#FreeZone

Լիպարիտյանի հրեշավոր առասպելները․ Սուրեն Սահակյան

2023թ․ մայիսի 11-ին Հայաստանի հանրային հեռուստաընկերության եթերով հեռարձակվեց Ժիրայր Լիպարիտյանի հետ հարցազրույցը, որը քննարկումների մեծ ալիք բարձրացրեց Հայաստանի անվտանգային միջավայրով մտահոգված հանրության շրջանում։ Բանն այն է, որ պարոն Լիպարիտյանի դատողությունները շփոթության աստիճանի նման են Արցախի հարցով ներկայումս բանակցային հարթակներում, ինչպես նաև ԱԺ և այլ ամբիոններից կառավարող ուժի շատ ներկայացուցիչների հնչեցրած տեսակետներին ու փաստարկներին։ Տպավորություն է, որ դատապարտվածության ու անճարության այդ քարոզը բարձրացվել է վարվող պետական քաղաքականության մակարդակ, իսկ Լիպարիտյանը, որպես այդպիսի մտածողության կենդանի վկայություն, հրավիրվել էր Հանրային հեռուստաընկերություն՝ իր փորձով ու գիտելիքներով նման քաղաքականության դեսպանությունը ստանձնելու։ Ներկայումս կառավարող ուժի վերոնշյալ ներկայացուցիչների դեպքում այդ պարտվողական մոտեցումները կարելի է բացատրել հանգամանքով, որ նրանց գործադրած առավելագույն ջանքերը, միևնույն է, 2020թ․-ին հանգեցրել են խայտառակ պարտության։ Հասարակ ռեֆլեքսիայի անընդունակ այդ գործիչները հակված չեն կարծել, որ խնդիրն իրենց մտածողության ծավալների և կառավարման հմտությունների մեջ է։ Ի տարբերություն սրա՝ Լիպարիտյանը սկսել է պաշտոնավարել մի շրջանում, երբ հայկական զինված ուժերը Ադրբեջանի հետ լայնամասշտաբ պատերազմ դեռևս չէին սկսել, իսկ դադարել է պաշտոնավարել, երբ արդեն այդպիսի բախումը ավարտվել է հայկական ուժերի հաղթանակով։ Չնայած սրան, Լիպարիտյանի տարածած մտքերը բովանդակային փոփոխությունների չեն ենթարկվել, ինչը խիստ տարօրինակ է։ Տեսեք, մարդը հեռավոր 90-ականներից սկսած մինչ օրս պնդում է, թե Հայաստանը պետք է իր կենսական շահերի հարցում հարևանների (մասնավորապես Թուրքիայի և Ադրբեջանի) հետ զիջումների գնա, համաձայնվի նրանց պահանջներին, փորձի թշնամական վարք դրսևորող հարևաններից ստանալ պահի հնարավոր առավելագույնը, քանի որ դրա այլընտրանքը պատերազմն է, որն անխուսափելիորեն ավարտվելու է պարտությամբ՝ հաշվի առնելով Հայաստանի տնօրինած սահմանափակ ռեսուրսները, դեմոգրաֆիական իրավիճակը, բարեկամներ չունենալու հանգամանքը և այլն։ Ի հեճուկս սրա, մեր հանրությունը 90-ականներին որոշում է զենքով պաշտպանել իր տարրական իրավունքները և այդ կռվում հաղթող է դուրս գալիս։ Տրամաբանական կլիներ կարծել, որ մարդը կընդունի իր սխալը և կվերանայի վերաբերմունքը այսպիսի կենսական կարևորության հարցերին։ Այս պարագայում մարդու մտածողության շրջանակում և խոսույթում անկալվող նվազագույն փոփոխությունը կլինի այն, որ նա ընդունի՝ հաղթանակի և պարտության հարցերում տնօրինած ռեսուրսներից, բնակչության թվաքանակից և նշված այլ հանգամանքներից զատ կան նաև այլ, իր համար գուցե «միստիկ» հանգամանքներ։ Ստիպված ենք փաստել, որ Լիպարիտյանի դեպքն այլ է։ Թվում է, թե մենք քննելու այլ, ավելի կարևոր հարցեր ունենք, քան աշխարհին նայելու Լիպարիտյանի կերպը։ Այդպես կլիներ, եթե հաշվի չառնենք 1991թ․-ից մինչ օրս Հայաստանի վարած արտաքին քաղաքականության վրա նրա քարոզած թեզերի կործանարար ազդեցությունը և այդ թեզերով զինված փոքր, բայց աղմկոտ հանրույթը, որի առանձին ներկայացուցիչներ տասնամյակների դադարից հետո կրկին սողոսկել են պետական կառավարման համակարգ և որոշ դեպքերում նաև Հայաստանի համար կենսական հարցերում որոշումներ կայացնելու իրավունք ստացել։ Խնդիրն ամենևին այն չէ, թե կան մտքեր, որոնք հրապարակման ու քննարկման ենթակա չեն։ Հակառակը՝ միմյանց բազմակարծությունը հարգելը մարդկային քաղաքակրթական զարգացման ամենակարևոր և անուրանալի նվաճումներից է։ Խնդիրն այն է, որ այդ թեզերը չպետք է խեղված իրականության և դոգմաների վերածված կեղծ «ճշմարտությունների» վրա կառուցվեն։ Արդեն ավելի քան երկու տասնամյակ Հայաստանում քաղաքական մտքի զարգացման հեռանկարները այդպիսի «ճշմարտությունների» խիստ ճնշման տակ են։ Տարիներ շարունակ անդադար կրկնվող այդ թեզերն ամրապնդելու համար բազմաթիվ առասպելներ են հյուսվել, որոնցից մի քանիսին էլ կուզեի անդրադառնալ այս հոդվածում։ Բայց մինչ այդ հետաքրքիր է պարզել «քաղաքական ռեալիզմի» տեսության և «ռացիոնալություն» անվան տակ ապահով քողարկված այդ առասպելաբանության ստեղծման համար գործադրած մեծ ջանքերի իրական նպատակը։ Փաստերի համադրումը թույլ է տալիս հիպոթեզ առաջարկել, որ դա սեփական ձախողումների համար այլ մեղավորներ փնտրելու ամենասովորական նպատակն է հետապնդում։ Պատերազմում ռեսուրսների սահմանափակության, բնակչության թվաքանակի, բարեկամների բացակայության պայմաններում անհնարին թվացող հաղթանակի վերաբերյալ առասպելի մասին արդեն խոսվեց։ Մենք մեր 90-ականների փորձով համոզվել ենք, որ կա՛մ մեր ունեցած ռեսուրսները բավարար են հաղթանակի համար (եթե բարեկամներ չունենք ու երբեք էլ չենք ունեցել), կա՛մ էլ նշվածները որոշիչ գործոնների կարևոր, բայց ոչ ամբողջական շարքն են։ Ավելին, Լիպարիտյանը, որը պատերազմի 90-ականների փուլի ընթացքում մի շարք առանցքային պաշտոններ է զբաղեցրել, վկայում է․ «Մենք իրականությունը չտեսնելը արվեստի մակարդակի ենք հասցրել։ …Չենք ուզում տեսնել, որ… ամբողջ աշխարհը մեր դեմ էր։ Մենք բարեկամ չունեինք …»։ Ստացվում է, որ կա՛մ նա կեղծում է, և մենք բարեկամներ ունենք և ունեցել ենք, կա՛մ էլ կան հնարավորություններ, երբ նույնիսկ Հայաստանի պես սահմանափակ ռեսուրսներով, աշխարհի դեմ միայնակ ելած երկիրը պատերազմում կարող է հաղթանակել կամ գոնե պարտությունը 100 տոկոսով երաշխավորված չլինի, ինչպես նա պնդում է։ Պատերազմի ողջ շրջանում Լիպարիտյանը Լևոն Տեր-Պետրոսյանի խորհրդականն էր, հատուկ ներկայացուցիչը, այնուհետև՝ փոխարտգործնախարար, հետո՝ գլխավոր խորհրդական։ Նույն շրջանում Ադրբեջանում