցող անհատների համար գրելու, ստեղծագործելու, փոփոխությունների միտք գեներացնելու ինչպես ֆինանսական, այնպես էլ հոգեբանական մոտիվացիա ստեղծելուն։ Յուրաքանչյուր հեղինակ հոդվածի վերջում «մարտահրավեր» է նետում այլ հրապարակախոսի, ոլորտային մասնագետի, փորձագետի կամ ցանկացած մարդու, որին համարում է թեմայի արժանի շարունակող։ Ներդրված է նվիրատվությունների համակարգ (հոդվածի վերջում), որի միջոցով ընթերցողը հնարավորություն ունի նվիրատվություն կատարել հոդվածագրին։ infocom.am-ը հանդես է գալիս որպես միջնորդ ընթերցողի և հոդվածագրի միջև։ Պետական-քաղաքական-հանրային կյանքի արմատական վերանայումների շուրջ 2018թ. մեկնարկած դիսկուրսում ցայսօր առանցքային է Սահմանադրական դատարանի հարցը։ Բարձր դատարանի լեգիտիմության ու լեգալության կատեգորիաների շարքում բանավեճը հանգում է նաև «քաղաքականի» հարցին. ՍԴ դատավորը արդյոք պե՞տք է լինի քաղաքական։ ՍԴ դատավորի պաշտոնում քաղաքական կեցվածք ունեցող մարդու ընտրության հարցին, որ օրակարգայնացավ Վահե Գրիգորյանի թեկնածության առաջադրմամբ, ածանցվում էր նաև մեկ այլ համատեքստ՝ Բարձր դատարանն արդյոք ապաքաղաքական մարմի՞ն է։ Մինչ այդ, սակայն, հարկ է արձանագրել, որ պետությունն ինքնին քաղաքական ֆենոմեն է՝ ստեղծված Արիստոտելի ձևակերպած քաղաքական կենդանիների՝ մարդկանց քաղաքական միավորման շնորհիվ, տնօրինում է հանրային կյանքի ոլորտներն ու կոնկրետ պատասխանատվություն կրում դրանց (ինքնա)կազմակերպման համար։ Վերջինս իրականացվում է պետական իշխանության երեք ճյուղերի և դրանցից բխող ենթաճյուղերի միջոցով։ Հետևաբար՝ պետականին վերաբերող ցանկացած հարց ինքնին պոտենցիալ քաղաքական է, որովհետև, ինչպես Կարլ Շմիթթն է բանաձևում, պետությունը հենվում է իր քաղաքական բնույթի վրա։ Անգամ բառիմաստային նշանակությամբ կիրառելիս հաճախ են հնչում «տնտեսական քաղաքականություն», «սոցիալական քաղաքականություն» և այլ արտահայտություններ, որտեղ «քաղաքական» եզրն առկա է ինքնին։ Գալով ՍԴ-ի քաղաքական կամ ապաքաղաքական կերպի հարցին՝ նկատենք, որ դրա գոյությունն ինքնին քաղաքական համաձայնության հետևանք է. այն սպասարկում է կոնկրետ ոլորտի «քաղաքականություն» և հանդիսանում է քաղաքական ֆենոմենի ճյուղերից մեկի բարձրագույն ատյանը։ Միաժամանակ՝ «քաղաքականի» այս բնորոշումն աղերս չունի կուսակցականության, նեղ-կլանային (թեկուզև՝ քաղաքական իմաստով) պատկանելության, ինչ-որ խմբերի կամ անհատների շահերի սպասարկման հետ, այլ ընդամենը ենթադրում է կողմնորոշում ունենալ, հայացքներ ու կեցվածք ունենալ և, վերջապես, լինել հանրային։ Ավելին՝ ՍԴ-ի հիմնական գործառույթն իշխանության ճյուղերի միջև իրավարար լինելն է, իշխանության ճյուղերին որոշումներ պարտադրելն է, հետևապես՝ ինչպե՞ս կարող է մի մարմին բնույթով քաղաքական չլինել, նրա ղեկավարներն ու անդամները ապաքաղաքական լինեն, բայց պետության հիմնական քաղաքական մարմիններին որոշումներ պարտադրվեն նրանց կողմից։ ՍԴ-ի վճիռներն իրենց տեսակով անբեկանելի են, չեն կարող բողոքարկվել և պարտադիր են կատարման համար։ Աստ, ինչպե՞ս կարող է քաղաքական ֆենոմեն հանդիսացող պետության, ըստ էության, բարձրագույն իշխանությունը (նկատի ունենալով ժողովրդից ծագող իշխանության ինստիտուցիոնալ մակարդակում) լինել ապաքաղաքական։ Համակարգերի պետության օրինակը Բարձր դատարանի «քաղաքական» կերպի հարցի քննության համար իդեալական է ԱՄՆ-ի օրինակը, որը թերևս ամբողջ աշխարհում է համարվում համակարգային պետությունների մեջ լավագույններից մեկը։ ԱՄՆ-ում Գերագույն դատարանի դատավորների թեկնածությունն առաջադրում է նախագահը, իսկ վավերացնում է Սենատը։ Այնտեղ յուրաքանչյուր նախագահ նախընտրում է Գերագույն դատարանի դատավոր նշանակել իր քաղաքական հայացքներին համամիտ (ազատական, պահպանողական և այլն) գործչի։ Եվ ոչ ոքի մտքով չի անցնում այդ թեկնածուին մեղադրել ազատական կամ պահպանողական հայացքներ ունենալու, քաղաքական տեսության որևէ ճյուղի հարելու մեջ։ Ավելին՝ մամուլի և հանրության ուշադրությունը Գերագույն դատարանի դատավորի թեկնածուի հանդեպ գերազանցապես ուղղված է նրա հանրային ու բարոյական կերպարին՝ ինչպիսի՞ ներդրում է նա ունեցել հանրային կյանքի որակի բարելավման գործում և իր բարոյական նկարագրով արդյոք համապատասխանո՞ւմ է այդ բարձր դիրքին։ Մանրակրկիտ ուսումնասիրության են ենթարկվում թեկնածուի ունեցվածքը, սոցիալական կապերը, նախկին գործունեությունը, հայտարարությունները, ընտանիքը, շահերի նախկին ու հնարավոր բախումները։ Այսինքն՝ հանրությունը փորձում է պարզել, թե առաջադրված թեկնածուն իր արժեհամակարգով արդյոք ունա՞կ է պետության ճակատագիրը որոշող վճիռներ կայացնել, թե՞ ոչ։ Ի դեպ, բարձր դատարանի դատավորի թեկնածուի առաջադրման-հաստատման հարցն էլ է հաճախ վերածվում քաղաքական ձեռնամարտի, ինչպես տեղի ունեցավ Օբամայի կողմից Գերալդի, Թրամփի կողմից՝ Քավանոյի թեկնածությունների առաջադրման ժամանակ։ Ավելին՝ 2016թ. ԱՄՆ նախագահական ընտրությունների ժամանակ բանավեճի առանցքային հարցերից մեկը Գերագույն դատարանի կազմի համալրումն էր, քանի որ դրանով պիտի էականորեն ուրվագծվեր պետության իրավաքաղաքական ապագան։ Վերջապես, երբ ԱՄՆ 27-րդ նախագահ Ուիլյամ Հովարդ Թաֆթն իր նախագահությունից հետո ընտրվեց Գերագույն դատարանի նախագահ, դրանով ամենևին չխորտակեց ԱՄՆ-ի իրավական համակարգը՝ այդպիսով նաև ի ցույց դնելով այդ ատյանի իրական քաղաքական կշիռը։ Հայկական փորձը Սահմանադրական դատարանի՝ քաղաքական կամ ապաքաղաքական մարմին լինելու հարցի համատեքստում շեշտելի է դրա՝ որպես պետական ինստիտուտի կարևորագույն դերակատարությունը պետական-հանրային կյանքում և վերջինիս դրական կամ բացասական հաշվեկշիռը։ Ըստ այդմ՝ ինչպիսի՞ն է եղել Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրական դատարանի հանրային դերակատարությունը նախորդ ավելի քան 25 տարիների ընթացքում, այն արդյոք ծառայե՞լ է հանրային շահին և, վերջապես, ինչպե՞ս է ստացվել, որ նախորդ տարիներին ՍԴ-ը մշտապես կայացրել է կոնկրետ մի նեղ խմբին հաճո որոշումներ։ Այս հարցերի պատասխանները արդյոք կհամոզե՞ն, որ այս ողջ ընթացքում ՍԴ-ն ցուցաբերել է քաղաքական կողմնակալություն՝ դիրքավորվելով հանրությանը հակառակ բարիկադում։ Արդյոք դա էլ կարո՞ղ է հանգեցնել այն մտքին, որ քաղաքականության ապաքաղաքականացման, անբարոյականացման, արժեզրկման այդ «երանելի ժամանակներում» ՍԴ-ն նույնպես կորցրել է «քաղաքականի» իր կերպը, տեղավորվել նեղ-կլանային, ընտանեկան-սոցիալական հարաբերություններում, հափշտակվել «հացի հարց լուծողի» կամ «ընտանիք պահողի» որկորով։ Տարիների հետևողականությամբ քաղաքական դաշտի ամայացման, քաղաքական գործիչների առքուվաճառքի, քաղաքական հարաբերությունների վարկաբեկման ողջ ընթացքում ՍԴ-ն ոչ միայն տարրալուծվել է գործընթացին, այլև դարձել է դրա հիմքերից մեկը։ Այլապես ինչպե՞ս բացատրել ՍԴ արդեն նախկին անդամ Ֆ. Թոխյանի ձևակերպումը, թե՝ «աշխարհում չկա մի սահմանադրական դատարան, որտեղ իշխանության հարց է լուծվել, ոչ մի տեղ չկա եւ չի էլ լինի։ Հարցը լուծվում է փողոցում, նոր միայն ՍԴ-ում, եթե լուծվում է»։ Ինչպե՞ս կարող է պետության բարձրագույն ատյանի անդամը նման պատկերացում ունենալ իշխանության ձևավորման մասին։ Եթե իշխանության հարցը որոշվում է փողոցում, այդ դեպքում՝ ո՞ւմ է պետք Բարձր դատարանն իր արբիտրային գոյաբանական իմաստով։ Այդ ինչքա՞ն ծանծաղ գիտելիքներ ունեին ամերիկյան քաղաքական գործիչները, պետական ինստիտուտները, Գերագույն դատարանն ու հանրությունը 2000թ., երբ ընտրական վեճը հասցրել էին Բարձր դատարան, որն էլ որոշեց Սպիտակ տունն ի պահ տալ ոչ թե Ալ Գորին, այլ Ջորջ Բուշին։ Բայց չէ՞ որ Սահմանադրությամբ ընտրությունների վիճարկման հարցում անբեկանելի վճռի իրավունքը պատկանում է ՍԴ-ին, իսկ ընտրությունները «չարագուշակ» մի պատահականությամբ և այդ նույն Սահմանադրությամբ, իշխանության հարցի որոշման միակ տարբերակն են, մինչդեռ փողոցը ոչ մի կերպ չի կարող հանդիսանալ նման մարմին՝ առնվազն Բարձր դատարանի անդամի պատկերացումներում։ Արդ, Թոխյանի ձևակերպումը ամենևին էլ վրիպում կամ մեկ անձի ընկալման արտահայտություն չէր, այլ մարմնավորումն էր Հայաստանում տասնամյակներով հաստատված այն մտայնության, որ իշխանության ճյուղերը, փոխզսպումների ու հավասարակշռման մեխանիզմները, իրավական պետությունը և նմանօրինակ այլ երևույթները սոսկ կեղծ կատեգորիաների շարքից են։ Հետևաբար, Բարձր դատարանի անդամի կամա-ակամա ձևավորված այդօրինակ ընկալումն էլ գալիս է փաստելու, թե «ապաքաղաքական» հորջորջանքն իր բուն էությամբ որքան ապապետական է, նեղ խմբային ու նեղ անձնական։ Թվում էր՝ 2018 թվականը քանդեց «քաղաքականի» արժեզրկման արատավոր պրակտիկան, սակայն ՍԴ դատավորի պաշտոնում Վահրամ Ավետիսյանի թեկնածության առաջադրումն ու նրա հայտարարությունները, դրանց շուրջ ծավալված դիսկուրսը ցույց տվեցին, որ հայ հանրային-քաղաքական, թերևս նաև պետական միտքը շարունակում է չմարսել «քաղաքականի» ֆենոմենը։ Նախկինում հստակ հաշվարկով մեկնարկած, տարիների հետևողականությամբ հյուսված սարդոստայնը՝ հանրության մեջ քաղաքականության հանդեպ անտարբերություն սերմանելու, ապաև այն ատելության վերածելու և ի վերջո՝ պետությունից օտարելու մատրիցայով, ոչ միայն չի կոտրվել, այլև պահպանում է տիրակայողի իր կարգավիճակը։ Որո՞նք են այս ամենի պատճառները, ինչպե՞ս լուծել «քաղաքականից» չվախենալու և կեղծ ապաքաղաքականացման տեղապտույտից խուսափելու խնդիրը։ Այս հարցերի պատասխանները ստանալու ակնկալիքով մարտահրավեր եմ նետում Աղասի Մարգարյանին։

19:35 - 18 օգոստոսի, 2020

Տուրիզմն ու ժամանակը [Challenge 3.5 | Հայարփի Օհանյան]

Տուրիզմն ու ժամանակը [Challenge 3.5 | Հայարփի Օհանյան]

“Challenge” նախագիծն ուղղված է հանրային քննարկում խթանելու ներուժ ունեցող անհատների համար գրելու, ստեղծագործելու, փոփոխությունների միտք գեներացնելու ինչպես ֆինանսական, այնպես էլ հոգեբանական մոտիվացիա ստեղծելուն։ Յուրաքանչյուր հեղինակ հոդվածի վերջում «մարտահրավեր» է նետում այլ հրապարակախոսի, ոլորտային մասնագետի, փորձագետի կամ ցանկացած մարդու, որին համարում է թեմայի արժանի շարունակող։ Ներդրված է նվիրատվությունների համակարգ (հոդվածի վերջում), որի միջոցով ընթերցողը հնարավորություն ունի նվիրատվություն կատարել հոդվածագրին։ infocom.am-ը հանդես է գալիս որպես միջնորդ ընթերցողի և հոդվածագրի միջև։ Հայարփի Օհանյանը, ընդունելով Վահագն Վադումյանի՝ «Հայաստանի «զբոսաշրջային ուտոպիան» [Challenge 3.4]» հոդվածով նետած մարտահրավերը, զարգացրել է զբոսաշրջության թեման։ Հոդվածում տեղ գտած քննադատական մտքերը նպատակ ունեն ոչ թե նսեմացնելու տուրիզմի՝ կովիդից առաջ գոյություն ունեցող ձևերն ու բնույթը, այլ, հաշվի առնելով անհերքելիորեն փոփոխվող աշխարհի նորացվող և դեռևս շատերիս անհայտ պահանջները, ինչպեսև վաղ թե ուշ կայուն զարգացմանն անցնելու անխուսափելիության իրողությունը, միտված են նոր ձևեր ու ձևաչափեր փնտրելուն: Աշխարհը, կարծում եմ, այլևս երբեք նույնը չի լինելու, տուրիզմը՝ նույնպես: Ուրեմն, ժամանակի պահանջները բավարարելու համար անհրաժեշտ է այն դիտարկել անաչառ կողմնակի դիտորդի տեսանկյունից, վերլուծաբար հետ նայել՝ անցյալի «արկղային» սահմանափակող մտակաղապարները դեն նետելու համար: 2018թ. Հոլանդիայում ես և ամուսինս մասնակցում էինք Spotted by Locals տուրիստական հավելվածի բլոգերների, այսպես ասած, ուիքէնդին՝ որպես հավելվածի Երևան քաղաքի բաժնի բլոգերներ: Ծրագրել էինք հավաքի ավարտից հետո գնացքով մեկնել Գերմանիա, որտեղ երկու շաբաթից ավել ազատ ժամանակ էինք ունենալու: Հոլանդիայից մեկնելու օրը մի ֆրանսիացի, որը սեփական մեքենայով էր եկել Հոլանդիա և չէր ցանկանում միայնակ վերադառնալ, մեզ առաջարկեց իր հետ մեկնել Փարիզ ու մի գիշեր անցկացնելուց հետո նոր գնալ մեր նախատեսած ուղղությամբ: «70 եվրոյով կարող եք Փարիզի կենտրոնից ոչ հեռու Իբիս հյուրանոցում մի գիշեր մնալ»,- ասաց ֆրանսիացին: Մենք սկսեցինք մտածել այս հնարավորության մասին. մի ճամփորդության ընթացքում կլինեինք 3 երկրում, և ավելին, կտեսնեինք «սիրահարների մայրաքաղաք» Փարիզը: Իհարկե թարմ սիրահարների համար սա չափազանց գայթակղիչ առաջարկ էր, բայց միայն մի քանի րոպե մնացինք գաղթակղության տիրույթում: Միանգամից հիշեցինք մեր բոլոր զրույցներն այսպես ասած «արագ տուրիզմի» կամ «սպառողական տուրիզմի» մասին, որտեղ միշտ քննադատել ենք իրար հետևից երկրները «սպառող» ժամանակակից տուրիստներին: Մոտավորապես պատկերացրինք, թե ինչ վազք է մեզ սպասում և մերժեցինք մեր ճամփորդությունների ցանկում ևս մի երկիր ավելացնող առաջարկը՝ մտքի ծայրով անգամ չանցկացնելով, որ թեկուզ միայն հանուն ինստագրամյան նկարների՝ արժեր: Որովհետև մի օրով մեգապոլիս կամ որևէ երկիր այցելությունը նման է նրան, որ հայտնվես հյուսիսափայլի մոտ, բայց հորիզոնը կամ երկինքը չտեսած՝ հետ դառնաս: Ժամանակակից տուրիստների մեծամասնությունը, իհարկե, այդպես էլ չի տեսնում «հյուսիսափայլը»: Նրանք ժամանում են մի երկիր, աշխատանքային պարտականության նման արագ-արագ այցելում must-see տեսարժան վայրերը, որպեսզի հասցնեն այցելել հաջորդ երկիրը: Որպես սպառողական հասարակության մեջ ծնված և ձևավորված անհատներ՝ զբոսաշրջիկները դրսևորում են նույն սպառողական վարքն անգամ հուշարձան, սրբավայր այցելելիս: Միջին զբոսաշրջիկի նպատակն է տեսնել հնարավորինս շատ հուշարձաններ ու տեսարժան վայրեր՝ անկախ ստացած ինֆորմացիան ընկալելու, մարսելու կարողությունից (լինի տեսողական, թե լսողական, նույնիսկ՝ զգայական): Մեկը մյուսի հետևից սպառելով հուշարձանները, նա զրկում է իրեն ամենաթանկից՝ երկար սպասված հանգիստը վայելելուց, որը պիտի ենթադրեր մի վայրում երկար մնալը, երկրի համն առնելն ու զգալ «այստեղ և հիմա»-ի հմայքը։ Փոխարենը նրանք, ինչպես սև ուրբաթի փակվող սուպերմարկետից մի բան ավել թռցնող հաճախորդներ, ընտրում են «էլ ի՞նչ մնաց ստանալու էս ճամփորդությունիցը»: Արագ ճամփորդելով՝ արագացնում ենք առանց այդ էլ շատ արագացած կյանքը: Միշտ զարմանքով եմ նայել 10 օրում 3 երկիր այցելող տուրիստներին, որոնք, մինչև Հայաստան ժամանելն արդեն Ադրբեջանն ու Վրաստանը մի լավ «սպառած» են լինում ու ծայրաստիճան հոգնած։ Հայաստանում մեքենայի մեջ եղած ժամանակը նրանք հիմնականում քնած են անցկացնում՝ բաց թողնելով իրար հաջորդող ու այդքան արագ փոփոխվող գեղանկարչական լանդշաֆտները, որոնց այսպիսի փոքր տարածքում այդօրինակ բազմազանությունը շատ քիչ երկրներում կարելի է տեսնել: Ամեն անգամ նայում եմ քնած տուրիստներին ու անկեղծ կարեկցում: Ինչպե՞ս կարելի է ողջ տարին խնայած գումարը ծախսել, տուրիստական փաթեթ գնել և արձակուրդն անցկացնել պարտականության վերածվող “to see” ցանկով: Սա շատ նման է առօրյա աշխատանքային ծանրաբեռնվածությանը նաև այն բանով, որ ստանդարտ տուրիստների մեծ մասը ժամանակի զգալի հատվածը վատ կազմված կամ սեփական կամքով ընտրված փաթեթների պատճառով անցկացնում է տրանսպորտի մեջ՝ ինչպես աշխատանքի գնացող մեգապոլիսների բնակիչները: Մի անգամ Հնդկաստանից զբոսաշրջիկներ ունեի, որոնք Վրաստանից գնացքով ժամանեցին Հայաստան: Նրանք ունեին ընդամենը 5 օր՝ այսպես կոչված Անդրկովկասի 3 երկրները տեսնելու համար: Վերջին օրը բաժին էր հասել Հայաստանին: Ժամանելով գիշերային գնացքով՝ նրանք ըստ ծրագրի պիտի նախաճաշեին ու Էջմիածին-Երևան սիթի տուր «անեին»՝ ընթացքում նաև հյուրանոցում չեք-ին լինելով: Թբիլիսի-Երևան գնացքի անհարմարությունը, անքուն գիշերը, հապճեպ ճամփորդության «կողմնակի հետեւանքներն» արդեն հնդիկ ամուսիններին ուժասպառ էին արել: Այդպիսի պայմաններում ընդամենը մեկ օր անցկացնելով Հայաստանում՝ նրանք դժգոհ ու նեղացած հեռացան: Նեղացած, որովհետև, չնայած իրենց հոգնած ու կիսաքուն վիճակին, նրանք այնուամենայնիվ, բավականաչափ ճամփորդած լինելով, գիտեին, որ մայրաքաղաքներն ունենում են պատմական հատված՝ «օլդ թաուն»: Բնականաբար իրենց խոնարհ ծառա զբոսավարը, այսինքն՝ ես, չկարողացավ բավարարել «օլդ թաուն»-ը տեսնելու նրանց պահանջը: Լավագույն դեպքում Կոնդ կամ Ֆիրդուս պիտի ուղեկցեի՝ լավ իմանալով, որ դա այն «օլդ թաունը» չէ, ինչը որ ակնկալում էին տեսնել (վերջապես, նրանք տեսել էին Թիֆլիսի հին քաղաքը, իսկ Բաքվում, անկեղծ ասած չգիտեմ ինչ են հրամցնում որպես հին քաղաք): Աբովյան փողոցի մի քանի պատմական շենք ցույց տալուց հետո ես նրանց ուղեկցեցի հյուրանոց և հրաժեշտ տվեցի՝ հերթական անգամ մտքումս Երևանի բախտը ողբալով: Ընդամենը մի քանի ժամ անցկացնելով Երևանում, նրանք մեկնեցին՝ ժամանակի սղության, ինչպես նաև եղանակի պատճառով այդպես էլ չտեսնելով Հայաստանի մայրաքաղաքի իսկական «հյուսիսափայլը»՝ Արարատը: Փաստորեն ամենաարագ ճամփորդող զբոսաշրջիկներն ակնկալում են տեսնել ամենահիմնական, ամենամեյնսթրիմ «պրոդուկտները», որոնցից է «հին քաղաք» կոչվածը: Նշանակում է՝ մենք պատրաստ չե՞նք այսքան «արագ զբոսաշրջիկներին» գոհացնել, քանի որ չունենք «օլդ թաուն»: Իրենց հերթին, նման զբոսաշրջիկները ո՛չ ժամանակ և հաճախ ո՛չ էլ այնքան աշխարհայացք ունեն, որ գնահատեն Երևանին հատուկ առավելությունները: Թերևս այդ առավելություններից մնացել է միայն Արարատի պատկառելի տեսարանը, որն արդեն քաղաքի շատ քիչ վայրերից է լիարժեք երևում: Վերը նկարագրված օրինակը շատ լավ պատկերում է, որ ճամփորդությունը մերօրյա զբոսաշրջիկի համար դարձել է աշխատանքի պես հոգնեցուցիչ մի բան: Չնայած, երբ ծանոթանում ենք «travel» բառի ստուգաբանությանը, ժամանակակից զբոսաշրջիկի ուժասպառ պատկերը մի փոքր ավելի պարզ է դառնում: Նույնիսկ կարող ենք միստիկա փնտրել ճամփորդության երևույթի և այն բնութագրող բառի, այսինքն՝«travel»-ի մեջ, որը սկզբնապես ծագում է «travail» բայից (անգլերենից թարգմանաբար նշանակում է ծանր, տաժանակիր աշխատանք կատարել): Առաջին հայացքից այս բառը կապ չունի ճամփորդության իրական իմաստի հետ, սակայն եթե հիշենք, թե միջնադարում (travail բառը մեզ հայտնի է 14-րդ դարից) որքան դժվար էր ճամփորդելը, ամեն ինչ իր տեղն է ընկնում: «Travail»-ը սկզբնապես ուներ բարոյագիտական նպատակ՝ ընդլայնել անձնական փորձառությունը և երևակայությունը: Եթե մերօրյա զբոսաշրջիկների շրջանում (նկատենք, որ հատուկ օգտագործում եմ «զբոսաշրջիկ», այլ ոչ թե «ճամփորդ» բառը) հարցում կատարենք, թե որն է նրանց ճամփորդության նպատակը, նրանք մեծամասամբ կնշեն, որ, ի թիվս այլ բաների, նաև ցանկանում են հարստացնել անձնական փորձառությունը: Սակայն ի՞նչ փորձառություն կարող են ստանալ ժամանակը տրանսպորտի մեջ անցկացնելով և տեղացիների հետ համարյա չշփվելով: Նրանց փորձառությունն արտահայտվում է, փաստորեն, ոչ թե իրական միջավայրի ու մարդկանց հետ շփումով (որը հենց կլիներ իրական փորձառություն), այլ հիմնականում սահմանափակվում է «տուրիստական ապրանք» փաթեթավորմամբ հրամցված վայրեր շնչակտուր այցելություններով, որոնք հաճախ լի են տեղական պսևդոմշակույթի տարրերով: Հայաստանի դեպքում դրա ամենագլխավոր տարրերից մեկը Թուրքիայում արտադրված հայկական զարդանախշերով կտորների անխնա կիրառությունն է տարբեր վայրերում: Երբ վերոնկարագրյալ զբոսաշրջիկներին հարցնում եք, թե արդյոք նորի՞ց կայցելեն Հայաստան, նրանք, անկախ իրենց գոհ լինելու կամ չլինելու հանգամանքից, պատասխանում են. «Դե աշխարհում դեռ այնքա՜ն երկրներ կան այցելելու»: Աշխարհի բոլոր երկրներում լինելու մոլուցքը շատ հաճախ ոչ թե բնական հետաքրքրասիրությամբ է պայմանավորված, այլ սոցցանցային մրցակցությամբ: Զբոսաշրջիկներից մեկը վրդովված պատմում էր, որ իր ընկերն ինստագրամում հայտարարել է, թե 150-րդ երկրում է արդեն լինում: «Գիտե՞ս, նա ամեն երկրում մեկ օր է մնում, բայց ախր գոնե 3 օր չանցկացնե՞ս մի երկրում, որ երկրի համը ճաշակես, տեղացիների հետ շփվես ու խոհանոցին ծանոթանաս»: Իր ճամփորդական ոճում մեկօրյա այցերը բացառելով՝ նա այսպիսով հաջողացրել էր 150-ի փոխարեն 100 երկրում լինել՝ ամեն երկրին գոնե 3 օր նվիրելով: Իսկ թե այդ 3 օրերի ընթացում նրան ինչքանով հաջողվեց ծանոթանալ հայկական 40 շերտանոց փախլավայի պես բազմաշերտ մշակույթին՝ միայն ես կարող եմ ասել՝ որպես մեր մշակույթին ներսից ծանոթ անձնավորություն և զբոսավար: Համաշխարհային կարանտինի ժամանակ համոզվեցինք, որ աշխարհը կարիք ուներ զբոսաշրջիկներից «արձակուրդ վերցնելու»: Կովիդի թելադրանքով մարդկությունը տեսավ զանգվածային տուրիզմի թողած բացասական ազդեցությունը շրջակա միջավայրի վրա՝ արդեն դրա իսպառ բացակայության պայմաններում: Overtourism-ից հանգստացող աշխարհը մտածում է նոր ձևերի մասին, որպեսզի հետկովիդյան զբոսաշրջությունը չկրկնի մինչ համաճարակը գոյություն ունեցած իրադրությունը: Հայաստանում դեռ overtourism չկար, սակայն Հայաստանը փոքր երկիր է, և տուրիստական երթուղիները տարբեր զբոսաշրջային գործակալությունների առաջարկած փաթեթներում հիմնականում կրկնում են իրար, ինչի հետևանքով որոշ վայրեր անցած տարի արդեն կանգնած էին overtourism-ի փաստի առաջ: Մինչ կվերականգնենք կաթվածահար եղած զբոսաշրջությունը կովիդի ալիքից, անհրաժեշտ է պետական մակարդակով միջոցառումներ ձեռնարկել տուրիստական վայրերում խցանումները բացառելու համար: Ինչքան էլ որ գառնեցին կախված լինի զբոսաշրջիկից, չպետք է թույլ տանք, որ նա տոքսիկ (թունավոր) հարաբերություններ զարգացնի զբոսաշրջիկների հետ, այսինքն՝ առանց նրանց ապրել չկարողանա, բայց և միևնույն ժամանակ անտանելի կյանք ունենա նրանց հետ, ինչպես նաև չպետք է թույլ տանք, որ Գառնու ձորում գտնվող «Բազալտե երգեհոն» բնության հուշարձանը, որ բնակչությանը հայտնի է «Քարերի սիմֆոնիա» անվամբ, դառնա հյուսիսային պողոտա՝ թեկուզ հենց վերջերս վերանորոգած ճանապարհի պատճառով: Ինչպես Վահագն Վարդումյանն է նշում իր հոդվածում. «Պատմամշակութային հուշարձանների մասին էլ ոչ ոք չի մոռացել 2027-ին, դեռ ավելին, կարող ես նախապես որոշել, թե դու ո՞ր օրն ու ի՞նչ ժամի ես ուզում այցելել տվյալ ֆիզիկապես գոյություն ունեցող կամ վաղուց քանդված հուշարձանը (այս վերջինն արդեն AR/VR տարբերակով)՝ ելնելով քո ընտրած ժամանակահատվածում տվյալ վայրում այցելուների հնարավոր քանակից»: Այցելուների քանակի կառավարումը շատ կարևոր է նաև հուշարձանների և բնապահպանության տեսանկյունից: Զբոսավարը ոչ հսկիչ է, ոչ դայակ, և ոչ էլ առավել ևս գերմարդ է, որպեսզի կարողանա հսկել հուշարձանը փչացնել փորձող տուրիստներին հատ-հատ, երբ նա ունի 40 հոգուց բաղկացած խումբ և չունի գոնե մեկ օգնական: Մի անգամ ականատես եմ եղել հուշարձանի տարածքում միզել փորձող կորեացի զբոսաշրջիկի և, որպես դեպքի ականատես ու մտահոգ անձ, դիմել եմ համապատասխան մարմնին՝ խնդրանքով, որպեսզի ինչ-որ կանոնադրություն կամ օրենքների համակարգ մշակվի: Մեր երկիր մտնող զբոսաշրջիկը պետք է նախապես տեղեկացվի հուշարձաններն ու բնությունը պահպանելու նպատակ հետապնդող հատուկ կանոնների մասին, և պետք է գործեն պետական մեխանիզմներ՝ թեկուզեւ տուգանքների տեսքով՝ անցանկալի վարք դրսևորող զբոսաշրջիկներին պատժելու համար, որպեսզի նման բաներն առհասարակ հետագայում կանխվեն: Հաջորդ կարևոր խնդիրը, որն առաջանում էր մեծ թվով զբոսաշրջիկներ ընդունելու հետևանքով, իմ կարծիքով, Հայաստանի պարագայում պլաստիկ շշերի չվերահսկվող քանակով աղբ դառնալու հանգամանքն է: Հայաստանը քաղցրահամ ջրի երկիր է, և ինչպես բոլորս գիտենք, համարյա ամենուր հանգիստ կարող ենք խմել ծորակի ջուրը: Սակայն մենք զբոսաշրջիկներին չենք կարող առաջարկել ունենալ սեփական տարաները և դրանք վերալցնել ջրով: Հայաստան այցելող զբոսաշրջիկների մեծամասնությունը տարեցներ են, որոնք անպայման ունենում են ստամոքսի հետ կապված խնդիրներ: Այս հանգամանքը սեփական տարաները վերալցնելը գրեթե անհնար է դարձնում, ինչի հետևանքով տուրիզմը դառնում է նաեւ պլաստիկ շշեր «արտադրող» ինդուստրիա: Քանի անգամ ենք զբոսավարներով ականատես եղել տուրիստական տարբեր վայրերին հարակից տարածքներում, իբր «չերևացող վայրում» բնության մեջ հենց ավտոբուսից թափված պլաստիկ շշերի կույտերի: Ճիշտ է, կան վայրեր, օրինակ՝ Նորավանքը, որտեղ հենց պլաստիկ շշերի համար առանձնացված արկղեր ունենք, սակայն որքանո՞վ ենք վստահ, որ այդ շշերը հասնում են վերամշակողներին: Անցած տարի տուրիստական ընկերություններից մեկը, որի հետ համագործակցում եմ, փորձեց կապ հաստատել տեղական վերամշակող մի ընկերության հետ՝ պայմանավորվելու համար, որպեսզի օգտագործված պլաստիկ շշերը անմիջապես հանձնեն նրանց, սակայն բազմաթիվ տեխնիկական խնդիրների պատճառով այդ հրաշալի գաղափարը իրագործել չհաջողվեց, այնինչ դա կարող էր զբոսաշրջիկների համար շատ գրավիչ մի բան լինել: Վերջերս հոլանդացի տուր-լիդերներից մեկն ինձ ուղարկել է Բոթսվանայում պատրաստված շատ գեղեցիկ ու գունագեղ ականջօղեր՝ պլաստիկ տարաների խցաններից պատրաստված: Այնքան սիրով ու հուզմունքով եմ կրում այդ վերամշակված ու ձեռագործ ականջօղերը, ինչպես օրինակ, պատկերացնում եմ, Հոլլին՝ «Նախաճաշ Թիֆանիի հետ» ֆիլմի հերոսուհին, կկրեր «Թիֆանի» ֆիրմայի ականջօղերը: Երևակայեք, զբոսաշրջիկը ժամանում է հերթական այցելավայրը, իջնում է ավտոբուսից և դատարկ պլաստիկ շիշը իր ձեռքերով հանձնում է վերամշակողի ներկայացուցչին ու ինչ-որ տեղ՝ լինի կրպակ թե փոքրիկ արվեստանոց, տեսնում է շշերից պատրաստված վերամշակված իրերը, որոնց պատրաստման մեջ հենց տեղացիներն են ներգրավված: Սա ինքնին կդառնա տուրիստական գրավչություն, որովհետև ապագայի զբոսաշրջիկը անպայման հետևելու է, որպեսզի հնարավորինս նվազեցնի իր ճամփորդության հետևանքով առաջացած բացասական ազդեցությունը շրջակա միջավայրի վրա: Իսկ պլաստիկը այդ բացասական ազդեցությունների ընդամենը մի փոքրիկ օրինակն է: Հայաստանը որպես պետություն պետք է ամեն ինչ անի, որպեսզի գրավի հենց այս՝ որակապես նոր զբոսաշրջիկներին՝ էթիկական ճամփորդներին: Այսպիսի ճամփորդները չեն ուտում ծովամթերք Երևանում՝ ծով չունեցող երկրի մայրաքաղաքում, չեն փնտրում հավի թևիկներ, կոլա և ֆրի Գառնիում, չեն գայթակղվում Գորիսի շաուրմայով՝ ժենգյալով հացը թողած: Նրանց նպատակն է փորձել տեղականը, սատարել տեղացու փոքր բիզնեսը, ուսումնասիրել միայն տվյալ վայրին հատուկ մշակույթը, ապրել տեղացու իսկական օրով, որը հարմարեցված չէ միջազգային տուրիստական պահանջներին: Նրանք ցանկանում են վստահ լինել, որ իրենց գործողություններով չեն նպաստում կլիմայական փոփոխություններին և աջակցում են կայուն զարգացման ծրագրերին: Նրանք չեն շտապելու տեսնել Հայաստանի բոլոր հնարավոր և անհնար տուրիստական վայրերը, բայց անպայման տեսնելու են «հյուսիսափայլը»: Հետգրություն․ թեման շարունակելու նպատակով մարտահրավեր եմ նետում Նանե Խաչատրյանին։

22:06 - 17 օգոստոսի, 2020

Ազգայնականության ծագումը [Challenge 13.1 | Հրայր Մանուկյան]

Ազգայնականության ծագումը [Challenge 13.1 | Հրայր Մանուկյան]

“Challenge” նախագիծն ուղղված է հանրային քննարկում խթանելու ներուժ ունեցող անհատների համար գրելու, ստեղծագործելու, փոփոխությունների միտք գեներացնելու ինչպես ֆինանսական, այնպես էլ հոգեբանական մոտիվացիա ստեղծելուն։ Յուրաքանչյուր հեղինակ հոդվածի վերջում «մարտահրավեր» է նետում այլ հրապարակախոսի, ոլորտային մասնագետի, փորձագետի կամ ցանկացած մարդու, որին համարում է թեմայի արժանի շարունակող։ Ներդրված է նվիրատվությունների համակարգ (հոդվածի վերջում), որի միջոցով ընթերցողը հնարավորություն ունի նվիրատվություն կատարել հոդվածագրին։ infocom.am-ը հանդես է գալիս որպես միջնորդ ընթերցողի և հոդվածագրի միջև։ Ազգայնականությունը ժամանակակից աշխարհի ամենաազդեցիկ քաղաքական գաղափարախոսություններից ու հոսանքներից է։ Այն, լիբերալիզմի նման, առաջացել է ինքնիշխան (սուվերեն) պետությունների ստեղծման ու բացարձակ միապետության գաղափարական փլուզման հետևանքով։ Ինքնիշխան պետություններն առաջացել են 17-րդ դարի Վեստֆալյան խաղաղության պայմանագրի (1648թ.) կնքմամբ։ Հենց նույն ժամանակ էլ սաղմնավորվել են բացարձակ միապետությունների գաղափարական հենքը խարխլող լիբերալ գաղափարները։ Ազգայնական առաջին հիմնական գաղափարներն ծագել են ավելի ուշ՝ 18-րդ դարի վերջում։ Այս հոդվածը այն մասին է, թե ինչ է ազգայնականությունը, թե ինչու և ինչպես է այն առաջացել։ Հոդվածի առաջին մասը վերաբերում է այն միջավայրին, որտեղ ծագեցին ազգայնականության գաղափարները։ Երկրորդ մասը այն մասին է, թե ինչ են ազգերն ու ազգայնականությունը։ Երրորդ մասում հակիրճ անդրադառնում եմ ազգայնականության ծագման վերաբերյալ որոշ անհամաձայնությունների։ Վերջում ամփոփում եմ ու նախանշում ազգայնականության մասին հաջորդ հոդվածիս բովանդակությունը։ Սուվերենության հաստատումը, բազմալեզու ու բազմաէթնիկ միջավայրը Միջնադարում տարածված էր այն համոզմունքը, ըստ որի թագավորների իշխանությունը Աստծուց է։ Այդ պատճառով Հռոմի պապն ու հոգևորականները Եվրոպայում, հատկապես 11-15-րդ դարերում, ահռելի քաղաքական իշխանություն ունեին։ Եվրոպան, և հատկապես՝ Հռոմեական Սրբազան Կայսրությունը, բաժանված էր մանր ու մեծ կիսաանկախ և (ժամանակակից ընկալմամբ) կիսապետական միավորների, այնպես, որ գրեթե բոլորի վրա Կաթոլիկ եկեղեցին այս կամ այն չափով իշխանություն ուներ։ 16-րդ դարում առաջացան բողոքական կրոնական շարժումներ՝ հակադրվելով կաթոլիկությանը։ Այդ շարժումների ուժեղացումը հանգեցրեց մի շարք կրոնական պատերազմների, որոնց գագաթնակետը 1618-1648թթ. երեսնամյա ավերիչ պատերազմն էր։ Այդ պատերազմը վերջում կորցրեց իր կրոնական բովանդակությունը ու գրեթե կիսով չափ դատարկեց Եվրոպան (ԲունTV 2020)։ Ուժասպառ եղած կողմերը որոշեցին նոր քաղաքական կարգ ստեղծել՝ հիմնված ինքնիշխան պետությունների վրա։ Արձանագրվեց, որ 1) այսուհետ պետությունն ինքն է որոշում, թե իր տարածքի բնակիչներն ինչ կրոն(ներ)ի հետևեն և 2) միայն պետությունն է բնակչության վրա բացարձակ իշխանություն ունեցողը, այն է՝ ուժ կիրառելու մենաշնորհ ունեցողը։ Եկեղեցին ու կրոնական խմբավորումները, այսպիսով զրկվեցին ուժ կիրառելու իրավունքից, հիմք դրվեց նաև կիսաանկախ-կիսապետական միավորների թուլացման ու վերացման համար։ Վեստֆալյան ինքնիշխանություն կոչվող այս նոր քաղաքական աշխարհակարգը, որոշ կարևոր փոփոխություններով, գործում է մինչ օրս։ Վեստֆալյան ինքնիշխանության հաստատմանը զուգահեռ՝ Եվրոպայում շատերը սկսեցին այլևս չհավատալ թագավորների իշխանության աստվածայնության թեզին։ Ծնվեց լիբերալիզմի հիմքում ընկած սկզբունքը, ըստ որի, իշխանությունը ոչ թե Աստծուց է, այլ ժողովրդից է՝ մարդկանցից է։ Հասարակ մարդիկ, որ դարերով արհամարհված ու անտեսված էին փիլիսոփաների ու կրթված էլիտայի կողմից, աստիճանաբար սկսեցին հետաքրքրություն ներկայացնել։ Հետաքրքրություն առաջացավ նրանց լեզվի, ավանդույթների ու առասպելների նկատմամբ։ Պարզվեց, որ պետություններից յուրաքանչյուրում սփռված էին հազարավոր լեզվական ու բարբառային խմբեր, որոնք հաճախ չէին հասկանում միմյանց լեզուն։ Կառավարչական լեզուն այլ էր, հոգևորականներինը՝ այլ, առևտրականներինը՝ այլ, իսկ տարբեր գյուղերում ու քաղաքներում՝ այլ։ Կային նաև հազարավոր էթնիկ խմբեր։ էթնիկ խումբ ասելով նկատի ունեմ համատեղ անցյալի մասին պատկերացումներով միավորված խումբ, որի անդամները երբեմն (բայց՝ ոչ միշտ) ունենում են նաև նույն կրոնը և (կամ) լեզուն և (կամ) մշակույթը։ Պատմաբան Էրիկ Հոբսբաումը փաստագրել է այդ դարերի Եվրոպայում տարածված լեզվական ու էթնիկական խմբերի մասին տվյալներ։ Օրինակ՝ այն խմբերը, որոնց կրթված էլիտան խոսում էր այսօրվա գերմաներենին մոտ լեզվով, սփռված էին ոչ միայն Կենտրոնական Եվրոպայում, այլև ողջ Արևելյան Եվրոպայում՝ մինչև Բալթյան երկրներ (Hobsbawm 1992: 47)։ Է՛լ ավելի մեծ սփռվածություն ունեին իրենց հրեա համարող էթնիկ խմբերը, որոնք, սովորաբար, խոսում էին ոչ թե հիբրու լեզվով, այլ իրենց բնակության վայրում տարածված լեզուներով։ Հայերս ևս սփռված էինք ոչ միայն Ռուսական ու Օսմանյան կայսրությունների տարածքներում ու Պարսկաստանում, այլև Կալկաթայից մինչև Վիեննա ու Ամստերդամ ընկած զանազան բնակավայրերում։ Հայ հոգևորականության դասը գրում էր գրաբարով, որը չէին հասկանում հասարակ մարդիկ, որոնք հիմնականում հաղորդակցվում էին իրենց տեղական բարբառներով, երբեմն էլ հայ առևտրականների լեզվով՝ աշխարհաբարով։ Հենց այս բազմալեզու ու բազմաէթնիկ միջավայրում էլ Եվրոպայում տարածվեց իշխանության՝ ժողովրդին պատկանելու թեզը՝ լիբերալիզմի գլխավոր համոզմունքներից մեկը։ Քանի որ յուրաքանչյուր կայսրությունում բնակվում էին բազմաթիվ էթնիկ ու լեզվական խմբեր, ժողովուրդ ասելով առաջին լիբերալ փիլիսոփաները նշանակություն չէին տալիս մարդկանց լեզվական կամ էթնիկ տարբերություններին։ Լիբերալիզմի մյուս գլխավոր համոզմունքը, սակայն, այն էր, որ, ինչպես նշել էի նախորդ հոդվածում, մարդիկ պայմանավորվում են իրենց իրավունքների ու դրանք պաշտպանող մեխանիզմների շուրջ։ Իսկ որպեսզի գործնականում մարդիկ կարողանան նման պայմանավորվածություններ ձեռք բերել ու իրագործել, նրանք նախ պետք է գոնե հասկանան իրար։ Այդ պատճառով աստիճանաբար տարածվեց նաև այն համոզմունքը, ըստ որի՝ նոր տիպի պետության մեջ բոլորը պետք է խոսեն նույն լեզվով։ Օրինակ՝ 1789 թվականի հեղափոխության ժամանակ «ճիշտ» ֆրանսերենով խոսում էր Ֆրանսիայի բնակչության 12-13%-ը, իսկ մոտ 50%-ը ընդհանրապես չէր հասկանում ֆրանսերեն (Hobsbawm 1992: 60)։ Ֆրանսիական հեղափոխությունից հետո, սակայն, «ճիշտ» ֆրանսերեն սովորելը, լիբերալ պետության սկզբունքները յուրացնելուն զուգահեռ, դարձավ պարտադիր պայման՝ Ֆրանսիայի քաղաքացի դառնալու համար (Hobsbawm 1992: 21)։ Ֆրանսիայի կենտրոնական հատվածում տարածված ու քաղաքական կշիռ ունեցող կրթված խմբերի բարբառը դարձվեց «ճիշտ» կամ գրական ֆրանսերեն ու սկսեց պարտադրվել բնակչությանը՝ վարչական լծակներով և (ավելի ուշ) հանրակրթության միջոցով։ Ստանդարտ լեզվի ու նրա քերականության ստեղծման ու պարտադրման գործընթացներ սկսվեցին գրեթե բոլոր պետություններում։ Այդ գործընթացը տևեց մինչև 20-րդ դարի սկիզբ։ Որպես կանոն, գրական-պաշտոնական լեզու էր դառնում կառավարող էլիտայի լեզուն, երբեմն էլ միասնական լեզուն ստեղծվում էր մի քանի բարբառների միախառնմամբ (Hobsbawm 1992: 54, 62; Miller 1995: 33)[1]։ Ազգերն ու ազգայնականությունը՝ որպես նոր երևույթ Այսպիսով՝ լիբերալիզմը ենթադրում էր, որ պետության բնակիչները պետք է առնվազն լեզվական ընդհանրություն ունենան, որպեսզի կարողանան իրենց իրավունքների և դրանց պաշտպանության մեխանիզմների մասին պայմանավորվեն և այդ պայմանավորվածությունները կյանքի կոչեն։ Այլ կերպ ասած՝ լիբերալիզմի համար բնակչության ընդհանրությունը նրա համար էր, որ ծառայի իրավունքների մասին պայմանավորվելուն։ Սկզբունքորեն, եթե հնարավոր լիներ (լինի) պայմանավորվել իրավունքների շուրջ՝ առանց լեզվական կամ այլ ընդհանրության, լիբերալիզմը չէր (չի) կարևորի այդ ընդհանրությունները։ Իսկ ազգայնականությունը կարևորում է բնակչության (լեզվական կամ այլ) ընդհանրության գաղափարը, սակայն, հակառակ լիբերալիզմի, երկրորդական է համարում կամ ամբողջությամբ դեն է նետում իրավունքների շուրջ պայմանավորվելու սկզբունքը։ Մինչ ազգայնականությունը սահմանելը, վերադառնանք 18-19-րդ դարեր։ Ընդհանուր առմամբ, երկու տիպի գործընթաց էր տեղի ունենում։ Առաջին տիպի գործընթացը բնորոշ էր հատկապես ԱՄՆ-ին ու Ֆրանսիային, երբ բազմաթիվ էթնիկ ու լեզվական խմբեր խառնվեցին իրար՝ մեկ պետության մեջ, որից հետո ձևավորվեցին լեզվական և այլ ընդհանրություններ այդ խմբերի միջև։ Այս դեպքում՝ ազգ կարելի է համարել լեզվական և այլ ընդհանրություն ունեցող այն մարդկանց խումբ, որի անդամները ունեն համատեղ պետություն։ Երկրորդ տիպի գործընթացը բնորոշ էր հիմնականում գերմանացիներին և Արևելյան Եվրոպայի բնակչությանը, ինչպեսև՝ հրեաներին ու հայերիս։ Այս դեպքում լեզվական կամ էթնիկ ընդհանրություն արդեն ունեցողների խումբը պահանջեց ու ստեղծեց իր սեփական պետությունը։ Այս իմաստով՝ ազգ կարելի է համարել լեզվական, էթնիկական կամ այլ ընդհանրություն ունեցող այն խմբին, որը հստակ պահանջ է ձևակերպում՝ ունենալու իր առանձին պետությունը (Miller 1995: 19)։ Միացնելով ազգի վերաբերյալ այս երկու ընկալումները՝ կարելի է ասել, որ ազգը լեզվական կամ էթնիկական և այլ ընդհանրություն ունեցող մարդկանց խումբն է, որը պահանջում է կամ արդեն ունի առանձին պետություն։ Այս սահմանման մեջ ամենակարևորը այն է, որ ազգ հասկացությունը անբաժանելիորեն կապված է պետություն հասկացության հետ։ Ազգը ունի կամ ձգտում է ունենալ առանձին պետություն (կամ գոնե ինքնավարություն), ի տարբերություն լեզվական կամ էթնիկ խմբի։ Լեզվական կամ էթնիկ խմբերը 18-19-րդ դարերում, ինչպես արդեն նշվեց, հազարներով էին հաշվվում (Gellner 1983: 44-45)։ Նրանցից ոչ բոլորը սեփական պետություն ունենալու պահանջ ներկայացրեցին (Miller 1995: 21)։ Այլ կերպ ասած՝ նրանցից ոչ բոլորը ազգ դարձան։ Իսկ հստակ պահանջ ձևակերպողներից (ազգ դարձածներից) էլ ոչ բոլորը հաջողեցին ստեղծել իրենց առանձին պետությունը։ Ազգայնականությունը ևս, ազգ հասկացության նման, սկզբի համար կարելի է ընկալել երկու իմաստով։ Առաջին՝ ազգայնականությունը պետության բնակիչների համար լեզվական և այլ ընդհանրություն ձևավորող ու պահպանող համոզմունքն ու գործողություններն են։ Այս դեպքում ազգայնականությունը կարծես թե նույնանում է լիբերալիզմի հետ, քանի որ լիբերալիզմը ևս, որպես կանոն, ենթադրում է լեզվական կամ այլ ընդհանրություն։ Այնուամենայնիվ, ինչպես արդեն նշել էի, լիբերալիզմի դեպքում այդ ընդհանրությունը ընդամենը միջոց է՝ հասնելու համար գլխավոր նպատակին՝ իրավունքների շուրջ (հեշտ) պայմանավորվելուն։ Իսկ ազգայնականության դեպքում կարևորը կամ նպատակը հենց ընդհանրությունն է։ Երկրորդ իմաստով՝ ազգայնականությունը լեզվական կամ այլ ընդհանրություն արդեն ունեցողների համար առանձին պետություն (կամ գոնե՝ ինքնավարություն) ստեղծելուն ուղղված համոզմունքն ու գործողություններն են (գերմանացիներ, հրեաներ, հայեր և այլն)։ Շատերը դասական ազգայնականությունը ավելի շատ հենց այս՝ երկրորդ իմաստով են հասկանում (Miscevic 2018: 14-15)։ Միացնելով ազգայնականության այս երկու ընկալումները՝ կարելի է տալ հետևալ սահմանումը։ Ազգայնականությունը այն համոզմունքն ու գործողություններն են, որոնք ուղղված են ազգի համար առանձին պետություն ստեղծելուն, պահպանելուն և ուժեղացնելուն, ինչպես նաև՝ ազգի ներկայացուցիչների համար (լեզվական կամ այլ) ընդհանրություն ստեղծելուն, պահպանելուն ու ուժեղացնելուն։ Բացի այս ընկալումից՝ կան նաև ազգայնականության այլ սահմանումներ, սակայն այս հոդվածի շրջանակներում, կարծում եմ, չարժե դրանց մասին խոսել[2]։ Այսպիսով՝ ինչպես ազգայնականությունը, այնպես էլ ազգերը առաջացել են նոր ժամանակներում՝ հիմնականում 19-րդ դարում։ Դրանից առաջ եղել են ոչ թե ազգեր, այլ էթնիկ ու լեզվական խմբեր, որոնք իրենց էթնիկ կամ լեզվական ընդհանրությունը չեն համարել անկախ պետության ու իշխանության հիմք։ Այդ էթնիկական ու լեզվական խմբերից շատերը միախառնվել են իրար ու դարձել մեկ ազգ՝ արդեն գոյություն ունեցող պետությունում։ Այդ խմբերից շատերն էլ սկզբում դարձել են ազգ՝ պահանջել են պետություն, որից հետո կարողացել են ստեղծել իրենց անկախ պետությունը։ Ազգայնականության ծագման մասին որոշ անհամաձայնություններ Այն մոտեցումը, ըստ որի ազգերն ու ազգայնականությունը նոր ժամանակների երևույթ են, այսօր տիրապետող է ազգայնականության ուսումնասիրություններում, թեև դպրոցական դասագրքերում սովորաբար այնպես է ներկայացվում, կարծես թե ազգերն ու ազգայնականությունը միշտ կամ ի վերուստ են եղել։ Ազգայնականության մոդեռնիստական (Modernist) դպրոցը (Էռնեստ Գելլներ, Բենեդիկտ Անդերսոն, Էրիկ Հոբսբաում և այլոք), շեշտելով, որ ազգերն ու ազգայնականությունը նոր երևույթ են, հակված են ազգերի ծագման մեջ էթնիկականության դերը նույնիսկ համարել աննշան։ Նրանք ավելի շատ կարևորում են տնտեսական ու տեխնոլոգիական գործոնները։ Այս առումով, սակայն, ես ավելի շատ համամիտ եմ Էնթնոսիմբոլիզմի (Ethnosymbolism) մոտեցմանը (Անտոնի Սմիթ), որը ընդունում է, որ ազգերն ու ազգայնականությունը նոր երևույթ են, բայց միաժամանակ նաև կարևորում է էթնիկականության դերը՝ (շատ) ազգերի ու ազգայնականության ձևավորման գործում։ Կա նաև մոտեցում, ըստ որի էթնիկական խմբերը միշտ էլ փորձել են ունենալ իրենց առաձին պետական կազմավորումը և այդ հիմքի վրա պայքարել են միմյանց դեմ։ Այս մոտեցմանը համաձայն են Փրիմորդիալիզմ (Primordialism) կամ Փերենիալիզմ (Perennialism) կոչվող դպրոցի որոշ ներկայացուցիչներ (Սթիվեն Գրոսբի, Ավիել Ռոշվոլդ, Ազար Գատ)։ Նրանք ենթադրում են, որ քանզի մարդիկ միշտ էլ համերաշխության (սոլիդարության) զգացողություն են ունեցել իրենց հարազատների ու էթնիկ խմբի ներկայացուցիչների նկատմամբ, հետևաբար նրանք պետք է որ նաև ցանկանային իրենց էթնոսի ներկայացուցիչներին տեսնել պետության ու իշխանության գլուխ և նույնիսկ ունենալ իրենց էթնոսի համար առանձին պետություն (Gat 2013: 382; Grosby 2003: 8)։ Նման մոտեցումը տարածված էր 19-րդ դարի ազգայնական հռետորաբանությունում ու օգտագործվում էր՝ որոշ էթնիկ խմբերի ազգ դարձնելու նպատակով։ Նման ենթադրության համար հիմք է հանդիսանում նաև այն, որ իշխանությունը ժառանգաբար փոխանցվում էր թագավորական ու իշխանական տներին, որոնց կարելի է համարել որևէ էթնիկ խմբի անդամներ և որոնք ունեին իշխանություն և փորձում էին այն պահել ու հզորացնել։ Այս մոտեցումը, սակայն, չի հաստատվում փաստերով, իսկ այն հերքող փաստերը ավելի ծանրակշիռ են։ Անդրադառնամ դրանցից մի քանիսին։ Առաջին, «ազգ» բառը մինչև նոր ժամանակներ չի օգտագործվել ժամանակակից իմաստով, այն է՝ «պետություն» հասկացության հետ փոխկապակցված։ «Ազգ» կամ նմանատիպ իմաստով բառերը (հին ֆրանսերենով՝ nacion, անգլերեն՝ nation, իսպաներեն՝ nación, գերմաներեն՝ volk և nation) օգտագործվել են որևէ ընդհանրություն ունեցող խմբի (այլ ընտանիքի (տոհմի) անդամներ, այլ բնակավայրերի բնակիչներ, քաղաքական խմբեր, ուսանողներ, ազնվականներ և այլն) անվանելու իմաստով (Breuilly 2013: 22; Hobsbawm 1992: 15-17; Miller 1995: 28-30)։ «Պետություն» հասկացության հետ որևէ կապ, սակայն, «ազգ» բառը չի ունեցել՝ մինչև նոր ժամանակներ։ «Ազգայնականություն» բառն էլ ընդհանրապես չի եղել մինչև նոր ժամանակներ, չի եղել նաև դրան համարժեք մեկ այլ հասկացություն (Smith 2010: 5): Երկրորդ, հայտնի է, որ տարբեր ազնվական ընտանիքների միջև ամուսնությունները ու երբեմն նաև՝ պետության ղեկավարության լեզվական կամ էթնիկական կազմի փոփոխությունները տարածված էին մինչև նոր ժամանակներ։ Օրինակ՝ ռուսական ազնվականությունը 18-րդ դարում հիմնականում ֆրանսերենով էր հաղորդակցվում։ Հասարակ քաղաքացիների, կամ թեկուզ՝ ազնվականության շրջանում նման երևույթները լուրջ հակազդեցություն, ինչքանով հայտնի է, չէին առաջացնում։ Եթե էթնիկական համերաշխությունը պետության ղեկավարման հարցում ծանրակշիռ նշանակություն ունեցած լիներ, դժվար թե նման ամուսնությունները, ինչպես նաև ազնվականության ու հասարակություն լեզվական ու էթնիկական տարբերությունները այդքան տարածված լինեին։ Երրորդ, 17-րդ դարի ու 18-րդ դարի սկզբի քաղաքական փիլիսոփաները (ինչպես, օրինակ, Թոմաս Հոբսը (1588-1679) կամ Ջոն Լոկը (1632-1704)) ընդհանրապես չեն անդրադարձել մարդկանց էթնիկական կամ լեզվական տարբերություններին՝ պետության ու իշխանության հարցերի կոնտեքստում։ Իսկ գերմանացի փիլիսոփա Յոհան Գոտֆրիդ Հերդերը (1744-1803) առաջինն է անդրադարձել լեզվական ու էթնիկական հարցերին, չի համարել, որ լեզվական կամ էթնիկական ընդհանրությունը հիմք պետք է դառնա պետության կամ իշխանության համար: Նա բացասական վերաբերմունք է ունեցել պրուսական զինվորականության նկատմամբ ու դրական է վերաբերվել ռուսական ղեկավարմանը (Kohn 1965: 31): էթնիկականությունն ու լեզուն պետության և իշխանության հետ կապող առաջին խոշոր փիլիսոփաները եղել են գերմանացի Յոհան Գոթլիբ Ֆիխտեն (1762-1814) ու Էռնստ Մորից Արնդտը (1769-1860)։ Եթե լեզվական ու էթնիկական հարցերը պետական կամ քաղաքական նշանակություն ունեցած լինեին 17-րդ դարում ու 18-րդ դարի սկզբին, դժվար թե քաղաքական հարցերով զբաղվող խոշորագույն փիլիսոփաները ամբողջությամբ անտեսեին դրանք։ Չորրորդ, մինչև նոր դարաշրջանը ապրած հասարակ մարդկանց մասին մենք շատ բան չգիտենք։ Ինչպես նշել էի հոդվածի սկզբում՝ նրանք ու նրանց կյանքը արհամարհված ու անտեսված էր։ Պարզ չէ, թե էթնիկ ծագումը ու լեզուն ինչ դեր են խաղացել նրանց ինքնության հարցում ու պետական իշխանության մասին պատկերացումներում։ Մեզ հասած գրեթե բոլոր տեքստերը վերաբերում են էլիտաներին։ Այդ պատճառով՝ միջնադարի ու հին աշխարհի հասարակ մարդկանց ազգային ինքնություն վերագրելը ռետրոսպեկտիվ ազգայնականության դրսևորում է։ Հինգերորդ՝ 18-րդ դար հասած էթնիկ խմբերի ճնշող մեծամասնությունը, փաստացի, պետական կազմավորման հայտ չներկայացրեց։ Իսկ շատ էթնիկ խմբերի կողմից նման հայտի ներկայացումը, որպես կանոն, հետևանք էր «ազգային գիտակցություն» ձևավորելուն ուղղված հսկայական ջանքերի։ Եթե էթնիկականությունը ինքնին ենթադրեր առանձին պետական կազմավորման ցանկություն, ապա 19-րդ դարում մենք կտեսնեինք հազարավոր էթնիկ խմբերի պատերազմներ միմյանց դեմ և չէինք տեսնի «ազգային գիտակցություն» ձևավորելուն ուղղված տիտանական ջանքեր՝ գրողների, պոետների ու քաղաքական գործիչների կողմից։ Վերջաբան Այսպիսով՝ ազգայնականությունը ծագեց այն բանից հետո, երբ ստեղծվեցին ինքնիշխան պետություններ և երբ «իշխանությունը ժողովրդից է, ոչ թե՝ Աստծուց» սկզբունքը տարածվեց Եվրոպայում։ Ժողովուրդը այդ ժամանակ մասնատված էր բազմաթիվ լեզվական ու էթնիկ խմբերի միջև և որպեսզի այն գործնականում կարողանար դառնալ իշխանության աղբյուր, պետք է միավորվեր։ Դասական ազգայնականությունը կարևոր դեր կատարեց այդ միավորման գործում՝ մի կողմից մեկ ազգի մեջ միախառնելով տարբեր լեզվական ու էթնիկ խմբերի, մյուս կողմից էլ՝ որոշ լեզվական ու էթնիկ խմբերի ազգեր դարձնելով։ Ինքնիշխան պետությունները վերածվեցին ինքնիշխան ազգ-պետությունների[3]։ Ազգայնականությունը, սակայն, չվերացավ ազգերի ու ազգ-պետությունների ստեղծմամբ։ Այն նաև ազգն ու ազգ-պետությունը միջազգային ասպարեզում պահպանելու ու հզորացնելու, այլ ազգ-պետությունների հետ մրցակցելու և այլ ազգ-պետություններից պաշտպանվելու առաքելություն ստանձնեց։ Այդ առաքելության որոշ դրսևորումներ դարձան նաև պետությունների ներքին քաղաքականության մաս՝ հիմք դնելով ազգայնական թեքումով կուսակցությունների ու գաղափարների համար։ Հաջորդ հոդվածում կանդրադառնամ այդ դրսևորումներին, ու հատկապես՝ նրանց, որոնք կոնֆլիկտի մեջ են լիբերալ-դեմոկրատական շատ արժեքների հետ։ Ազգայնականության մասին, ու ընդհանրապես՝ բոլոր վերլուծություններս չեն հավակնում լինել վերջնական ճշմարտություններ և կարող են փոփոխվել։ Վերջին 2-3 տարիների ընթացքում պատկերացումներս զգալիորեն փոխվել են։ Այս հոդվածի բովանդակությունը ամենաշատը ազդված է Մանվել Սարգսյանի, լիբերալ-ազգայնական համարվող Դեյվիդ Միլլերի ու ազգայնականության մոդեռնիստական դպրոցի ներկայացուցիչ Էրիկ Հոբսբամի վերլուծություններից։ Այնուամենայնիվ, որոշ հարցերում ես նրանց բացատրությունների ու սահմանումների հետ համաձայն չեմ և, ընդհանրապես, խիստ ընտրողաբար եմ վերաբերվում բոլոր հետազոտողների տեքստերին՝ վերցնելով միայն այն մտքերը, որոնք, իմ կարծիքով, լավագույնն են բացատրում երևույթներն ու առավելագույս հստակ են։ Մարտահրավերը նետում եմ Վարդան Ջալոյանին։ Գրականության ցանկ ԲունTV (2020, փետրվար 15)։ «14. Միջազգային հարաբերությունների ձևավորման ակունքները․ Մանվել Սարգսյան» [տեսանյութ]։ https://www.youtube.com/watch?v=NgJC4mcoGfg&list=PLmwsBqROifgT82lUJat6W8r824_h7_Ssq&index=14 ։ Breuilly, J. (Ed.). (2013). The Oxford handbook of the history of nationalism. OUP Oxford. Grosby, S. (2003). Religion, ethnicity and nationalism: the uncertain perennialism of Adrian Hastings. Nations and Nationalism, 9(1), 7-13. Gat, A. (2012). Nations: The long history and deep roots of political ethnicity and nationalism. Cambridge University Press. Gellner, E. (1983). Nations and Nationalism. Cornell University Press. Ithaca NY. Hobsbawm, E. (1992). Nations and nationalism since 1780: programme, myth, reality (2nd edition). Kohn, H. (1965). Nationalism: Its Meaning and History. Rev. ed. D. Van Nostrand. Miller, D. (1995). On nationality. Clarendon Press. Miscevic, N. Nationalism (Summer 2018 Edition). The Stanford Encyclopedia of Philosophy https://plato.stanford.edu/archives/sum2018/entries/nationalism/ . Smith, A. (2010). Nationalism (2nd edition). [1] Որոշ պետություններում, ինչպես օրինակ՝ Շվեյցարիայում, Բելգիայում ու Կանադայում, այդպես էլ չստեղծվեց մեկ-միասնական պետական լեզու։ Այս փաստը կարող է կասկածի տակ դնել այն պնդումը, թե լիբերալ-դեմոկրատական պետությունը անպայման ենթադրում է մեկ-միասնական պետական լեզվի առկայություն։ Այնուամենայնիվ, հստակ է, որ առնվազն մեկ պետական լեզու պետք է լինի լիբերալ-դեմոկրատական պետությունում։ Բացի այդ՝ կարծում եմ, որ լիբերալ պետությունում մի քանի պետական լեզուների առկայությունը լուրջ դժվարությունների ու կոնֆլիկտների աղբյուր է, և կարող է հաղթահարվել միայն բնակիչներին միավորող այլ ուժեղ գործոնների (օրինակ՝ քաղաքական համոզմունքների, մշակույթի) առկայության պարագայում։ Այդ պատճառով էլ նոր տիպի պետությունների ճնշող մեծամասնությունը գնաց մեկ-միասնական լեզվի ստեղծման ճանապարհով։ [2] Երբ սահմանում ենք ազգայնականությունը որպես համոզմունք ու գործողություններ՝ ուղղված ազգի համար առանձին պետություն ստեղծելուն և ուժեղացնելուն, աշխարհի այսօրվա քաղաքացիների ճնշող մեծամասնությանը կարելի է համարել ազգայնական։ Նմանապես՝ աշխարհի բնակչության մեծամասնությանը (կամ զգալի մասին) կարելի է համարել նաև լիբերալներ, քանի որ վերջիններս ցանկանում են ընտրել իրենց իշխանություններին, որոնք որ կապահովեն իրենց իրավունքների պաշտպանությունը։ Ազգայնականության դեպքում, սակայն, ավելի շատ գործ ունենք պետությունների մակարդակով հարաբերությունների հետ, իսկ լիբերալիզմի դեպքում՝ ներքաղաքական հարաբերությունների հետ։ Այդ պատճառով սովորաբար լարվածություն ու բախում է առաջանում ազգայնականության և լիբերալիզմի միջև, երբ լիբերալիզմը ներթափանցում է միջպետական, իսկ ազգայնականությունը՝ ներքաղաքական հարաբերություններ։ Հաջորդ հոդվածում կքննարկեմ հենց նման դրսևորումներ։ [3] Կարծում եմ՝ հայ էթնոսի ներկայացուցիչների ղեկավարած թագավորությունների մասին շատ պատկերացումներ վերանայման կարիք ունեն՝ նկատի ունենալով այն, որ ազգ-պետությունները նոր երևույթ են։ Օրինակ՝ հավանաբար այն թագավորությունները, որոնք ղեկավարել են հիմնականում էթնիկ ծագումով հայկական խմբերը, ղեկավարել են ոչ այնքան իրենց էթնիկ ծագման բերումով, որքան բոլորովին այլ պատճառների ու գործոնների համակցմամբ (կրոն, իշխանական տների պայմանավորվածություններ և այլն)։ Նրանց դժվար է ժամանակակից իմաստով հայկական պետություններ համարել։ Նույնը վերաբերում է մինչև նոր ժամանակներ եղած բոլոր պետություններին։

21:07 - 14 հուլիսի, 2020

«Անտեսանելի» միայնակ մայրերը [Challenge 12.1 | Անի Խաչատրյան]

«Անտեսանելի» միայնակ մայրերը [Challenge 12.1 | Անի Խաչատրյան]

