Ինֆոքոմ

Զորական․ զորավարների գյուղը կամ երբ շուրջբոլորը հյուրընկալ չարդախլվեցիներ են․ [մարzoom]

Նոյեմբերյանից դեպի Զորական տանող ճանապարհը կանաչների միջով է․ թվում է՝ մի քիչ էլ գնաս, ու առջեւումդ անեզր անտառ է բացվելու։ Բայց կանաչները շուտով փոխվում են բնակավայրի՝ քիչ ու միչ հանդիպող մարդկանցով, որոնք, հետո պիտի պարզվի, պակաս անեզր չեն։ Մեքենան կանգնում է գյուղի կենտրոնում, ավելի ճիշտ՝ գյուղամեջում, ինչպես այստեղ է ընդունված ասել։ Իջնում եմ, նայում՝ շուրջս, եւ արդեն պարզ է․ սա այն տեղն է, որն ինձ խորհուրդ էին տալիս Զորական գալու դեպքում անպայման տեսնել։ Լուսանկարում՝ գյուղի հուշահամալիրը Խոսքը կենտրոնական փողոցի վրա բացվող հուշահամալիրի մասին է․ փողոցի մի կողմում՝ սարերի ետնապատկերին, հայ մեծերն են՝ Տիգրան Մեծից մինչեւ Արցախյան պատերազմի հերոսներ (նրանց մասին՝ ավելի ուշ): Լուսանկարում՝ ձախից՝ Գարիկ Մովսիսյանը, Սլավիկ Ազարյանը Մյուս կողմում՝ գյուղապետարանի հարեւանությամբ, Հայրենական եւ Արցախյան պատերազմների, ինչպես նաեւ Մեծ Եղեռնի նահատակների հիշատակին նվիրված խաչքարերն են, եւ որ ամենաշատը հիշատակվողն է տեղացիների կողմից՝ մարշալներ Հովհաննես Բաղրամյանի եւ Համազասպ Բաբաջանյանի կիսանդրիները։ Լուսանկարում՝ Հովհաննես Բաղրամյանի եւ Համազասպ Բաբաջանյանի կիսանդրիները Հայ մեծերի նկարներ կան նաեւ փողոցի այս կողմում՝ գյուղապետարանի ողջ երկայնքով․ տպավորություն է՝ կարծես թանգարանում ես՝ բաց երկնքի տակ։ Լուսանկարում՝ գյուղապետարանի շենքը «Էստեղ նեղությունը մինակ ոռոգման ջուրն ա» Քայլում եմ, լուսանկարում ամբողջը, հետո՝ մտնում առաջին իսկ պատահած խանութը։ Փոքրիկ, մթերային խանութ է, որտեղ ինձ սիրով ողջունում է խանութի սեփականատերը՝ Արմեն Խաչատրյանը։ Ծանոթանում եմ, պատմում, որ եկել եմ՝ իրենց գյուղն ու գյուղացիներին ճանաչելու․ «Զորական գյուղը, ասեմ քեզ, շատ լավն ա, ստեղ մինակ նեղությունը ոռոգման ջուրն ա, շատ մեծ նեղություն ա, ժղովուրդը անող-դնող ժղովուրդ ա, բայց որ ջուր չկա, մի քիչ նեղվում ա»,- ասում է նա՝ կարեւորելով, որ գոնե խմելու ջրի խնդիրը տարիներ առաջ լուծվեց․ «Մարդկանց հիմնական զբաղմունքը՝ հողամաս, անասուններ, բայց էդքանը որ քիչ ա, ժղովուրդն էլ շատ տարի քինում ա խոպանը՝ Ռուսաստան, ինձ թվում ա՝ սաղ Հայաստանն ա տենց, մինակ մեր գյուղը չի, մի գործ չկա, որ ժղովուրդը մնա, Հայաստանը զարգացնի, ստիպված գնում են»։ Իր խանութից եմ հարցնում, ասում եմ՝ գործը ո՞նց է, հոգոց անելով պատասխանում է՝ նիսյա։ Քանի որ գյուղում բոլորն իրար ճանաչում են, ընկեր ու բարեկամ են, մերժել չի կարողանում․ ապրանքը տալիս է, սպասում մինչեւ մի օր գումարը բերեն։ Լուսանկարում՝ Արմեն Խաչատրյանը Հոգսաշատ թեմաները շրջանցելու համար ընտանիքից էլ եմ հարցնում։ Արմենի աչքերը սկսում են փայլել․ ամուսնացած է, երկու որդի ունի, պատրաստվում են մեկի հարսանիքին։ Ուզում եմ հաջողություն մաղթել, շարունակել ճանապարհս, բայց սա Զորականն է, այստեղ ո՞վ ինձ առանց հյուրասիրության բաց կթողնի։ Արմեն Խաչատրյանը պնդում է՝ պիտի կնոջը տեսնեմ, հետը մի բաժակ սուրճ խմեմ, նոր գնամ։ «Պատերազմից շատ խեղճացած ենք, միայն խաղաղություն ենք ուզում» Տունը հենց խանութի հարեւանությամբ է։ Մտնում եմ, ծանոթանում կնոջ՝ տիկին Սիրանուշի եւ նրա հարեւանուհի Հասմիկի հետ։ Ինձ այնպես ջերմ են ընդունում, կարծես իրենց հազար տարվա ծանոթը լինեմ․ «Ի՞նչ ասեմ, աղջի՛կ ջան, պիտի քինաս մի մանկավարժի կուշտ, որ քեզ սիրուն-սիրուն բաներ ասի»,- նշում է տիկին Սիրանուշը։ Ես էլ շտապում եմ հակառակվել․ «Ինձ սիրուն բաներ չեն պետք, իրական կյանքի պատկերն է պետք, իսկ դա ամենալավը հասարակ ժողովուրդը կպատմի, այսինքն՝ դուք»։ «Ջանիդ մատա՜ղ»,- ասում է տիկին Սիրանուշը ու ծիրան մաքրելով՝ սկսում պատմել։ Առաջարկում եմ զուգահեռ լուսանկարել իրեն, բայց սրտով չի, չի ուզում․ «Մենք բնիկ չարդախլվեցի ենք՝ Ադրբեջանից տեղահանված, ստեղ տեղավորված, ապրուստից չենք դժգոհում, փառք Աստծո, միայն խաղաղություն ենք ուզում, պատերազմից շատ խեղճացած ենք, բալա՛ ջան, պատերազմ չենք ուզում, որպեսզի երիտասարդությունը չհեռանա․ ամեն լարվածության դեպքում մենք էլ չկանք, որովհետեւ երկու ջահել ունեմ, մի բան որ լինի, իհարկե, պիտի գնան»։ Ի դեպ, Ադրբեջանից տեղահանված լինելու մասին․ Չարդախլուն Դաշտային Ղարաբաղի հայկական գյուղերից է՝ պատմական Մեծ Հայքի Ուտիք նահանգի տարածքում։ Այն հայաթափվել է 1988-89 թվականներին, եւ տեղի բնակչությունը մեծամասամբ բնակություն է հաստատել ներկայիս Զորական գյուղում (գյուղի անվան մասին՝ մի փոքր ուշ)։ Այսքան տարի անց էլ, սակայն, մարդիկ, իրենց մասին խոսելիս, չարդախլվեցի են ասում, ոչ զորականցի, եւ նրանց խոսքերից հստակ ընդգծվում է չամոքվող կարոտը դեպի պատմական հայրենիք․ «Ես Զորականի մասին շատ բան չգիտեմ, իսկ Չարդախլուն, անցնողն էլ գիտի, մարշալների գյուղն ա, ինչքան հերոսներ ա տվել Հայրենական պատերազմի ժամանակ՝ Մարշալ Բաղրամյան, Մարշալ Բաբաջանյան․․․ Շատ լավ մարդիկ՝ ցրված աշխարհով մեկ, չարդախլվեցիներն են»։ Վերադառնալով Զորականին՝ հարեւանուհի Հասմիկը նույնպես աշխատատեղերի պակասից եւ ոռոգման ջրի բացակայությունից է սրտնեղում, ասում է՝ ամիսներով իր ամուսնուն չի տեսնում․ նա էլ շատերի պես արտագնա աշխատանքի է մեկնում․ «Որովհետեւ գործ չկա, միակ գործը դաշտն ա, էն էլ ոռոգման ջուր էլ չեն տալիս, որ մարդ ապրի, չգիտես՝ ինչ անես, գյուղի կեսը ռուսաստաններում ա, ջահել տղա երեւի չեք գնի, մենակ ինքն ա, եկել ա՝ ամուսնանա»,- ասում է նա՝ տիկին Սիրանուշի որդուն ցույց տալով։ Եվ մինչ մենք զրուցում ենք, Զորականի վարչական ղեկավար Սուրեն Մարտիրոսյանն է զանգահարում․ նրա հետ պայմանավորվել էի՝ երբ գա գյուղապետարան, հանդիպենք։ Շնորհակալություն եմ հայտնում հյուրասիրության համար ու շտապում այնտեղ։ «Ապրել ժողովրդի հետ մի կյանքով՝ մի դարդի, մի ցավի» Սուրեն Մարտիրոսյանի աշխատասենյակն էլ կարծես մի փոքրիկ հուշահամալիր լինի․ աշխատասեղանին՝ ապակու տակ, դարձյալ զորավարների նկարներն են, նրանց կողքին՝ Արցախյան պատերազմի հերոսներինը։ Ցույց է տալիս, անուն առ անուն նշում յուրաքանչյուրին, ապա՝ ներկայացնում վերջին երկու պատերազմներին զոհված իրենց համագյուղացիներին։ Նրանցից մեկը Գարիկ Մովսիսյանն է, զոհվել է 2016 թ․ Քառօրյա պատերազմի ժամանակ Թալիշում, մյուսը՝ Սլավիկ Ազարյանը՝ 2020 թ․ Քառասունչորսօրյա պատերազմին Ջաբրայիլում․ «Երկուսն էլ մերը չեն հիմա»,- ցավով նշում է վարչական ղեկավարը։ Բանաստեղծ Խաչիկ Մանուկյանի տողերն եմ հիշում՝ «Բարձունքը մերն է, տղերքը չկան», բայց այս դեպքում, փաստորեն, ոչ էլ բարձունքը կա։ Տխրում ենք, բայց դե, խուսափել չի լինի։ Լուսանկարում՝ Սուրեն Մարտիրոսյանի աշխատասեղանը Իսկ աշխատասեղանի ապակու վրա՝ շրջանակի մեջ, պատերազմին մասնակցած գյուղացի կամավորականների համատեղ լուսանկարն է, որում ինքն էլ կա։ Բայց այդ մասին շատ չի խոսում, ասում է՝ 2020 թվականը կոտրեց բոլորիս, պիտի ոչ էդ թիվը լիներ, ոչ էդ օրը։ Ամեն դեպքում, հպարտ է․ գյուղը ոչ մի բանից ձեռնպահ չի մնացել, 90-ականներին էլ է հերոսներ ունեցել, հիմա էլ։ Լուսանկարում՝ Սուրեն Մարտիրոսյանը Անդրադառնալով գյուղի պատմությանը՝ Սուրեն Մարտիրոսյանը նշում է՝ գյուղը նախկինում կոչվել է Չինարի՝ պայմանավորված չինարի