ևս կար այդ ճանապարհը նույնությամբ կրկնած պաշտոնյա՝ Տոֆիկ Զուլֆուգարովը, որը նաև վերջում Ադրբեջանի Արտաքին գործերի նախարար դարձավ։ Համացանցում կարելի է գտնել նրա հարցազրույցներից մեկը, որտեղ խնդրի ծագման շրջանում դրա կարգավորման լուծումների մասին նշում է հետևյալը․ «Ի սկզբանե հայկական կողմից հարցի կարգավորման երկու թեզ էր առաջարկվում։ Առաջինը՝ ԼՂԻՄ-ը միացնել Հայաստանին և երկրորդը՝ պահուստայինը, զարգացնել «անջատողական» շարժումը, հասնել ԼՂԻՄ-ի քվազի-անկախությանը, հետո իրականացնել միավորումը։ 1991թ․-ի դեկտեմբերին ԵԱՀԽ-ում (ներկայիս ԵԱՀԿ) տեղի ունեցավ հանդիպում, որտեղ հրավիրված էին նաև Ադրբեջանի ներկայացուցիչներ Ռասիմ Մուսաբեկովն ու Յաշար Ալիևը։ Հենց այդ (հայկական) տրամաբանությունն էր գերակայում արդեն այդ միջազգային հարթակում, որը ցանկություն էր հայտնել խնդրի կարգավորման հարցում միջնորդական ջանքեր գործադրել… Մի շարք նիստեր տեղի ունեցան, որոնց արդյունքներով ընդունվեց Մինսկի համաժողովի մանդատը, որը պետք է զբաղվեր ԼՂԻՄ կարգավիճակի հարցով։ … Ընդ որում, ԼՂԻՄ-ը ներկայացնող հայերը այդ նիստերին մասնակցում էին եթե ոչ որպես մյուսներին հավասար պետություն, ապա գոնե հատուկ կարգավիճակով։ Ամեն ինչ գնում էր նրան, որ այդ կողմը հետագայում անկախություն էր ստանալու և միանար Հայաստանին։ Դա՛ էր այդ գործընթացների ընդհանուր աստառը»։ Այսինքն՝ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության կազմում գտնվող ԼՂԻՄ մասին նույնիսկ խոսք չկար։ Այս նույն շրջանում՝ 1991թ․ դեկտեմբերին, փաստորեն, ըստ Լիպարիտյանի, Հայաստանում համոզված էին, որ «մենք բարեկամներ չունենք, և ոչ ոք մեզ չէր ասում, որ Լեռնային Ղարաբաղի անկախությունը կճանաչենք»։ Եվ այդ կեղծ համոզմունքներից ելնելով, համոզված լինելով նաև, որ հնարավոր պատերազմը մի երաշխավորված ելք ունի՝ պարտություն, տեղի էր ունենում իրավունքներից հրաժարման գործընթաց։ Այսպես, Զուլֆուգարովի նշած գործընթացները բերեցին նրան, որ արդեն 1992թ․ հունվարի 30-ին Հայաստանն ու Ադրբեջանը միաժամանակ անդամագրվեցին ԵԱՀԽ-ին, որն էլ պետք է զբաղվեր խնդրի կարգավորմամբ։ Անդամագրվելիս երկու երկրներն ընդունում են կազմակերպության պահանջները, որոնցից են Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի առկայության փաստի ընդունումը և դրա լուծման համար խաղաղ կարգավորման գնալու պահանջը՝ զերծ ուժի կիրառումից կամ ուժի կիրառման սպառնալիքներից։ Կազմակերպությունն արդեն փետրվարին պատվիրակություն է ուղարկում տարածաշրջան՝ ծանոթանալու խնդրի էությանը, հակամարտող կողմերի դիրքորոշումներին և դրանց շրջանակում կարգավորման լուծումներ առաջարկելու։ Պատվիրակությունը՝ նախագահ Կառլ Շվարցենբերգի ղեկավարությամբ, փետրվարի 12-18-ը լինում է տարածաշրջանում՝ այցելելով Ռուսաստան, Հայաստան, Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն և Ադրբեջան։ Ի մի բերելով