“Challenge” նախագիծն ուղղված է հանրային քննարկում խթանելու ներուժ ունեցող անհատների համար գրելու, ստեղծագործելու, փոփոխությունների միտք գեներացնելու ինչպես ֆինանսական, այնպես էլ հոգեբանական մոտիվացիա ստեղծելուն։ Յուրաքանչյուր հեղինակ հոդվածի վերջում «մարտահրավեր» է նետում այլ հրապարակախոսի, ոլորտային մասնագետի, փորձագետի կամ ցանկացած մարդու, որին համարում է թեմայի արժանի շարունակող։ Ներդրված է նվիրատվությունների համակարգ (հոդվածի վերջում), որի միջոցով ընթերցողը հնարավորություն ունի նվիրատվություն կատարել հոդվածագրին։ infocom.am-ը հանդես է գալիս որպես միջնորդ ընթերցողի և հոդվածագրի միջև։ Մի անգամ բնապահպանական թեմայով ոստիկանական բաժանմունքում էի: Ոստիկանը անձնագրային տվյալներս էր լրացնում: Հարցնում է․ -Ամուսնացա՞ծ եք։ -Ո՛չ։ Տեսնում եմ, որ հաջորդ հարցը երեխա ունենալու մասին է, ու ինքնաբերաբար ուզում է նշել, որ երեխա չունեմ։ Ասում եմ․ -Բայց այսքան տարեկան տղա ունեմ։ -Այսինքն՝ ամուսնացա՞ծ եք։ -Ոչ։ -Ամուսնալուծվա՞ծ։ -Ոչ։ -Բա ո՞նց կլինի։ -Ամուսնալուծված լինելու համար պետք է ամուսնացած լինեի, բայց ես ամուսնացած չեմ եղել։ Ոստիկանն ապշահար նայում է դեմքիս ու չի հասկանում, թե ինչ պետք է գրի։ Սա միակ դեպքը չի եղել իմ կյանքում։ Միայնակ մայրերն այնքան անտեսված են, որ հաճախ անգամ պաշտոնական փաստաթղթերում ընտանեկան կարգավիճակի նման տարբերակ չի դիտարկվում։ Միայնակ մայրերից շատերն ամաչում են խոսել իրենց կարգավիճակի մասին, քանի որ հանրության կողմից ամոթանքի և այլ ճնշումների են ենթարկվում։ Եթե ամուսնալուծված կինն է դեռևս շատերի կողմից «անբարոյական» պիտակը ստանում, պատկերացնո՞ւմ եք, թե ինչերի միջով է անցնում միայնակ մայրը։ Ինքս էլ, երբ գրում եմ այսպիսի թեմաների մասին, միշտ հայտնվում են մարդիկ, որոնք վիրավորում են ինձ կամ որոնց թվում է, թե փող եմ խնդրում իրենցից կամ պետությունից. շատերը չեն փորձում ավելի խորը նայել իրավիճակին։ Երբ 11 տարի առաջ ծնվեց տղաս, ես իմացա, որ մեր երկրում միայնակ մայրերին ոչ մի աջակցություն չի ցուցաբերվում։ Ժամանակին երեխային ամսական նպաստ էին տալիս, իսկ հետո դա էլ վերացրեցին։ Պատճառաբանությունն այն էր, որ շատ կանայք, լինելով ամուսնացած, գրանցվում էին որպես միայնակ մայր, որպեսզի նպաստ ստանան։ Սակայն իրավիճակը վերահսկելու, կեղծողներին բացահայտելու փոխարեն, որոշեցին բոլորին զրկել պետական սոցիալական աջակցությունից։ Միայնակ մայրերը կարող են նպաստ ստանալ միայն այն դեպքում, եթե համարվեն անապահով, այսինքն՝ սա միայնակ մորը ցուցաբերվող աջակցություն չէ, այլ աղքատության նպաստ է: Դու պետք է պարբերաբար ապացուցես, որ անապահով ես, չես կարող բարելավել կենցաղային պայմաններդ կամ աշխատանք ունենալ, անընդհատ վերահսկողության տակ պիտի գտնվես ու մի փոքր ավելի լավ ապրելու դեպքում կզրկվես նպաստից: Միաժամանակ, այդ նպաստը բավարար չէ ապրելու համար, եթե լրացուցիչ եկամուտի աղբյուր չունես։ Ի վերջո, շատերը դուրս են մնում այս ծրագրից, շատերն անգամ չեն էլ դիմում (ինչպես, օրինակ, ես)։ Ես չեմ ուզում անընդհատ ապրել վատ սոցիալական պայմաններում, որպեսզի իմ պետությունը հարկ համարի աջակցել ինձ ու երեխայիս։ Մի պահ պատկերացրեք այն կնոջ վիճակը, որը լրիվ միայնակ է, օգնող չունի և երեխա է ունեցել։ Նա չի կարող աշխատել, որովհետև ծննդաբերությունից հետո դեռ որոշ ժամանակ պետք է վերականգնվի, երեխայի կողքին լինի, խնամի։ Բայց եթե նույնիսկ փորձի աշխատել, դարձյալ խնդրի է բախվելու, քանի որ մեր գործատուների գերակշիռ մեծամասնությունն աշխատանքի չի ընդունում մանկահասակ երեխա ունեցող կնոջը։ Երբ իմանում էին, որ երեխա ունեմ, ասում էին, որ չեն կարող ինձ ընդունել աշխատանքի։ Ասում էի, որ ես երեխայիս պահող ունեմ (իմ բախտը բերել է, որ ընտանիքիս հետ եմ ապրում), ասում էին՝ կապ չունի, երեխաները հաճախ են հիվանդանում։ Ու ոչ մի այլ փաստարկ չէին ընդունում։ Իսկ պատկերացրեք այն կնոջ վիճակը, որն անգամ օգնող էլ չունի, աշխատանք չի կարողանում գտնել, բայց կարիք ունի և՛ ֆինանսական, և՛ հոգեբանական աջակցության։ Ես երբևէ որևէ աջակցություն չեմ ստացել պետությունից որպես միայնակ մայր, պետությունը երբեք չի հետաքրքրվել, թե ոնց եմ պահում երեխայիս, ինչի կարիք ունենք... բայց փոխարենը, երբ գա տղայիս բանակ տանելու ժամանակը, միանգամից կհիշեն մեր մասին։ Միայնակ մայրերի խնդիրը միայն անձնական հարց չէ: Սա նաև կարևոր սկզբունքային հարց է, համակարգային հարց է, արդարության հարց է։ Միայնակ մայրերն ի սկզբանե ավելի խոցելի են, քան ամուսնական զույգերը, սակայն բոլոր սոցիալական քաղաքականություններում Հայաստանում ավելի շատ առավելություններ տալիս են ամուսնական զույգերին։ Անգամ կորոնավիրուսի սոցիալական հետևանքների չեզոքացման ծրագրերով միայնակ մայրերին աջակցություն տալիս էին այն դեպքում, եթե կինն աշխատել է ու կորցրել աշխատանքը, մինչդեռ ամուսնական զույգերի պարագայում միայն մեկ ծնողի՝ աշխատանքը կորցնելու դեպքում տրամադրվում էր աջակցությունը: Այսինքն, դու միայն արտոնված ես չաշխատելու, եթե քո կողքին տղամարդ կա։ Միայն այդ դեպքում ես արժանանում աջակցության։ Շատերը կասեն, եթե չէիր կարողանալու երեխայիդ պահել, ինչո՞ւ ես հղիացել։ Բայց ինչքան տարբեր իրավիճակներ կան, որ կինը կարող է միայնակ հայտնվել նման փաստի առաջ։ Կարող է՝ զուգընկերը մահացել է, կարող է՝ սրիկա է եղել, թողել է, կարող է՝ բռնաբարվել է ու հղիացել, կարող է՝ ուղղակի ուզեցել է մենակ երեխա ունենալ։ Պետության գործառույթն է՝ հոգ տանել իր քաղաքացիների մասին, մանավանդ՝ առավել խոցելիների։ Դրա համար ենք հարկային վճարումներ անում, բոլորիս վճարած հարկերով նպաստներ տալիս միայնակ ծերերին, բազմազավակներին, հաշմանդամություն ունեցողներին: Սոցիալական աջակցություն են ստանում նաև միակողմանի ծնողազուրկ երեխաները: Բոլոր միայնակ մայրերի իրավիճակը շատ նման է. երեխան մեծանում է մեկ ծնողի ջանքերով, և ընտանիքը հանրության հավելյալ աջակցության ու հոգատարության կարիքն ունի: Իսկ ի՞նչ է անում պետությունը․ նա կարծես բարոյական ցենզուրա է անում կանանց, ամեն գնով փորձում է ապահովել տղամարդու ներկայությունը՝ թեկուզ միայն թղթի վրա: ՔԿԱԳ-ում երեխային գրանցելու ժամանակ պահանջվում է երեխայի հոր մասին բաժնում լրացնել թեկուզ կամայական անուն, ու էական չէ, որ այդ բաժնում նշված անունով տղամարդը կարող է երբեք չհայտնվել երեխայի կյանքում, ոչ մի մասնակցություն չունենալ նրա դաստիարակության կամ տարրական ծախսերը հոգալու գործում կամ կարող է ընդհանրապես գոյություն չունենալ, երեխան կարող է արհեստական բեղմնավորմամբ ծնված լինել։ Բայց դու պարտավոր ես նշել որևէ անուն։ Հենց անուն նշելու պատճառով ես մինչև հիմա չեմ կարողանում ստանալ Կորոնավիրուսի տնտեսական հետևանքների չեզոքացման իններորդ միջոցառմամբ սահմանված միանվագ դրամական աջակցությունը, քանի որ ինձ ասացին, որ դիմումիս կցված ծննդականի պատճենի մեջ նշված է երեխայի հոր անուն ազգանունը, չնայած ես նշել եմ, որ միայնակ մայր եմ։ Այսինքն՝ պետական համակարգը տեղյակ չէ իր իսկ սահմանած կարգերից ու չգիտի, որ երեխայի հոր անունը ստիպված են գրել բոլորը: Երկու ամսից ավել է՝ նրանք չեն կարողանում գտնել երեխայիս տվյալները, այն դեպքում, երբ նա դպրոցական է, անձնագիր է ունեցել ու երկրից դուրս եկել։ Միայնակ մայրերը շատ դեպքերում բառի բուն իմաստով մենակ են մնում իրենց խնդիրների ու երեխայի հետ։ Շատերը ընտանիք չունեն, որն իրենց կաջակցի, շատերի ընտանիքները հրաժարվում են նրանց օգնել կամ անգամ ապաստան տալ։ Շատ դեպքերում կանայք դիմում են արհեստական վիժեցման, որ խուսափեն այդ խնդիրներից։ Երբեմն հրաժարվում են ծնված երեխայից, հանձնում են նրան մանկատուն կամ անգամ թողնում փողոցում։ Լինում են նաև մանկասպանության դեպքեր, երբ այսքան խնդիրներին բախված կինը, հոգեկան հավասարակշռությունը կորցրած, կարող է դիմել այդ ծայրահեղ քայլին։ Մենք, իհարկե, բոլորս կմեղադրենք նման կանանց, բայց երբ այդ կանայք մեր օգնության կարիքն ունեն, մենք իրենց չենք էլ նկատում, անբարոյական ենք անվանում, անտեսում. հիշում ենք միայն քարկոծելուց, մեղադրելուց։ Բայց չենք փորձում հասկանալ, թե ինչու է կինը դիմել այդ քայլին ու ինչքանով ենք մենք՝ որպես հանրություն, նպաստել դրան կամ փորձել կանխել այդ քայլը, կամ ինչ հոգեկան ապրումներ ունի այդ կինը հիմա կամ ունեցել է։ Շատ են նաև այնպիսի կանայք, որոնք ամուսնացած կնոջ կարգավիճակ ունեն, բայց ամուսինները թողել գնացել են արտասահման ու այդ կանայք լուր էլ չունեն նրանցից։ Այսինքն, նրանք փաստացի միայնակ են, բայց փաստաթղթերով այլ կարգավիճակ ունեն։ Ու այդ կանայք շատ հարցերում կաշկանդված են: Օրինակ, նրանք չեն կարող իրենց երեխաներին մինչև չափահաս դառնալը երկրից դուրս տանել առանց հոր թույլտվության, իսկ հայրը կարող է ընդհանրապես չհայտնվել։ Գրանցված միայնակ մայրերն ավելի ազատ են այս հարցում։ Մեկ այլ խնդիր է երեխայի հետ ճամփորդելը։ Արտասահմանում երեխայի հետ գիտաժողովների, վերապատրաստման կամ այլ ծրագրերի մասնակցելը գրեթե անհնար է, քանի որ անգամ միջազգային կառույցներում հիմնականում չեն նախատեսում երեխայի հետ մասնակցությունը։ Եթե դու ուզում ես քո երեխայի հետ մասնակցել նման միջոցառումների, պիտի ինքդ հոգաս նրա բոլոր ծախսերը։ Իհարկե, կան նաև միայնակ երեխա մեծացնող տղամարդիկ, բայց նրանք շատ ավելի քիչ են, քան կանայք, քանի որ անգամ ամուսնալուծվելուց հետո երեխաների խնամքը հիմնականում կնոջն էլ թողնվում, իսկ տղամարդը կարող է ընդհանրապես չխառնվել կամ էլ ալիմենտով բավարարվել, որը երբեմն շատ փոքր գումար է։ Միայնակ հայրերին հանրությունը հերոսացնում է, ի տարբերություն կանանց, որոնց մեղադրում է ու անբարոյական պիտակում։ Միայնակ հայրերին աշխատանքի ընդունելուց չեն հարցնում երեխայի առկայության մասին ու դա չի խանգարում նրանց։ Միայնակ հայրերին ընտանիքն ու հարազատները երեխայի հետ միասին դուրս չեն հանում տանից, այլ ամեն կերպ աջակցում են։ Իհարկե, իրավիճակները կարող են շատ տարբեր լինել, բայց հիմնականում այս պատկերն է։ Միայնակ մայրերի թեման շատ կարևոր է։ Առաջին անգամ փորձեցի նաև հոդվածի ձևով շարադրել մտքերս՝ որպես ներածություն այս հարցի շուրջ լռությունը խախտելու և քննարկումներ սկսելու համար: Հուսով եմ, որ ավելի շատ կանայք կսկսեն կիսվել իրենց փորձառությամբ ու մտքերով: Թեման շարունակելու համար մարտահրավեր եմ նետում Աննա Կամային:

20:56 - 09 հուլիսի, 2020

Մշակույթի հուշարձանների պահպանման թնջուկի հետևում թաքնված խնդիրը [Challenge 11.1 | Դավիթ Ստեփանյան]

Մշակույթի հուշարձանների պահպանման թնջուկի հետևում թաքնված խնդիրը [Challenge 11.1 | Դավիթ Ստեփանյան]

“Challenge” նախագիծն ուղղված է հանրային քննարկում խթանելու ներուժ ունեցող անհատների համար գրելու, ստեղծագործելու, փոփոխությունների միտք գեներացնելու ինչպես ֆինանսական, այնպես էլ հոգեբանական մոտիվացիա ստեղծելուն։ Յուրաքանչյուր հեղինակ հոդվածի վերջում «մարտահրավեր» է նետում այլ հրապարակախոսի, ոլորտային մասնագետի, փորձագետի կամ ցանկացած մարդու, որին համարում է թեմայի արժանի շարունակող։ Ներդրված է նվիրատվությունների համակարգ (հոդվածի վերջում), որի միջոցով ընթերցողը հնարավորություն ունի նվիրատվություն կատարել հոդվածագրին։ infocom.am-ը հանդես է գալիս որպես միջնորդ ընթերցողի և հոդվածագրի միջև։ Օրերս Ֆիրդուսի թաղամասի տուֆակերտ շենքի քանդումը և քանդման վտանգի առաջ կանգնած աղյուսաշեն մի քանի կառույցի ճակատագիրը հերթական անգամ վերհանեց Երևանի մշակութային ժառանգության պահպանման հարցը։ Ժառանգության պահպանման անհրաժեշտությունն անվիճելի է թվում, ընդսմին այս հարցը լույս է սփռում մեկ այլ՝ ավելի խոշոր խնդրի վրա, որի շուրջ կփորձեմ մտորել այս գրության մեջ։ Ինչո՞ւ են հուշարձանները քանդվում կամ աղավաղվում։ Պատասխանն առաջին հայացքից պարզ է․ խոշոր շինարարական ներդրումներ են արվում քաղաքի հատկապես կենտրոնական հատվածներում, և բիզնես շահն ամեն անգամ հաղթանակ է տանում մշակութային հուշարձան շենքերի նկատմամբ։ Սա դժվար է հերքել, սակայն ավելացնենք, որ երբեմն այս հակադրությանը միջամտում են կողմնակի հանգամանքներ (օրինակ՝ Լեզվի կենտրոնի փոխարեն կաթողիկոսական նստավայր և եկեղեցի կառուցելը), որոնք մեծամասամբ նույնպես հանգում են վերը նշված հակադրությանը, բայց միջնորդավորված, ավելի բարդ ճանապարհով։ Կա նաև մոտեցում, որ մշակութային արժեք շենքերն էլ է հնարավոր շահավետ օգտագործել, ու դրանց քանդումն իրականում այլ տեսակի ձեռնարկատիրական հեռանկարի խափանում է։ Այս փաստարկն էլ, անշուշտ, հիմնազուրկ չէ, և դրա ապացույցը այն ձեռնարկություններն են, որոնք արդյունավետ կերպով օգտագործում են այդ շենքերի առանձնահատկությունները և գործնականում ցույց տալիս դրանց շահավետությունը։ Այս հանգամանքն էլ հենց հուշում է խնդիրն արծարծելու հետագա ուղղությունը։ Ե՛վ հիմնական միտումը, և՛ դրան հակադարձող պնդումն ունեն մի ընդհանրություն՝ երկու դեպքում էլ մտքին ընթացք թելադրողը փողն է։ Առաջին դեպքում հուշարձանները փողի սիրույն քանդվում են կամ աղավաղվում, երկրորդում հարմարեցվում փողին՝ պահպանելով հիմնական նկարագիրը։ Առաջինը Շահումյանի հրապարակն է, Թամանյանի տպարանն ու Արտակարգ իրավիճակների նախարարությունը, երկրորդը՝ հին բակերում տեղավորված սրճարաններն ու ռեստորանները։ Իսկ ի՞նչ պատկեր է երևում, եթե հարցին նայենք ոչ միայն ֆինանսական, այլ նաև սոցիալական գործառնության, տարածական մարմնավորման, քաղաքական, իրավական և այլ դիտանկյուններից։ Քաղաքապլանավորո՞ւմ (քաղաքաշինություն), թե՞ ձեռնարկատիրություն Սույն թվականի հունիսի 13-ին Երևանի ավագանին Ֆիրդուսու խնդրի շուրջ նիստ գումարեց, որի ընթացքում տեղ գտած ելույթներից մի քանիսն ուշագրավ և շահեկան են մեր քննարկումը տեղից շարժելու համար․ որպես քաղհասարակության ներկայացուցիչ ճարտարապետ Սևադա Պետրոսյանն իր ելույթում ասաց․ «Կառավարության ներկայացրած ծրագրում անընդհատ խոսվում է, որ սա քաղաքաշինական ծրագիր է․ պիտի հիասթափեցնեմ՝ ո՛չ, սա քաղաքաշինական ծրագիր չէ ․․․ սա ընդամենը կոմերցիոն կառուցապատման ծրագիր է ․․․ Եթե խոսում ենք քաղաքաշինության մասին, քաղաքաշինական ծրագրերի հիմքում պետք է լինի երեք սկզբունք, որոնք Հայաստանը՝ որպես պետություն, պարտավություն ունի պահպանել՝ կոնվենցիաներ ստորագրելու պատճառով։ Առաջինը՝ մարդու՝ առողջ միջավայրում ապրելու իրավունքն է, երկրորդը՝ մարդու գույքի սեփականության և այդ գույքը տնօրինելու իրավունքը և երրորդը՝ քաղաքային միջավայրի և պատմական միջավայրի պաշտպանությունը․ մեկը մյուսի հաշվին չի կարող լինել։ Ըստ նախագծի իրականացման՝ բոլոր երեքն առանձին-առանձին խախտված են և ինչ-որ տեղերում մեկը մյուսի հաշվին է արված։ Առնվազն՝ սա կարելի է համարել ոչ քաղաքաշինական նախագիծ, և վատագույնս՝ ուրիշ կասկածներ կան։ Էստեղ կան նաև ուրիշ խնդիրներ՝ ներդրումներ բերելու և տնտեսական աճ ապահովելու միֆը, որովհետև այս կառուցապատումը ․․․ ընդամենը կարճաժամկետ, արագ շահույթ ստանալու նախագիծ է ․․․ Իսկ երկարաժամկետ առումով՝ քաղաքի և ընդհանրապես տնտեսության, մանր կառուցապատումը նման մեծ տարածքում շատ ավելի երկարաժամկետ արդյունքներ կունենա և նաև կխրախուսի փոքր ու միջին ձեռնարկատիրությունը։ Այս ձևով խրախուսվում ա ընդամենը շատ մեծ կորպորատիվ ձեռնարկատիրությունը, որը հակասում ա կառավարության կողմից ընդունված ռազմավարությանը»։ Երևանի գլխավոր ճարտարապետ Արթուր Մեսչյանն իր ելույթում պատասխանեց․ «Ասում եք՝ սա քաղաքաշինություն չի, սա բիզնես ա։ Կներեք, բիզնենսն ու քաղաքաշինությունը նույն բա՛նն են․ չկա՛ բիզնես առանց քաղաքաշինության և չկա՛ քաղաքաշինություն առանց բիզնես՝ բացի Սովետի ժամանակվանից ․․․ Ի վերջո, մենք Ֆիրդուսին կառուցելո՞ւ ենք, թե՞ ոչ։ Եթե կառուցելու ենք, ապա ինչպե՞ս։ Կառուցում ենք էն կոնցեպտի հիման վրա, որ մշակվել ա և բաժանվել ա լոտերի և արվում են նախագծեր, թե՞ մենք կասեցնում ենք աշխատանքը գրեթե երկու տարով, մտնում ենք դատական մեծ խնդիրների մեջ, կազմում ենք մրցույթային նախագծի փաթեթ, նորից մտնում ենք մրցույթի մեջ (նախկինում էլ մրցույթ չի եղել — հեղ․) և տենց երեք-չորս տարի հետո նոր մենք սկսում ենք շինարարությունը ․․․ Տա՛ս հազար հոգի շինարար Ֆիրդուսիում երկու հարյուր հիսուն միլիոնանոց ծրագիր ա իրականացնելու, տա՛ս հազար հոգի տուն ա պահելու, երեք տարին դա քի՞չ ժամկետ ա, որ ասում եք՝ դա երկարատև ծրագիր չի ․․․ Պետությունը կարողանա ինչ-որ չափով, որպես շինարարությունը մեծագույն տնտեսական լոկոմոտիվ, մի քիչ խելքի գա, դրա համար չարժի՞ ինչ-որ մեկ կառույց տեղափոխել մի քիչ ․․․ Մենք էսքա՜ն հուշարձան քանդեցինք, էսքա՜ն հուշարձան տեղափոխեցինք, տղե՛ք, եկեք մի հատ հուշարձանը տեղափոխենք, էս հարցը փակենք, էլի, ինչի՞ մասին ենք խոսում»։ Նախ ընդգծենք, որ Սևադա Պետրոսյանը շոշափում է խնդրի իրավական կողմը՝ հղելով միջազգային կոնվենցիաներին, որի գիտակցումը բացակայում է ոչ միայն գլխավոր ճարտարապետի, այլև մնացյալ պետպաշտոնյաների՝ ինձ ծանոթ բոլոր փաստարկներում։ Նույնիսկ Ֆիրդուսու բնակիչներից շատերը նշել են, որ տարածքը բացառիկ՝ գերակա հանրային շահ հասկացության սահմանման տակ չի ընկնում և այս նախագծում այդ օրենքի կիրառումը հակաիրավական է։ Բայց այս բանավեճում երևան է գալիս ավելի խորքային մի հարց՝ քաղաքապլանավորման և ձեռնարկատիրության միջև լարումը։ Ակներև է, որ երկու կողմն էլ ճանաչում են դրանց կապը, բայց պաշտոնյան երեք տարուց ավել տևողություն չունի իր մտահորիզոնում, իսկ Սևադան փորձում է ավելի հեռուն տեսնել, լուծում է փնտրում ավելի դանդաղ և մանր կառուցապատման մեջ և ակնարկում մեկ այլ՝ է՛լ ավելի կարևոր խնդրի մասին։ Լայն հասարակական քննարկումներում, թեկուզ և շահույթի տեսանկյունից, չի հարցադրվում, թե ինչպես պիտի գործառնի տարածությունը՝ կառուցել-ավարտելուց հետո։ Եթե գերնպատակը շահութաբերությունն է, պատվիրատուն կամ հավանական գնորդը (նախագծում կան կոմերցիոն և աշխատանքային տարածքներ, բնակարաններն էլ հաճախ վարձով են տրվում վաճառքից հետո) այս հարցը դնո՞ւմ է նախագծողի առաջ, թե՞ շփումը լոկ սահմանափակվում է ճարտարապետի գործի մեջ անհարկի միջամտություններով։ Խոսքը ոչ թե տարածքի չափերը փոփոխելու մասին է, այլ՝ մի որոշակի չափի տարածքի գործառնության հնարավոր տարբերակների՝ ֆինանսական շահի տեսանկյունից դիտված։ Այսինքն, հարցը նույնիսկ ձեռնարկատիրական տեսանկյունից պատշաճ չի դիտարկվում, այլ գալիս հանգում է քոչարյանական ժամանակներից դեռ ծանոթ մոտեցմանը, ըստ որի շինարարությունը կարելի է հռչակել տնտեսության գերակա ճյուղ և հետո էլ մի կարգին չմտածել, թե շինվածն ինչ կարելի է անել։ Մինչդեռ նո՛ւյն տարածքում, նո՛ւյն ծախքերով և շինարարությունից ստացվող նո՛ւյն մաքուր շահույթի պայմաններում կարելի է իրագործել նախագծեր, որոնք կարող են զգալաչափ տարբերվել իրարից հետագա տնտեսական շահավետության առումով։ Այստեղ առաջ է գալիս հարցը, թե ուրիշ ի՞նչ ոլորտների տնտեսական գործունեությունները կարող են շահավետ լինել Հայաստանում, որ ըստ այդ պահանջների էլ նախագծում և շինարարություն իրականացվի․ առայժմ սահամափակվենք այս հարցադրմամբ։ Վերջին տասնամյակներին սոցիալական պրակտիկաների (եթե ձեռնարկատիրությունն էլ այս ստորոգության սահմանի մեջ առնենք) և տարածքների ձևավորման կապը քննող տեսության պակաս չկա՝ գոնե քանակական առումով, բայց ես կանդրադառնամ միայն նրան, ինչն ադեքվատ է թվում հուշարձանների քանդման հետևում թաքնված կնճռոտ հարցը երևան հանելու համար։ Աշխարհագրագետ Դեյվիդ Հարվին իր «Սոցիալական արդարությունը և քաղաքը» (Social Justice and the City, 1973, 2009) գրքում, անդրադառնալով այս երկու ոլորտի փոխառնչություններում դրանցից մեկին առաջնային դեր տալու պատճառով առաջ եկող դժվարություններին, գրում է․ «Առաջին ֆիզիկական պլանավորողներից շատերն անկասկած կրողն էին շատ միամիտ տարածամիջավայրային դետերմինիզմի, ըստ որի սակավաթիվ բնակելի թաղամասերի վերանայման ծրագրերը, սակավաթիվ զբոսայգիները կամ այլ նման բաները համարվում էին բարդ սոցիալական արատների պատշաճ դարման։ Ակնհայտ է, որ սա հավաստի չէ։ Իսկ ահա ժամանակակից միջավայրային նախագծողները շատ ավելի իրազեկ են նրբություններին, որ կան միջավայրի և մարդու վարքի փոխառնչություններում (Sommer, 1969) ․․․ Տարածական միջավայր նախագծողը գիտի՝ եթե ինքը փոխի տրանսպորտային ցանցի տարածական կառուցվածքը, սոցիալական գործընթացները հավանաբար առաջ կբերեն շատ էական հողօգտագործման փոփոխություններ։ Սոցիալական դետերմինիստը նույնպես կընդունի՝ եթե սոցիալական զարգացումը շարժվում է դեպի որոշ գերիշխող նորմ (ասենք՝ հաղորդակցություն ավտոմեքենայի միջոցով), ուրեմն դրան համապատասխանեցված տարածական ձևը կամրապնդի այդ նորմը․ ժամանակակից շատ ամերիկյան քաղաքներ նախատեսված չեն հետիոտն տեղաշարժման համար և հետևաբար՝ սրում են մեքենա ունենալու և այն օգտագործելու կարիքը։ Ներկա պահին երկու մոտեցման միջև տարբերություններն ավելի աննկատ են, բայց տակավին կարևոր։ Քննենք հետևյալ երկու մեջբերումը․ Բավարար ապացույց կա, որ ֆիզիկական միջավայրը մարդկանց կյանքում այնչափ նշանակալի դեր չունի, որչափ պլանավորողներն են դրան հատկացնում։ Չնայած մարդիկ բնակվում, աշխատում և զվարճանում են շենքերում, նրանց վարքը շենքերը չեն որոշում, այլ՝ տնտեսական, մշակութային և սոցիալական հարաբերությունները դրանց ներսում։ Իհարկե, վատ նախագծումը կարող է խաթարել շենքի ներսում տեղի ունեցողը, իսկ լավ նախագծումը կարող է նպաստել դրան, բայց նախագծումն ինքնին նշանակալի ազդեցություն չի գործում մարդու վարքի ձևավորման վրա (Gans, 1969, 37-8)։ Լավ նախագծումը վերածվում է փուչ կրկնաբանության, եթե կարծենք, թե մարդը կվերափոխվի՝ այդ նախագծի ձևավորած ինչ-որ միջավայրի հարմարվելու համար։ Հեռահար հարցադրումն այդքան էլ այն չէ, թե ինչ տեսակի միջավայր ենք մենք փափագում, որքան այն, թե ինչ տեսակի մարդ ենք փափագում (Sommer, 1969, 172)։ Այս մոտեցումներին կողմ կամ դեմ լինելուց օգուտ չկա․ ապացույցները չափազանց թույլ են և հիպոթեզերն էլ չափազանց անորոշ։ Հավանաբար ավելի խելամիտ է քաղաքը դիտել իբրև բարդ դինամիկական համակարգ, որի ներսում տարածական ձևն (spatial form) ու սոցիալական գործընթացը (social process) շարունակական փոխգործակցության մեջ են ․․․ Անհարկի միամտություն է տարածական ձևի և սոցիալական գործընթացի միջև պատճառական հարաբարությունների շրջանակում մտածելը (անկախ նրանից, թե որը կհամարենք մյուսի պատճառ)»։[1] Մի քանի հեղինակի մոտեցում ներառող այս մեջբերումն ի ցույց է դնում, որ խնդրի համար վերջնական լուծում հայթայթելը, մեղմ ասած, հեշտ առաջադրանք չէ։ Եվ իմաստ էլ չկա այս գրության մեջ Հարվիի ճանապարհին հատևելու կամ մեկ այլ ուղղությամբ շարունակելու․ պարզապես հիշենք, որ «Անհարկի միամտություն է տարածական ձևի և սոցիալական գործընթացի միջև պատճառական հարաբարությունների շրջանակում մտածելը»։ Քաղաքապլանավորման և ձեռնարկատիրության փոխառնչություններին նորից կանդրադառնանք ամենավերջում։ Հրապարա՞կ, թե՞ կոլիզեում Ֆիրդուսու կառուցապատման հարցը պարուրված է մշուշով ոչ միայն ընդհանուր քաղաքապլանավորման առումով, այլև՝ նեղ ճարտարապետական։ Շրջանառվում է «կոնցեպտ» բառը և այդ կոնցեպտի հեղինակը նախկինում բարձր պաշտոններ զբաղեցրած ճարտարապետ Նարեկ Սարգսյանն է, որը Երևանի ճարտարապետական աղավաղման մեջ մեծ բաժին ունի։ Ֆիրդուսու տարածքը բաժանվել է լոտերի, դրանք վաճառվել են կամ վաճառվելու են տարբեր ձեռնարկությունների, որոնք էլ կհրավիրեն ճարտարապետներ, կպատվիրեն իրենց բաժին հասած լոտի նախագիծը։ Չխոսենք այն մասին, որ նման կարևորության տարածքի ճակատագիրը ողջ Երևանի բնակիչների և մասնագիտական համայնքի գործն ու որոշելիքն է, և ներդրողը չէ, որ պետք է ինքնագլուխ որոշում կայացնի։ Շինարարության համար պատասխանատու հանձնախմբի մեջ մասնագիտական համայնքից ընդգրկված են Հավհաննես Մութաֆյանը և Նարեկ Սարգսյանը, և ըստ պաշտոնյաների հայտարարությունների՝ վերջինիս գործառույթն ամբողջ կառուցապատման վերահսկումն է, որպեսզի ոճական անհամապատասխանություններ չլինեն։ Ըստ որոշ հաշվարկների, այս կոնցեպտ-կառուցապատման-նախագիծ-իրացման-տարածքը ներառում է 145’000 քմ, որը հարում է Հանրապետության, Խանջյան, Բյուզանդ փողոցներին և Տիգրան Մեծ պողոտային։ Այն եզերված է հուշարձան և ոչ հուշարձան շենքերով, որոնք քանդման ենթակա չեն։ Թաղամասի կենտրոնում մոտ 80 մետր տրամագծով կլոր, հետիոտնի համար նախատեսված հրապարակ է, որը, ըստ Հանրային հեռուստաընկերությամբ հեռարձակված ջատագովական տեսանյութի, շրջապատված է տասներեք հարկանի երեք շենքով։ Դրանք էլ, իրենց հերթին, շրջապատված են ճանապարհային ցանցով, որը համալիրը կապում է նախագծի մյուս շենքերին, այնուհետև՝ թաղամասը եզերող հին շենքերին և միանում ընդհանուր քաղաքի ճանապարհային ցանցին։ Հիմա այս բաժնի գլխավոր հարցը՝ ո՞վ և ի՞նչ նպատակով պետք է կտրի հին, ցածրահարկ շենքերի «պարիսպը», անցնի նորակառույց բարձրահարկ շենքերի մի շերտի միջով և մտնի երեք տասներեք հարկանի շենքով շրջապատված ութսուն մետր շառավղով հրապարակը։ Եթե հաշվի առնենք, որ հիմա իսկ հարակից փողոցում խցանումներ են առաջանում, ի՞նչ է ակնկալվում թաղամասի շինարարությունն ավարտին հասնելուց հետո։ Ի տարբերություն Ֆիրդուսու, տխրահռչակ Հյուսիսային պողոտան կապում է Ազատության և Հանրապետության կարևոր հրապարակները և հենց դա էլ փրկում է այն, գործառնական առումով աշխուժություն հաղորդում։ Դա հասկանում է ինքը՝ Նարեկ Սարգսյանը և մի հարցազրույցում բաց խոսում է դրա մասին․ «Արդյունքը՝ ինչ-որ եղավ, մենք չպետք է դիտարկենք ճարտարապետական տեսակետից, սա պետք է գնահատենք ուղղակի զուտ քաղաքի արյան շրջանառության տեսակետից։ Քաղաքում մի մեծ տարածություն ձևավորվեց, առանցք, որը կապում է երկու կենտրոնները քաղաքի, էստեղ տրանսպորտ չկա, մարդիկ էստեղ հաճույքով են քայլում և դա չէր կարող չաշխատել ․․․ Այն ժամանակ ես ասում էի, որ էստեղ պիտի լինեն թատերական ներկայացումներ, կյանքի, մշակութային կյանքի, տնտեսական կյանքի ցուցադրության, ամեն ինչի ցուցադրության գլխավոր հարթակը պետք է լինի Հյուսիսային պողոտան ․․․ [Լրագրող — Միջոցառումներ կազմակերպում են, բայց, կարծես թե, բնակարանները դատարկ են]։ Ոչ մի նշանակություն դա չունի, բացարձակ չունի։ Աշխարհի բոլոր քաղաքներում դուք էդ պրոբլեմը կարող եք տեսնել ․․․ Շատ ավելի կարևոր նշանակություն ունի, որ մենք հասնենք այն բանին վերջնական, որ այս բոլոր շենքերի արտաքին ճակատները ունենան գեղարվեստական լուսավորություն գիշերը․ որ դու տեսնես՝ ամբողջ էդ շենքը դառնա դեկորացիա գիշերը, այսինքն՝ լույսով նա դառնա ուղղակի դեկորացիա։ Դու հրաշալի քեզ կզգաս գիշերը ․․․ Ի վերջո, դա ի՞նչ կարևոր է՝ հինգ տոկոսն է ապրում, քսանհինգ, թե երեսուն․ դա մարդու ընտրությունն է։ Բազմաթիվ սփյուռքահայեր առել են, որովհետև իրենք հպարտ են, որ էստեղ է իրենց տունը, և կարող է տարեկան երկու անգամ գալ կամ չգալ, դա տվյալ մարդու խնդիրն է, դա նշանակություն չունի»։ Այստեղ, մեղմ ասած, խնդրահարույց պնդումներ շատ կան, որոնց չեմ անդրադառնա, բայց Ֆիրդուսին Հյուսիսայինի նման միջանցիկ կարևոր դեր չունի և չի կարող ունենալ, նույնիսկ տեղաշարժման նպատակով այնտեղ մտնող մարդը ամենևին էլ պարտադրված չէ այդ կլոր հրապարակով անցնել։ Ստացվում է, որ կա հրապարակ, որը կիպ շարջափակված է երեք շերտ շենքերով և հրապարակների տրամաբանությանը (բաց տարածություն, որի եզրերին կարող են նաև շենքեր տեղավորվել) չի ենթարկվում, տասներեք հարկանի շենքերն էլ իշխելու են ութսուն մետր տրամագծով այդ հրապարակի վրա։ Իսկապես, դժվար է Նարեկ Սարգսյանի տրամաբանությունը որսալ, և մեզ ավել բան չի մնում, քան ենթադրել, որ «կյանքի, մշակութային կյանքի, տնտեսական կյանքի ցուցադրության, ամեն ինչի ցուցադրության» հեռանկարը շրջվել է նրա մտքում․ Հյուսիսային պողոտայով քայլող անցորդի համար շենքերը պիտի դեկորացիա դառնային, իսկ ահա Ֆիրդուսու հրապարակն իրականում կոլիզեում է, ոչ թե հրապարակ, և շրջապատող երեք շենքերի բնակիչները պետք է թամաշա անեն արենայի անցուդարձը։ Մշակո՞ւյթ, թե՞ քաղաքականություն Վերջերս մի մտահոգիչ միտում է նկատվում․ երբ խոսքը գնում է տարբեր ոլորտների, օրինակ՝ մշակույթ կամ գիտություն, խնդիրները քաղաքական առումով վերանայելու, իրերի՝ սովորական դարձած ընթացքը կտրուկ փոխելու մասին, պաշտոնյաներն արագ վրա են բերում՝ մի՛ քաղաքականացրեք, կամ՝ դրանք քաղաքական հարցեր են, եկեք դրանից չխոսենք։ Բոլոր այս ոլորտները քաղաքական են, և հնարավոր չէ քաղաքականացնել մի բան, որն ինքնին քաղաքական է, բայց կարելի է կոծկել դրա՝ քաղաքական լինելու հանգամանքը։ Ըստ իս, վերը բերված խոսքերը պարզապես փոփոխությունների նկատմամբ վախի արտահայտություն են։ Այսքանը՝ սույն գրության վերջին բաժնի շրջանակը նախանշելու համար։ Հետաքրքիր է, թե ինչ տեսակի կառույցներն են սովորաբար հարձակման զոհ դառնում Երևանում, ինչ տեսակինները՝ պահպանվում, և ինչու է հատկապես քաղաքի կենտրոնը դարձել թիրախ։ Մեկը՝ ոճական բաժանումն է կամ ճարտարապետական դպրոցների շուրջ բանավեճը․ կոնստրուկտիվիզմ, կլասիցիզմ, նեոկլասիցիզմ, մոդեռն և այլն․ սրա մասին շատ է խոսվել և այս գրության մեջ կփորձեմ չանդրադառնալ դրան (առավել ևս, որ իմ ուղիղ գործը չեմ համարում այդ տեսանկյունից հարցին նայելը): Մյուսը՝ գործառութային բաժանումն է․ օրինակ՝ Սևան հյուրանոցը քանդվեց, բայց քաղաքում կառուցվել են այլ հյուրանոցներ, խորհրդային տարիներից մնացածների մի մասը շարունակում են աշխատել՝ պահպանելով նախնական նկարագիրը (Արմենիա/Մարիոթ), մյուս մասը խիստ աղավաղվել է (Դվին)։ Բայց հյուրանոցներ Երևանին պետք են։ Իսկ ահա տպարանի շենքը պայթեցվեց, Գրապալատի համալիրը տարերայնորեն բաժան-բաժան է արվել և հիմա աղավաղման ընթացքի մեջ է, բայց դրանց փոխարեն խոշոր տպարաններ կամ գրադարաններ չեն կառուցվել։ Երևի պիտի գոհ լինենք, որ Ազգային գրադարանին հարող տարածքն է միայն յուրացվել, շենքին բանը չի հասել։ Լեզվի կենտրոնի քանդման մասին ավելորդ անգամ չխոսենք։ Ուրեմն, Երևանին գրադրաններ ու տպարաններ, գրի և գրականության, լեզվի հետ առնչվող հաստատություններ պետք չեն, գոնե կենտրոնում։ Նոր գրախանութներ չեն կառուցվել, բայց այլ նշանակության կառույցների նեսում նոր գրախանութներ հաջողվել է խցկել։ Բացի «Մոսկվա» կինոթատրոնից, մնացած բոլորը նշանակություն են փոխել (ավտոխանութները կարծես հարմար են գալիս նախկին կինոթատրոնների շենքերում) կամ չեն գործում, և փոխարենը ստանդարտացված փոքրիկ կինոդահլիճներ են ձևավորվել մոլերի ներսում, ինչով շեշտվում է նախկինում կարևոր մշակութային պրակտիկայի լծորդումը սպառողականությանը։ Իսկ վերջերս Մալաթիա-Սեբաստիա համայնքում վերականգնված «Հայաստան» կինոթատրոնը ձեռքի հետ վերածվեց նաև ժամանցի կենտրոնի։ Այժմ անդրադառնանք կրթական հաստատություններին։ Սպայի տանը գործում էին զանազան խմբակներ։ Այն քանդվեց, տեղը կառուցվեց բազմաֆունկցիոնալ բիզնես համալիր, փոխվել են նաև շատ շենքերի գործառույթներ, որտեղ նախկինում գործում էին ուսումնարաններ, արվեստի խմբակներ, բայց փոխարենը, կարծես, չի կառուցվել կայացած նախաբուհական և արհեստագործական ուսումնական մի հաստատություն։ Թումոն բացառություն է, բայց այն, որքան տեղյակ եմ, տեղական միջոցներով չի կառուցվել ու նաև քաղաքի կենտրոնից քիչ հեռու է։ Նոր դպրոցներ նույնպես չկան կենտրոնում, իսկ հներից մի քանիսը վերացել են (Մռավյանի դպրոցը Զաքյան փողոցի վրա դարձավ փաստաբանների պալատ, հետո՝ հյուրանոց, Հրաչյա Աճառյանի դպրոցը ճոպանուղու հարևանությամբ վերացավ, շենքն էլ աղավաղվեց)։ Այստեղ եզրակացություններ անելն ավելի բարդ է, որովհետև դժվար է գտնել մի մարդ, որը բաց կհայտարարի, թե կրթություն պետք չէ Երևանին կամ Հայաստանին։ Իրականում գործ ունենք խճճված ընթացքի հետ, որից գլուխ հանելը հեշտ գործ չէ։ Երևանի կենտրոնում բուհական կրթության համար նախատեսված նոր շենքերն են ԵՊՀ փիլիսոփայության և հոգեբանության ֆակուլտետը, Մաշտոցի համալսարանի շենքը, որը կառույցի կամ կրթական նշանակության առումով համեմատելի չէ խորհրդային շրջանում հիմնադրված բուհերի հետ, և նույն Աճառյանի դպրոցի տեղում հայտնված ՀԱՊԿ ակադեմիան, որի կրթական նպատակները թույլ տվեք կասկածի տակ առնել։ Կա Ամերիկյան համալսարանի նոր մասնաշենքը և կենտրոնից է՛լ ավելի հեռու շենքեր, և որքան ես գիտեմ՝ դրանք նույնպես ներքին ներդրման արդյունք չեն և չեն կառուցվել տեղական քաղաքականության որոշումների հիման վրա։ Ամենևին չեմ պնդում, թե նոր բուհական շենքեր է պետք տեղակայել քաղաքի կենտրոնում, այլ փորձում եմ զարգացման տրամաբանությունը որսալ։ Եթե սրա հետ առադրենք կենտրոնում հայտնված նոր բանկերի, հյուրանոցների, էլիտար բնակելի և բիզնես կենտրոնների շենքերի քանակն ու չափերը, խնդիրն ավելի կհստակվի։ Բայց թողնենք այդ մանրակրկիտ հետազոտությունն ավելի նպաստավոր օրերի համար։ Ընդհանուր, դեռևս անմշակ և խորքային հետազոտությունների կարոտ եզրահանգումն այն է, որ ամեն բան, որը չի նպաստում այսրոպեական շահույթին, կա՛մ կենտրոնից դուրս է մղվում ավելի մատչելի տարածքներ, կա՛մ առհասարակ ջնջվում է։ Եվ այս վերջինին է առնչվում Ֆիրդուսիում գտնվող աղյուսաշեն շենքերի հարցը․ դրանք հուշարձանի արժեք ունեն, բայց արագ շահույթ չեն բերի, ավելի երկարատև և բծախնդիր մոտեցում են պահանջում և քաղաքի կենտրոնում գուցե առհասարակ խանգարող գործոն են դիտվում կարճաժամկետ ձեռնարկատիրության համար։ Ո՛չ ֆիրդուսու կառուցապատման նախագծում, ո՛չ էլ Հյուսիսային պողոտայում չկա մանկապարտեզի, դպրոցի, կինոթատրոնի կամ գրադարանի առանձին շենք։ Այս հաստատություններից օգտվելու համար բնակիչներն ավել ժամանակ կամ վառելիք են ծախսում՝ առաջացնելով խցանումներ։ Հավանաբար այս հարցի և հասունացող բողոքի բնույթի վերաբերյալ աղոտ կռահումներ կան, այլապես դժվար է բացատրել փոխվարչապետ Տիգրան Ավինյանի հետևյալ գրառումը․ Սիրելի՛ հայրենակիցներ, հաշվի առնելով Ֆիրդուսի թաղամասի շուրջ տեղի ունեցած հասարակական քննարկումները` ցանկանում եմ տեղեկացնել, որ կառուցապատողների հետ բանակցությունների արդյունքում մի շարք դրական փոփոխություններ ենք մտցրել կառուցապատման նախագծում: Մասնավորապես որոշվել է. Հուշարձանային տարածքում գտնվող Հանրապետության և Տիգրան Մեծ փողոցներին հարակից հուշարձանները պահպանել իրենց տեղերում, վերարժևորել շենքերի ետնամասի ֆասադները և տվյալ տարածքների համար ստեղծել նոր, համահունչ զբոսաշրջային միջավայր՝ 2-4 հարկանի պատմական շենքերով, փայտե պատշգամբներով և հուշարձան շենքերի միջև 200մ հետիոտնային ճանապարհով: Այս տարածքում 1-ին և 2-րդ հարկերում նախատեսվող սրճարաններից և հուշանվերների խանութներից բացի ներկայումս կառուցապատողների հետ քննարկում ենք պատմական միջավայրի տարածքում՝ 2-րդ և 3-րդ հարկերում, ստեղծել մշակութային հայտնի գործիչների թանգարաններ։ Այս փոփոխությունները կփարատեն մտահոգությունները և Ֆիրդուսի թաղամասի կառուցապատման ծրագիրը էլ ավելի լավը ու ամբողջական կդարձնեն: Բայց սա լոկ «կյանքի, մշակութային կյանքի, տնտեսական կյանքի ցուցադրության, ամեն ինչի ցուցադրության» օրինակ է, որը շրջանցում է խնդիրները՝ դրանք լուծելու փոխարեն, որովհետև նշված տարածքներն առհասարակ կառուցապատման «կոնցեպտ»-ի մաս չեն և շենքերն ունեն հուշարձանի կարգավիճակ, իսկ խնդրո առարկա աղյուսաշեն կառույցների և օրերս քանդված տուֆակերտ կառույցի մասին խոսք չկա գրառման մեջ։ Երևանում, հատկապես՝ դրա կենտրոնում, տեղի ունեցող տարածական փոփոխությունները փոխկապակցված են քաղաքի սոցիալական գործընթացներին։ Այդ տարածական փոփոխություններնը, ընդսմին, խթանում են սոցիալական զարգացումներ։ Սոցիակալան կյանքի ուղենիշերի փոփոխությունը և Երևանում տեղի ունեցող տարածական զարգացումները նույն բանն են, ու Երևանը հետզհետե հրաժեշտ է տալիս լավ կազմակերպված արդիական քաղաք լինելու հավակնությանը։ Եվ խորքային լուծումը ոչ այնքան ձեռնարկատիրությունը և փողը քաղաքապլանավորմանը հակադրելու մեջ է, որքան փողի այլ տեսակի գործառնում պատկերացնելը, որովհետև, Մեսչյանը ճիշտ էր, դրանք նույն բանն են, ավելի ճիշտ՝ նույն բանի տարբեր մոմենտները։ Հետգրություն․ թեման շարունակելու մարտահրավեր եմ նետում Սարհատ Պետրոսյանին [1] David Harvey, Social Justice and the City, revised edition, The University of Georgia press, 2009, 45-46 էջեր, թարգմ․ Դ․ Ս․։