ծառերի առատությամբ, հետո, երբ այստեղ թուրքական ցեղեր են թափանցել, այն վերանվանվել է Վերին Քյորփլու, խորհրդային տարիներին այստեղ կազմավորված պետական տնտեսությանը տրվել է Հոկտեմբեր անվանումը, իսկ 1988 թվականից արդեն, երբ գյուղը վերաբնակեցվել է Չարդախլուից տեղահանված հայերով, վերջիններս ցանկացել են գյուղին տալ հենց Չարդախլու անվանումը, սակայն դրա հետ կապված վեճ է եղել, քանի որ բառը, ասում են, թուրքական ծագում ունի (ծագում է չարդախ բառից, նշանակում է ծածկ), ուստի այդ տարբերակը չի ընդունվել․ «Մերոնք էլ ասացին՝ հերոսներով ճանաչված գյուղ է, գոնե մի բան անենք, արմատը վերցրին, դրին Զորական, այսինքն՝ զորավարների գյուղ, բայց մենք շատ քիչ ենք Զորական, զորականցի ասում, ում հարցնեք, կասեն՝ չարդախլվեցի»։ Զորավարների գյուղն այժմ ունի 1075 բնակիչ՝ ներառյալ ժամանակավոր ներկաներն ու բացակաները, կա 238 առկա եւ 90 բացակա տնտեսություն։ Հիմնական զբաղմունքը գյուղատնտեսությունն է, անասնապահությունը եւ ինչպես արդեն նշվեց, արտագնա աշխատանքը․ վարչական ղեկավարի խոսքով՝ տարվա կտրվածքով 60-80 հոգի մեկնում է արտերկիր՝ աշխատելու։ Գյուղն ունի մեկ դպրոց, որտեղ սովորում է 160 աշակերտ, բոլոր դասարաններում էլ աշակերտներ կան՝ ամենաքիչը 8-10 հոգի։ Գործում է մեկ մանկապարտեզ, ուր հաճախում են 26 փոքրիկներ․ «Մանկապարտեզի բացման ժամանակ ասացի՝ որ ջուրը լինի, էրեխեքն էլ շատ կլինեն, իրոք, ջուրը կյանք ա մեր ժողովրդի համար, բայց մենակ մեզնից չի կախված»,- ասում է վարչական ղեկավարը՝ հավելելով, որ համակարգը 60-ականներին է սարքվել, ներքին ցանցի խնդիրներ կան, փոփոխման կարիք կա, կառավարությունը ներդրումներ անում է, բայց խնդրի լուծումը մեծ ֆինանսների հետ է կապված։ Հարցնում եմ՝ իսկ ժամանցի ի՞նչ վայրեր կան, կես կատակ-կես լուրջ ասում է՝ գյուղում ժամանակ չկա, որ ժամանցի վայր լինի։ Բայց դե, երեւի երբեմն ժամանակ գտնվում է․ կարատեի, դհոլի, երգի-պարի խմբակներ են գործում։ Գյուղում նաեւ ադրբեջանական գերեզման կա․ տեղահանված չարդախլվեցիները դրան ձեռք չեն տվել, Մարտիրոսյանի խոսքով՝ այն հույսով, որ նրանք էլ իրենց թողած գերեզմանին ձեռք չեն տա, թեեւ կյանքը հակառակը ցույց տվեց։ Պատմությամբ հարուստ այս գյուղում, սակայն, չկա եկեղեցի։ Սուրեն Մարտիրոսյանը պատմում է՝ հուշահամալիրի բացման օրը երկու կոնյակ են ստացել ու որոշել՝ մեկը կբացեն այն օրը, երբ սկսվի եկեղեցու շինարարությունը, մյուսը՝ երբ այն ավարտվի։ Նախագիծը կա, ամեն հարցով աջակից գյուղացիները՝ եւս, մնում է՝ բարերար գտնվի։ Հույս է հայտնում՝ գոնե մեր հրապարակումը դրան նպաստի։ Լուսանկարում՝ Սուրեն Մարտիրոսյանը, Հովհաննես Բաղրամյանի դիմանկարով կոնյակները եւ եկեղեցու նախագիծը Ականջի ծայրով լսողն անգամ կնկատի, թե նա ինչ մեծ հպարտությամբ է խոսում հուշահամալիրի մասին, որն իրականություն է դարձել 2015 թ․ ռուսաստաբնակ իրենց հայրենակիցների աջակցությամբ․ «Ու հիմա, երբ այս ճանապարհով տարբեր ազգի մարդիկ են անցնում, կանգնում են, կարդում, հիշում եւ իմանում՝ չարդախլվեցիք էս գյուղում ապրում են, կան ու կլինեն»։ Ի դեպ, Սուրեն Մարտիրոսյանը Զորականի ղեկավարն է 2010 թվականից՝ արդեն 12 տարի։ Ասում եմ՝ լսել եմ, որ սիրված ղեկավար եք, ո՞նց եք այդ սերը վաստակում, ժպիտը դեմքին՝ սկսում է մտածել․ «Չգիտեմ, սկզբունքը սենց ա․ կարեւորը ժողովուրդն ա, որովհետեւ ինչ ղեկավարություն էլ փոխվի, դու, մեկ ա, էս գյուղում ապրում ես, ժողովրդի հետ մի դարդի ես, մի ցավի, ապրել ժողովրդի հոգսով, նրանց կյանքով, ու ինձ թվում ա՝ գնահատում են»,- ասում է նա՝ ինձ դարձյալ առանց հյուրասիրության բաց չթողնելով։ «Աշխարհը չունի էս գյուղից՝ մի գյուղ, երկու մարշալ» Սուրեն Մարտիրոսյանն ինձ առաջարկում է անպայման հանդիպել գյուղի ամենատարեց բնակիչներից մեկին՝ 89-ամյա Միքայել Գրիգորյանին։ Զանգում է, համոզվում, որ տանն է, եւ ինքն էլ ինձ ուղեկցում այնտեղ։ Միշա պապը, կոստյումը հագած, սիրով սպասում է մեզ։ Ծանոթանում եմ, ասում՝ լսել եմ՝ գյուղի ամենատարեց բնակիչներից եք, համաձայնում է․ «Համարյա ամենամեծը ես եմ»։ «Համարյա չէ»,- կողքից միջամտում է տղան, - «Հենց դու ես»։ Պապը ժպտալով ասում է․ «Հա՞, բայց ես կուզեմ փոքր լինել»։ Լուսանկարում՝ Միքայել Գրիգորյանը Կյանքով ու հումորով լեցուն մեխանիկայի մասնագետ Միշա պապը 89 տարեկան է, ունի 8 երեխա, 24 թոռ, 29 ծոռ, սպասում է կոռան ծննդին։ Ասում եմ՝ ի՜նչ հարուստ եք, Միշա՛ պապ, գլխով է անում․ «Հա՛ բա, փառք Աստծո․ Աստված որ տալիս չի, տալիս չի, բայց որ տալիս ա, տալիս ա, բայց եւ տալիս ա, եւ տանում ա, կյանքը տհե ա»։ Մի քիչ տխրում է, որ թոռներն ու զավակները ցրված են Հայաստանի ու Ռուսաստանի տարբեր ծայրերով, բայց, օրինակ, Ինգան իր կողքին է, ասում է՝ թոռանը ցույց տալով։ Թոռներից մեկն էլ՝ Արշակը, 44-օրյա պատերազմի մասնակից է, Ջաբրայիլի ճանապարհին շրջափակման մեջ ընկած 70 հոգանոց խմբի հրաշքով փրկված տղաներից մեկը։ Միշա պապի տանը եւս ինձ առանց սուրճ չեն թողնում, ու մինչ նրա հարսը՝ տիկին Փառանձեմը, սեղան է դնում, պապը սկսում է Հովհաննես Թումանյանի «Թմկաբերդի առումը» ասել․ «Գործն է անմահ, լա՛վ իմացեք,որ խոսվում է դարեդար,երնե՜կ նրան, որ իր գործովկապրի անվերջ, անդադար․․․» Նախերգանքն ամբողջությամբ ասում է, վերջում՝ հարցնում․ «Ճիշտ չի՞, լա՛վը եղիր, լա՛վը մնա, մարդկանց անտեղի մի՛ վարկաբեկիր, ես իմ թոռներին դա եմ ասում միշտ, կյանքն ա տհենց»,- նշում է ու շարունակում ասմունքը․ այս անգամ իր աշուղ պապի բանաստեղծությունն է հիշում․ «Գիշեր-ցերեկ ցավ եմ քաշում քո ձեռքիցդ, ա՜խ, ծերությո՜ւն,խնջույքներից ինձ գցել ես, արել ես դուրս, դա՜ռը ծերություն․․․» Լուսանկարում՝ Գրիգորյանի աշուղ պապը Հարցնում եմ՝ բա ո՞նց եք այսքանը անգիր հիշում, կատակում է՝ «Ինձ ի՞նչ կա», հետո էլ, թե․ «Ես գիդում չեմ, հիշողություն կա»։ Ես էլ հիշում եմ, որ իմ մեծ տատի հետ պայմանավորվել էի, որ նա պիտի մինչեւ հարյուրն ապրի․․․ Հիմա նույն պայմանը Միշա պապի հետ էլ եմ կապում․ «Դժվար ա»,- ասում է՝ ժպիտը դեմքին,- «էրեխեքը թող սաղ ըլեն, աշխարհին խաղաղություն եմ ցանկանում, մենք տուժել ենք, մեր էրեխեքը թող տուժեն ոչ»։ Պապն անգիր հիշում է նաեւ հայրենի Չարդախլուից տեղահանվելու օրերը ու պատմելիս կարծես վերապրում է ամբողջը․ «1988 թ․ դեկտեմբերի 4-ի գիշերը թուրքերը մեզ մերկացրել են ու վտարել, դեկտեմբերի 18-ի քշերը եկել եմ ու էդ քշերից առ էսօր ստի եմ, որովհետեւ չարդախլվեցիների շատը ստի ա, մի վատ բան չեմ նկատել ես ստի, իրար հետ համախմբված, ամենքը՝ իրենց գործին, յոլա ենք քինում, փառք Աստծո, աղջիկ ենք տալիս, աղջիկ ենք բիրում, խնամություն ենք անում»,- պատմում է նա՝ ոչ մի կերպ չկտրվելով Չարդախլուից․ «Աշխարհը չունի էս գյուղից, էս գյուղիցը ոչ, էն գյուղից․ մի գյուղ, երկու մարշալ աշխարհը չունի»,- ու կարոտը անվերջ զնգում է նրա սրտում։ Միշա պապը գուցե գլխի չի ընկել, բայց աշխարհը իրենց պես մարդիկ էլ չունի։ «Ես ինձ ուրիշ տեղ չեմ պատկերացնում, ուրիշ տեղ օդը ծանր ա» Գյուղի ամենամեծ բնակչի հետ մեկտեղ ուզում եմ նաեւ փոքրերի հետ խոսել։ Ամենափոքրի հետ, դե, հնարավոր չէ, բայց մի երկու դպրոցականի ստացվում է գտնել։ 16-ամյա Հասմիկն ու 14-ամյա Սեդան զարմուհիներ են, ինձ ընդունում են յուրահատուկ խանդավառությամբ։ Պատմում են, որ ծնված օրվանից Զորականում են ապրում եւ իրենց ուրիշ տեղ չեն պատկերացնում․ «Ես մեր գյուղը շատ եմ սիրում, բնությունը շատ լավն ա, մարդիկ շատ լավն են՝ ընկերասեր, հյուրասեր»,- ասում է Հասմիկը։ Չհամաձայնել չեմ կարող․ առաջին հատկանիշը, որով այսուհետ ես կբնութագրեմ զորականցիներին, հյուրասիրությունն է։ Դրան նաեւ հենց իրենք՝ քույրերն են նպաստում․ իրենց այգին են տանում, մի տոպրակ կարմրաթուշ դեղձ հավաքում ինձ համար։ Լուսանկարում՝ Հասմիկ Բալաբեկյանը Հասմիկը երազում է բժշկուհի դառնալ, ասում է՝ սիրում է օգնել մարդկանց, իսկ Սեդան դեռ չի կողմնորոշվել, բայց մտքին մանկավարժի մասնագիտությունն է։ Բոլոր դեպքերում, աղջիկները վստահ են՝ սովորելուց հետո վերադառնալու են իրենց գյուղ․ «Ես մեր գյուղին եմ հարմարվել ու չեմ պատկերացնում ինձ ուրիշ տեղ, որ ուրիշ տեղ գնում եմ, օդը ծանր ա, միջավայրը դուրս չի գալիս, էստեղ լավ ա, բոլորով հավաքվում ենք, խաղում, լավ ժամանակ ենք անցկացնում»,- ասում է Սեդան։ Լուսանկարում՝ Հասմիկն ու Սեդան Հարցնում եմ՝ իսկ ի՞նչ կուզեիք՝ լիներ գյուղում, որ չկա, քույրերն առաջինը դեղատան մասին են նշում, ասում են՝ որ շտապ պետք է լինում, կամ իրարից են վերցնում, կամ կողքի գյուղ գնում (ավելի ուշ վարչական ղեկավարից իմանում ենք, որ տեղացիներից մեկը ծրագրում է դեղատուն բացել)։ Նրանք նաեւ վերանորոգված ճանապարհ են ուզում, եւ իհարկե, լիարժեք լուսավորություն՝ այդ ճանապարհին, որի պակասը հիմա էլ զգում են։ Հետաքրքրվում եմ՝ իսկ գյուղում որեւէ ոլորտում հաջողության հասած հայտնի դեմքեր կա՞ն, դժվարանում են մտաբերել։ Դե, քանի որ ես էլ սիրում եմ պայման կապել, այս անգամ եւս առիթը բաց չեմ թողնում․ «Ուրեմն՝ ապագայում դուք եք լինելու այդ դեմքերը»,- ասում եմ նրանց՝ հույս հայտնելով, որ տարիներ հետո գյուղը նաեւ իրենցով են ճանաչելու։ Իսկ Զորականն ու զորականցիներին, հավատացեք, ճանաչել հաստատ արժե։ Միլենա Խաչիկյան

16:19 - 13 հուլիսի, 2022

Արճիս․ քանդված մշակույթի տան եւ արվեստաշատ բազմաթիվ տների գյուղը [մարzoom]

Նոյեմբերյանից 25կմ այն կողմ Արճիսն է։ Ոլորապտույտ ճանապարհը տանում է դեպի գյուղ, որի չորս կողմը կանաչ-կանաչ է՝ սարեր, անտառներ, ձորակներ, այգիներ։ Բարդ ռելիեֆ ունի Արճիսը, գյուղում պտտվելիս լավ հոգնում ես։ Բայց բացվող տեսարանները հոգնությանը լուրջ մխիթարանք են։ Տեսարան Արճիսից Գյուղամիջում են վարչական շենքը, Հայփոստի գրասենյակը, երկուսն էլ՝ հին ու ժանգոտած դռներով։ Ոչ աշխատանքային օրով եմ գյուղ եկել․ վարչական ղեկավարը տեղում չէ, գյուղապետարանի դուռն էլ՝ կողպված։ Հեռախոսով զրուցում եմ վարչական ղեկավարի՝ Սոս Միկիչյանի հետ, ասում է՝ գյուղում չէ, հեռախոսով էլ պատասխանել չի կարող։ Չեմ ստիպում, իհարկե, գյուղի մասին բնակիչներն ամենից լավ կպատմեն։ Եւ առաջին մարդը, որ պատահում է, գյուղապետարանի նախկին աշխատակիցն է։ Հայփոստի շենքը Գյուղամիջում ծառերի հովին դրած զրուցարանում հանդարտ նստած՝ տիկին Գայանեն ոլոռ է մաքրում։ Մոտենում, նստում եմ դիմացը, ձեռքի հետ ես էլ եմ մաքրում, զրույցի բռնվում։ Գայանե Մուսայելյանը մինչեւ այս տարվա մարտն աշխատել է գյուղապետարանում։ Հիմա ինքն ու ամուսինը բիզնես են անում՝ խանութպաններ են։ Տիկին Գայանեն չի մտահոգվում, որ էլ գյուղապետարանում չէ։ Ասում է՝ կարողացածի չափ փորձել է աջակցել արճիսեցիներին, նրանց խնդիրներին լուծումներ գտնել, բայց հիմա էլ չի դժգոհում, որ խանութով ու այգու գործերով է զբաղվում, այդպես նաեւ հանգստանում է։ Հենց այս զրուցարանի կողքին էլ իրենց խանութն է։ Ոլոռը տիկին Գայանեն իր այգուց է հավաքել, ասում է՝ քանի քիչ մարդ է գնում-գալիս, նստում