աշխատանքը՝ պատվիրակությունը միջանկյալ զեկույց է պատրաստում, որտեղ մանրամասն նկարագրված են տեղում ստեղծված իրավիճակը և կողմերի դիրքորոշումները։ Զեկույցի «Հայաստանի Հանրապետության դիրքորոշումը» բաժնում գրված է․ «Չնայած այն հանգամանքին, որ 1989թ․-ին Հայաստանի Գերագույն Խորհուրդը ընդունել է շրջանը Հայաստանին միացնելու՝ Լեռնային Ղարաբաղի հանրության պահանջը, 1992թ․ փետրվարի 18-ին խորհրդարանի նախագահ Բաբկեն Արարքցյանի հետ հանդիպմանը պատվիրակությունը տեղեկացվեց, որ Հայաստանին ԼՂԻՄ միավորման մասին որոշումը ուժի մեջ է եղել կարճ ժամանակ և հետագայում օրինական գործածության մեջ չի եղել։ Պարոն Բ․ Արարքցյանը նաև նշեց, որ Հայաստանը ԼՂՀ կարգավիճակը որոշելու իրավազորություն չունի և մտադիր է ենթարկվել միջազգային իրավունքին»։ Հիշեցնեմ, որ Բաբկեն Արարքցյանը Հայաստանի անունից այս դիրքորոշումը հայտնում էր պայմաններում, երբ միավորման մասին որոշումը գործում էր։ Այն ընկած է Հայաստանի Անկախության հռչակագրի և Հայաստանի Սահմանադրության հիմքում և ներկայումս էլ դե յուրե չեղարկված չէ։ Միջանկյալ զեկույցի մյուս կետում գրված է․ «Հայաստանի նախագահի հետ հանդիպմանը պատվիրակությանը ասվեց, որ Հայաստանի, որպես հետաքրքրված երրորդ կողմի, մտահոգության հիմնական առարկան կարգավորմանն աջակցությունն է, որը անվտանգության երաշխիքներ և մարդու իրավունքների իրացման հնարավորություններ կստեղծի Լեռնային Ղարաբաղում ապրող մարդկանց համար՝ առանց հաշվի առնելու նրանց էթնիկ պատկանելությունը, լինեն դրանք հայեր, թե ադրբեջանցիներ։ Նախագահը նաև պնդում էր, որ Լեռնային Ղարաբաղի ներկայացուցիչները պետք է ներգրավված լինեն խնդրի կարգավորման գործընթացին»։ Հետագայում էլ, չնայած նրան, որ պաշտոնական Երևանը հայտարարում էր, թե իր համար ընդունելի է ցանկացած լուծում, որ կգոհացնի Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդին, բայց մասնավորապես Լևոն Տեր-Պետրոսյանը տարբեր առիթներով նշել է կարգավորման իր օպտիմալ տարբերակին հավատարմությունը։ 1992թ․-ի մարտի 5-ին ռուսական «Комсомольская правда» թերթին տված իր հարցազրույցում նա նշում է․ «Ադրբեջանի կազմում գտնվող ինքնավար հանրապետության կարգավիճակը ամբողջությամբ կբավարարի բոլոր կողմերին։ Այդ դեպքում Ղարաբաղը կմնա Ադրբեջանի կազմում»։ Այս հնարավորությունն Ադրբեջանը ձեռքից բաց չի թողնում։ Ծանոթանալով Հայաստանի դիրքորոշմանը, որով Արցախը Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության մաս էր, հետևաբար խնդրի կարգավորումն այլևս այդ տրամաբանությամբ է իրականացվելու, անտեսելով ԼՂՀ ժողովրդի ինքնորոշման ակտի առկայության փաստը, անտեսելով ԵԱՀԿ առաջ ստանձնած խնդիրը խաղաղ ճանապարհով լուծելու իր պարտավորությունը, վկայաբերելով ՄԱԿ-ի կանոնադրությամբ իր տարածքային ամբողջականությունը պաշտպանելու իրավունքի վերաբերյալ 51-րդ հոդվածը՝ արդեն 1992թ․ մարտի 21-ին գրոհեց Ստեփանակերտը՝ սկսելով 1992-94թթ․ լայնամասշտաբ պատերազմը, որը, հակառակ բոլոր պատկերացումների, պարտվեց՝ իրականացված ագրեսիայի հետևանքով կորցնելով միջազգայնորեն ճանաչված իր տարածքի մի մասը ևս։ Բայց ինչո՞ւ էր Հայաստանը հետևողականորեն հրաժարվում հայ ժողովրդի այդ մասի իրավունքներից։ Մի կողմ թողնելով «հող հանձնողի» և «չհանձնողի» մասին արդեն անիմաստ դատողությունները՝ փորձենք ժամանակի հեռվից մտածել Հայաստանի կողմից վարվող քաղաքականության մասին։ Թերևս, Հայաստանի ղեկավարության վարած քաղաքականությունը հիմքում ուներ Արցախում տեղի ունեցող մանր ու մեծ զինված բախումները լայնածավալ պատերազմի չվերածելու բարի նպատակը։ Դա կարող էր ողջամիտ լինել, եթե հաշվի առնենք Հայաստանի վիճակը 1988թ․-ի երկրաշարժից հետո, ԽՍՀՄ փլուզման հետևանքով տնտեսական աղետալի վիճակը և այլն։ Գուցե այն ժամանակ, այն իրողությունների պայմաններում կարող էին տրամաբանական դիտվել Լիպարիտյանի ներկայումս հնչող փաստարկները, թե դեմոգրաֆիական առումով, տնտեսական ու ռազմական ռեսուրսների առումով պատերազմը հայ ժողովրդի համար կործանարար կլինի։ Լավ, բայց արդյո՞ք իրավունքները զիջելու քաղաքականությամբ հաջողվեց խուսափել լայնածավալ պատերազմից։ Իհարկե ոչ։ Եվ սա հաշվի առնելով՝ պետք է լրացուցիչ քննել Լիպարիտյանի այն պնդումը, թե «առաջին պատերազմը (1992-94թթ․) մեզ պարտադրված էր, իսկ երկրորդը (2020թ․) մեր ընտրությունն էր»։ Իսկ գուցե նույնիսկ առաջին պատերա՞զմը չլիներ, եթե Հայաստանի վարած քաղաքականությունը գործընթացի կեսից կտրուկ ու շատ վտանգավոր շրջադարձ չկատարեր։ Բայց սա Լիպարիտյանի և նրա քաղաքական թիմի խոշոր ձախողումների դրվագներից միայն մեկն է։ 1992-94թթ․ պատերազմում հայկական կողմին հաջողվում է հաղթանակ տանել, իսկ արդեն 1996թ․ դեկտեմբերի 3-ին Լիսաբոնում տեղի ունեցած ԵԱՀԿ գագաթնաժողովին կազմակերպության անդամ բոլոր երկրները փորձում են ընդունել Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը ճանաչող մի փաստաթուղթ, ինչին միայն Հայաստանի կիրառած վետոն է խանգարում։ Ընդ որում, արդեն հաղթանակած հայկական կողմը, Հայաստանի նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի շուրթերով պատասխանում է՝ վկայաբերելով Սումգայիթում և Գանձակում՝ 1988-ին, Բաքվում 1990-ին տեղի ունեցած հայկական ջարդերը, ինչպես նաև Ղարաբաղի 24 գյուղերի հայկական բնակչության տեղահանման դեպքերը և պնդում, որ խնդիրը պետք է լուծվի Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի ինքնորոշման իրավունքը հարգելու միջոցով։ Այսինքն՝ սա մի դիրքորոշում է, որ արմատապես տարբերվում է 4-5 տարի առաջ պաշտոնական Երևանի ունեցած դիրքրոշումից, այնինչ վկայաբերվում են դեպքեր, որոնք տեղի էին ունեցել մինչև Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության մասին նախկին դիրքորոշումը կձևավորվեր 1992թ․-ին։ Իսկ ի՞նչն էր փոխվել, որ Արցախի