18:50 - 30 հունիսի, 2020

Հայաստանի «զբոսաշրջային ուտոպիան» [Challenge 3.4 | Վահագն Վարդումյան]

Հայաստանի «զբոսաշրջային ուտոպիան» [Challenge 3.4 | Վահագն Վարդումյան]

“Challenge” նախագիծն ուղղված է հանրային քննարկում խթանելու ներուժ ունեցող անհատների համար գրելու, ստեղծագործելու, փոփոխությունների միտք գեներացնելու ինչպես ֆինանսական, այնպես էլ հոգեբանական մոտիվացիա ստեղծելուն։ Յուրաքանչյուր հեղինակ հոդվածի վերջում «մարտահրավեր» է նետում այլ հրապարակախոսի, ոլորտային մասնագետի, փորձագետի կամ ցանկացած մարդու, որին համարում է թեմայի արժանի շարունակող։ Ներդրված է նվիրատվությունների համակարգ (հոդվածի վերջում), որի միջոցով ընթերցողը հնարավորություն ունի նվիրատվություն կատարել հոդվածագրին։ infocom.am-ը հանդես է գալիս որպես միջնորդ ընթերցողի և հոդվածագրի միջև։ Վահագն Վարդումյանը, ընդունելով Տաթև Ասրյանի՝ «Տուրիզմ․ մարդու համար և մարդու մասին [Challenge 3.3]» հոդվածով նետած մարտահրավերը, զարգացրել է զբոսաշրջության թեման։ 2027 2027 թվականն է։ Մոլորակն ինչ-որ հրաշքով դեռևս ոչ միայն չի վերացել, այլև նույնիսկ որոշ չափով առողջացել է՝ 2020-ի համեմատ։ Մարդիկ նույնպես, ինչ-որ հրաշքով, դեռ կան ու շարունակում են ապրել, աշխատել, ճամփորդել ու բազմանալ, իհարկե՝ մի քիչ այլ կերպ, քան մինչև 2020-ը։ Հայաստանը նույնպես դեռ կա, և արտերկրում Հայաստանի մասին արդեն շատերը գիտեն ու ավելի շատ բան գիտեն, քան նախկինում, քանի արդեն վաղուց գործարկվել ու պարբերաբար թարմացվում են մեր չնաշխարհիկ երկրի մասին պատմող օնլայն պլատֆորմները, ժամացույցի մեխանիզմի նման գործում են ամենատարբեր զբոսաշրջային ծառայությունների օնլայն ամրագրման համակարգերը՝ թե՛ պետական, թե՛ մասնավոր։ Զբոսաշրջային տեղեկությունների ու ծառայությունների համատարած թվայնացման այս ալիքը Քովիդ 19-ի ստեղծած ճգնաժամի անմիջական հետևանքն էր, որի հաղթահարմամբ, սակայն, այն առանձնապես չմեղմացավ, կարծես թե համավարակն ընդամենը լավ առիթ էր, որպեսզի մինչ այդ բուկլետների մեջ հնացող տեղեկություններն արագորեն վերածվեն դինամիկ ինտերակտիվ նյութերի ու վերջապես ինչ-որ մեկին պետք գան։ Աշխարհի տարբեր ծայրերում ապրող մարդիկ այժմ ինտերնետում փնտրում են իրենց հետաքրքրող բնույթի հանգստավայրեր ու հանգստի ձևեր՝ հիմնականում ի վերջո պատահաբար իմանալով, որ կա Հայաստան կոչվող փոքրիկ երկիր, որտեղ կան, օրինակ, բնության հատուկ պահպանվող տարածքներ՝ բազմաթիվ կարմիրգրքային վայրի կենդանիներով, որոնց գուցե նաև ստացվի տեսնել սեփական աչքերով (հեռադիտակով), անձայն դռոնով, եթե Հայաստան այցելելուց առաջ հասցնես նախապես ամրագրել քո այցելությունը տվյալ արգելոցներ կամ ազգային պարկերի արգելոցային գոտիներ։ Պարզապես օնլայն պլատֆորմում ընտրում ես առկա սահմանափակ թվով թույլատրելի այցելություններից մեկը կամ մի քանիսը, վստահ լինելով, որ ոչինչ չի չեղարկվի, վճարում ես կանխավճարն ու սկսում խանդաղատանքով հաշվել օրերդ։ Այս պլատֆորմից տեղեկանում ես նաև Հայաստանի զբոսաշրջության մեջ ներգրավված զանազան գյուղական տատիկ-պապիկների, շնորհալի երիտասարդների, տեղական համարձակ ու հետաքրքիր ստարտափերի ու շատ այլ զբոսաշրջային գրավչությունների մասին, որոնք բոլորը հակիրճ նկարագրություններով ներկայացված են պլատֆորմի ինտերակտիվ քարտեզների շերտերում։ Պատմամշակութային հուշարձանների մասին էլ ոչ ոք չի մոռացել 2027-ին, դեռ ավելին, կարող ես նախապես որոշել, թե դու ո՞ր օրն ու ի՞նչ ժամի ես ուզում այցելել տվյալ ֆիզիկապես գոյություն ունեցող կամ վաղուց քանդված հուշարձանը (այս վերջինն արդեն AR/VR տարբերակով)՝ ելնելով քո ընտրած ժամանակահատվածում տվյալ վայրում այցելուների հնարավոր քանակից, որի մասին համակարգում անընդհատ թարմացվող ճշգրիտ տվյալներ կան, ներառյալ՝ վիրտուալ այցելուները, պատմական դեմքերը և այլն։ Կարող ես, փաստորեն, ընտրել, թե մոտավորապես ի՞նչ քանակի այցելուների ներկայություն կհանդուրժես, կօգտվե՞ս արդյոք բազմաթիվ օնլայն կամ օֆլայն ուղեկցորդներից որևէ մեկի ծառայությունից, թե՞ ոչ, և վերջապես՝ գուցե որոշես մի կլորիկ գումարի դիմաց կերպափոխվել Հայաստանի պատմական որևէ դարաշրջանի ինչ-որ քեզ հարազատ կերպարի ու այդպես այցելել տվյալ հուշարձանը՝ գուցե տեղում մասնակցելու ինչ-որ հնադարյան ծեսի։ Վիրտուալ և լրացված իրականության ռեժիմների կիրառմամբ էլ սկսել են այցելուներ հայտնվել այնպիսի վայրերում, որտեղ նախկինում գրեթե երբեք ոչ ոք չէր լինում (օրինակ՝ Ծիծեռնակաբերդի Աստղիկ դիցուհու տաճարի վայրում)։ Սա իր հերթին օգնում է ֆիզիկապես թեթևացնել դեպի վաղուց հայտնի այցելավայրեր մեծ հոսքերը՝ RR-ում (Real Reality) ընդամենը QR կամ նման այլ կոդ պարունակող մի փոքրիկ նշասալիկ զետեղելով։ Տեխնոլոգիական բազում օգտակար նորարարությունների շնորհիվ նաև ավելի վերահսկելի է դարձել պատմամշակութային կամ բնության հուշարձաններ այցելությունների վարձավճարների գանձումը, դրանց մերձակայքում հանգստի կազմակերպումն ու, գուշակեցի՞ք՝ աղբի կառավարումը։ Չծիծաղեք, բայց աղբի որոշ տեսակներ իրենք իրենց «բերանով» հայտնում են տվյալ հուշարձանի պահապաններին, թե ո՞վ է աղբի հեղինակը, իսկ դեռևս որևէ տեսակի ինտելեկտ չունեցող աղբի մուտքն ու ելքը վերահսկվում է ռեկրեացիոն գոտիներում տեղադրված տեսահսկման սարքերի միջոցով։ Չգիտեմ՝ 2027 թվականին մարդիկ դեռևս «Սքայփի» փոխարեն «Զո՞ւմ» են օգտագործում, թե՞ անցել են «Զանգի»-ին, բայց զբոսաշրջային այցելությունների ավելի բարձր մակարդակի օնլայն ամրագրումներն արդեն առօրյայի անբաժան մասն են։ Ահա 2027-ին Եվրոպայից Հայաստան այդպիսի մի օնլայն հարցում-ամրագրման օրինակ. -Բարև ձեզ, Հայաստանում վայրի բնության գրկում փորձառության ի՞նչ տարբերակներ ունեք։ -Բարև ձեզ, օնլայն պլատֆորմում եղած բազմաթիվ տարբերակներից մեր ընկերությունը նախընտրում է հետևյալ փորձառությունները. «Լուռ թռչնադիտում և թռչնալսում», «Կենդանադիտում», որ կներառի առնվազն 10 տեսակի կենդանիների, «Անձայն էլեկտրահեծանիվներով արշավ դեպի Երջանկահովիտ` Հովազաձորի մոտ կանգառով», «Ձիերով հեծյալ արշավ Խոսրովի անտառի հիմնադրման թեմայով», «Ծառագուշակություն Սոսյաց անտառում», «Արշակունիների գանձերը» վիրտուալ քվեստ, «Էլեկտրաջիփինգ՝ «Ճանապարհ» արահետով», «Ջրվեժամեդիտացիա «Տրանսկովկասյան արահետի» վրա», «Ֆոտո-որս՝ AR/VR/RR (Real Reality) իրականության տեսակների հիբրիդային միախառնումով» և «Անտառային հատապտղահավաք Արջաստանում»։ Եթե հուշեք, թե դուք ավելի շատ ի՞նչ բնույթի փորձառություն եք նախընտրում, մեզ համար ավելի հեշտ կլինի գտնել այն, ինչը ձեզ առավել հարմար է։ -Շնորհակալություն։ Ես ունեմ մի քանի անհատական հարցում մեզ դիմած այցելուների անունից, բոլորն էլ բավական ինքնատիպ։ Սկսեմ համեմատաբար բարդերից. օրինակ՝ մի նորապսակ զույգ կա, որ խնդրել է իրենց տանել ամբողջովին վայրի տեղում թողնել, որպեսզի մի քանի օր անընդմեջ երկարատև մեդիտացիա անեն։ Կարծում եմ՝ «Ջրվեժամեդիտացիան Տրանսկովկասյան արահետի վրա» նրանց կհետաքրքրի։ Միակ պահանջը` որ մոտերքում ջուր լինի։ -Իսկ ոչինչ չե՞ն ուտելու։ -Ոչ։ -Շատ լավ։ Ես ձեզ մի հղում կուղարկեմ, որտեղ դուք և նրանք կարող եք ծանոթանալ ոչ միայն նմանատիպ փորձառության կազմակերպման մանրամասներին, այլև պատասխանատվությունից ազատման մեր ձևաթղթին ու, եթե համաձայն եք բովանդակությանը, ստորագրեք այն նախքան ձեր այցը։ Դա մեր պարտադիր պայմանն է։ -Շատ լավ, կսպասեմ։-Ի դեպ՝ վերը նշված բոլոր փորձառությունները կարող եք փնտրել ինտերակտիվ քարտեզի վրա, տեսնել, թե դրանցից որոնք որ տարածքներում են առկա, ընտրել ու ամրագրել։ Մենք էլ տեղում ամեն ինչ կնախապատրաստենք ձեզ համար։ Մեր առաջարկներից մի քանիսը միայն «Խոսրովի պետական արգելոցում» են հնարավոր, բայց մեծ մասը՝ գրեթե բոլոր ԲՀՊՏ-ներում ու հարակից տարածքներում։ Է՞լ ինչ նախընտրանքներ ունեք։ -Չզարմանաք, բայց նաև երեք «օդակեր» ունենք, որոնց հիմնական ակնկալիքն ու կարիքը որակյալ լռությունն ու միջավայրի մաքրությունն է, տեղաշարժն էլ` բացարձակապես անձայն էլեկտրատրանսպորտով։ Պատկերացնո՞ւմ եք, նրանք ողջ ընթացքում սննդի ու ջրի կարիք չեն ունենալու, բայց որակյալ լռության համար պատրաստ են վճարել 3 անգամ ավելի, քան մյուսները վճարում են լավագույն սննդի համար։ -Իսկապես հետաքրքիր մարդիկ են երևում։ Դա էլ կկազմակերպենք, խնդիր չկա։ «Արփի լիճ» ազգային պարկը հիանալի վայր է նման այցելուների համար։ Այնտեղ ունենք Էկոտներ՝ հնարավոր ամենամաքուր էկոշինանյութերով կառուցված, ինչպես նաև՝ էլեկտրական անձայն օդային տաքսիներ, որոնցից կարող են հենց իրենք ընտրել՝ որ տեսակն ուզեն, այս նույն ամրագրման համակարգով։ -Շատ լավ։ Հաջորդը անհատական տրանսֆորմացիայի նպատակով Հայաստան գալու ցանկություն ունեցող մեր 21-ամյա ուսանողուհին է. նա ուզում է այնպիսի արկածներ ու փորձառություն, որոնք կօգնեն սանձել, ինչպես ինքն է նշել, իր չափից ավելի փքված Էգոն, բալանսավորել սխալ դաստիարակության պատճառով ձեռք բերած քմահաճույքներն ու զարգացնել կամքի ուժը։ -Լավ, ենթադրում եմ, որ այդ ամենը նույնպես վայրի բնության գրկում պիտի կազմակերպվի, այլընտրանք չկա՝ հատկապես այսպիսի ակնկալիքներ ունեցող այցելուների դեպքում։ -Այո, իհարկե։ -Ուրեմն վայրի բնությունից բացի կառաջարկեմ նաև սոցիալական օգնության տարրերով փորձառություն երկու մարզերի սահմանամերձ, ծերացող գյուղերում, այցեր ու օգնություն տեղի ծերերին, թարգմանչի օգնությամբ շփում տեղացի հասակակիցների հետ, որոնք ընդհանրապես զուրկ են ժամանցի վայրեր ու ակումբներ հաճախելու հնարավորությունից, քանի որ դրանք իրենց համայնքներում պարզապես գոյություն չունեն։ Կներառենք նաև գիշերակաց գնդակոծվող գյուղերից մեկի ամենավտանգավոր հատվածում՝ իհարկե վերը նշածս անվտանգության կանոններին ծանոթանալուց և պատասխանատվությունից ազատման թերթիկը ստորագրելուց հետո։ Կլինեն այցեր տեղական մանկատներ, մի քանի օր գիշերակաց հենց մանկատներում, իսկ փորձառության ամենավերջում՝ ձիաթերապիա։ -Հետաքրքիր առաջարկ է, անպայման կդիտարկենք որպես հնարավոր տարբերակ։ Շատ շնորհակալ եմ, կապի մեջ կլինենք։ Ցտեսություն։-Ես էլ եմ շնորհակալ, կսպասեմ ձեր նորություններին։ Ցտեսություն։Զանգի ավարտին ավտոմատ բացված պատուհանն առաջարկեց երկուստեք գնահատել զանգը, մեր օնլայն պլատֆորմն էլ անմիջապես հարցման բոլոր հավանական հասցեատերերին ուղարկեց հնարավոր ամրագրումների մասին նախնական տվյալներ։ Այդ ընթացքում «Խոսրովի անտառ» պետական արգելոցում դեգերող հովազը հասցրեց մթան մեջ աչքերի փայլով տարբերել քարայծին՝ գայլից։ 2020 Հայաստան։ Մեր օրեր։ Բնությունը դեռ չի հասցրել ինքնամաքրվել ոչ վաղ անցյալում տեղական ու միջազգային զբոսաշրջիկների թվի աճի աղբոտ հետևանքներից, բայց արդեն նոր թափով սկսել են աղտոտվել բոլոր այն հայտնի ու անհայտ այցելավայրերը, որոնց տեղը գիտի տեղական «զբոսաշրջիկը», կամ, եթե հանեմ չակերտները՝ քեֆաշրջիկը։ Աղբի խնդիրը, լինելով ամենատեսանելիներից մեկը, շարունակում է մնալ առաջին պլանում՝ ի ցույց դնելով ավելի խորքային քաղաքակրթական խնդիրներ, որոնք, «բարեբախտաբար», ոչ միայն մեր հասարակությանն են բնորոշ։ Հանրային տարածքների հանդեպ յուրաքանչյուր անխնա, անփույթ վերաբերմունքի հիմքում ընկած է այդ տարածքի սխալ ընկալումը մարդկանց՝ հաճախ զարմանալիորեն մեծ խմբերի կողմից։ Խնդրի մյուս կողմն էլ առհասարակ շրջակա միջավայրում իր տեղի ու դերի մասին ժամանակակից մարդու, հատկապես քաղաքաբնակի, խեղված պատկերացումներն են, որոնցից անմիջականորեն բխում են նրա բազմաթիվ վնասակար վարքագծային մոդելները, որոնց բնորոշ է պատասխանատվության բացակայությունը, եթե չկա որևէ սանձող մեխանիզմ։ Մյուս կողմից էլ՝ սեփական մաշկից դուրս ամեն ինչի հանդեպ սպառողական մոտեցման արատավոր մշակույթն ներկայումս վերածվել է արագորեն սեղմվող գլոբալ օղակի, որի մեջ մարդու գոյատևմանն ու զանազան իրական և կեղծ պահանջմունքների բավարարմանը զոհ է գնում մնացած ամեն ինչ, ներառյալ հենց ինքը՝ մարդը։ Ի՞նչ անել Զբոսաշրջության ոլորտը, ինչպես ցույց տվեցին վերջին ամիսների բուռն իրադարձությունները, չի կարող կղզիացած գոյություն ունենալ, իսկ ճիշտ չկառավարվելու դեպքում կարող է միանգամայն լուրջ վնասներ հասցնել թե՛ շրջակա միջավայրին, թե՛ տեղական մշակույթներին, ըստ իս անհրաժեշտ է փոխել այդ ոլորտի հանդեպ մեր մոտեցումներն ու սկսել այն դիտարկել նախևառաջ որպես մարդու լիարժեք/լիաթոք հանգստի, ապաև ինքնազարգացման միջոց, միջավայր։ Իհարկե ոչ բոլորն են տեղյակ, որ կարիք ունեն ինքնազարգացման, մինչդեռ մարդկանց մեծ մասը դեմ չէ լիաթոք հանգստանալ։ Զբոսաշրջության ոլորտի ներկայացուցիչների խնդիրն է՝ լավագույնս կազմակերպել այդ հանգիստը, սակայն արագորեն փոփոխվող աշխարհում արդեն օրեցօր ավելի արդիական է դառնում նաև մարդկանց համար ինքնազարգացման հնարավորություններ ստեղծելը, որակյալ հանգստին զուգահեռ, որպեսզի բոլորով պարբերաբար չհայտնվենք խախտված հավասարակշռության ծուղակում։ Զբոսաշրջության կազմակերպման հնացող կամ հնացած մոտեցումների ու այս նոր մոտեցման միջև սկզբունքային տարբերությունն այն է, որ մարդն այսուհետ դադարում է լինել լոկ օտար այցելու, բիզնես-հաճախորդ, որի հետ մեզ կապող միակ օղակը փողն է, շփման հիմնական ոճն էլ՝ կիսաշինծու պաշտոնականը։ 2027-ի զբոսաշրջիկն արդեն առնվազն ԷԿՈզբոսաշրջիկ է, որի համար ամենևին նույնը չէ, թե ո՞ւր է գնում ձեր գեղեցիկ ու հարմարավետ հյուրատանը կեցության ընթացքում իր իսկ գոյացրած աղբը, ի՞նչ վառելիքով է աշխատում իրեն տեղափոխող մեքենան ու ձիավարության համար իր տված թեյավճարի որքա՞ն տոկոսն է հասնելու ձիուն՝ ասենք, համեղ խոտի կամ հարմարավետ թամբի տեսքով։ Ոմանք միանգամայն խստորեն հարցուփորձ են անում ձեզ, թե արդյոք իրենց մատուցված սննդի որքա՞ն մասն է իսկապես բերվում փոքր ֆերմերային տնտեսություններից՝ այդպիսով օգնելով վերջիններիս գոյատևել ու զարգանալ։ Չզարմանաք, եթե հյուրը որոշի ստուգել ձեր ասածներն ու թռչնադիտման համար իրեն հանձնված հեռադիտակով սկսի թաքուն հետևել ձեր տեղաշարժին: Ձեր հյուրն արդեն այնքան լավ է տեղեկացված արդի բնապահպանական խնդիրներից ու այնքան պատրաստված է ժամանել ձեր հյուրատուն, որ ձեզ մնում է միայն սեփական մշակույթում հնուց ի վեր եղած ու լավ մոռացված բնապահպանական կենսակերպի տարրերի լավ գիտակ լինել, որպեսզի հետո հանգիստ խղճով կարողանաք պարծենալ, որ մի բան էլ այցելուն ձեզանից սովորեց։ Ոչինչ, եթե Ամիրդովլաթ Ամասիացու «Անգիտաց անպետն» ամբողջությամբ չգիտեք, բավական է իմանաք ընդամենը մի քանի դեղատոմս ու ճիշտ ընտրված պահին պատմեք դրանց կիրառության մասին։ Այստեղ մեծապես կօգներ նաև, օրինակ, հազարաշեն տներից բաղկացած փոքրիկ գյուղակի գոյությունը, որտեղ զբոսաշրջիկները կարող էին ապրել այնպես, ինչպես ապրել են մեր նախնիները, զգալ ամեն ինչ իրենց մաշկի վրա ու հետո ամեն անգամ կրակի հոտի հետ հիշել Հայաստանը։ Իհարկե, մեր հոգևոր ու նյութական մշակույթը, մեր պատմական ժառանգությունը եղել են ու կմնան երկրի հիմնական գրավչությունները, սակայն դրանց ավելի ճիշտ մատուցման, գուցե որոշակի թեմատիկ համակարգման ու նպատակային թիրախավորման առումով դեռ հսկայական աշխատանք կա անելու։ Դիցուք՝ մեկն իմացել է Եղեգնաձորի հին կարի ֆաբրիկայի մասին և ուզում է մոտակայքում քայլարշավելուց հետո անպայման այցելել այդ վայրը, մյուսն էլ զբաղվում է հեթանոսական մշակույթի ուսումնասիրությամբ և ուզում է ծանոթանալ մեր պատմության նախաքրիստոնեական շրջանի պահպանված հետքերին։ Արդյոք մենք պատրա՞ստ ենք այս երկուսին ընկալել այն նույն հարթության մեջ, որում այժմ ընկալում ենք Գառնի-Գեղարդ սպառողներին։ Արդյոք պատրա՞ստ ենք զոհել Սևանավանք այցելությունն իր կեղծ լուսնաքարերի ու ագրեսիվ հուշանվերավաճառների հետ մեկտեղ՝ պատուհան թողնելով մոտակայքում գտնվող Յոթնաղբյուր լեռան վերելքի կամ Լճաշենի հնավայրերից մեկում նոր պեղումների մասնակցելու համար, եթե ապագա զբոսաշրջիկն ասի, որ այդպես է գերադասում։ Սա չի նշանակում, թե թերակղզին ու Սևանավանքը կարևոր չեն։ Խնդիրն այն է, թե ինչպե՞ս ենք որոշում, թե ում ո՞ւր է պետք տանել, ի՞նչ է պետք ցույց տալ։ Ձեռքի տակ եղած երկու «Փ»-երին համադրելու խնդիր ունենք. փաթեթներն այսուհետ հնաոճ են լինելու՝ առանց փորձառության։ Հնաոճ ու ոչ այնքան պահանջված։ 1841 1841 թվի այս օրերն էին, երբ այսպես կոչված «փաթեթային հանգստի» ակամա հեղինակ, 19-րդ դարի ամենահաջողակ զբոսաշրջային ընկերության հիմնադիր, բրիտանացի Թոմաս Քուքը հղացավ աղքատ աշխատավորներին գնացքով դեպի մոտակա քաղաքներից մեկը մեկօրյա ճամփորդության տանելու գաղափարը, որի համար նրանք պիտի վճարեին յուրաքանչյուրն ընդամենը 1 շիլինգ (այժմյան փոխարժեքով՝ մոտ 100 դրամ), բայց պիտի վայելեին այնպիսի հանգիստ, որպիսին այդ օրերին հասու էր միայն հարուստներին, և որը, ըստ Քուքի, պիտի դեպի լավը փոխեր մարդկանց ներաշխարհը։ Հանգիստը ներառում էր հատուկ նրանց հետ ժամանած նվագախմբի ելույթներ, պիկնիկ, հետաքրքիր ելույթներ, բացօթյա խաղեր, խմբային պարեր, քրիքեթ խաղի մրցաշար և այլն։ Առաջնային գաղափարն այն էր, որ որակյալ հանգիստը, ներառյալ հետագայում նաև օվկիանոսի այն կողմում, հասանելի լինի աշխատավոր դասին ևս, այլ ոչ թե լոկ վերին խավերի մենաշնորհը լինի։ Տարիների ընթացքում, սակայն, այս գաղափարն անճանաչելիորեն ձևափոխվեց, հիմնականում Քուքի որդու՝ Ջոն Մեյսըն Քուքի թեթև ձեռքով, 1870-ականներից դառնալով եվրոպական ազնվականների ու հնդիկ մահառաջաների ամենասիրված ընկերություններից մեկը, և, այդուհանդերձ, հեռանալով իր առաջնային կոչումից։ Հենց այդ ժամանակ էլ, հավանաբար, սկսվեց զանգվածային զբոսաշրջության դարաշրջանը, որի ավարտը, հնարավոր է, պատմության մեջ ամրագրվի 2020 թվականով։ Կապրենք կտեսնենք։ 2027 Վենետիկ։ Ծնունդով վենետիկցի երիտասարդ Էլենան, ով տեղի զբոսաշրջային թոհուբոհից ու աղմուկից պարզապես փախել ու վերջին տարիներին ապրում էր Պորտուգալիայի էկոգյուղերում, վերջապես վերադարձել է ծննդավայր ու կարոտած շրջում է Վենետիկի արդեն անհամեմատ ավելի հանգիստ փողոցներով։ Քաղաքի երբեմնի «զբոսաշրջային մեքքա» տիտղոսն աստիճանաբար տարալուծվում է քաղաքային խաղաղ ու մաքրված ջրերում, իսկ հուշանվերների շուկան աստիճանաբար ազատվում է վարակի պես ամենուր հայտնված “Made in China” պիտակից։ «Ադրիատիկի թագուհին» վերստին սիրելի է ոչ միայն օտարերկրյա այցելուների, այլև ունևոր ու չունևոր տեղաբնակների համար՝ Քովիդ 19-ով փոխված աշխարհում զանգվածային զբոսաշրջության անցանկալի զարգացումների դեմ արված ճիշտ քայլերի շնորհիվ։ Հետգրություն․ թեման շարունակելու նպատակով մարտահրավեր եմ նետում Հայարփի Օհանյանին։ Հեղինակը "Thyme Travel Armenia" զբոսաշրջային ընկերության համահիմնադիրն ու տնօրենն է։

20:57 - 28 հունիսի, 2020

Գաղափարախոսական դրսեւորումները հետհեղափոխական Հայաստանում [Challenge 7.2 | Էդգար Վարդանյան]

Գաղափարախոսական դրսեւորումները հետհեղափոխական Հայաստանում [Challenge 7.2 | Էդգար Վարդանյան]

“Challenge” նախագիծն ուղղված է հանրային քննարկում խթանելու ներուժ ունեցող անհատների համար գրելու, ստեղծագործելու, փոփոխությունների միտք գեներացնելու ինչպես ֆինանսական, այնպես էլ հոգեբանական մոտիվացիա ստեղծելուն։ Յուրաքանչյուր հեղինակ հոդվածի վերջում «մարտահրավեր» է նետում այլ հրապարակախոսի, ոլորտային մասնագետի, փորձագետի կամ ցանկացած մարդու, որին համարում է թեմայի արժանի շարունակող։ Ներդրված է նվիրատվությունների համակարգ (հոդվածի վերջում), որի միջոցով ընթերցողը հնարավորություն ունի նվիրատվություն կատարել հոդվածագրին։ infocom.am-ը հանդես է գալիս որպես միջնորդ ընթերցողի և հոդվածագրի միջև։ Հրայր Մանուկյանը «Տնտեսական լիբերալիզմի առանձնացումն ու դաշինքը պահպանողականության հետ» հոդվածում ինձ մարտահրավեր նետելիս նշել էր. «Հայաստանը չի կարող խուսափել լիբերալիզմի ու պահպանողականության այն դրսևորումներից, որոնք եղել են Արևմուտքում վերջին 150 տարիներին և որոնք փոփոխություններով շարունակվում են նաև այսօր»: Ես, ընդհանուր առմամբ, համաձայն եմ այդ մտքի հետ: Բայց կարծում եմ, որ Հայաստանում գաղափարախոսական դրսեւորումները որոշակիորեն տարբերվելու են դասական ժողովրդավարությունների անցած ճանապարհից եւ ավելի շատ նման են լինելու Նոր ժողովրդավարություններում տեղի ունեցած գործընթացներին: Կարծում եմ նաեւ, որ դեռեւս 20-րդ դարի 60-ականներից սկսած «երրորդ ուղու» կամ «գաղափարախոսությունների վախճանի» տեսությունները նույնպես մեծ ազդեցություն են ունենալու եւ ունեն հայաստանյան քաղաքական գաղափարախոսական քննարկումների վրա: Հարկ է նշել, որ գաղափարախոսական դրսեւորումների բնույթը մեծապես պայմանավորված է կուսակցական համակարգի, կուսակցությունների կայացման, նրանց միջեւ իրական մրցակցության առկայության խնդրի հետ: Հանրահայտ քաղաքագետներ Ստեյն Ռոքքանը եւ Մարթին Լիփսեթը պնդում էին, որ միեւնույն սոցիալական դասակարգերը քվեարկում են միեւնույն կուսակցությունների օգտին: Այս հանգամանքը բացատրվում էր նրանով, որ կարծրացած սոցիալական պառակտումները (կլիվաժները) հանգեցնում են կայուն կուսակցական այլընտրանքների ձեւավորմանը (հայելիների տեսություն)։ Սա է մասնավորապես նորվեգացի քաղաքագետ Ռոքքանի մշակած «կարծրացման» տեսության հիմքը։ Ըստ նրա, կուսակցությունները դանդաղորեն հարմարվում են բնակչության (դասակարգի) սոցիալ-պրոֆեսիոնալ կազմի փոփոխություններին։ Սակայն «կարծրացման» տեսությունը ենթադրում է, որ համակարգի դինամիկան մնում է նույնը այն դեպքում, երբ գոյություն ունեցող դեմոկրատական համակարգը չի փոխվում։ Մինչեւ թավշյա հեղափոխությունը Հայաստանում հաստատված էր կիսահամախմբված ավտորիտար-օլիգարխիկ համակարգ։ Թավշյա հեղափոխությունը հնարավորություն տվեց դեպի ժողովրդավարություն անցում կատարելու գործընթաց սկսել։ Եթե Հայաստանի հասարակական-քաղաքական դաշտը դիտարկենք Ռոքքանի տեսության դիրքերից, ապա կարող ենք նկատել, որ նախկին սոցիալական կլիվաժները չեն ինստիտուցիոնալիզացվել կուսակցական համակարգում զուտ միայն այն պատճառով, որ իրական դեմոկրատիայի բացակայության պայմաններում գոյություն չուներ իրական կուսակցական համակարգ։ Ռոքքանը եւ Լիփսեթը նշում էին, որ ազգային եւ արդյունաբերական հեղափոխությունները, ընդանուր առմամբ, հանգեցնում են 4 տեսակի կլիվաժների եւ 8 տեսակի կուսակցությունների առաջացման: Ազգային հեղափոխություններ՝ կլիվաժ 1. կենտրոնի շահերը vs պերիֆերիայի շահերը (ստանդարտիզացված մոտեցում vs ռեգիոնալ առանձնահատկություններ, օրինակ, լեզու/կոնտրմշակույթ), կլիվաժ 2. ինքնավար եկեղեցին vs պետությունը կրթական համակարգում։ Արդյունաբերական հեղափոխություն՝ կլիվաժ 3. ագրարային շահերը vs արդյունաբերական բուրժուազիայի շահերը, կլիվաժ 4. աշխատավորները vs սեփականատերերը։ Սակայն այս ամենը քսաներորդ դարի կեսերին է գրվել: Մինչդեռ քսաներորդ դարի վաթսունականների վերջից, հատկապես 1968-ի հեղափոխական իրադարձություններից հետո, առաջացան նոր կլիվաժներ: Այնուամենայնիվ, կարծրացման օրենքն ասում է, որ տարբեր պետություններում կուսակցական համակարգը արտացոլում է գոյություն ունեցող օբյեկտիվ սոցիալական կլիվաժները: Սակայն քաղաքագետները նաեւ նշում են, որ ժամանակին զուգընթաց տեղի ունեցող սոցիալական կառուցվածքի փոփոխությունները ուղղակիորեն չեն ազդում կուսակցական համակարգի վրա, քանի որ կուսակցությունները, հակված լինելով չկորցնել իրենց էլեկտորատը, թաքցնում են կամ խեղաթյուրում են դասակարգային կառուցվածքում տեղի ունեցած փոփոխությունները: Այդ իսկ պատճառով մինչ այժմ էլ արդիական է ձախերի եւ աջերի բաժանումը քաղաքականությունում: Ի դեպ, բոլոր եվրոպական պետություններում կուսակցությունների մեծամասնությունը հռչակել է իր գաղափարախոսությունը, այդ թվում՝ գրանցված 10 համաեվրոպական կուսակցությունները, որոնք ներառում են Եվրամիության անդամ երկրների կուսակցությունները: Նաեւ չպետք է մոռանալ, որ կարծրացման օրենքը վերաբերելի է դեմոկրատական պետություններին. այլ տեսակի պետություններում կուսակցական համակարգերը ունեն ձեւական բնույթ եւ չեն արտացոլում սոցիալական կլիվաժները: Ուստի, երբ խոսում ենք այն մասին, թե արդյոք Հայաստանում կլինի գաղափարական պայքար եւ ինչպիսին կարող է լինել այն, նախ պետք է պարզենք, թե ինչպիսին են Հայաստանում սոցիալական պառակտումները: Արդյոք թավշյա հեղափոխությունը առաջացրե՞լ է սոցիալական նոր կլիվաժներ եւ ինչպիսի՞ն են թավշյա հեղափոխությունից հետո հաստատված մինչկուսակցական պայքարը եւ կուսակցական համակարգը Հայաստանում: Ստորեւ մասամբ կանդրադառնանք միայն վերջին հարցին: Կարծում եմ, որ Հայաստանը չի կարող խուսափել գաղափարախոսությունների վրա հիմնված քաղաքական պայքարից, քանի որ այս կամ այն չափով Լիփսեթի եւ Ռոքքանի կողմից նշված կլիվաժները, գումարած պոստմոդեռնին հատուկ նոր պառակտումները առկա են նաեւ Հայաստանում: Սակայն այդպիսի պայքար կլինի այն ժամանակ, երբ երկիրը կհաղթահարի հետհեղափոխական անցումային շրջանը, կամ, առնվազն, այդ շրջանի, պայմանականորեն ասած, առաջին փուլն իրեն բնորոշ հետեւյալ գործընթացներով՝ իշխանությունների երեք ճյուղերի կայացում, ուժային ինստիտուտների (ոստիկանություն, դատախազություն, քննչական մարմիններ, ԱԱԾ) էական բովանդակային փոփոխություն, անցումային արդարադատության ինստիտուտի հիմնում: Ըստ էության, այս փուլում չեզոքացվում են ավտորիտար անցյալի մնացորդ երեւույթները եւ ստեղծվում է իրավական պետություն ու այդ գործընթացը, կամ առնվազն, դրա սկզբնական շրջանի տրամաբանությունը պահանջում է հնարավորինս լայն հանրային կոնսենսուս, որի պարագայում առանձին անհատների, հանրային խմբերի գաղափարախոսական տարբերությունները ժամանակավորապես մղվում են հետին պլան: Այլ կերպ ասած, քանի դեռ հանրության առջեւ կանգնած են կոնկրետ տեսակի պետության ձեւավորմանը վերաբերող յուրահատուկ խնդիրներ, լայնածավալ գաղափարախոսական քաղաքական պայքար, ըստ էության, չի կարող լինել: Բանն այն է, որ գաղափարախոսությունները չեն վերաբերում արդեն իսկ հռչակած կոնկրետ տեսակի պետության (ժողովրդավարական, իրավական պետության) ձեւավորման հարցին՝ դրանք առնչվում են այդ տեսակ պետության շրջանակներում իրականացվելիք քաղաքականությունների (policies) համալիր փաթեթներին: Բացառություն են կազմում, այսպես կոչված, հակահամակարգային արմատական քաղաքական ուժերի (օրինակ՝ ֆաշիստական, նացիոնալ-սոցիալիստական, նացիոնալ-բոլշեւիկյան եւ այլն) գաղափարախոսությունները, սակայն այդպիսի ուժերը դեմոկրատական պետություններում կա՛մ գտնվում են լուսանցքում, կա՛մ ընդհանրապես արգելվում են: Եվ այսպես՝ տարատեսակ աջերին եւ ձախերին, պահպանողականներին եւ ազատականներին միավորում են տրանզիտային փուլին հատուկ՝ դեմոկրատական պետության կայացման հետ կապված յուրահատուկ գործողությունները: Իրական ձախն ու աջը, պահպանողականն ու ազատականը վեճ չունեն առ այն, որ պետք է ստեղծել անկախ դատական համակարգ, դատապարտել նախկին ոչ դեմոկրատական համակարգը, հարգել եւ պաշտպանել մարդու հիմնարար իրավունքները, իրականացնել ազատ եւ արդար ընտրություններ եւ այլն: Իհարկե, հասկանալի է, որ տրանզիտային փուլում, բացի վերոնշյալ հիմնական օրակարգից առկա է նաեւ «սովորական» օրակարգ, որը ներառում է տարբեր քաղաքականությունների մշակում եւ իրականացում: Հասկանալի է, որ որեւէ հանրություն չի կարող, այսպես ասած, դադարի ռեժիմի վրա դնել հասարակական-քաղաքական կյանքը եւ սպասել իրավական պետության ձեւավորման գործընթացի ավարտին: Բնական է նաեւ, որ այսպիսի պայմաններում կառավարող ուժը փորձելու է հնարավորինս էկլեկտիկ քաղաքականություններ մշակել, սակայն նույնիսկ այս դեպքում այն չի կարողանալու խուսափել գաղափարականացված լինելուց եւ հաճախ առաջնորդվելու է երկրի ղեկավարի, նրա աշխատակազմի եւ կառավարության առանցքային դերակատարների գաղափարախոսական նախընտրություններով: Կարծում եմ, որ եթե մինչեւ հաջորդ ընտրություններ հաջողվի այս փուլի առնվազն սկզբնական հատվածը ավարտին հասցնել, ապա այդ ընտրությունների ժամանակ արդեն իսկ կարող ենք գաղափարական պայքարի ականատեսը լինել: Սակայն շատ կարեւոր է, որ առաջին գծում լինեն որպես ընդդիմություն հանդես եկող իրական քաղաքական ուժեր, այլ ոչ նախկին ավտորիտար-օլիգարխիկ ռեժիմի պահապանները, կամ, վերջերս ստեղծված, սակայն նույնպես հակադեմոկրատական օրակարգը սպասարկող ուժերը: Հակառակ դեպքում դաշտում չի լինի իրական մրցակցություն եւ ուրեմն չի լինի նաեւ գաղափարական պայքար: Հարկ է նաեւ նշել, որ Հայաստանում քաղաքական շրջանակները, որպես կանոն, թաքցնում են իրենց վերաբերմունքը հատկապես սոցիալ-մշակութային մի շարք հարցերի վերաբերյալ, իսկ հաճախ արհեստականորեն հանդես են գալիս սոցիալ-պահպանողականության դիրքերից: Նման պահվածքի հիմքում ընկած է էլեկտորատ կորցնելու վախը՝ տարածված տեսակետ է, որ հայ հասարակության մեծ մասը սոցիալ-պահպանողականության դիրքերում է գտնվում եւ դեռեւս հասունացած չէ մի շարք թեմաներով ազատ խոսակցության համար: Կարծում եմ, որ քաղաքական ուժերի նման դիրքորոշումը նույնպես լուրջ խոչընդոտ է գաղափարական պայքարի կայացման համար: Եվ այստեղ նույնպես կարեւորվում է անցումային փուլի հաղթահարումը, ինչն իրական քաղաքական ուժերին հնարավորություն կտա ավելի անկաշկանդ լինել եւ չվախենալ, որ նախկին հակադեմոկրատական, քրեա-օլիգարխիկ ավտորիտար ռեժիմի վերականգնման կողմնակիցները օգտագործելով սոցիալ-պահպանողականության թեզերը եւ ծառայեցնելով դրանք իրենց նեղ անձնական շահերին կկարողանան լուրջ ազդեցություն ունենալ հանրային տրամադրությունների վրա: Իհարկե այդ փուլի հաղթահարումը դեռ չի նշանակում, որ կուսակցությունները չեն փորձելու այլեւս շահարկել նշված թեզերը, սակայն առաջադեմ իրական կուսակցությունները կկարողանան առավել անկաշկանդ լինել, քանի որ հնարավոր պարտության գինը այդքան մեծ չի լինի, որքան նախկինում էր: Այս առումով հատկապես կարեւոր է խոշոր եւ մեծ վարկանիշ ունեցող առաջադեմ կուսակցությունների դերը՝ նրանք, թեկուզ եւ վարկանիշի որոշակի կորստի հաշվին, կկարողանան առավել ազատ ներկայացնել իրենց դիրքորոշումը ամենատարբեր հարցերի շուրջ: Նաեւ պետք է հաշվի առնել այն, որ գաղափարախոսական դրսեւորումները կլինեն իրական, եթե կուսակցությունների կողմից սեփական գաղափարախոսությունները մշակելը բնական ընթացք ունենա: Այնինչ այսօր կուսակցությունների ծրագրերը եւ գործունեությունը ուսումնասիրելիս տպավորություն է ստեղծվում, որ կուսակցությունների ճնշող մեծամասնությունը սեփական գաղափարախոսությունը որոշել է պատահականության սկզբունքի, հիմնադիրների էսթետիկական ճաշակի, կամ, լավագույն դեպքում, համաշխարհային, կամ սիրելի որեւէ երկրի մեյնսթրիմին հետեւելու համաձայն: Բնականաբար այդպիսի կուսակցությունները չեն կարողանալու գաղափարական պայքարի մեջ մտնելու լուրջ հայտ ներկայացնել: Կուսակցությունների հարցով զբաղվող ամենաճանաչված քաղաքագետներից մեկը՝ Մորիս Դյուվերժեն, նշում էր, որ շատ հաճախ կուսակցությունների ստեղծման հիմնական շարժիչ ուժը աշխարհագրական հարեւանությունն է, պրոֆեսիոնալ շահերը պաշտպանելու մղումը եւ միայն հետո է, որ գալիս է քաղաքական դոկտրինը: Այսինքն՝ արեւմտյան երկրներում պատմականորեն, որպես կանոն, ամեն կոնկրետ կուսակցություն ստեղծվել է կոնկրետ սոցիալական խմբի, հասարակական շերտի կողմից եւ ստեղծման նպատակն է եղել, նախ, կոնկրետ խմբի, շերտի շահերը առաջ տանելը, իսկ ընտրված քաղաքական դոկտրինը հնարավորիս համապատասխանեցվել է այդ խնդրին: Հասկանալի է նաեւ, որ մեր ժամանակներում եվրոպական նորաստեղծ կուսակցությունների ստեղծման մեխանիզմները որոշակիորեն տարբերվում են ավանդական կուսակցությունների ստեղծման մեխանիզմներից՝ նորերը ավելի էկլեկտիկ են, դրանցում մեծ է առաջնորդի դերը, հաճախ նաեւ նոր կուսակցությունները ստեղծվում են կոնկրետ կուսակցության պառակտման հետեւանքով: Կարելի է ենթադրել, որ Հայաստանում նոր կուսակցությունների ստեղծումը ավելի շատ նման է լինելու եվրոպական նոր կուսակցությունների, քան ավանդական կուսակցությունների գենեզիսին: Կարծում եմ նաեւ, որ գաղափարների պայքարին կարող են նպաստել այս կամ այն գաղափարախոսությանը հարող այն տեսաբանները ու ակտիվիստները, որոնք կկարողանան համոզիչ եւ մատչելի կերպով պաշտպանել իրենց հարազատ դոկտրինները եւ ապացուցել, որ դրանց հիման վրա կառուցված քաղաքականությունները կարող են արդյունավետ կերպով լուծել այս կամ այն խնդիրը, պաշտպանել այս կամ այն խմբի, շերտի շահերը: Գաղափարական պայքարը կզարգանա նաեւ այն ժամանակ, երբ ի հայտ կգան կուսակցությունների ծրագրերը մանրակրկիտ ուսումնասիրող եւ դրանց թույլ, հակասական կետերը հանրությանը մատչելիորեն ներկայացնող փորձագիտական խմբեր, ինչն իր հերթին կհանգեցնի իրական մրցակցության առաջացմանը: Վերջապես, գաղափարախոսական դրսեւորումներին մեծապես կնպաստի հասարակական տարբեր խմբերի ակտիվիստական քաղաքացիական մշակույթի զարգացումը, ինչը ժողովրդավարության զարգացման համար ամենանպաստավոր քաղաքացիական մշակույթն է: Մարտահրավերը նետում եմ Անահիտ Շիրինյանին, Օլյա Ազատյանին և Հրանտ Տեր-Աբրահամյանին։

16:24 - 28 հունիսի, 2020

Թույլատրե՞լ զենքի ազատ շրջանառությունը, թե՞ ոչ [Challenge 10.1 | Հակոբ Ճաղարյան]

Թույլատրե՞լ զենքի ազատ շրջանառությունը, թե՞ ոչ [Challenge 10.1 | Հակոբ Ճաղարյան]

“Challenge” նախագիծն ուղղված է հանրային քննարկում խթանելու ներուժ ունեցող անհատների համար գրելու, ստեղծագործելու, փոփոխությունների միտք գեներացնելու ինչպես ֆինանսական, այնպես էլ հոգեբանական մոտիվացիա ստեղծելուն։ Յուրաքանչյուր հեղինակ հոդվածի վերջում «մարտահրավեր» է նետում այլ հրապարակախոսի, ոլորտային մասնագետի, փորձագետի կամ ցանկացած մարդու, որին համարում է թեմայի արժանի շարունակող։ Ներդրված է նվիրատվությունների համակարգ (հոդվածի վերջում), որի միջոցով ընթերցողը հնարավորություն ունի նվիրատվություն կատարել հոդվածագրին։ infocom.am-ը հանդես է գալիս որպես միջնորդ ընթերցողի և հոդվածագրի միջև։ Ժամանակակից աշխարհում ամենաշատ քննարկվող հարցերից մեկը զենքի ազատ շրջանառության իրավունքն է: Զենքի ազատ շրջանառության մասին օրենք ընդունած երկրների բնակիչների մեծամասնությունը, համոզվելով այդ գործընթացի բացասական կողմերի համեմատ դրական կողմերի բացարձակ գերակայության մեջ, պնդում է, որ նման օրենքը կարևոր է, և ավելացնում է բնակչության անվտանգությունը: Դեռևս այդպիսի օրենք չընդունած պետությունների բնակչության գերակայող մեծամասնությունը շարունակելով «վախենալ» զենքից՝ պնդում է հակառակը: Ես միշտ եղել եմ զենքի սիրահար և նրա ազատ շրջանառության ջատագով, ունեմ զենքի հավաքածու, զենք ունեն երկու որդիներս (առայժմ՝ միայն հարթափող), բայց այս քննարկմանը կփորձեմ անաչառորեն ներկայացնել խնդրի և՛ դրական, և՛ բացասական կողմերը: Սկսենք նրանից, որ ողջ աշխարհում օրինական զենքով հանցագործություններ համարյա չեն կատարվում: Քանի որ օրինական ճանապարհով ձեռք բերված բոլոր զենքերը կանոնավոր կերպով պարտադիր կրականշվում են ոստիկանության հատուկ ծառայության կողմից, իսկ կրականշված փամփուշտների օրինակները պահվում են հատուկ պահոցում: Համաձայնեք, որ կրականշված զենքով հանցագործություն կատարելու մեջ որևէ տրամաբանություն չկա: Հանցագործը անխուսափելիորեն հայտնաբերվում է հաշված ժամերի ընթացքում: Այսպես՝ համաձայն Ալկոհոլի, ծխախոտի և զենքի շրջանառության ԱՄՆ գործակալության (BATF) վիճակագրության, զինված հանցագործությունների 93%-ը կատարվել է անօրինական զենքով: Մյուս կողմից՝ պետք է փաստել, որ այսօր աշխարհի ոչ մի երկրում «սև շուկայում» զենք ձեռք բերելը բարդություն չէ: Եվ Հայաստանը նույնպես բացառություն չէ: Ընդ որում՝ ընտրությունը բավական լայն է: Սկսած ինքնաշեն զենքերից, և վերջացրած տարատեսակ ձևափոխումներով մարտական զենք ստանալուց, կամ բնօրինակի հայթհայթումից: Մենք ժամանակ առ ժամանակ ականատես ենք դառնում հրազենի կիրառմամբ հանցագործությունների: Փորձենք մտաբերել, թե այդ հանցագործություններից քանիսն են կատարվել օրինական ճանապարհով ձեռք բերված զենքով: Վստահորեն կարելի է ասել՝ համարյա ոչ մեկը: Բացառություն էր անցյալ տարի «Էրեբունի Պլազա» հյուրանոցի վրա հարձակումը: Բայց այս դեպքում էլ հանցագործը հոգեկան խնդիրներ ուներ, ինչին դեռ կանդրադառնանք: Ավելացնենք, որ ըստ ՀՀ ոստիկանության ՀԿԱ վարչության, այսօր ՀՀ-ում շրջանառության մեջ է գտնվում մոտ 46,000 միավոր զենք: Որոնցից և ոչ մեկով չի կատարվել ոչ մի հանցագործություն: Այսպիսով՝ կան անօրինական ճանապարհով զենք ձեռք բերած հանցագործներ, կա անզեն բնակչության պաշտպանությանը ծառայող, բայց ամեն բնակչի ամենժամյա անհատական անվտանգության ապահովման հնարավորություն չունեցող ոստիկանություն, և կա ամեն քաղաքացու անվտանգության ապահովման պահանջ: Եվ այս իրավիճակում, երբ հանցագործը միշտ կարող է զենք հայթայթել, իսկ օրինապաշտ քաղաքացին՝ ոչ, իմ համոզմամբ, քաղաքացիների զինված լինելն ավելի շատ դրական է, քան կարող է ունենալ բացասական հետևանքներ: Զենքի ազատականացման հակառակորդների հաջորդ հակափաստարկը հանցագործությունների հնարավոր ավելացումների մտավախությունն է: Պարզապես կանդրադառնամ Հայաստանի հետ տարբեր նմանություններ ունեցող մի քանի երկրի վիճակագրությանը, որը ցույց է տալիս, թե քանի հրազենային սպանություն է տեղի ունենում ամեն 100,000 բնակչի հաշվարկով. ԱՄՆ-ում, որտեղ նահանգների մեծամասնությունում զենքի առուվաճառքն ուղղակի ազատ է, այն կազմում է 4,46, Չեխիայում` 0,15, Մոլդովայում` 0,45, Վրաստանում` 1,98, Իսրայելում, որտեղ ամբողջ բնակչությունը տոտալ զինված է` 1,05։ Հայաստանն ընդհանրապես ընդգրկված չէ ցուցանիշային երկրների ցանկում: Իսկ ՀՀ ամենաշատ զինված, զենքի կիրառմամբ ամենաքիչ հանցագործություններ ունեցող տարածաշրջանն Արցախն է: Առանձնահատուկ ուզում եմ ընդգծել մեր իրավիճակին շատ մոտ գտնվող Իսրայելի և հարևան Վրաստանի օրինակները: Վրաստանում, ըստ 2019 թ. տվյալների, հանցագործությունների 9,5% ընդհանուր աճի պայմաններում՝ զենքով կատարված հանցագործությունների թվի աճ չի արձանագրվել: Այսպիսով հերքվում է նաև զենքի ազատականացման դեմ հաջորդ փաստարկը՝ «տաքարյուն» հայերի զենք կրելու կուլտուրայի բացակայությունը: Զենքի կուլտուրան և նրա հետ վերաբերվելու հմտությունները ծնվում են միայն այն ձեռք բերելու պարագայում: Քանզի օրինական զենք ունենալը ոչ միայն իրավունք և առավելություն է, այլև հսկայական պատասխանատվություն: Պետք է իմանալ և պահպանել «Զենքի մասին» ՀՀ օրենքի բոլոր դրույթները, այն պահպանելու և օգտագործելու կանոնները, զենքի հետ վարվելու հմտությունները, հոգեմետ դեղամիջոցներ չօգտագործելու պահանջները, ալկոհոլիզմից խուսափելու անհրաժեշտությունը և այլն: Ինձ համար բոլորովին զարմանալի չէ, որ զենք ունեցող իմ բոլոր ծանոթները միջին վիճակագրականից ավելի հանգիստ և հավասարակշռված են կենցաղում, քան փողոցում գոռգոռացող հազարավոր «ուժեղ տղերք»: Հաջորդ, իմ համոզմամբ, շատ կարևոր փաստարկը զենքի օգտին՝ դա պետություն-քաղաքացի փոխհարաբերություններում պետության դերի չարաշահման դեմ ըմբոստության հնարավորությունն է: Գիտեմ, որ կգտնվեն նաև ինձ զինված հեղափոխության կոչերում կամ գոնե դրանց ջատագովը լինելու մեջ մեղադրողներ: Հիասթափեցնեմ՝ ոչ առաջիններից եմ և ոչ էլ երկրորդներից: Ես ուղղակի չեմ ցանկանում հրաժարվել ՄԱԿ-ի կողմից՝ մարդու իրավունքների պաշտպանության, ընդհուպ մինչև զինված ապստամբության և բողոքի իմ իրավունքից: Հիշենք 2008 թ. Մարտի 1-ի կամ 2016 թ. ամառվա դեպքերը: Առաջինում խաղաղ ժողովրդի դեմ կանգնած էին օլիգարխների՝ մինչև ատամները զինված բաշիբոզուկները: Երկրորդի դեպքում՝ «Սասնա Ծռերը» ՊՊԾ գունդը չէին գրավել խանութից գնած զենքերով: Իսկ մյուս կողմից՝ Սարի Թաղում վայրագություններ անող, երանոսյանական տրանկվիլիզատորացված խուժանի դեմ պաշտպանության միջոցը գլխին ստացած մի քանի հարվածից հետո մեռած ձևանալն էր: Քիչ չեն նաև ընկածներին քացիներով ծեծելու դեպքերը: Ես հարյուրավոր հիմնավորումներ կարող եմ բերել հօգուտ զենքի ազատականացման: Բայց ամենը տեղավորել մի հոդվածում անհնար է: Բերենք ևս մի հիմնավորում ու սրանով եզրափակենք։ Հայաստանը պատերազմող երկիր է: Պատերազմող երկրի քաղաքացիների համար զենք ունենալը՝ անհրաժեշտություն: Հնարավոր չի եղել, չէ, և երբեք էլ հնարավոր չի լինի գրավել որևէ երկիր՝ զինաթափելով բոլոր զենք ունեցողներին: Զենքի առկայությունն ամեն հայկական ընտանիքում այսօր առավել քան անհրաժեշտ է: Իսկ սահմանամերձ շրջաններում՝ հրամայական: Ինչպե՞ս ունենալ զինված հասարակություն՝ դրա հետ կապված բացասական երևույթների ամենաքիչ արտահայտումներով․ «Զենքի մասին» ՀՀ օրենքը ներառուն է և բավական լավ ձևակերպված, այն ունի մի շարք ճշգրտումների և ուղղումների կարիք: Մասնավորապես՝ ակոսափող զենք կրելու թույլտվության համար հարթափող զենք կրելու ստաժի (այժմ այն 5 տարի է) պարտադիր սահմանափակման, սահմանամերձ շրջանների բնակիչներին տրվող թույլտվությունների հեշտացման, և այլ մասերով: Բոլոր ցանկացողների համար զենքի հետ վարվելու, օրենքներին ծանոթացնելու, կիրառման փորձառության, անհրաժեշտ այլ գործառույթների հետ ծանոթացնելու դասընթացների կազմակերպում: Ավտոդպրոցի օրինակով: Հիրավի, մեքենա ունենալն այսօր զենք կրելուց ավելի վտանգավոր է: Զենք ձեռք բերելու համար պարտադիր գործառույթների հեշտացում, նրանց հանդեպ պահանջների խստացմամբ: Զենք կրելու համար պարտադիր է հոգեբուժարանից, նարկոլոգիական դիսպանսերից և տեղական պոլիկլինիկայից տեղեկանքներ, որոնք հաճախ սահմանափակվում են ուղղակի տեղեկանք լինելով: Ստուգումները պետք է լինեն ավելի խիստ և համապարփակ: Չէր լինի «Էրեբունի Պլազա» հյուրանոցի դեպքը, եթե այս պայմանները խստորեն կատարվեին։ Զենքի հանդեպ հսկողության խստացում, ինչպես պահպանման, այնպես էլ օգտագործման խնդիրներում։ Անօրինական զենք կրելու համար պատժի բազմապատիկ խստացում։ Այս և այլ օրինական մեթոդների կիրառմամբ, որոնք անհնար է ներկայացնել մեկ, նույնիսկ ծավալուն հոդվածի շրջանակներում, կունենանք պաշտպանված, ուժեղ, հավասարակշռված անհատ, առողջ հասարակություն, հզոր, ժողովրդավարական պետություն։ Մարտահրավերը նետում եմ Սարո Սարոյանին։

15:45 - 21 հունիսի, 2020

ՀԱՄԱՎԱՐԱԿԻ[ց] ՀԵՏ[ո] [Challenge 9.1 | Արփի Մանուսյան]

ՀԱՄԱՎԱՐԱԿԻ[ց] ՀԵՏ[ո] [Challenge 9.1 | Արփի Մանուսյան]