է այստեղ, մաքրում մշակածը․ պիտի սառեցնի, պահի։ Բայց այս տարի բերքը կարծես լավը չի եղել։ Տիկին Գայանեն ոլոռ է մաքրում Գայանեն ինձ մի քանի տվյալներ է հայտնում գյուղի մասին․ ասում է՝ մոտ 300 տնտեսություն կա Արճիսում՝ հազարին մոտ փաստացի բնակչով։ Այստեղ մարդիկ անասպանահությամբ զբաղվում են, բայց ոչ շատ ակտիվ, ավելի շատ այգեգործությամբ են զբաղվում, մրգատու ծառեր, հատապտուղներ են մշակում՝ դեղձ, արքայանարինջ, ազնվամորի, եւ այլն։ Լավ պտղատու այգիներ կան, միայն թե իրացման խնդիրն է գյուղացիներին մտահոգում։ Բոլորը չէ եւ միշտ չէ, որ կարողանում են գյուղի մեջ կամ ճամփեզրերին իրենց ապրանքը վաճառել։ Խոշոր, սիրուն բերքը լավ վաճառվում է, մի քիչ մանրոտների իրացման հարցն է բարդ․ «Էստեղ աշխատող, ստեղծող մարդիկ են, եթե իրացման հարցը լուծվեր, մարդկանց համար շատ լավ կլիներ»,- ասում է զրուցակիցս, որը շատ համեստ է՝ խոսում է ցածրաձայն, հանգիստ, եւ ափսոս՝ նկարվել էլ չի սիրում։ Ջրի հարցն էլ է անհանգստացնող։ Խմելու ջուր կա, բայց ոռոգման ջրի ցանց չկա, նախատեսվում է օգոստոսին լուծել այս հարցը, բայց մինչ այդ բնակիչներն այգիները ջրելու հարցում դժվարանում են։ Ճանապարհներն էլ լրիվ սարքած չեն, խմելու ջրի գիծը քաշելուց հետո քանդվել են։ Տիկին Գայանեի հետեւում հետաքրքիր մի շենք է երեւում։ Ասում է՝ մշակույթի տունն է, բայց սարսափելի վիճակում է։ Ճիշտն ասած՝ սկզբում հավատս չի գալիս, մինչեւ ինքս չեմ մոտենում շենքին, որն առաջին հայացքից ճակատային գեղեցիկ պատով վինտաժ շինություն է։ Մշակույթի տունը Պատկերը փոխվում է, երբ թեթեւ հրում եմ փայտե դռները․ քանդված ու փոշու, աղբի մեջ կորած սենյակներ, որ, կարծես, զուգարան են ծառայում կենդանիների համար։ Մշակույթի տունը՝ ներսից Անմխիթար վիճակում գտնվող այս շենքը նորոգելու հույս, կարծես թե, չկա։ Միայն պատերն են կանգուն․ հատակն ու առաստաղը քանդված են, կոտրված փայտերը փլվել են գետնին, լուսամուտների ապակիները կոտրված են, շրջակայքի ծառերն էլ արդեն իրենցով են անում արտաքին պատերն ու իրենց ճյուղերը պատուհաններից ներս խցկում։ Մշակույթի տունը՝ ներսից Նկարներ եմ անում, բարձրանում տիկին Գայանեի մոտ։ Ասում է՝ մի քանի անգամ եկել-նայել են՝ գուցե վերանորոգեն, բայց շատ ծախսերի հետ է կապված։ Ափսոսանք ենք հայտնում իրար։ Հետո տիկին Գայանեն ասում է, որ իր դուստրը՝ Գոհարը կգա քիչ հետո, գնացել է թութ հավաքելու։ Հեռվից մոտեցող գեղեցկադեմ, երիտասարդ կինը Գոհարն է․ ծաղկավոր սիրուն շորով, նուրբ մատների ծայրերը՝ թթից թանաքագույն, որ այնքան սազում են իր հագուստի ու վարդագույն շրթներկի հետ։ Պարզվում է՝ Գոհար Ալավերդյանը փայտից զարդեր է պատրաստում, վաճառում իր օնլայն խանութում՝ Փայտփորիկում։ Գոհարի ականջներին իր պատրաստած օղերն են։ Այս կնոջից անչափ շատ գույն ու թախիծ է գալիս ինձ, բայց զգում եմ՝ ինչ-որ անտեսանելի փակ դուռ կա մեր միջեւ, որի բանալին դեռ չեմ գտնում։ Գոհար Ալավերդյանը Մինչ Գոհարն իր աշխատանքները ցույց կտա, խոսքի մեջ իմանում եմ, որ նա նաեւ Արճիսի դպրոցի հայոց լեզվի ու գրականության ուսուցչուհին է, իսկ այս տարի ճանապարհել է դպրոցն ավարտող իր դասղեկական դասարանը։ 2020 թվականի օգոստոսի 28-ից Գոհարը սկսել է իր բիզնեսը։ Այս օրը նա լավ է հիշում․ «Գաղափարը մի գիշերում է եղել, անունը որոշվել է, գործունեությունը՝ սկսվել»,- պատմում է Գոհարը,- «Ես վերցնում եմ անգույն փայտի կտոր, որոշում եմ ձեւը, գույները։ Հետո կտրում են փայտը, տալիս ինձ, ես կամ ներկում եմ դրանք, կամ տպագրում բնապատկերներ, կամ իմ նախընտրությամբ, կամ հաճախորդների»։ Գոհարն ամենատարբեր ձեւի ականջօղեր, ապարանջաններ, վզնոցներ ու կրծքազարդեր է սարքում, բոլորը՝ փայտից։ Նաեւ մանկական զարգացնող խաղեր է պատրաստում։ Պատվերների քանակից Գոհարը դժգոհ չէ։ Ասում է՝ բիզնեսն ինքն իրեն պահում է․ ինքը համ եկամուտ է ստանում, համ էլ՝ հաճույք։ Արդեն բիզնեսն ընդլայնելու մտքեր ունի․ սպասում է սարքավորումները գան, որ արդեն ինքն իր ձեռքով կտրի, մշակի փայտը։ Գոհարի աշխատանքներից Գոհարին նորից եմ հարցնում՝ ինչո՞ւ որոշեց դպրոցից բացի նաեւ զարդեր պատրաստելով զբաղվել, ինձ թվում է՝ դեռ չեմ ստացել այդ հարցի պատասխանը։ Մի քիչ դադարներով ասում է՝ օրը․․․ ժամանակը լցնելու համար։ Գոհարն իր երկու աշխատանքն էլ շատ է սիրում, բայց այս մեկի մասին շատ ակնածանքով է խոսում։ Ի՞նչն է ամենից շատ դուր գալիս իրեն, հարցնում եմ․ «Աշխատանքի ողջ ընթացքը՝ ստեղծումից մինչեւ վաճառք։ Այսինքն՝ օղը ոնց ստանամ, ինչ գույն տամ, ինչ գույն ստանամ, ոնց համադրեմ, ոնց նկարեմ, ոնց տեղադրեմ էջում, հետն ինչ տեքստ գրեմ։ Ամեն ինչը»,- ժպտալով պատմում է զրուցակիցս։ Գոհարի աշխատանքներից Գոհարը շատ է օգտագործում մանուշակագույնը, ասում է՝ այս տարվա գույնն է։ Այդ գույնն Արճիսին շատ է սազում։ Թթի գույնն է։ Թութը հավաքելիս Գոհարին իր երկու բալիկներն են օգնում․ հատ-հատ հավաքում են, սիրուն դասավորում, որ շուտով վաճառեն։ Գոհարի աշխատանքներից Թթենու մասին խոսելով՝ ես ու Գոհարը քայլում ենք մի քիչ հեռու՝ ծառերի տակ, որ մենակ լինենք։ Ասում եմ՝ արի, քեզ պորտրետ անեմ։ Գոհարը սիրուն դիրք է բռնում, հայացքը՝ հեռու, հեռու ինչ-որ տեղ։ Մի պահ լուռ ենք, չենք խոսում։ Ասում է՝ 2020-ի մարտն էր․ զինվորական ամուսինը սրտի կաթվածից մահացավ։ Ցավի մասին ես չեմ կարող գրել, ես չեմ կարող պատմել թե ինչ կարող է զգալ Գոհարը, որ հիմա իմ առաջ մեջքն ուղիղ կանգնած է։ Ես լսում եմ Գոհարին, որ հիշում է՝ քանի անքուն գիշեր է ունեցել ու ոնց է որոշել, որ չի կարելի կոտրվել, կորսվել։ Որ ամուսինը հաստատ կհպարտանար իրենով։ Մենք երկուսս էլ վստահ ենք, որ նա հպարտանում է, ու հակառակը լինել չի կարող։ Գոհարն ուժ է գտել իր երեխաներից, իր հողից, որ մշակում է, ուժ է գտել սիրուց, որ չի մահանում, անգամ եթե մարդիկ են մահանում։ Որովհետեւ սերը, կարծեմ, մարմին չունի, չի քայքայվում ու վերանում, այն բազմանում է կիսվելով, բողբոջելով, այնքան ժամանակ, քանի կա հիշողություն։ Օդում սավառնող հիշողություն՝ մանուշակագույն, տերեւի թարմ դառնահամով, բայցեւ թթի քաղցր հոտով։ Արճիսեցի երեխաներից մեկը, որի անունը երեւի թե շոգից մոռացել եմ, ինձ ուղեկցում է դեպի գյուղի հին եկեղեցի։ Շատ քչախոս տղա է, ու մինչ ես շնչակտոր բարձրանում եմ վերեւ ձգվող ոլորապտույտ ու քարքարոտ ճանապարհով, տղան արագ-արագ, մեծ քայլերով ինձնից առաջ է ընկել։ Մի հին ու մի ոչ այնքան հին մատուռներ են կողք կողքի։ Մեկը՝ բաց ու կիսաքանդ մուտքով, մյուսը՝ նորոգված տանիքով, դուռը՝ ցածր, որ մարդը խոնարհվելով մտնի։ Այստեղից լավ տեսարան է բացվում գյուղի վրա։ Արճիսի հին եկեղեցական շինությունը Արճիսում է ապրում քանդակագործ Մարատ Մուսայելյանը։ Նրա տան բակում սիրուն վարդեր են աճեցված, կտորով ծածկված է խաչքարը, որի վրա աշխատում է հիմա։ Մարատը խնամքով բացում է իր աշխատանքը, որի սիմվոլները, հակառակ օրինաչափության, երկու կողմերում տարբեր են։ Այս խաչքարի վրա դուռը կարծես անհամաչափ է քանդակված․ Մարատը չի սպասում իմ հարցին ու միանգամից պատասխանում է․ «Գաղափարն էն ա, որ դուռը մի կողմից բացվում ա դեպի ներս»։ Ուշադիր լինելու դեպքում այս դրվագը նկատելի է։ Մարատը վաճառում է այս խաչքարը, նրա թույլտվությամբ հեռախոսահամար եմ տեղադրում (+374 91 492 370)։ Մարատը մանրաքանդակներ է անում նաեւ․ զարմանում եմ, երբ իմանում, որ մատիտի ծայրերին։ Գունավոր մատիտների վրա խնամքով փորված են մեր այբուբենի տառերը։ Մարատի աշխատանքներից «Հեսա ցույց տամ քեզ, որ փոքր քանդակներ էլ եմ անում՝ մատիտի ծայրերի վրա։ Ուղղակի հիմա ժամանակի խնդիր կա, աչքերի խնդիր կա, գնալով արդեն առաջվա պես չես տեսնում»,- ասում է Մարատը։ Ամենաառաջին քանդակն էլ հենց մատիտից է սկսել․ «Ասեղով սկսեցի քանդակել, տեհա, որ ստացվում ա ինչ-որ մի բան»,- ծիծաղում է նա,- «սկսեցի փոքրացնել, փոքրացնել՝ մինչեւ երկու միլիմետր»։ Հարցնում եմ՝ խոշորացույցո՞վ է աշխատում, ասում է՝ ոչ միայն առանց խոշորացույցի, այլեւ ժամանակին նույնիսկ առանց ակնոցի։ Սա Մարատի համար ուղղակի հոբբի է, իսկ նա մասնագիտությամբ շինարար է, ՌԴ-ում է սովորել։ Բայց, ասում է, չի փոշմանում, որ հիմա գյուղում է․ «Գյուղն էլ իրա տեղն ունի, քսան տարուց ավելի ա արդեն բնակվում ենք ստեղ, սիրում ենք։ Սովորելուց հետո վերադարձել ենք, մեր կյանքն արդեն գյուղում ա, էս էլ մեր պապական տունն ա։ Գյուղում ի՞նչ կարաս անես, բաղ, հողամաս։ Բայց դե հայ ենք, չէ՞, կուզենք՝ նենց լինի, մի քանի գործ լինի։ Հիմա համ հողամաս ենք մշակում, համ քանդակում»,- պատմում է զրուցակիցս։ Մարատը պատվերներով է աշխատում․ մեկը խաչքար է ուզում, մեկը՝ էտյուդային քանդակներ, եւ այդպես։ Պարզվում է՝ արճիսեցի իմ հյուրընկալը նաեւ գլուխկոտրուկներ է պատրաստում։ Երբ ինձ ներս են հրավիրում ինքն ու տիկինը՝ գերմաներենի մասնագետ տիկին Կարինեն, Մարատը միանգամից մի քանի գլուխկոտրուկ է հրամցնում ինձ․ «Հլը փորձի էն օղը մի թելից մյուսին գցես»,- ասում է նա։ Մարատի գլուխկոտրուկներից Ես երկար եմ տանջվում, բայց ինձ մոտ չի ստացվում, իսկ Մարատը դա վայրկենական է անում։ Հետո հերթով ցույց է տալիս մյուս գլուխկոտրուկները՝ ինչպես սիրտը հանել մետաղե փակ կծիկից, ինչպես բազմաթիվ կտորներից ստանալ քառակուսի, եւ այլն։ Ասում է՝ չի սիրում պարապ մնալ, ու մտքով անցել է գլուխկոտրուկներ էլ սարքել։ Մարատի գլուխկոտրուկներից Հիմա սիրողական է պատրաստում՝ ձեռքի տակ եղած հումքից, կլինի փայտ, մետաղ, թել կամ այլ ինչ։ Վաճառքի չի դնում, ասում է՝ գուցե վաճառեր, եթե ավելի սիրուն, լավ նյութից սարքեր, հիմա ուղղակի սիրողական զբաղվում է․ «Ես ինչ ձեռքս ընգել ա, էդ բաներով սարքել եմ»,- ասում է նա։ Մարատի գլուխկոտրուկներից Մարատն ու իր որդիներից մեկը մասնակցել են 44-օրյա պատերազմին։ Որդին վիրավորվել է, բայց երկուսն էլ, բարեբախտաբար, վերադարձել են տուն։ Պատերազմի ժամանակ որդին ժամկետային զինծառայող է եղել, Մարատը որպես կամավոր է գնացել։ Նա պատմում է, որ պատերազմի մի օր, հանգիստ մի պահի այդ ողջ օրերի լարվածությունը թուլացնելու համար թղթի վրա շաշկի է գծել, քարերն էլ սարքել հրանոթի արկի բեկորներից ու տվել տղաներին․ «Մտքովս անցավ։ Ու զինվորնին էնքան ուրխացան։ Կռիվը կռիվ ա, բայց կռվի ընթացքում էլ ժամանակ ա լինում, չէ՞, միշտ չէին կրակոցները, ու մարդիկ նստում, շաշկին խաղում էին։ Քար չէր, բան չէր, բայց ակուրատնի սարքած էին քարերն էդ մարտագլխիկների բեկորներով։ Նկարել են, մինչեւ սօր էլ ցույց են տալիս»,- ասում է Մարատը։ Եւ մինչեւ այսօր, պատմում է, մարտի դաշտի ընկերներն իրեն հիշում են, հաճախ են հանդիպում։ Մարատ Մուսայելյանը Երբ Մարատի դիմանկարն եմ անում, նրա կինը վերեւից կատակում է՝ այնպես չանեմ, թե ամուսնուն սիրահարվեն։ Մարատի նկարը ցույց եմ տալիս տիկնոջը, ստանում նրա հավանությունն ու Մարատի ժպիտը, հաջողություն մաղթում, իսկ տիկին Կարինեին՝ հատուկ՝ Auf Wiedersehen։ Հայարփի Բաղդասարյան

18:56 - 07 հուլիսի, 2022