“Challenge” նախագիծն ուղղված է հանրային քննարկում խթանելու ներուժ ունեցող անհատների համար գրելու, ստեղծագործելու, փոփոխությունների միտք գեներացնելու ինչպես ֆինանսական, այնպես էլ հոգեբանական մոտիվացիա ստեղծելուն։ Յուրաքանչյուր հեղինակ հոդվածի վերջում «մարտահրավեր» է նետում այլ հրապարակախոսի, ոլորտային մասնագետի, փորձագետի կամ ցանկացած մարդու, որին համարում է թեմայի արժանի շարունակող։ Ներդրված է նվիրատվությունների համակարգ (հոդվածի վերջում), որի միջոցով ընթերցողը հնարավորություն ունի նվիրատվություն կատարել հոդվածագրին։ infocom.am-ը հանդես է գալիս որպես միջնորդ ընթերցողի և հոդվածագրի միջև։ Ապագայի մտածումը՝ առկախված անորոշության պայմաններում Ապրիլի կեսերին առիթ եղավ զրուցել Covid-19 համավարակի մասին տարածաշրջանային մի մեդիա հարթակի համար։ Մոտ երկու ամիս անց, անհամար մեդիա հոսքերի և վարակի շեշտակի ծավալման համատեքստում, առանց որոնման համակարգերի օգնությանը դիմելու, մեծ դժվարությամբ եմ մտաբերում, որ զրույցի օրերին միջինում ի հայտ էր գալիս 50 վարակակիր։ Այս համեմատաբար ցածր ցուցանիշը, առողջապահական ոլորտի արդյունավետ գործառնությունը, համավարակի «ավարտի» շուրջ խորհելու, ինչպես նաև փլուզվող համաշխարհային տնտեսության պայմաններում «համավարակն իբրև տնտեսական հեղափոխության հնարավորություն»[1] դիտարկող դիսկուրսը գործոններից մի քանիսն էին, որ թույլ էին տալիս ապավինել քաղաքական կառավարող շրջանների՝ ճգնաժամը արդյունավետ կառավարելու ռեսուրսներին, ինչպես նաև հանրային պատասխանատվությանն ու ողջախոհությանը։ Այս հոդվածում կանդրադառնամ համավարակի նախնական շրջանում հանրայինի և մասնավորի փոխհարաբերման, հանրային համերաշխության և հոգատարության ձևակերպումներին ու շեշտադրումներին (թեև դրանք իրականացվում էին ոչ հետևողական և ոչ համակարգային), ինչպես նաև համավարակի սրացման հետևանքով հանրային համերաշխության դիսկուրսի խնդրահարույց փոխակերպումներին։ Այս հարցերի հընթացս քննարկումը կհանգի հանրային հասարակագիտության, մասնավորապես՝ հանրային սոցիոլոգիայի, զարգացման հրամայականին՝ որպես հրատապ սոցիալ-քաղաքական խնդիրների վերլուծության և հանրայնացման անհրաժեշտ դիտանկյուն։ Համաշխարհային ճգնաժամի մասնիկ Հայաստանի դրությունն իր ողջ բարդությամբ հանդերձ համավարակի սկզբնական ալիքի ժամանակ թվում էր առնվազն կանխատեսելի։ Առաջ եկող սոցիալական, տնտեսական և մշակութային փոփոխությունները տեղում դառնում էին մտորման առարկա՝ հարաբերելով դրանք ինքնամեկուսացած և սոցիալական շփումները սահմանափակած աշխարհի տարբեր անկյուններից հնչող հանրային և քաղաքական գործիչների խոսքին, որն ուղղված էր մոտ ապագայում հետքովիդյան աշխարհը մտածելուն։ Covid-19-ի ճգնաժամը ընդարձակեց ավելի լավ ժամանակների մասին երևակայելու տարածքը՝ փոխակերպելով մարդկային պատկերացումները աշխարհի և այդ աշխարհում մարդու կյանքի մասին[2]։ Այս իմաստով է, որ ճգնաժամը սխալ կլինի ըմբռնել իբրև զուտ առողջապահական․ այն խաթարում է սոցիալական հարաբերությունները, ազդում արտադրության եղանակների և պետությունների դերի վրա, հարցադրում նեոլիբերալ գլոբալիզացիան[3]։ Եթե ընդհանրացնենք, ապա ապագայի շուրջ մտորումները երեք մեծ ուղղությամբ էին։ Մեկը դիտարկում էր այս փոքրիկ գոյացությունն իբրև «նոր նորմալ»-ի կամ սոցիալապես ավելի արդար և բարեկեցիկ հասարակարգի կառուցման ակամա ազդակ։ Մյուսը ելնում էր ներկայիս նեոլիբերալ կապիտալիստական համակարգի բարձր կենսունակության ու իներցիայի ուժի, լայն առումով՝ հաստատված համաշխարհային կարգը կոտրելու բարդության դիտանկյունից։ Երրորդն առավելապես կապված էր երկրորդ ուղղության հետ և շեշտադրում էր քսաներորդ դարի վերջին գերմանացի սոցիոլոգ Ուլրիխ Բեքի մշակած «ռիսկի հասարակության» կոնցեպտի թերևս ամենակարևոր կողմը․ աղետները և ճգնաժամերը հակված են սասանելու ժողովրդավարության հիմքերը՝ վտանգելով արտակարգ դրության կառավարման տրամաբանությունը դարձնել նորմ, լեգիտիմացնել ավտոկրատացումը՝ «վատթարագույնը կանխարգելելու» դրույթից ելնելով[4]։ Այս ընդհանրացված մտածումների միջև, իհարկե, ընկած էին խոսակցություններ մեծ ու փոքր փոփոխությունների, մշակութային հարցերի վերամտածման, հանրային, քաղաքական ու տնտեսական ոլորտներում առաջնահերթությունների վերաիմաստավորման անհրաժեշտության շուրջ։ Առաջնահերթությունների փոփոխության և նոր քաղաքական հեռանկարի ծիրում նախ և առաջ դրվեց հանրային և մասնավոր ոլորտների փոխհարաբերման հարցը՝ հանրային շահի առաջնադասման ակնկալիքով։ Հանրային շահը այս համատեքստում հղում էր համապարփակ հանրային առողջապահական համակարգի ներդրմանը, գործավճարային անկայուն աշխատաշուկայի կարգավորմանը, համավարակով պայմանավորված խոցելի խմբերի՝ բուժաշխատողների, սպասարկման ոլորտի բազում աշխատողների համար արժանապատիվ աշխատապայմանների ստեղծմանը, կամ, այլ կերպ ասած, սոցիալապես արդար հասարակարգ կառուցելու հրամայականին։ Երկրորդ, հանրային համերաշխության և հոգատարության գաղափարները հայտնվեցին որոշ հանրային-քաղաքական քննարկումների առաջնաբեմում։ Դրանք ձևակերպվում էին որպես անհրաժեշտ սոցիալական օրակարգ, որ նաև բխում էր հանրային շահի կարևորման կարիքից և ինչու ոչ՝ 2018 թ․ հեղափոխական օրակարգից։ Համավարակի դեռևս ոչ շատ մռայլ օրերին հանրային համերաշխությունն ու հոգատարությունը ձևակերպվում էին իբրև համավարակի տեսանկյունից խոցելի խմբերին (հատկապես՝ տարեցներին, աղքատներին, բուժաշխատողներին, սպասարկման ոլորտի աշխատողներին) օգնելու պատասխանատվություն և պատրաստակամություն։ Հայաստանում հանրային և մասնավոր ոլորտների փոխհարաբերման, հանրային համերաշխության և հոգատարության հարցերի, լայն իմաստով՝ սոցիալական արդարության շուրջ կառուցվող դիսկուրսները ունեն իրենց փորձն ու պատմությունը, բայց դրանք, ինչպես ցույց տվեց համավարակի ճգնաժամը, ավելի լուսանցքային են և երերուն հողի վրա, քան կարելի էր երևակայել։ Այդ խոսակցությունները մնացին գլխավորապես Ֆեյսբուքում՝ համավարակի, ինչպես նաև քաղաքական (ընդդիմադիր և քվազի ընդդիմադիր) դաշտի լարմանը զուգընթաց գրեթե հետնաբեմ մղվելով։ Այս համատեքստում ակնբախ դարձավ, որ չնայած ճգնաժամային դրությունը մեծապես դրդում է նման բարդ հարցերի մտածմանն ու վերաիմաստավորմանը, սակայն կենսագործման տեսանկյունից պահանջում է ավելին, քան հանրային խոսքն է, հատկապես, երբ այդ խոսքը մնում է այս օրերին աղմուկով լի ֆեյսբուքյան հարթակում։ Փոփոխվող հանրությունը՝ փոփոխությունների հենարանի ակնկալիք Այսպիսով, թափ առնող համավարակը փոխեց հարցի դրվածքը․ ինչպե՞ս կարող ենք այլ [ավելի լավ] աշխարհի մասին մտածել, երբ եղածում ապրելը մարտահրավեր է մի քանի առումներով՝ առողջապահական, սոցիալական, տնտեսական և մշակութային։ Այս բազմերես մարտահրավերի հետ հարաբերվելու համար առաջ եկավ լեզվի հարցը՝ դրա մասին խոսելու և դրա լրջությունը փոխանցելու տեսանկյունից, սակայն աղետի պայմաններում կարծես թե հետին պլան մղվեց լեզվի, հասկացությունների և մեկնաբանությունների հետ զգուշորեն վարվելու կարևորությունը՝ ռազմականացնելով համաշխարհային առողջապահական, սոցիալական և տնտեսական ճգնաժամը, մեկնաբանելով այն իբրև պատերազմ («Nous sommes en guerre» - «Մենք պատերազմի մեջ ենք», – Emmanuel Macron)[5]՝ «ընդդեմ անտեսանելի, անորսալի թշնամու»[6]։ «Համավարակի ժամանակ, ինչպես պատերազմի ժամանակ» ձևակերպումը տեղայնացվեց նաև հայաստանյան հանրային-քաղաքական դիսկուրսում՝ չնայած համավարակի ճգնաժամը որպես նոր հնարավորություններ ստեղծող իրադրություն ներկայացնելու սկզբնական փորձերին։ Այս փոխակերպումը տեղի ունեցավ, երբ, մի կողմից, ակներև դարձան համավարակի դեմ պայքարի լեզվի և հաղորդակցային եղանակների անհետևողականություններն ու անարդյունավետությունները և վարակի թափ առնող աճը, իսկ մյուս կողմից՝ պատերազմական հղումները հաճախացան մեդիա և քաղաքական դաշտի լարումների աճին զուգընթաց։ Համավարակի մասին կեղծ լուրերի լայն շրջանառումը, հակաժողովրդավար և ռևանշիստական խմբերի կողմից նույն գործին լծված ֆեյսբուքյան էջերի քայքայիչ գործունեությունը, ընդդիմադիր և քվազի ընդդիմադիր դաշտում իրավիճակին անհամարժեք՝ հանրային շահը ոտնահարող և նեղ սնափառության օրակարգերից դրդված գործունեությունը երևան բերեցին համավարակի դեմ պայքարում մասնագիտական, քաղաքացիական խմբերի նախաձեռնողականության, ռեսուրսների համախմբման, առողջ հանրային բանավեճի հարթակներ ունենալու իրական հիմնախնդիրները։ Հանրային համերաշխության և հոգատարության դիսկուրսը հընթացս փոխակերպվեց իրավիճակի մեղավորների և պատասխանատուների փնտրտուքի դիսկուրսի։ Եվ կրկին հասարակական բարքերը ու անհատական վարքը դարձան հանրային-քաղաքական (հիմնականում՝ ֆեյսբուքյան) քննարկման առանցքը և թիրախը՝ ստվերում թողնելով այդ բարքի և վարքի փոփոխության (ինստիտուցիոնալ) պայմանների, գործիքների և մեխանիզմների հարցը։ Վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը հունիսի երկուսին իր էջում հրապարակեց Վանաձորի «Գլորիա» կարի ֆաբրիկայի աշխատակիցների լուսանկարը ավտոբուս նստելիս։ Լուսանկարի նկարագրությունն ասում էր․ «Վանաձորի «Գլորիա» ֆաբրիկայի աշխատողները տուն գնալիս։ Ահա թե ովքեր և ինչպես են ապահովում ռեկորդային թվեր Հայաստանի համար»[7]։ Բիզնեսի կողմից շահագործվող, ոչ արժանապատիվ աշխատապայմաններում աշխատող, սոցիալապես անապահով կանանց մեղադրելու տոնայնությունը առաջ բերեց շատերի արդարացի զայրույթը։ Փոխարենը վարչապետը կարող էր հարցը դիտել և ներկայացնել ֆաբրիկայի սեփականատիրոջ սոցիալական անպատասխանատու և շահագործող քաղաքականության տեսանկյունից՝ մասնավոր դեպքի վրա ցույց տալով, որ մարդկանց վարքի վրա հաճախ ազդում են ինստիտուտների առաջադրած պայմանները։ Հանրայինը՝ իբրև բարիք և ընդհանուր շահ, իբրև համատեղ պատասխանատվություն, իբրև քաղաքացիական փոխօգնություն և փոխգործակցություն․ Հայաստանում այս հասկացությունները շրջանակվել են և մտածվել համեմատաբար նեղ միջավայրերում, և լայն իմաստով չեն դարձել հանրային գիտելիք և ամենօրյա պրակտիկա՝ օժանդակելու հիմնախնդիրների, աղետների կամ ճգնաժամերի հաղթահարմանը (եթե նկատի չառնենք քաղաքացիական և քաղաքական պայքարների առանձին դրվագները, կամ 2018 թ․ հեղափոխությունը)։ Ընդհակառակը, տեսանք, որ ճգնաժամը սրում է հասարակական խոցելիությունները և ընդգծում մարտահրավերները: Վարքային փոփոխությունները, որոնք խորքային հանրային փոփոխությունների իրական ներուժով լի են՝ երկարատև ջանքի և նոր տիպի աշխատանքի, ինստիտուցիոնալ և համակարգային մեխանիզմների կարիք ունեն և չեն կարող բավարարվել միայն կամ առավելապես խոսքային հրահանգ-ազդակներով և քաղաքական գործիչների կոչերով և հորդորներով։ Այս համատեքստում իրավագիտակից քաղաքացու օգնությամբ «անպատասխանատու քաղաքացիների» կողմից հակահամաճարակային կանոնների խախտումն արձանագրող լուսանկարների հրապարակումը վարչապետ Փաշինյանի էջում, վիճահարույց կարծիքների արժանացավ։ Ինձ համար հատկապես խնդրահարույց է պատասխանատու հանրային վարքի կերտման մեթոդի ընտրությունը, որը մնում է «մեր հասարակությանը շատ բնորոշ ամոթանքի ռեժիմում»[8] (եթե նույնիսկ անմիջական նպատակը ամոթանք տալը չէ) և ընտանեվարության սկզբունքով համավարակի համատեքստում հանրային համերաշխություն կառուցելու քաղաքականությունը։ Լուսանկարները (հարսանիքներից, թաղման արարողություններից, վերջին զանգի տոնախմբություններից, հանրային տրանսպորտից, փողոցից, հանրային վայրերում մարդաշատ կուտակումներից) քննարկվեցին տարբեր դիտանկյուններից․ թե՛ իբրև մարդկանց անձնական կյանքի իրավունքը խախտող, թե՛ հանրությանը «գործ տալու» պրակտիկային դրդող, թե՛ սեփական պատասխանատվությունը հանրության վրա դնելու, թե՛ հանրային պատասխանատվությունն ու վերահսկողությունը բարձրացնող արշավ։ Կուզենայի կանգ առնել այս արշավի ընթացքում վարչապետ Փաշինյանի մի գրառման վրա․ «․․․լուսանկարները ուրիշների մասին չեն, մեր մասին են», «…Առանց չափազանցության. մենք նույն ազգն ենք, նույն ժողովուրդն ենք, նույն ընկալումներով և վարքագծով: Այդ նյութերում բառիս բուն իմաստով մենք ենք, մեր բարեկամները, հարազատները», «…Հանրային վերահսկողության այս ակցիան պատժիչ գործողություն չէ, այլ ինքներս մեզ ավելի լավ ճանաչելու և մեր խնդիրները միասին հաղթահարելու միջոց», «…#ՀայաստաննԻմՕջախնԷ, #ԺողովուրդնԻմԸնտանիքնԷ»[9]: Հանրության հանդեպ անհատական պատասխանատվության խթանման անհրաժեշտությունն առաջ եկավ հենց այն պատճառով, որ մենք՝ Հայաստանում ապրողներս, նույն ընկալումներն ու վարքագիծը չունենք: Չնայած համընդհանուր մշակութային հետնախորքին՝ ունենք տարբեր դիրքորոշումներ կանոններին և օրենքներին հետևելու առումով։ Բազմազան են նաև մեր պատկերացումներն այն մասին, թե ինչպես է անհատական գործողությունը ազդում մեկ ուրիշի, իսկ ավելի լայն՝ հանրային կյանքի կամ հանրային խնդրի վրա։ Համերաշխության օջախային մոդելը ոչ միայն բավարար չէ, այլև կարող է հակասել հանրային համերաշխության սկզբունքին․ վերջինս շատ ավելի բարդ է, քան օջախային համերաշխությունը, որը հաճախ հենված է սեփական նեղ շահի և բարօրության առաջնադասման վրա։ Թիրախավորման, ամոթանքի կամ ընտանեկան պատվախնդրությանը հղող մոտեցման միջոցով կարելի է հասնել սոցիալական վարքի ժամանակավոր փոփոխության, սակայն պետություն-հասարակություն, պետություն-քաղաքացի առաջադեմ հարաբերություններ հաղորդակցելու կամ կառուցելու տեսանկյունից այն թակարդային է։ Բացի այդ հայաստանյան ընտանեկան հարաբերություններին (հատկապես՝ ծնող-երեխա, տատիկ-թոռ, պապիկ-թոռ) այդքան բնորոշ ամոթանքի տրամաբանությունը ընտանիքների ներսում լռեցնում է խնդիրների, կարծիքների բարձրաձայնման հնարավորությունը և ձևավորում է ոչ թե պատասխանատվության վրա հենված համերաշխ, այլ ենթակայական մթնոլորտ։ Բազմաշերտ հասարակությունը մեկ ընտանիքի մոդելում նույնացնելու, համահարթեցնելու, միասնականացնելու գայթակղիչ մոտեցումները՝ հանրային տարբեր շերտերը ճանաչելու, նրանց ընկալումները և բազմազանությունները հաշվի առնելու փոխարեն, նվազեցնում են ներփակ հասարակություններում ինքնանդրադարձի հնարավորությունները՝ է՛լ ավելի խորացնելով վրա հասնող փոփոխություններից ինքնապաշտպանվելու մղումը։ Պատասխանատու հանրություն կերտելու միջոցով սոցիալ-մշակութային փոփոխություններին ձգտելը, իհարկե, կարող է քաղաքական օրակարգ լինել և երկարաժամկետ իմաստով գուցե նաև՝ համավարակային ճգնաժամը հաղթահարելու արդյունավետ ռազմավարություն, եթե փոփոխվեն նաև հանրության և հանրայինի հանդեպ քաղաքական դիսկուրսներն ու մոտեցումները և հանրության հետ հարաբերման քաղաքական տեխնոլոգիաները։ Այս տեսանկյունից մեծ անելիք և ասելիք ունի հասարակագիտությունը՝ (արդի հանրային սոցիոլոգիան)՝ հետազոտելու և վերլուծելու ճգնաժամով (և ոչ միայն) պայմանավորված սոցիալական փոփոխությունները և փոփոխությունների ձախողումները՝ նպաստելով այդ փոփոխությունների շուրջ հանրային գիտելիքի ձևավորմանն ու առողջ բանավեճին։ Հանրային գործընթացներին մասնակցելու, դրանցով մտահոգ լինելու և հանրային շահի տեսանկյունից արվող սոցիոլոգիական ուսումնասիրություններն այսօր առավել քան անհրաժեշտություն են։ Հանրային հասարակագիտությունը Հայաստանում կարող է դառնալ այն տեղերից մեկը, որ ոչ միայն կհարցադրի հանրային կյանքի մասին հաճախ անքննելի թվացող և ըմբռնվող հասարակական և քաղաքական ճշմարտությունները, այլև վերաձևակերպված եղանակով կվերադարձնի հանրությանը՝ իր իսկ մասին գիտելիքը, ինչի մի համեստ փորձ է նաև այս հոդվածը։ Հետգրություն․ «Մարտահրավեր» եմ նետում Ռուզաննա Գրիգորյանին՝ հուսալով, որ նա այս դժվար օրերին ցանկություն և ժամանակ կունենա գրելու համավարակի այս կամ այն երեսի, կամ հոդվածում նրան հետաքրքրող այլ հարցի շուրջ։ [1] 1in.am. (2020, մարտ 18). Այս կորոնավիրուսը մեզ համար բացում է նոր հնարավորություններ․ Նիկոլ Փաշինյան. վերցվել է՝ https://www.1in.am/2720077.html։ [2] Sagot, M. (2020, May 26). Death, social control and the possibility of welfare in the times of Covid-19. Retrieved from https://www.opendemocracy.net/en/democraciaabierta/muerte-control-social-y-las-posibilidades-de-bienestar-en-tiempos-del-covid-19-en/. [3] Նույն տեղում։ [4] Schmidt, C. (2020, March 24). The COVID-19 crisis and risk society in the second modernity. Retrieved from https://japantoday.com/category/features/opinions/the-covid-19-crisis-and-risk-society-in-the-second-modernity. [5] Pietralunga, C., Lemarié, A. (2020, 17 mars). « Nous sommes en guerre » : face au coronavirus, Emmanuel Macron sonne la « mobilisation générale ». Le Monde.https://www.lemonde.fr/politique/article/2020/03/17/nous-sommes-en-guerre-face-au-coronavirus-emmanuel-macron-sonne-la-mobilisation-generale_6033338_823448.html [6] Նույն տեղում։ [7] Փաշինյան, Ն․/Pashinyan, N. (2020, հունիս 2). https://www.facebook.com/nikol.pashinyan/photos/a.1895098537477199/2653077458345966/?type=3&theater: [8] Հախվերդյան, Ն․ (2020, հունիս 5). «Ըստ էության, Նիկոլ Փաշինյանը փորձում է լինել «հայրիկի» դերում»․ հարցազրույց Սոնա Մանուսյանի հետ․ Media.am. Վերցվել է՝ https://media.am/hy/sona-manusyan-interview/։ [9] Փաշինյան, Ն․/Pashinyan, N. (2020, հունիս 5). https://www.facebook.com/nikol.pashinyan/: Արփի Մանուսյան«Սոցիոսկոպ» ՀԿ, սոցիոլոգ, հետազոտող

22:21 - 12 հունիսի, 2020

Կրթության իրավունքը` մարդու իրավունքների բանալի [Challenge 8.1 | Գոհարիկ Տիգրանյան]

Կրթության իրավունքը` մարդու իրավունքների բանալի [Challenge 8.1 | Գոհարիկ Տիգրանյան]

«Կրթությունը երբեք չեզոք չէ»[1],- սա իհարկե իմ խոսքերը չեն, այլ հայտնի հոգեբան-մանկավարժ, փիլիսոփա Պաոլո Ֆրեյրենինը, բայց ես լիովին համաձայն եմ այս տեսակետի հետ և կարծում եմ, որ իրական կրթական գործընթացը «ոչ չեզոք» մտքերի բախում ու համադրություն է։ Իր «Ճնշվածների մանկավարժությունը» գրքում նա նաև նշում է, որ կրթության փիլիսոփայությունը և այն արժեհամակարգը, որը դրվում է կրթության հիմքում, պայմանավորված է տվյալ պահին ղեկավարող/իշխող ուժով (քաղաքական և կառավարող ուժ/իշխանություն)։ Յուրաքանչյուր իշխող քաղաքական ուժ ինքն է որոշում, թե որ ուղղությամբ տանի կրթությունը. կրթության ոլորտի դերակատարներին վերաբերի որպես սուբյեկտ թե օբյեկտ։ Եթե իշխանությունը ձգտում է իրական ժողովրդավարական փոփոխությունների, ապա կրթության հիմքում պիտի դրվի սովորողի՝ որպես մտածող, վերլուծող, քննադատող լինելու գաղափարախոսությունը։ Սակայն, եթե իշխանության եկած ուժը փորձում է «պատրաստել» իրեն հարմար քաղաքացի, ապա կրթության հիմքում դրվում է մանիպուլյացիան, այլակարծության մերժումը, պատմության աղավաղումը, հասարակության բաժանումը և կառավարումը։ Յուրաքանչյուր պետության ու իշխանության խնդիրն է ապահովել որակյալ կրթության իրավունքի իրացում, և յուրաքանչյուր շեղում կարող է բերել այդ իրավունքի և դրանից բխող այլ իրավունքների չապահովման և/կամ խախտման։ Կրթության իրավունքի (որը ենթադրում է որակյալ կրթություն) իրացման բաղադրիչներից մեկն է բովանդակությունը, ինչը սահմանվում է նաև մի շարք միջազգային իրավական փաստաթղթերով։ Ժողովրդավար կամ ժողովրդավարությանը ձգտող երկրներում կրթական բովանդակությունը իրենից ենթադրում է գործընթաց, որն անմասն չէ մարդու այլ իրավունքների խթանումից։ Բացի այն, որ մի շարք միջազգային, տարածաշրջանային և տեղական փաստաթղթեր առանձնացնում են կրթությունը՝ որպես մարդու հիմնարար իրավունք՝ նշելով նաև վերջինիս բովանդակային բաղադիչները և ուղղությունը (խաղաղություն, հակախտրականություն, հանդուրժողականություն), այդ փաստաթղթերը նաև ընդգծում են մարդու իրավունքների կրթությունը՝ որպես կրթության իրավունքի մի մաս։ Այդպիսի փաստաթղթերից է Երեխաների իրավունքների մասին կոնվենցիան, մասնավորապես՝ հոդված 29, մաս 1, կետ Բ. «1. Մասնակից պետությունները համակարծիք են, որ երեխայի կրթությունը պետք է ուղղված լինի. բ) մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների, ինչպես նաև Միավորված ազգերի կազմակերպության կանոնադրության մեջ ամրագրված սկզբունքների նկատմամբ հարգանքի դաստիարակմանը»[2]։Այս և նմանատիպ այլ կոնվենցիաները ոչ միայն ճանաչում են յուրաքանչյուրի կրթության իրավունքը, այլև դրան տալիս են որոշակի ելակետ և ուղղություն՝ օգնելով պետություններին սկսել կամ շարունակել հենց այդ կետից։ Տարածաշրջանային փաստաթղթերը քննելիս ակնառու է Եվրոպայի խորհրդի Խարտիան Կրթություն հանուն ժողովրդավարական քաղաքացիության և Մարդու իրավունքների կրթության մասին[3], որտեղ ավելի պարզ և հասկանալի ներկայացվում է մարդու իրավունքների կրթությունն ու առանձնակի ուշադրության է արժանանում սովորողներին մարդու իրավունքների և ազատությունների վերաբերյալ գիտելիք, հմտություն, ընկալում փոխանցելը և վերաբերմունքի ու վարքագծի զարգացումը՝ խթանելով պահպանել ու կառուցել հասարակություն, որ մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանությունը կընդունի որպես հիմնաքար։ Որպեսզի մարդու իրավունքների կրթությունը և դրա տարածումը մեր իրականությունից կտրված չպատկերվի, պետք է նշել, որ դրա կարևորությունը արձանագրվում է նաև Հանրակրթության մասին օրենքում՝ հոդված 5, մաս 2[4]։ Սակայն իրավական փաստաթղթերը սովորաբար միայն տրամադրում են շրջանակ և հանդես գալիս որպես երաշխավորներ, իսկ ծրագրերի և գաղափարների իրականացումն ու ներդրումը մնում է քաղաքականությունների և դրանց մշակողների վրա։ Մարդու իրավունքների կրթությունը, որպես «գործողություն և գիտելիք» ենթադրող գործընթաց ունի երեք ուղղություն[5]՝ Իրավունքների մասին - սովորել իրավունքների հիմնական գաղափարները, խնդիրները և առկա բանավեճերը (այս գաղափարները հիմնականում դասագրքային և դասապրոցեսում ստացված գիտելիքներն ու ընկալումներն են լինում), Իրավունքների միջոցով - կրթական գործընթացը՝ սովորելը, պետք է տեղի ունենա ներառական, մասնակցային և ժողովրդավարական մեթոդներով (կրթական գործընթացի մասնակցային ու ժողովրդավար լինելը՝ սովորողների, մանկավարժների և ծնողների մասնակցային հավասար իրավունքների, ձայնի լսելիության մակարդակը և կառավարմանը մասնակցելու՝ առաջարկություններով ու խնդիրներով հանդես գալու հնարավորություն), Իրավունքների համար - սովորել՝ ամենօրյա կյանքում իրավունքները փորձարկելու համար (բացի դպրոցական միջավայրը, այդ իրավունքները համայնքային մակարդակում կիրառելի դարձնելը և որոշակի պարտականությունների կատարումը՝ բերելով անձնական, դպրոցական մակարդակից՝ համայնքում քաղաքացու ձևավորմանը ու խթանելով համայնքային կյանքում մասնակցությունը)։ Այս կետերը իրար փոխկապակցված ու փոխլրացնող են, իսկ առանձին կիրառելիս չեն տա անհրաժեշտ արդյունք՝ իրավագիտակից անհատի և մտածողության տարբեր ձևերն առօրյայում կիրառող ու իր մասնակցությունը կարևորող քաղաքացի։ Շատ կարևոր է հասկանալ, որ մարդու իրավունքների կրթությունը ուղղակի կերպով կապված է քաղաքացու ձևավորման և հասարակական-քաղաքական կյանքին նրա մասնակցության հետ։ Հարկ է նաև նշել, որ այն քաղաքացիական կրթության գլխավոր տարրերից մեկն է, առանց որի իրավունքի գերակայությունը գիտակցող և դրանցով առաջնորդվող քաղաքացի ունենալը գրեթե անհնար կլինի։ Անցնելով վերոնշյալ կետերին՝ հարկ է նշել, որ եթե առաջին բաղադրիչը ձևավորում ու թելադրում է կրթական բովանդակություն, ապա երկրորդը տալիս է կրթական մեթոդաբանության և դպրոցական միջավայրի շրջանակը, իսկ երրորդն ավելի շատ կապված է կրթական վերջնարդյունքի և առօրյա կյանքի հետ։ Սա նաև նշանակում է, որ, օրինակ, առողջապահության կամ ազատ խոսքի իրավունքի մասին սովորողը ստանում է գիտելիք, հմտություն, ձևավորում վերաբերմունք, և այդ ամենը կատարում է դասապրոցեսի և դպրոցական ժողովրդավար միջավայրի միջոցով, իսկ կրթական հաստատությունը լքելիս կարողանում է ստացածը տեղափոխել առօրյա կյանք և ցուցաբերում հստակ վարքագիծ տարբեր երևույթների նկատմամբ։ Տեսությունը կարող է թվալ հետաքրքրիր, հարթ և առանց դժվարության կիրառվող, սակայն տարբեր իրականություններում, այդ թվում՝ նաև Հայաստանում, երկրորդ և երրորդ կետերը, մասնավորապես՝ կրթական գործընթացի ժողովրդավար, մասնակցային լինելը և ի վերջո առօրյա կյանքում փորձարկումն ու կիրառումը, ամենադժվար իրականացողն ու իրացվողն են։ Դրա պատճառներից են գիտելիքի, հմտության և վերաբերմունքի տեսական լինելը և կրթական միջավայրում փորձարկման հնարավորության բացակայությունը։ Օրինակ՝ Ամերիկայի Թենեսի նահանգում սովորողները դեռ վաղը հասակում (տարրական դասարաններում) սկսում են համայնքի համար կամավորական աշխատանքներ անել, որն էլ օգնում է ձեռք բերած գիտելիքները, հմտությունները փորձարկել իրական կյանքում, իսկ ավելի բարձր դասարաններում հանդես գալ համայնքային խնդիրների լուծմամբ։ ՀՀ փորձը քննելով պետք է ասել, որ հանրակրթությունում «Հասարակագիտություն» առարկայի շրջանակներում նախագծային կրթությանը 8-րդ և 9-րդ դասարաններում չափորոշիչային և դասագրքային մակարդակում առանձնացված ժամեր են տրվում, սակայն տարբեր պատճառներով նախագծային ուսուցումը ունենում է զուտ տեղային բնույթ, իսկ կրթական հաստատությունների մի մասը այդպես էլ համայնք-սովորող կապը չի ապահովում։ Գործնական և կիրառական փորձառությունը խթանելու համար յուրաքանչյուր կրթական հաստատություն պետք է որդեգրի իրական ժողովրդավարական կառավարման ձև։ Սակայն, հաստատությունների մի մասը այդպես էլ ընտրում է հիերարխիկ կառավարման ձևը՝ կրթության մյուս մասնակիցներին այդպես էլ հնարավորություն չտալով իրացնել իրենց իրավունքները։ Այսինքն, եթե սովորողը կրթական հաստատությունում չի կարողանում, օրինակ, կիրարկել ազատ խոսքի իրավունքը ՝ տարբեր միջոցներով՝ տարբեր հանդիպումների ժամանակ իրեն վերաբերող խնդիրները բարձրացնելով, կամ գործնականում չի իրացնում իր մասնակցության իրավունքը՝ անմասն մնալով դպրոցի կառավարումից, ապա հավանականությունը, որ այդ իրավունքները տեսությունից գործողության կփոխվեն, քչանում է։ Այս ամենին նաև նպաստում են հասարակությունում առկա կարծրատիպերը և մարդու իրավունքների ավանդական ընկալումները՝ այդ թվում՝ այն ընկալումը, որ իրավունքները մեզնից հեռու և մեր առօրյան չարտացոլող շրջանակ են, այնինչ, երբ հարց է բարձրանում, թե ինչ կլինի, երբ տանը փակվեք ու թույլ չտրվի դուրս գալ այդ որոշակի տարածքից, անմիջապես հնչում է. «դա իրավունքի սահմանափակում է» պատասխաը։ Հետաքրքրական է, որ այդպիսի կարծրատիպային ընկալումներ երբեմն ունենում են նաև մարդու իրավունքների կրթությամբ զբաղվող մանկավարժները։ Կարծրատիպերը և վախերը բերում են նորի նկատմամբ դիմադրության և մերժման, որոնք ի հայտ են գալիս կրթական գործընթացում մարդու իրավունքների կրթության վերաբերյալ խորքային և փորձառական ուսուցման բացակայությամբ, երբեմն նաև ակադեմիական և կյանքից կտրված տեղեկության մատուցմամբ։ Արդի կրթական համակարգերը ուսումնասիրելիս, կարելի է համեմատականներ տանել գործող իշխանությունների վարչակարգերի հետ թե՛ կառավարման, թե՛ իրավունքների խթանման ու իրացման, և թե՛ մեթոդաբանական տեսանկյունից։ Իրական ժողովրդավար վարչակարգում մարդու իրավունքների կրթությունը հանրակրթական նպատակների և քաղաքականությունների հիմքում է դրվում, իսկ քաղաքացիները ոչ միայն պասիվ իրավունք կրողներ, այլև ակտիվ իրավունքները տարածող, դրանցով առաջնորդվող ու դրանց համար պայքարող են լինում։ Այդ ամենը պետք է սկսվի դեռ նախադպրոցական կրթությամբ՝ օրինակների և փորձառության միջոցով և այնքան գրավիչ լինի, որ շարունակվի ամբողջ կյանքում։ Իսկ այս համատեքստում շատ կարևոր է, որ մարդու իրավունքների կրթությունը, որպես կրթության իրավունք բաղադրիչ, ընկալվի ոչ թե արդյունք, ինչպես օրինակ՝ սովորողները կիմանան իրավական այս կամ այն փաստաթուղթը անգիր, այլ ընկալվի որպես գործընթաց, որի վերջնարդյունքները կլինեն կյանքի համար և ի հայտ կգան հենց գործընթացի մեջ։ Այս կոնտեքստում, պետք է մտածել, իսկ մենք ի՞նչ ենք տալիս մեր սովորողներին, արդյոք մենք իրավագիտակի՞ց ենք, եթե այո՝ ինչպե՞ս է արտահայտվում դա, իսկ եթե չի արտահայտվում, ինչո՞ւ, արդյոք մենք իրական քաղաքացինե՞ր ենք ու իրավունքն ու պարտականությունը հերքելու շրջափուլով անցե՞լ ենք, թե՞ ոչ։ Ցկյանս կրթության ընթացքում քաղաքացի դառնալու և մասնակցությունը խթանելու մասին խոսելու համար մարտահրավեր եմ նետում Աննա Գևորգյանին։ [1] Paulo Freire “Pedagogy of Oppressed”, 1970, ISBN: 9780826412768. [2] «Երեխաների իրավունքների մասին կոնվենցիա», 1989։ [3] “Charter on Education for Democratic Citizenship and Human Rights Education”, 2010։ [4] «ՀՀ հանրակրթության մասին օրենք», 2009։ [5] Tristan McCowan “Education as a Human Right”, 2013, ISBN: 9781441118882.

21:39 - 30 մայիսի, 2020

Տնտեսական լիբերալիզմի առանձնացումն ու դաշինքը պահպանողականության հետ [Challenge 7.1 | Հրայր Մանուկյան]

Տնտեսական լիբերալիզմի առանձնացումն ու դաշինքը պահպանողականության հետ [Challenge 7.1 | Հրայր Մանուկյան]

“Challenge” նախագիծն ուղղված է հանրային քննարկում խթանելու ներուժ ունեցող անհատների համար գրելու, ստեղծագործելու, փոփոխությունների միտք գեներացնելու ինչպես ֆինանսական, այնպես էլ հոգեբանական մոտիվացիա ստեղծելուն։ Յուրաքանչյուր հեղինակ հոդվածի վերջում «մարտահրավեր» է նետում այլ հրապարակախոսի, ոլորտային մասնագետի, փորձագետի կամ ցանկացած մարդու, որին համարում է թեմայի արժանի շարունակող։ Ներդրված է նվիրատվությունների համակարգ (հոդվածի վերջում), որի միջոցով ընթերցողը հնարավորություն ունի նվիրատվություն կատարել հոդվածագրին։ infocom.am-ը հանդես է գալիս որպես միջնորդ ընթերցողի և հոդվածագրի միջև։ Արևմուտքում[1], Լատինական Ամերիկայի ու Արևելյան Եվրոպայի զգալի մասում ու մի քանի արևելաասիական պետություններում այսօր հաստատված է լիբերալ-դեմոկրատական կոչվող կարգ։ 1991-ից Հայաստանի հանրությունը նման կարգ հաստատելու ցանկություն է հայտնել, իսկ 2018-ի հեղափոխությամբ՝ լրջագույն քայլ է կատարել այդ ուղղությամբ։ Այդ կարգը կոչվում է լիբերալ-դեմոկրատական, քանի որ միավորում է լիբերալիզմի փիլիսոփայությունն ու դեմոկրատիայի գաղափարը։ Դեմոկրատիայի գաղափարը համեմատաբար պարզ է։ Այն ենթադրում է ընտրություններով ու քվեարկություններով որոշումների կայացում։ Ավելի բարդ ու տեղ-տեղ հակասական է լիբերալիզմի փիլիսոփայությունը։ Այն ենթադրում է իրավունքների (կամ ազատությունների[2]) վերաբերյալ պայմանավորվածություն։ Այդ պայմանավորվածության բնույթը հնարավորինս հակիրճ ու պարզ կներկայացնեմ այս հոդվածի առաջին մասում։ Այնուհետև կպատասխանեմ նախորդ հոդվածում ձևակերպածս գլխավոր հարցին, այն է՝ ինչո՞ւ է լիբերալիզմի ուղղություններից մեկը՝ տնտեսական լիբերալիզմը, այսօր հիմնականում հանդես գալիս պահպանողականության հետ ու ընդդեմ լիբերալիզմի մյուս ուղղության՝ ձախ լիբերալիզմի։ Կարճ պատասխանն այն է, որ և՛ տնտեսական լիբերալիզմը, և՛ պահպանողականությունը արդարացնում են անհավասարությունները, մեկը՝ տնտեսությունում, մյուսը՝ բոլոր ոլորտներում։ Իսկ ձախ լիբերալիզմը տնտեսական ու սոցիալ-մշակութային շատ անհավասարություններ չի ընդունում։ Իրավունքների շուրջ պայմանավորվածությունը Մինչև լիբերալ-դեմոկրատական կարգերը՝ աշխարհում տարածված էր բացարձակ միապետական կարգը։ Այդ կարգը հիմնված էր այն գաղափարի վրա, որ թագավորը Աստծո ներկայացուցիչն է երկրի վրա, նրա կամքը օրենք է, իսկ մարդիկ ի բնե անհավասար են (ոմանք ազնվական են, ոմանք՝ ճորտ և այլն)։ Հասարակ բնակիչները չունեին իրավունքներ․ նրանք ունեին միայն պարտավորություններ։ Մանվել Սարգսյանը իր դասախոսություններից մեկում նկարագրել է, թե ինչպես էր նման պետական կարգը գործում և թե ինչ առանցքային դեր ուներ այնտեղ եկեղեցին[3]։ Լիբերալիզմը մերժեց մարդկանց՝ ի բնե անհավասարության գաղափարն ու առաջարկեց նրանց՝ ի բնե հավասարության գաղափարը։ Միապետի՝ Աստծո կողմից նշանակված լինելու հավատն էլ փոխարինվեց այն համոզմամբ, որ ազատ ու հավասար անհատները պայմանավորվում են իրենց իրավունքների շուրջ և ընտրում կառավարիչներ, որոնք պետք է պաշտպանեն այդ իրավունքները։ Իրավունքների շուրջ պայմանավորվածությունն է, որ առանձնացնում է լիբերալ-դեմոկրատիան այլ դեմոկրատիաներից, օրինակ՝ մ․թ․ա․ 5-րդ դարի Աթենական դեմոկրատիայից։ Լիբերալ-դեմոկրատիայում ճանաչվում են հիմնարար մի շարք իրավունքներ, որոնք ոչ մի դեպքում չպետք է խախտվեն մեծամասնության քվեարկություններով։ Օրինակ՝ մեծամասնությունը չի կարող քվեարկել ու մահապատժի դատապարտել նրանց, ում գաղափարները չի ընդունում։ Ի տարբերություն լիբերալ-դեմոկրատիայի՝ աթենական դեմոկրատիայում նման քվեարկությունները հնարավոր էին։ Այնտեղ Սոկրատեսը քվեարկությամբ մահապատժի դատապարտվեց՝ իր գաղափարները տարածելու համար։ Լիբերալ-դեմոկրատական պետության ստեղծման տիպիկ օրինակ է ԱՄՆ-ի անկախացումը Մեծ Բրիտանիայից։ 1776 թվականի անկախության հռչակագրում արձանագրվում է, որ բոլոր մարդիկ հավասար են, ունեն իրավունքներ և այդ իրավունքները պաշտպանելու համար ստեղծվում է կառավարություն։ «Մենք ինքնակնհայտ ենք համարում հետևյալ ճշմարտությունները. որ բոլոր մարդիկ ստեղծված են հավասար և իրենց Արարչի կողմից օժտված որոշակի անկապտելի իրավունքներով, որոնց թվում են Կյանքը, Ազատությունը և Երջանկության ձգտումը, որ այս իրավունքներն ապահովելու համար հիմնվում են կառավարություններ՝ ստանալով իրենց օրինական լիազորությունները կառավարվողների համաձայնությամբ․․․»,- ասված է ԱՄՆ անկախության հռչակագրում[4]։ Այսպիսով՝ «լիբերալ-դեմոկրատական կարգ» արտահայտության մեջ «լիբերալ» բառը, պարզ ասած, նշանակում է մարդկանց՝ ի բնե հավասարություն, իրավունքների շուրջ պայմանավորվածություն և այդ իրավունքները պաշտպանելու մեխանիզմներ։ Ի բնե հավասարության սկզբունքի պահպանմամբ իրավունքների շուրջ պայմանավորվելը, իհարկե, հեշտ չէ, էլ չասած այդ իրավունքները պաշտպանելու դեմոկրատական մեխանիզմների ներդրման մասին։ Առաջին պայմանավորվածությունը, երևի թե, հավասար իրավունքներ սկզբունքի ձևակերպումը կարելի է համարել։ Դրա տակ հասկացվում է այն, որ պետությունը պետք է ապահովի հավասար չափով ազատություններ բոլոր քաղաքացիների համար, իսկ թե ով ինչքանով կօգտվի իր այդ ազատություններից՝ դա արդեն քաղաքացիների, ոչ թե պետության խնդիրն է։ Բայց բարդությունները այս սկզբունքի ձևակերպումով չավարտվեցին և շատ դժվար էր համաձայնության գալ կոնկրետ խմբերի իրավունքների ու պետության պարտավորությունների հարցերում։ Ամենակարևոր դժվարություններից մեկը վերաբերում էր սեփականության իրավունքին։ Անկախ նրանից, թե ով ինչքան է օգտվում սեփականություն ունենալու և գործարքներ կնքելու իր իրավունքից, ազատ շուկայական հարաբերությունները անխուսափելիորեն հանգեցնում են ահռելի նյութական անհավասարությունների։ Սա ինչ-որ պահից ակնհայտ դարձավ գրեթե բոլոր լիբերալների համար, սրա մասին են վկայում նաև մաթեմատիկական սիմուլյացիոն մոդելները[5]։ Արդյոք նյութական ահռելի անհավասարությունները պե՞տք է համարել հավասար իրավունքների սկզբունքի խախտում։ Ձախ լիբերալների բաժանումը տնտեսական լիբերալներից կապված է մեծամասամբ այս հարցի պատասխանի հետ։ Ձախ լիբերալները, որպես կանոն, համարում են, որ նյութական մեծ չափի անհավասարությունները անընդունելի են։ Տնտեսական լիբերալները, ընդհակառակը, համարում են, որ մեծ անհավասարությունները ընդունելի են, երբեմն նույնիսկ՝ ցանկալի[6]։ Ձախ-լիբերալների ու տնտեսական լիբերալների հիմնավորումներին և փաստարկներին կանդրադառնամ հետագայում։ Այս հոդվածի համար կարևոր է միայն արձանագրելը, որ ձախ լիբերալները բացասական վերաբերմունք ունեն նյութական մեծ չափի անհավասարությունների նկատմամբ, իսկ տնտեսական լիբերալները՝ դրական կամ չեզոք վերաբերմունք։ Տնտեսական լիբերալիզմի ու պահպանողականության դաշինքը Մինչև ձախ լիբերալիզմի ու տնտեսական լիբերալիզմի առանձնացումը՝ լիբերալները, չնայած ներքին տարաձայնություններին, միասին պայքարում էին բացարձակ միապետությունների դեմ։ Այդ ժամանակ լիբերալներին հակադրվում էին պահպանողականները։ Լիբերալները, ի վերջո, հաղթում են և Արևմուտքում հաստատում քաղաքացիական իրավունքների պաշտպանության մեխանիզմներ։ Խոսքը խղճի, մտքի, դավանանքի ու արտահայտման ազատության, արդար դատաքննության իրավունքի, սեփականություն ունենալու իրավունքի ու պայմանագրեր (այդ թվում՝ աշխատանքային) կնքելու ազատության մասին է[7]։ Քաղաքացիական ազատությունների հաստատումից հետո առաջ եկավ քաղաքական ազատությունների ընդլայնման հարցը՝ բոլոր մարդկանց ընտրելու և ընտրվելու հնարավորություն տալու խնդիրը։ Լիբերալների տարաձայնությունները ավելի խորացան։ Նրանց մի մասը (որոնց մենք այսօր անվանում ենք տնտեսական լիբերալներ) վախենում էր, որ քվեարկելու իրավունք ստանալով՝ աղքատ մեծամասնությունը կօգտագործի դեմոկրատական մեխանիզմներն ու կվերաբաշխի հարուստների ունեցվածքը։ Իսկ լիբերալների մյուս մասը (ձախ լիբերալները) պնդում էին, որ հավասար իրավունքների սկզբունքը պետք է կիրառվի նաև քաղաքականության մեջ և բոլոր մարդիկ պետք է ստանան ընտրելու և ընտրվելու իրավունք։ Քաղաքական ազատությունների ընդլայնմանը դեմ էին ոչ միայն տնտեսական լիբերալները, այլև պահպանողականները։ Պահպանողականների ընդդիմանալը, սակայն այլ պատճառներ ուներ։ Նրանք ասում էին, որ, ինչպես Մանվել Սարգսյանն է ձևակերպել, չի կարելի հասարակ մարդկանց այդքան շատ ազատություններ տալ։ Բացի այդ՝ պահպանողականները ընդդիմանում էին նաև հավասար ազատությունների գաղափարի կիրառման ոլորտները ընդլայնելուն։ Նրանք համարում էին, որ ավանդական գերակայության ու ենթակայության հարաբերությունները (հիերարխիաները) արժեքավոր են և պետք է պահպանվեն։ Ըստ պահպանողականների՝ չի կարելի իշխվողներին տալ այնքան իրավունք, ինչքան իշխողներին, կանանց՝ այնքան ազատություններ, ինչքան տղամարդկանց, սևամորթներին՝ այնքան իրավունքներ, ինչքան սպիտակամորթներին և այլն։ Երկար ժամանակ ես կարծում էի, թե պահպանողականությունը փոփոխություններին դեմ արտահայտվող գաղափարախոսություն է։ Նախորդ հոդվածիս քննարկման ժամանակ ֆեյսբուքյան ընկերներիցս մեկը ևս նշեց, որ կա տեսակետ, որ պահպանողականությունը փոփոխություններին դեմ հանդես եկող ու հինը արժևորող սկզբունք է։ Այս բացատրության մեջ, իհարկե, կա որոշակի ճշմարտություն և որոշ հետազոտողներ հենց այս տեսակետն ունեն։ Այնուամենայնիվ, պահպանողականությունը միշտ չէ, որ փոփոխություններին դեմ է, և պահպանողականության սերը անցյալի շատ կոնկրետ պահերին է միայն վերաբերում։ Օրինակ՝ այսօրվա ամերիկացի պահպանողականը նոստալգիկ զգացողությամբ է նայում ոչ թե 1940-1950-ականների ԱՄՆ-ին (երբ միջազգային հարթակում ԱՄՆ-ն իր հզորության պիկերից մեկում էր), այլ, ասենք, մինչև Ռուզվելտի նախագահությունը (1932) եղած ԱՄՆ-ին, լավագույն դեպքում՝ Ռեյգանի շրջանի ԱՄՆ-ին (1980-ականներ)։ Բացի այդ՝ ԱՄՆ շատ պահպանողականներ դեմ չեն, իսկ ոմանք նույնիսկ կողմ են այն փոփոխություններին, որոնք նվազեցնում են հարուստների հարկերը։ Մանրամասն ուսումնասիրելով պահպանողականների տեքստերն ու գործողությունները՝ քաղաքական փիլիսոփա Քորի Ռոբինը հանգել է եզրակացության, որ պահպանողականները ոչ թե դեմ են փոփոխություններին՝ ընդհանրապես, այլ դեմ են խիստ որոշակի տիպի փոփոխություններին, այն է՝ հավասար իրավունքների հաստատմանը[8]։ Եթե փոփոխությունները ուժեղացնում են անհավասարություններն ու հիերարխիկ հարաբերությունները, պահպանողականները դրան կողմ են։ Ցանկացած հարթությունում պահպանողականները հանդես են գալիս գերիշխողի դիրքը պահպանելու կամ է՛լ ավելի ուժեղացնելու օգտին։ Տղամարդ-կին հարաբերություններում նրանք տղամարդու գերակա դիրքը պահել կամ ուժեղացնել են ուզում և դեմ են կանանց ազատությունների ընդլայնմանը։ Հարուստներ-մնացած բնակչություն հարաբերություններում նրանք հարուստների դիրքը պահպանելու և ուժեղացնելու կողմնակից են, սպիտակամորթ-սևամորթ հարցերում՝ սպիտակամորթներինը և այսպես շարունակ[9]։ «Պահպանողականությունը բխում է այն անկեղծ համոզմունքից, որ ազատագրված աշխարհը կլինի տգեղ, վայրագ, ստոր ու ձանձրալի»,- գրում է Ռոբինը (էջ 16)։ Ըստ նրա՝ հարցերը իբր էվոլյուցիոն ճանապարհով լուծելու պահպանողականների հավաստիացումները և կրոնականությունը ընդամենը պահպանողականության հիմնարար սկզբունքի՝ ազատությունների դեմ պայքարի կողմնակի հետևանքն են (էջ 16)։ Կարճ ասած՝ պահպանողականությունը ձախ լիբերալիզմին 180 աստիճանով ընդդիմացող հակազդեցությունն է։ Ձախ լիբերալիզմը հանուն բոլոր մարդկանց հավասար ազատությունների ռեֆորմիստական և/կամ հեղափոխական հոսանք է, պահպանողականությունը՝ դրա ռեակցիան և/կամ հակահեղափոխությունը։ Պատահական չէ, որ պահպանողականության ծնունդը կապվում է հրապարակախոս ու քաղաքական գործիչ Էդմունդ Բըրկի (1729-1797) հետ, որի փիլիսոփայական հենքը ֆրանսիական մեծ հեղափոխությունը մարդկությանը պատահած ամենամեծ չարիք համարելն էր (Ռոբին, 2018, էջ 20)։ Երբ ձախ լիբերալիզմը բարձրացրեց ազատությունների երրորդ խմբի՝ սոցիալական ազատությունների հարցը, պահպանողականության ու տնտեսական լիբերալիզմի դաշինքը ավելի ուժեղացավ։ Խոսքը այն իրավունքների մասին է, որոնք վերաբերում են բոլոր մարդկանց համար որակյալ կրթություն ու առողջապահություն ապահովելուն, ինչպես նաև հիվանդությունների և գործազրկության ժամանակ նշանակալի պետական օգնություն տրամադրելուն։ Այս իրավունքներն ապահովելու համար պետությունը պետք է մեծ դեր ունենա տնտեսությունում, որին «մաքուր» տնտեսական լիբերալները դեմ են՝ տնտեսության արդյունավետության մտավախությունից ելնելով, իսկ պահպանողականները դեմ են՝ անհավասարությունները պահպանելու շահագրգռվածությունից ելնելով։ Սոցիալական ազատությունների հարցում, այնուամենայնվիվ, այսօր շատ դժվար է տարանջատել պահպանողականին տնտեսական լիբերալից։ Օրինակ՝ դժվար է ասելը, թե ինչու է ամերիկացի հանրապետականը դեմ նվազագույն աշխատավարձի բարձրացմանը կամ բարձրագույն կրթությունը մատչելի դարձնելուն (Արևմտյան Եվրոպայի այլ երկրների նմանությամբ)։ Ո՞րն է պատճառը՝ համոզմունքը որ նյութական միջոցների վերաբաշխումը վա՞տ է տնտեսության համար ու կոռուպցիոն ռիսկեր է պարունակում, թե՞ այն համոզմունքը, որ միայն քչերն են արժանի ստանալ բարձրագույն կրթություն ու բարձր աշխատավարձ, թե՞ այս երկուսը միասին։ Ես հակված եմ մտածել, որ «լավագույններն են արժանի» համոզմունքի դերը շատ ավելի մեծ է, քան թե տնտեսության մասին մտահոգությունը։ Տնտեսագետ, Նոբելյան մրցանակակիր Պոլ-Կրուգմանը շարունակ ցույց է տալիս, որ ծայրահեղ հարուստների հարկերը կրճատելը երբեք ոչ մի տեղ չի բերել տնտեսական օգուտներ[10]։ Բայց, միևնույն է, ԱՄՆ հանրապետականների մի մեծ բանակ շարունակում է համոզված պնդել, որ, օրինակ, Ջեֆ Բեզոսը արժանի է ժամում միլիոնավոր դոլարների աշխատավարձի ու հարկային արտոնությունների, իսկ նրա աշխատակիցները՝ ժամում 10-ը դոլարի։ Այս համոզմունքը, կարծում եմ, վկայում է այն մասին, որ ԱՄՆ շատ հանրապետականների ամենախորքային հավատը աշխարհը որպես անհավասարությունների մի հիերարխիա պատկերացնելն է, որտեղ ամեն մարդ ունի (կամ պետք է ունենա) իր տեղը։ Ազատությունների չորրորդ խումբը կարելի է համարել 1960-ականներից սկսված շարժումները, հիմնականում՝ ֆեմինիզմի երկրորդ և երրորդ ալիքները, քաղաքացիական իրավունքների համար սևերի պայքարն ու նույնասեռականների իրավունքների ճանաչման համար պայքարը[11]։ Պահպանողականությունը, բնականաբար, հակադրվում էր նաև այս շարժումներին, իսկ տնտեսական լիբերալիզմը հիմնականում դեմ չէր կամ անտարբեր էր, իսկ երբեմն՝ նույնիսկ հանդես էր գալիս հօգուտ այս խմբերի որոշ ազատությունների ընդլայնմանը։ Օրինակ՝ երբ 1970-ականներից սկսած Արևմուտքում կանայք զանգվածաբար մուտք գործեցին աշխատանքի շուկա՝ ձգտելով (ի թիվս այլ բաների) ֆինանսական անկախության, տնտեսական լիբերալիզմը դա ողջունեց։ Այսինքն՝ կարելի է ասել, որ տնտեսական լիբերալիզմը դեռևս պահպանում է իր ինքնուրույնությունը և անբողջությամբ չէ, որ ձուլվել է պահպանողականությանը։ Վերջաբան Այսպիսով՝ բացարձակ միապետությունների դեմ պայքարում տնտեսական լիբերալիզմը հանդես էր գալիս ձախ լիբերալիզմի հետ և հակադրվում էր պահպանողականությանը։ Երբ առաջ եկան քաղաքական ու սոցիալական իրավունքների հարցերը, տնտեսական լիբերալիզմն առանձնացավ ձախ լիբերալիզմից ու դաշինքի մեջ մտավ պահպանողականության հետ։ Որոշ այլ ազատությունների հարցերում (կանանց, սևամորթների ու գեյերի իրավունքներ) տնտեսական լիբերալիզմը հիմնականում անտարբեր է և լարվածությունը միայն ձախ լիբերալիզմի ու պահպանողականության միջև է։ Այս հակադրությունների ու դաշինքների հիմքում անհավասարությունների նկատմամբ վերաբերմունքն է։ Մասնավորապես՝ տնտեսական լիբերալիզմին ու պահպանողականությանը միավորում է նյութական անհավասարությունների նկատմամբ «սերը», իսկ ձախ լիբերալիզմը փորձում է նվազեցնել նյութական անհավասարություններն ու վերացնել նաև մշակութային անհավասարությունները[12]։ Կարևոր է նաև նկատի ունենալ, որ պահպանողականությունը, հակադրվելով լիբերալիզմին, այլևս չի վիճարկում լիբերալ-դեմոկրատական պետական կարգը, ինչպես նշել է Մանվել Սարգսյանը։ Այն պայքարում է արդեն հաստատված լիբերալ-դեմոկրատական կարգի ներսում ձախ լիբերալիզմի դեմ։ Այսինքն՝ թեև լիբերալ-դեմոկրատական կարգը ստեղծված է լիբերալիզմի փիլիսոփայական հենքի վրա, բայց այս երկուսը հարաբերականորեն անկախ բաներ են։ Լիբերալիզմը (հատկապես՝ ձախ լիբերալիզմը)՝ որպես փիլիսոփայություն, Արևմուտքում շարունակում է զարգանալ, վերաիմաստավորվել ու նոր բարեփոխումների ուղիներ մատնանշել։ Պահպանողականությունն էլ, ինչպես իր ստեղծման առաջին օրերից, շարունակում է հակադրվել (ձախ) լիբերալիզմի առաջարկած այդ նոր բարեփոխումներին։ Իմ կարծիքով, Հայաստանում լիբերալ-դեմոկրատական կարգ կառուցելու գործընթացի սկզբնավորումը պետք է համարել 2018 թվականը, թեև ցանկության կար դեռևս 1991-ից։ Այդ պատճառով էլ, կարծում եմ, գաղափարական ու փիլիսոփայական հենքի վրա համախմբումները նոր-նոր են սկսում ծիլեր տալ։ Կցանկանայի կարդալ այլ կարծիքներ ու վերլուծություններ այս թեմայով, մինչև որ ինքս կգրեմ Հայաստանի մասին։ Ինձ թվում է, որ Հայաստանը չի կարող խուսափել լիբերալիզմի ու պահպանողականության այն դրսևորումներից, որոնք եղել են Արևմուտքում վերջին 150 տարիներին և որոնք փոփոխություններով շարունակվում են նաև այսօր։ Մարտահրավերը նետում եմ քաղաքագետ Էդգար Վարդանյանին։ [1] Արևմուտք ասելով նկատի ունեմ Արևմտյան Եվրոպան ու անգլալեզու պետությունները։ [2] «Իրավունքներ» և «ազատություններ» բառերը այս հոդվածում օգտագործում եմ որպես հոմանիշներ։ [3] Մանվել Սարգսյանի երկրորդ դասախոսությունը միապետության մասին է, երրորդը և հինգերորդը՝ լիբերալիզմի և մյուս հիմնական գաղափարախոսությունների մասին։ Ուստի այս հոդվածում շատ հակիրճ եմ անդրադառնում լիբերալիզմի ու պահպանողականության հիմնական սկզբունքներին՝ կենտրոնանալով տնտեսական լիբերալիզմի ու պահպանողականության ընդհանրությունների վրա։ [4] Անկախության հռչակագիր։ Պատմության հարցեր — 4։ Տարեգիրք, Եր., «Զանգակ» հրատ., 2017, էջ 208: Սկզբնական շրջանում ԱՄՆ-ի լիբերալները «բոլոր մարդիկ» ասելով նկատի չեն ունեցել կանանց և ստրուկներին։ Այնուհանդերձ՝ լիբերալները կարողացել են միմյանց հետ պայմանավորվել և պարտադրել մյուսներին լիբերալ-դեմոկրատական կարգ, որում կանայք ու սևամորթները հետագայում ապահովեցին իրենց շատ իրավունքների պաշտպանություն՝ հենց լիբերալիզմի սկզբունքներին հղում անելով։ [5] Boghosian Bruce. The Inescapable Casino. Scientific American 321, 5, 70-77 (November 2019)․ Մոդելը ցույց է տալիս, թե ինչ տեղի կունենա, եթե ի սկզբանե հավասար նյութական միջոցներ ունեցող 1000 սուբյեկտներ սկսեն գործարքներ կատարել միմյանց հետ։ Եթե հարկեր չկան, ինչ-որ մի պահից հարստությունը գրեթե ամբողջությամբ կկենտրոնանա մեկի մոտ։ Դա բացատրվում է նրանով, որ ինչ-որ պահից ինչ-որ մեկը կհաջողացնի ունենալ աննշան առավելություն մյուսների նկատմամբ, որից հետո այդ աննշան առավելությունը արագ կվերածվի հսկայական առավելության։ Հարկման մեխանիզմների ներդրման դեպքում հարստության կենտրոնացումը համեմատաբար փոքր է լինում։ [6] Օրինակ՝ ԱՄՆ-ում դեմոկրատների մեծամասնությունը ներկայիս նյութական անհավասարությունները չափից դուրս շատ է համարում, իսկ հանրապետականների մեծամասնությունը՝ ոչ։ Բըրնի Սանդերսը նյութական անհավասարությունների խնդիրը իր ծրագրի հիմնական հարցերից մեկն էր դարձրել, իսկ նախագահ Դոնալդ Թրամպի հարկային կրճատումների քաղաքականությունը, ըստ շատ տնտեսագետների, նպաստեց տնտեսական անհավասարությունների է՛լ ավելի մեծացմանը։ Եվրապառլամենտի 2019-ի ընտրություններին էլ ԵՄ սոցիալ-դեմոկրատական (ձախ լիբերալ) կուսակցությունները մասնակցել են «Հավասար հասարակության ութ բանաձև» պլատֆորմով, որտեղ բանաձևերից մեկը վերաբերում էր տնտեսական անհավասարությունները նվազեցնելուն։ [7] Marshall Thomas. Citizenship and Social Class, from Inequality and society (2009), edited by Jeff Manza and Michael Sauder. W.W. Norton and Go, New York, p. 148-151. [8] Robin, Cory. The Reactionary Mind: Conservatism from Edmund Burke to Donald Trump. Oxford University Press 2018, p. 24. [9] Սա չի նշանակում, որ եթե մարդը աղքատ է, ուրեմն դժվար թե պահպանողական լինի։ Աղքատ մարդը կարող է պահպանողական լինել՝ այլ խմբերի (կանանց, սևերի, նույնասեռականների ) նկատմամբ իր արտոնյալ դիրքը պահպանելու պատկերացումներից։ [10] Իր վերջին գիրքը Կրուգմանը վերնագրել է «Վիճելով զոմբիների հետ» (Arguing With Zombies)՝ ասելով, որ զոմբիության տակ հասկանում է ԱՄՆ Հանրապետական կուսակցության պաշտոնական դիրքորոշումը, ըստ որի հարուստների հարկերի կրճատումը օգուտ է տնտեսությանը։ [11] Թոմաս Մարշալը (1893-1981թթ.) ազատությունները (կամ իրավունքները) երեք խմբի (քաղաքացիական, քաղաքական ու սոցիալական) բաժանել է 1949-ին, երբ որ չկային 1960-ականներից սկսված շարժումները։ Այդ պատճառով էլ, շարունակելով Մարշալի տրամաբանությունը, ես 1960-ականներից սկսված շարժումները մտցնում եմ ազատությունների չորրորդ խմբի մեջ։ [12] Ես դեռևս չեմ անդրադարձել Արևմուտքի մյուս կարևոր ինքնուրույն քաղաքական հոսանքին՝ ազգայնականությանը, որը տնտեսության բացվածությանը վերաբերող հարցի և պրոտեկցիոնիզմի հետ միասին կազմում է քաղաքական ուժերի դասակարգման մեկ այլ կոորդինատային համակարգ։ Հեղինակը տնտեսագիտություն է սովորել ՀՊՏՀ-ում ու Հայ-Ռուսական Սլավոնական համալսարանում։ Այժմ քաղաքական փիլիսոփայություն է ուսումնասիրում Ամստերդամի Համալսարանում։

12:50 - 21 մայիսի, 2020

Տուրիզմ․ մարդու համար և մարդու մասին [Challenge 3.3 | Տաթև Ասրյան]

Տուրիզմ․ մարդու համար և մարդու մասին [Challenge 3.3 | Տաթև Ասրյան]

“Challenge” նախագիծն ուղղված է հանրային քննարկում խթանելու ներուժ ունեցող անհատների համար գրելու, ստեղծագործելու, փոփոխությունների միտք գեներացնելու ինչպես ֆինանսական, այնպես էլ հոգեբանական մոտիվացիա ստեղծելուն։ Յուրաքանչյուր հեղինակ հոդվածի վերջում «մարտահրավեր» է նետում այլ հրապարակախոսի, ոլորտային մասնագետի, փորձագետի կամ ցանկացած մարդու, որին համարում է թեմայի արժանի շարունակող։ Ներդրված է նվիրատվությունների համակարգ (հոդվածի վերջում), որի միջոցով ընթերցողը հնարավորություն ունի նվիրատվություն կատարել հոդվածագրին։ infocom.am-ը հանդես է գալիս որպես միջնորդ ընթերցողի և հոդվածագրի միջև։ Տաթև Ասրյանը, ընդունելով Սիրանուշ Փիլոյանի՝ «Տուրիզմ․ գրել եմ այսօր, որ կարդաք վաղը [Challenge 3.2]» հոդվածով նետած մարտահրավերը, զարգացրել է զբոսաշրջության թեման։ Դեռևս մի քանի ամիս առաջ որևէ մեկի մտքով անգամ չէր կարող անցնել, որ մեծ քայլերով զարգացող, միլիոնավոր աշխատատեղեր ապահովող, համաշխարհային ՀՆԱ-ում 2019 թվականին շուրջ երեք տրիլիոն դոլար ներդրում ունեցած աշխարհի խոշորագույն ոլորտներից մեկը կարող էր մի քանի շաբաթվա ընթացքում ծնկի գալ աչքի համար անտեսանելի մակաբույծի պատճառով։ Անկումը հսկայական է՝ որոշ տարածաշրջաններում ձգտելով նույնիսկ զրոյական վիճակի։ Ստեղծված աննախադեպ իրավիճակում աշխարհը ճիգեր է գործադրում այս հսկայական ինդուստրիան հոգեվարքից հանելու՝ միացնելով «արհեստական շնչառության սարքը»: Օրեցօր ի հայտ են գալիս նորանոր լուծումներ՝ մեկը մյուսից ստեղծագործ, մեկը մյուսից հետաքրքրական՝ բացահայտ ի ցույց դնելով մարդկանց բուռն ցանկությունն ու երազանքը ճամփորդելու: Լայն տարածում են գտել #traveltomorrow, #travelfromhome, #dontcancelpostpone հեշթեգերը` փորձելով պահպանել մարդկանց ոգևորությունն ու փրկել ոլորտը։ Ես դա կանվանեի կախվածություն։ Այո, այն կախվածություն է առաջացնում․ դրա «համը» տեսած մարդուն դժվար է հետ պահել նոր վայրեր բացահայտելու, նոր փորձառություններ ունենալու գայթակղությունից: Եվ, թերևս բոլոր խաղադրույքները այս շատ մարդկային բուռն կրքի վրա են դրված, որ առաջին իսկ հնարավորության դեպքում առաջ են մղվելու։ Այդ կախվածությունը տուրիզմն է՝ տուրիզմամոլությունը, զբոսաշրջամոլությունը։ Զբոսաշրջությունը անչափ մարդկային ոլորտ է, այն մարդու համար և մարդու մասին է։ Իսկ ի՞նչ է զբոսաշրջությունը, ի՞նչն է այն այդքան գրավիչ դարձնում։ Զբոսաշրջության սահմանումը բարդ հարցերից մեկն է, եթե ոչ ամենաբարդը, զբոսաշրջության մասին խոսակցություն ծավալելու համար: Գրականության մեջ կարելի է գտնել հարյուրավոր սահմանումներ, սակայն անհնար է գտնել գեթ մեկ սահմանում, որը լիարժեքորեն և ամբողջապես բնութագրում է զբոսաշրջությունը՝ որպես երևույթ: Սահմանելը բարդանում է, քանզի հստակ չէ, թե ինչ է իրականում «արտադրում» տուրիզմը, որն է նրա հիմնական արտադրանքը (պրոդուկտը): Այս շարքի շրջանակներում գործընկերներս իրենց հոդվածներում բացահայտ կամ սքողված կերպով փորձել են սահմանել զբոսաշրջությունը՝ ելնելով իրենց փորձառությունից և գիտելիքներից: Հնչած տեսակետները պաթոսի, խորհրդավորության, պարծանքի, հպարտության, զվարճանքի, հետաքրքրասիրության, հիասթափության մասին վկայում են, որ զբոսաշրջությունը զգացողությունների/զգացումների ինդուստրիա է: Տուրիզմ․ գրել եմ այսօր, որ կարդաք վաղը [Challenge 3.2 | Սիրանուշ Փիլոյան] Զբոսաշրջություն․ պաթոսի բիզնեսը [Challenge 3.1 | Գևորգ Բաբայան] Ի՞նչ է արտադրում զբոսաշրջությունը, եթե ոչ զգացում/զգացողություն: Ինչքան նոր բարքերը, նոր տեխնոլոգիաները մարդուն մեկուսացնում և նրանից խլում են իր «ավանդական» մարդկային զգացումները, այնքան այդ բացը լրացնելու մղումը մեծանում է, և այդ կարիքին հագուրդ տվող երևույթներից է ճամփորդությունը։ Ժամանակին ինձ համար մեծագույն բացահայտում էր այն, որ տնտեսության մեջ տուրիզմը դասակարգվում է արտահանման ցանկում։ Իսկ ի՞նչ է արտահանում տուրիզմը․ պատասխանն ինձ համար միանշանակ է՝ հիշողություն, տպավորություն, զգացողություն։ Երբ մեզ հարցնում են մեր ճամփորդությունների մասին, անմիջապես սկսում ենք թվարկել այն տպավորությունները և զգացողությունները, որոնք ամենաշատն են մեխվել մեր հիշողության մեջ: Եվ պարտադիր չէ, որ տպավորությունները լինեն միանշանակորեն դրական հիշվելու համար. դրանք իրավունք ունեն լինելու նաև վատը, շատ վատը, որոնք ամբողջացնում են տվյալ վայրի մասին մեր ընկալումները։ Մարդը զգայական էակ է, և անկախ մեր կամքից՝ տպավորություններն «արտադրվում են» ամեն ժամ, ամեն վայրկյան, լինեն դրանք դրական, թե բացասական։ Ոլորտի գուրուները վստահաբար կասեն, որ տուրիզմի արժեշղթայում «պաշտոնապես» ներգրավված անձանց հիմնական խնդիրը զբոսաշրջիկի փորձը, տպավորությունները, զգացողությունները առավելագույնս դրական դարձնելն է: Դրան են միտված հաճախորդների սպասարկման լավագույն փորձերի, ծառայությունների որակի մասին բազում ու անվերջանալի քննարկումները՝ ձգտելով նորանոր յուրահատուկ ու երբեմն նույնիսկ աբսուրդ մոտեցումներ կիրառելով կատարելագործել ինքզինքը, սեփական ծառայությունները՝ բիզնես պայքարի մեջ հաղթող դուրս գալու համար: Լավագույնի, ստեղծարարության ձգտումը, իհարկե, հրաշալի է, սակայն չպետք է մոռանալ, որ տպավորությունների/զգացողությունների ձևավորումը կախված է ոչ միայն սպասարկողից, այլև սպասարկվողից, նրա կրթվածության աստիճանից, հոգեկան վիճակից, անձնային որակներից, կյանքի փորձառությունից, ճամփորդությունից առաջ նրա տրամադրվածությունից և ակնկալիքներից: Զբոսաշրջությունը թերևս այն բացառիկ ոլորտներից է, որի վերջնարդյունքի, այն է՝ տպավորության/զգացողության ստեղծման բարդ գործընթացում այդքան անմիջական մասնակցություն է ունենում հենց ինքը հաճախորդը/զբոսաշրջիկը: Միանշանակ համաձայն եմ գործընկերներիս այն դիտարկման հետ, որ մենք խնդիր ունենք մեր հյուրերին լիովին, 360 աստիճանով ճանաչելու և նրանց նախասիրություններն ու ակնկալիքները ռեալ գնահատելու և դրանց համապատասխան ծառայություն առաջարկելու համար։ Այս առումով շատ կարևորում եմ զբոսաշրջիկի հետ նախնական աշխատանքը մինչև նրա ժամանումը, նրա մոտ ռեալ ակնկալիքներ ձևավորելը, նրան այցելությանը տրամադրելը։ Սակայն իրականում դա այնքան էլ դյուրին աշխատանք չէ, և երբեմն լավագույն ձգտումները կարող են ոչ այնքան ցանկալի արդյունքներ տալ, քանզի մարդկային սուբյեկտիվությունը մեծագույն գործոն է հաջողության կամ ձախողման համար։ Տվյալ օրվա համար նախատեսված «պրոդուկտը» կարող է պարզապես չստացվել զուտ այն պատճառով, որ զբոսաշրջիկը գիշերը լավ չի քնել, հոգնած է ու տրամադրություն չունի: Նույն փաթեթից օգտվող, նույն ծառայությունները ստացող զբոսաշրջիկները միանգամայն հակադիր զգացողություններ կարող են ունենալ, որովհետև տարբեր մարդիկ են, և դա կառավարելը այնքան էլ հեշտ չէ։ Զբոսաշրջությունը անչափ մարդկային ոլորտ է, այն մարդու համար է և մարդու մասին։ Մարդիկ ճամփորդում են այլ մարդկանց հանդիպելու, նրանց պատմություններն իմանալու համար։ Մարդկանց հուզում են հին և նոր մարդկանց մասին պատմությունները, նրանց ապրումները, պայքարները, տառապանքներն ու ուրախությունները։ Շրջայցի ավարտից հետո հարցրեք ձեր հյուրերին, թե ինչն են ամենաշատը մտապահել, ինչն է նրանց ամենաշատը տպավորել, և նրանք անպայմանորեն կհիշեն ինչ-որ գյուղում հանդիպած պապիկի խորունկ աչքերը և նրա հետ ունեցած ջերմ զրույցը։ Ցավոք, այսօրվա հայաստանյան զբոսաշրջային դասական առաջարկների հիմնական շեշտը հուշարձանների, մասնավորապես եկեղեցիների և վանքերի այցելությունն է։ Երբեմն նույնիսկ այնպիսի երթուղիներ են առաջարկվում, որ խեղճ զբոսաշրջիկը հասցնում է մի հուշարձանի մոտ միայն մի քանի լուսանկար անել՝ օրվա համար նախատեսված ողջ ցանկով անցնելու համար, ուր մնաց թե տեղացիների հետ շփվելը, նրանց կենսակերպին ծանոթանալը։ Այդ ամենի հետևանքով նրանց հայաստանյան հիշողությունները ասոցացվում են իրենց ավտոբուսի հետ, որն էլ պարզապես հայկական չէ։ Մենք պիտի հիմնովին վերանայենք երթուղիների կառուցման մեր մոտեցումը՝ այն հարստացնելով մարդկանցով և դարձնելով ավելի մարդկային, ավելացնելով զբոսաշրջիկների և տեղացիների միջև շփման կետերը։ Մենք ճամփորդության տեմպը դանդաղեցնելու կարիք ունենք՝ այն ավելի իմաստալից ու հիշարժան դարձնելու համար։ Իսկ երբևէ մտածե՞լ եք, որ դուք՝ որպես սովորական քաղաքացի, կարող եք, ձեր կամքից անկախ, ձեր երկրի զբոսաշրջային «պրոդուկտի» մասնիկը դառնալ։ Երբ քայլում եք փողոցում, սրճարանում նստած ձեր մի բաժակ սուրճն եք վայելում կամ աշխատանքից հետո մի կերպ ավտոբուս խցկված, հոգնած տուն եք վերադառնում, դուք զբոսաշրջիկի աչքերում Հայաստանն եք, և նրա հայաստանյան տպավորություններն ու ընկալումները պայմանավորված են նաև ձեզանով։ Կշփվեք իրար հետ, թե պարզապես անտարբեր կանցնեք իրար կողքով, միևնույն է, դուք Հայաստանն եք, նրա գլխում ստեղծվող Հայաստան ֆիլմի գլխավոր կամ երկրորդական դերասանը։ Այնպես որ հաճախ ժպտացեք․ կարող է պատահել՝ ձեզ հետևում են։ Ինձ միշտ հիացրել և միաժամանակ վախեցրել են նորագույն տեխնոլոգիաները, հատկապես զբոսաշրջության ոլորտում, որոնք շատ հաճախ փոխարինելու են գալիս մարդկային պարզ շփումներին։ Այսօրվա համավարակային իրադրությամբ պայմանավորված՝ տեխնոլոգիաները մեծագույն արագությամբ գալիս են լրացնելու զբոսաշրջային վակուումը՝ առաջարկելով վիրտուալ, առցանց շրջայցեր աշխարհի՝ մտքովդ անցած կամ նույնիսկ չանցած ցանկացած վայրում, AR և VR տեխնոլոգիաների կիրառմամբ ճամփորդական նոր փորձառությունների առաջարկություններ, մարդկային շփումները սահմանափակող և վերացնող տարբեր հավելվածներ, որոնք երաշխավորում են անվտանգությունն ու առողջությունը՝ միաժամանակ նոր զգացողություններ պարգևելով։ Բայց ես լիահույս եմ, որ այս ամենը ավարտվելու է ավելի շուտ, քան մենք կսովորենք առանց մարդկանց ապրել, և մոտ ապագայում հասարակ մարդկային շփումը չի վերածվի էլիտար ճոխության։ Իսկ մինչ այդ մեզ մնում է պարբերաբար ինքներս մեզ համար կրկնել ու հիշեցնել, որ #ամենինչլավէլինելու։ Ասում են՝ եթե մի բան շատ ես ասում, իրականություն է դառնում։ Հետգրություն․ թեման շարունակելու մարտահրավեր եմ նետում Վահագն Վարդումյանին։

21:24 - 10 մայիսի, 2020

Մենք պատրաստ (չ)ենք մահանալ [Challenge 6.1 | Սմբատ Հակոբյան]

Մենք պատրաստ (չ)ենք մահանալ [Challenge 6.1 | Սմբատ Հակոբյան]

“Challenge” նախագիծն ուղղված է հանրային քննարկում խթանելու ներուժ ունեցող անհատների համար գրելու, ստեղծագործելու, փոփոխությունների միտք գեներացնելու ինչպես ֆինանսական, այնպես էլ հոգեբանական մոտիվացիա ստեղծելուն։ Յուրաքանչյուր հեղինակ հոդվածի վերջում «մարտահրավեր» է նետում այլ հրապարակախոսի, ոլորտային մասնագետի, փորձագետի կամ ցանկացած մարդու, որին համարում է թեմայի արժանի շարունակող։ Ներդրված է նվիրատվությունների համակարգ (հոդվածի վերջում), որի միջոցով ընթերցողը հնարավորություն ունի նվիրատվություն կատարել հոդվածագրին։ infocom.am-ը հանդես է գալիս որպես միջնորդ ընթերցողի և հոդվածագրի միջև։ Մահը մարդկային կյանքի և գոյության ամենասարսափեցնող, ամենաահարկու և ամենաառեղծվածային երևույթներից մեկն է: Մարդիկ դարեր շարունակ փորձել են բացատրել, մեկնաբանել և իմաստավորել մահը փիլիսոփայական, կրոնական և գիտական քննարկումների ու բանավեճերի միջոցով։ 2020 թվականը բերեց կորոնա համավարակը, որն ազդեց համայն մարդկության կենսագործունեության վրա՝ նոր մարտահրավերներ նետելով առողջապահությանը, տնտեսությանը, հասարակական կյանքին և մարդկանց հոգեբանական վիճակին։ Թեև ուսումնասիրողները շարունակում են վիճել համավարակի պատճառով մահացությունների թվի հաշվառման այս կամ այն մեթոդի ճիշտ կամ սխալ լինելու մասին, սակայն մի բան ակնհայտ է․ մարդկությունը, ի դեմս covid19-ի, բախվեց մահվան նոր վտանգի։ Սա կրկին դրդում է մտածել մահվան մասին, վախենալ և զգուշանալ դրանից, փորձել հաղթահարել այն, բայց ո՞րն է մահվան մեր մշակութային ընկալումը, ինչպե՞ս ենք մենք՝ որպես քաղաքակրթություն, դիմավորում այն, և ի՞նչ է փոխում այս ամենում կորոնավարակի հայտնվելը։ Այս հարցերի պատասխանը կամ գուցե պատասխանների տարբերակներն առաջարկելու համար փորձենք ներկայացնել, թե ինչպես է մահը և մահվան մշակույթը ձևափոխվել վերջին դարերի ու տասնամյակների ընթացքում։ Ավանդաբար մահը պատկանել է կրոնի դաշտին, այսինքն՝ կրոնն է եղել այն ոլորտը, որն իմաստավորել է մահը, փորձել է հանգուցյալներին այն աշխարհ ճանապարհել ծեսերի միջոցով, տվել է մարդկանց խորհուրդներ, թե ինչպես վերաբերվել մահվանը և այլն։ Կրոնը ուսումնասիրող գիտնականների մի մեծ խումբ հենց մահվամբ է բացատրում կրոնի առաջացումը․ մարդկությունը ստեղծել է կրոնը որպեսզի բացատրի և իմաստավորի մահը։ Սակայն գալիս է արդիականության (մոդեռն) շրջանը, և կրոնը կորցնում է իր քաղաքակրթական երբեմնի գերիշխող դիրքը․ ձևավորվում են ազգային պետություններ, կապիտալիստական տնտեսություն, աշխարհիկ հասարակարգ, որոնք փոխում են նաև մահվան հանդեպ վերաբերմունքն ու ընկալումները։ Ավանդական հասարակությունները փորձել են մահը հաղթահարել խորհրդանշական միջոցներով՝ ծեսերով, որոնք հաճախ համայնքային և հանրային էին․ մահացած մարդու դիակ կամ մահվանն առնչվող առարկաներ, իրեր կարելի էր տեսնել հանրային դաշտում։ Ինչ-որ առումով մահն ու կյանքը իրար էին միահյուսված (պատահական չէ, որ թե՛ անտիկ ժամանակաշրջանում և թե՛ միջնադարում գերեզմանների մի մասը գտնվում էր քաղաքների մեջ, այս կերպ սահման չէր անցկացվում ապրողների և հանգուցյալների միջև)։ Արդիականությունը իր հետ բերում է մի երևույթ, որը հետագայում անվանում են մահվան մերժում կամ ժխտում։ XX դարասկզբին արևմտյան մի շարք երկրներում մահը աստիճանաբար սկսում է հեռանալ մարդկանց ապրելու տարածքներից՝ տներից՝ տեղափոխվելով հիվանդանոցներ, իսկ թաղման ծեսերը անց են կացվում հատուկ դրա համար ստեղծված վայրերում՝ սգո սրահներում (funeral houses): Մահվան հետ առնչվող բազմաթիվ երևույթներ հեռացվում են մարդկանց տեսադաշտից և առօրյայից։ Նույնիսկ «մահանալ» բառը արտասանելն է արգելքի տակ ընկնում և փոխարինվում է տարատեսակ փոխաբերություններով։ Հետարդիության (պոստմոդեռն) շրջանում՝ 1960-ականներից սկսած, առաջանում է մահվան հանդեպ հետաքրքրության աճ և մահվան ընկալումների փոփոխություն, որն անվանում են «մահվան գիտակցման» շարժում։ Սրան նպաստեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո ատոմային ռումբի ստեղծումը, ինչը մեծացրեց զանգվածային մահվան վտանգը և վախը, այս շրջանում սկսեցին առաջանալ ծերերի համար նախատեսված խնամքի կենտրոնները, որտեղ կարիք կար հոգ տանելու մահվանը մոտ գտնվող մարդկանց մասին, զարգացան բժշկությունը և բժշկագիտությունը, ինչը իր հետ բերեց մահացողների և մահվան հանդեպ վերաբերմունքի քննարկումներ, այս ամենին գումարվեց նաև այն, որ աշխարհիկ հասարակություններում կար կարիք նորից իմաստավորելու մահը։ Եթե ժամանակին մահը պատկանում էր կրոնի դաշտին, ապա այժմ այն գերազանցապես կազմում է երկու ոլորտների մաս՝ բժշկության և մեդիայի։ Ժամանակակից աշխարհում մահերը հիմնականում տեղի են ունենում բուժհաստատություններում, մահվան լուրը մենք առաջին լսում ենք բժիշկներից, և նրանք են այն մարդիկ, որոնք շփվում, առնչվում և խնամում են մահացող մարդկանց։ Մյուս կողմից էլ մեդիան ողողված է մահվան տեսարաններով և պատկերներով։ Ֆիլմերը, համակարգչային խաղերը և վավերագրական կադրերը, որտեղ կան մահվան բազմաթիվ տեսարաններ, հանգեցրին նրան, որ ժամանակակից աշխարհում ապրող մարդն ամենից շատն է տեսնում մահը էկրաններից՝ լինեն դրանք հորինված թե իրական։ 1990-ականների կեսերին արված ուսումնասիրությունը ցույց էր տվել, որ մինչև 16 տարեկան միջին վիճակագրական ԱՄՆ բնակիչը միջինացված հաշվով օրական հեռուստացույցով տեսնում է 3 սպանություն։ Այս ամենը կարծես պիտի մեծացներ կամ գոնե պակասեցներ մահը ժխտելու կամ մերժելու մարդկանց սովորույթը․ մահը ժամանակակից հասարակության համար ավելի ընդունելի պիտի դառնար՝ և շատերը հենց այդպես էլ կարծում են․ մենք մերժում ենք մահը միայն հոգեբանական և ոչ մշակութային կամ սոցիալական մակարդակում։ 2020-ին տարածված կորոնա համավարակը նոր փորձության ենթարկեց այս տեսակետը՝ արդյոք մենք պատրա՞ստ ենք ընդունելու մահը և համակերպվելու դրա հետ։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից և հավանաբար Կարիբյան ճգնաժամից հետո մարդկությունը երբեք չի հանդիպել կյանքին սպառնացող զանգվածային վտանգի, չի ունեցել զգացում և գիտակցում, որ իր գոյությունը վտանգված է։ Իհարկե պատերազմներ, ահաբեկչական գործողություններ, բնական և մարդածին աղետներ տեղի էին ունենում XX դարի երկրորդ կեսին, սակայն այդ ամենը միշտ ունեցել է տեղային բնույթ, և եթե Մերձավոր Արևելքում պատերազմների պատճառով մահանում էին մարդիկ, ու տեղի բնակիչներն ունեին կյանքի վտանգի զգացում, ապա մոլորակի շատ հատվածներում այդ ամենը չկար։ Ի դեմս կորոնավարակի՝ մարդկությունը Երկրորդ համաշխարհայինից հետո առաջին անգամ կանգնեց միասնական և ընդհանուր մահվան վտանգի առջև։ Այստեղ էական չէ, թե որքան վտանգավոր կամ սպառնալից է վարակը ի համեմատության այլ վարակների կամ կյանքին սպառնացող այլ վտանգների։ Ես խոսում եմ վտանգի զգացողության և գիտակցման մասին․ կորոնավարակի, որպես կյանքի սպառնալիքի, գնահատման աստիճանն ու մասշտաբները էապես տարբերվում են այն ամենից, ինչ եղել է մինչ այդ։ Մենք ամեն օր տեղեկանում ենք տասնյակ, հարյուրավոր և հազարավոր մահացողների մասին։ Պատահական չէ, որ որոշ մարդիկ զարմացած ասում են, թե այլ պատճառներով ավելի շատ մահեր են լինում, իսկ դրանց մասին չի խոսվում, և նույնիսկ այս ամենում տեսնում են դավադրություն։ Սակայն խնդիրն այն չէ, որ այլ մահերը փորձում էին թաքցնել կամ կորոնավարակը ամենասպառնալից բանն է կյանքին, խնդիրն այն է, որ կորոնավարակի մահվան դիսկուրսը ներխուժում է մեր առօրյա, ստիպում է տեղեկություն փնտրել և քննարկել նաև այլ պատճառներով մահերը, որոնց մասին մենք գուցե տարիներով չլսեինք կամ էլ չհետաքրքրվեինք։ Մահը մեզ մեկ կամ մի քանի քայլով ավելի է մոտեցել։ Վերադառնանք մահը ընդունելու, գիտակցելու կամ էլ մերժելու թեմային։ Արդյոք մենք՝ որպես քաղաքակրթություն, պատրա՞ստ ենք ընդունելու մահը, և արդյոք 60-ականներից հետո տեղի ունեցած զարգացումները իսկապես փոխե՞լ են մարդկանց վերաբերմունքը մահվան հանդեպ։ Մի կողմից մահվան հանդեպ հետաքրքրության աճը, դրա պատկերումը մեդիայում հանգեցրեց նրան, որ մենք ավելի շատ խոսենք կամ տեսնենք այն, սակայն առօրյա կյանքում մահը մեզ համար մնում է օտարված մի բան, մենք այլևս չենք տեսնում դագաղների մեջ պառկած դիակներ կամ թաղման այլ առարկաներ․ բժշկության զարգացումը հանգեցրեց նրան, որ մարդկային կյանքի միջին տևողությունը երկարեց, իսկ երեխաների, երիտասարդների և միջին տարիքում գտնվողների մահացությունները պակասեցին։ Որքան էլ մեդիան շատ պատկերի մահը, այնուամենայնիվ էկրաններից այն էկզոտիկ կերպով է ներկայացվում․ մահը այստեղ գերազանցապես բռնի է, և ոչ այլ ինչ է, քան հորինվածք, որը մեզ շատ քիչ է մոտեցնում իրական մահվանը, ինչին մենք անձամբ ականատես լինում ենք շատ հազվադեպ, որովհետև այն տեղափոխվել է հիվանդասենյակներ։ Մահը որքան էլ մոտեցել է մեզ, նույնքան էլ հեռացել և օտար է դարձել։ Այսօր, երբ ստեղծվել է մահվան նոր վտանգ և նոր դիսկուրս, մենք տեսնում ենք, թե որքան քիչ տեղ է թողել ժամանակակից քաղաքակրթությունը մեր կյանքում և առօրյայում մահվան համար։ Մենք կրկին հուսահատորեն փորձում ենք վերադառնալ նախկին առօրյա կյանքին և տարբեր միջոցներով ժխտում ենք այն փաստը, որ կյանքի համար կա նոր սպառնալիք, սակայն վերադառնալ նախկին կյանքին (եթե մինչև այդ չգտնվի բուժման միջոց), կնշանակի, որ մենք համակերպվեցինք և ընդունեցինք մահվան ներկայությունը մեր կյանքում, մենք ընդունեցինք, որ այսուհետ մահվան հետ մենք ավելի շատ կառերեսվենք։ Սա չափազանց վհատեցնող և ահաբեկող միտք է, որպեսզի այն արտաբերվի բարձր ու ուղիղ տեքստով, բայց թե՜ մարդիկ և թե՜ պետությունները ձգտում են հետ բերել նախկին կյանքն ու առօրյան։ Մինչ գրում էի այս վերջաբանը, բազմիցս փորձեցի ձևակերպել և վերաձևակերպել այս միտքը, որպեսզի այն հուսահատեցնող չլինի, սակայն երբեմն կարիք ունենք նայելու իրականությանը այնպես, ինչպես այն կա։ Որքան էլ ժամանակակից մարդը խուսափում է մահվանից, նույնքան էլ, ըստ էության, ընդունում և համակերպվում է դրա հետ, քանի որ այն մնում է մեր գոյության բաղկացուցիչ մասերից մեկը, երբեք չի վերանա, երբեք չի դառնա լավը և բարի․ միակ բանը, որ մենք կարող ենք անել, նրան մերժելը կամ ընդունելն է․․․ Հետգրություն․ թեման շարունակելու մարտահրավեր եմ նետում Տիգրան Ամիրյանին։

20:59 - 09 մայիսի, 2020

Սոցիալ-տնտեսական Ճգնաժամի 3 ալիքները և աղքատության վերականգնման վտանգը․ Մաս 1 [Challenge 5.1 | Կարեն Հ․ Սարգսյան]

Սոցիալ-տնտեսական Ճգնաժամի 3 ալիքները և աղքատության վերականգնման վտանգը․ Մաս 1 [Challenge 5.1 | Կարեն Հ․ Սարգսյան]

“Challenge” նախագիծն ուղղված է հանրային քննարկում խթանելու ներուժ ունեցող անհատների համար գրելու, ստեղծագործելու, փոփոխությունների միտք գեներացնելու ինչպես ֆինանսական, այնպես էլ հոգեբանական մոտիվացիա ստեղծելուն։ Յուրաքանչյուր հեղինակ հոդվածի վերջում «մարտահրավեր» է նետում այլ հրապարակախոսի, ոլորտային մասնագետի, փորձագետի կամ ցանկացած մարդու, որին համարում է թեմայի արժանի շարունակող։ Ներդրված է նվիրատվությունների համակարգ (հոդվածի վերջում), որի միջոցով ընթերցողը հնարավորություն ունի նվիրատվություն կատարել հոդվածագրին։ infocom.am-ը հանդես է գալիս որպես միջնորդ ընթերցողի և հոդվածագրի միջև։ Հատված իմ հարցազրույցից․ «Այստեղ կարծում եմ, որ տնտեսվարողներին ներկայացնող ասոցիացիաները (գործատուների միություններ), աշխատակիցների իրավունքներն ու շահերը ներկայացնող շահագրգիռ կողմերը (այդ թվում՝ նաև արհմիությունները), կառավարությունը՝ հանձինս Աշխատանքի և առողջապահության տեսչության ու ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի ու էկոնոմիկայի նախարարության, ինչպեսև ԱԺ համապատասխան հանձնաժողովի հետ համատեղ ռեզոնանսային շտաբ պետք է ստեղծեն (գուցեև արդեն ստեղծված է, և ես տեղյակ չեմ) ու մատրիցային մոտեցմամբ բոլոր կողմերի սպառնալիքները և հնարավորությունները հաշվարկվեն, առանձնացվեն ռիսկային ճյուղերը, ոլորտներն ու նոր մշակվեն օրենքի նախագծերը, որոշումները, իրավական ակտերը և այլ փաստաթղթեր, ինչպեսև կարճաժամկետ և երկարաժամկետ ռազմավարություններ մշակել՝ ճկուն փոփոխման մեխանիզմներով։ ․․․գործ ունենք զարգացման ճգնաժամի հետ․․․»։ Զարգացման ճգնաժամի արժեշղթան Նախաբան Այս չփորձագիտականը, չքաղաքական չվերլուծականը փորձ է ներկայիս պայմաններում ցույց տալ, որ պետք է խելոքին չփնտրել խելոքարանում, կամ խելացիին՝ խելացիարանում, այլ պետք է դուրս գալ մասնագիտական սենյակի լուծումներից և փորձել ձևակերպել այնպիսի ուղերձներ, հարցեր, ավելի շուտ՝ ճիշտ ձևակերպված հարցադրումներ ու ընտրել ինֆորմացիայի փոխանցման այնպիսի ալիքներ կամ հաճախականություններ, որոնց կհանգեն իսկական խելացիներն ու գիտակները։ Այս հոդվածը, որը չգիտեմ, թե ինչ է վերջում դառնալու, ամենևին չի ապացուցելու կամ հերքելու իմ խելացի կամ գիտակ լինելը կամ ոմն մեկի անխելք կամ ոչ խելացի լինելը, այլ հնարավորություն է տալու մասնագիտական սենյակներից դուրս մտածելակերպով առաջնորդվելու շնորհիվ խելագար մտքեր գեներացնել, որոնք գուցեև կարող են պետքական լինել։ Չինաստանում, ըստ որոշ աղբյուրների, ս․թ․ փետրվարի 10-ին ընկերությունների միայն 10%-ն է վերականգնել իրենց աշխատանքները։ Արդեն իսկ փետրվար ամսին պարզ է դարձել, որ ամենատուժող ճյուղներն են լինելու հանրային սնունդը, կացարանները՝ հյուրանոցների և հյուրատների տեսքով, զվարճանքը իր բոլոր դրսևորումներով և զբոսաշրջությունը։ Միայն գարնանային արձակուրդների շրջանում կորուստները հանրային սննդի ոլորտում գնահատվում է մոտ 500 միլիարդ յուան (71 միլիարդ դոլլարին համարժեք գումար)։ Գործազրկության քանակը հասել է 6,2 %-ի 2020 թվականի առաջին երկու ամիսների կտրվածքով։ Ճգնաժամերի առաջացման գիտական և ոչ գիտական տեսությունների, սցենարների և կանխատեսումների ակնարկ Դավադրությունների տեսությունը առաջանում է, երբ ստեղծված ճգնաժամային վիճակներում, մի խումբ մարդիկ, որոնք կարող են նաև լինել ոլորտի գիտակներ կամ մասնագետներ, առաջ են քաշում թեզեր, փորձում ապացույցներով, հիմնականում կտրտված շղթայով, ներկայացնել մի բան, որով մարդկանց ուշադրությունը շեղվում է բուն խնդրի իրական պատճառներից։ Թեպետ դեռևս ապացուցված չէ, որ այդ տեսությունները կամ վարկածները իրականությանը չեն համապատասխանում։ Սակայն մեր օրերում տեղեկատվության ազատության կամ անսահմանափակության դարաշրջանում մարդն այնքան ինֆորմացիա է ստանում, որ մեծ մասը չի կարողանում ֆիզիկապես յուրացնել ու փորձել ֆիլտրել, ընտրել այն, որը համապատասխանում է իրականությանը։ Մյուս կողմից էլ, դավադրությունների տեսության ջատագովների փաստարկված մոտեցումը, այն է, թե ով ասաց, որ պաշտոնական տեղեկատվությունը միշտ ճիշտն է ու ամենաճշմարիտը, և բերում են բազում օրինակներ անցյալից (սակայն իսկապես միշտ չէ, որ պաշտոնական տեղեկատվությունը համապատասխանում է իրականությանը)։ Ինչևէ, թողնելով այս ինքնադիսկուրսը, պարզապես մի քանի օրինակ բերեմ դավադրությունների տեսությունից, որ ավելի պարզ դառնա, թե ինչի մասին է խոսքը․ Սա սարքել են ամերիկացիները, որ չինացիները պարտվեն, այն էլ չստացվեց։ Սրանով պիտի բոլորս վարակվենք, որ հետո չիպավորեն մեզ։ Պիտի պոպուլյացիան քանակապես նվազի և սա միայն հերթական վիրուսն է։ Սրա հետևանքով, նաև՝ սովից, սոցիալական ծայրահեղ վատ պայմաններում ապրողները ինքնաբերաբար կմահանան։ Աշխարհի 300 ամենաորոշողների նախագիծն է, ու բազում այլ վարկածներ։ Սա չինացիների ձեռքի գործն է, որ ողջ աշխարհին տիրեն մի քանի տարուց։ Դեմ են գլոբալիզացիային, և նման բաներ են կազմակերպում չինացիներն ու ռուսները։ 5G տիրույթներում մարդկանց իմունիտետը թուլանում է և մարդիկ հիվանդանում են։ Կապիտալիզմի վերջը եկել է․․․ Վստահ եմ, դուք էլ կարող եք ավելացնել։ Իհարկե, մյուս մասն էլ այս ամենից լավ բաներ է տեսնում ու նկատում, ասել է թե՝ ուրախ է, որ նման իրավիճակ ստեղծվեց, ու մարդիկ կարողացան այլ տեսանկյունից, այլ ձևով ամեն ինչը տեսնել ու գնահատել։ Այս մոտեցումը ես պայմանականորեն կանվանեմ պոզիտիվության տեսություն, որը ներառում է «վարդագույն ակնոցով» բոլոր երևույթները և դեպքերը դիտարկելը, ամեն ինչում դրական կողմն առանձնացնելն ու արժևորելը։ Դե իհարկե, խոսքը վերաբերում է դրական ազդեցություններին, որոնք մարդիկ այս ընթացքում տեսել ու շարունակում են տեսնել, և մարդկանց այս խումբն էլ առանձնապես չի հավատում դավադրությունների տեսությանը, այլ հակված է ամեն ինչում տեսնել միայն լավը․ ընտանիքի դերի վերարժևորում, վերագտնում, մտերմացում, հին ու մոռացված սեղանի խաղերի վերաիմաստավորում, երեխաների հետ ժամանակ անցկացնելու գիտակցում, սեփական ունեցվածքը, երկիրը, հողը գնահատելու կարողության վերականգնում, օտար, ամայի ճամփեքին բախտ որոնելու փոխարեն սեփական հողը շենացնելն ու զարգացնելը գերակա համարելու ցանկություն առաջնահերթությունների տեղերի վերափոխում, ժամանակն արդյունավետ օգտագործելու վերաբերյալ մտքերի արժևորում, խցանումների նվազում, գրասենյակների նվազում, տարածքների օպտիմալացում, միջհամայնքային տրանսպորտի և այլ ծախսերի նվազեցում, կրթության որակի համահարթեցում բոլոր մարզերում, կրթություն մատուցողների որակի բարձրացում, օնլայն բիզնեսի ակտիվացում, ․․․ Եվ վստահ եմ, որ կարող ենք այս շարքը անվերջ շարունակել։ Ինչևէ, սրանով կարելի է ավարտել դավադրությունների և պոզիտիվության տեսությունների ակնարկը, հիմա անդրադառնանք գիտական տեսություններին։ Տնտեսական անկումների և վերագործարկումների ժամանակահատվածում մի քանի տարբեր տերմիններ են օգտագործում, վերջերս ավելի տարածված է խոսել ռեցեսիայի կամ արագ անկման մասին, ինչը ենթադրում է տնտեսության բոլոր ոլորտների տոտալ անկում՝ իր հետևանքներով։ Չմանրանալով նրա բաղադրիչների և փուլերի վրա, պարզապես նշենք, որ անկումից հետո տեղի է ունենում շոկային ժամանակահատված, որն էլ մի որոշ ժամանակ անց նոր վերականգնվում է։ Նշենք նաև, որ հնարավոր է նման իրավիճակ չստեղծվի, այսինքն՝ չհասնի այն կետին, որից հետո սկսվում է ռեցեսիան և արագ անցում կատարի մյուս փուլին։ Այս կոնտեքստում հարկավոր է հասկանալ, թե ինչպես պետք է նման իրավիճակից դուրս գալու համար որոշումներ կայացնել, որպեսզի մինիմալ վնասներ կրել։ Սցենարների տեսությունը, որն այս պահին երկու փոփոխականից կազմված խնդիր է 9 հնարավոր ելքերով, ասել է թե՝ առողջապահական համակարգի և տնտեսական միջոցառումների արդյունավետության գործակիցներից, որից կախված որոշում է կայացվելու, թե փոփոխությունների կառավարման որ սցենարն է առավել քիչ ռիսկային․ անցումային՝ եղածի կատարելագործում, զարգացման՝ նոր պրոդուկտ+նոր շուկա, թե տրանսֆորմացիոն (վերափոխման)՝ նոր գործունեության սկիզբ։ Ըստ որոշ աղբյուրների, զբոսաշրջությունն ու հյուրընկալությունը «կզարթնեն» լավագույն դեպքում մեկ տարի հետո, ոչ պարենային ապրանքների արտադրությունը՝ մինչև այս տարվա վերջ, հանրային սննդի կետերը, որոնք ինտեգրված են զվարճանքի ծառայություններով՝ տարվա վերջ կամ մյուս տարվա սկիզբ, առողջապահական ծառայություններից օգտվելը՝ ամռան ամիսներին (նոր որակով և նոր մասշտաբներով, կյանքի ապահովագրության «բում»), գյուղատնտեսական արտադրանքների և չվերամշակված ապրանքներինը՝ ընթացիկ տարում, անմիջապես (ներառելով առողջ սնունդ, տնային պայմաններում պատրաստած, մաքուր և մատչելի սնունդ)։ Ընդհանուր ակնկարկից հետո մանրամասն կնկարագրեմ, թե ինչ «ալիքներ» են մեզ սպասվում և ինչ լուծումներ պետք է ունենանք սոցիալ-տնտեսական ոլորտի համար։

15:04 - 06 մայիսի, 2020