խնդրի լուծումը հայկական թեզերի շրջանակում պատկերացնող ԵԱՀԿ-ն տրամագծորեն փոխել էր իր դիրքորոշումը։ Վերոհիշյալ Զուլֆուգարովը նույն հարցազրույցում պատմում է դրա մասին․ «Լիսաբոնի միջոցառմանը մեր պատրաստությունը սկսվել էր գագաթնաժողովից շատ ամիսներ առաջ։ Բոլորը ստացան համապատասխան առաջադրանքները՝ մայրաքաղաքներով… Ես Հելսինկիում էի աշխատում, իմ գործընկեր Արաս Ազիմովն աշխատում էր սկզբում Վիեննայում, հետո՝ Լիսաբոնում։ Հետո Խալաֆ Խալաֆովը եկավ Հելսինկի և այլն։ Մի խոսքով, ամեն մեկն ուներ իր առաջադրանքը։ Մենք մշտական կապի մեջ էինք կենտրոնի հետ։ Տեքստը պետք է Մինսկի խմբի տեքստից բերվեր Լիսաբոնի տեքստի հիմքին։ Հեյդար Ալիևն այն ժամանակ ասաց, որ եթե դա ստացվի, ես բոլոր մասնակիցներին Լիսաբոնի ամենալավ ռեստորանում ընթրիք կկազմակերպեմ…»։ Նրան ընդհատում է զրուցակից Էլդար Նամազովը, որն այդ տարիներին Ալիևի աշխատակազմի ղեկավարի և նրա օգնականի պաշտոններն է զբաղեցրել․ «Շատերը չէին հավատում, որ դա հնարավոր է։ Ես հիշում եմ, որ երբ առաջին անգամ նախագահի հետ այդ թեմայով խոսեցինք, նա հանձնարարեց և ես ու Վաֆա Գուլուզադեն հավաքվեցինք իմ առանձնատանը՝ այդ հարցով։ Հարցը մեկն էր՝ դա ընդհանրապես հնարավո՞ր է իրականացնել, թե՞ ոչ։ Մի քանի ժամ քննարկումից հետո Ալիևին զեկուցեցի, որ Տոֆիկն ու Վաֆան գտնում են, որ դա հնարավոր է անել։ Չնայած նրա շուրջ կային այլ մարդիկ, որոնք գտնում էին, որ դա անհնար է, ինչպե՞ս կարելի է հասնել այդպիսի որոշման։ Բայց Հեյդար Ալիևը վստահ էր, որ դա կլինի, շատ հստակ հրամաններ ու կարգադրություններ էր տալիս, յուրաքանչյուրն իր տեղում դա իրագործում էր ինչպես ժամացույցի մեխանիզմը։ Երևի 5-6 ամիս շարունակվում էր այդ աշխատանքը բոլոր մակարդակներում՝ ԵԱՀԿ, ԱԳՆ, և մենք գագաթնաժողովին այդպիսի պատրաստի որոշում հասցրինք, ինչին Լևոն Տեր-Պետրոսյանը պատրաստ չէր, չէր սպասում»։ Իր հարցազրույցներից մեկում Լևոն Տեր Պետրոսյանն այդ դրվագի մասին պատմում է․ «… Բալանսը շատ պարզ պատճառով հօգուտ Ադրբեջանի խախտվեց 1996-97թթ․-ին, երբ Ադրբեջանում ստեղծվեց նավթային կոնսորցիումը, որտեղ և՛ ամերիկացիներն էին ներկայացված, և՛ «Բրիթիշ փեթրոլիում» և այլ, և այլն… Սրանից հետո Ալիևի խոսքը փոխվեց։ Լիսաբոնում ի՞նչ եղավ։ Մինչև կոնֆերանսի սկսման նախորդ օրը Լիսաբոնում դրված էր մի սովորական փաստաթուղթ Ղարաբաղի վերաբերյալ, որը մի քանի անգամ ընդունվել է… Եկանք հասանք Լիսաբոն, Վարդան Օսկանյանը գունատված, կակազելով ասում է պարոն նախագահ, բան է փոխվել… Նախորդ գիշեր Ամերիկան մի նոր բանաձև է բերել և համաձայնեցրել է բոլորի հետ, բացի մեզնից։ Դե գիտեք, վետո դրեցի… Ես գիտեմ, թե այդ բանաձևն ինչպես է հայտնվել Քլինթոնի սեղանին։ Դա հենց Տեխասի նավթային լոբբին էր… Գիտեմ նաև անձամբ ով էր՝ Քլինթոնի հակառակորդն էր խորհրդարանում՝ Գինգրիչը։ Գինգրիչն էր բերել այդ թուղթը տվել Քլինթոնին…»։ Իհարկե սա Լևոն Տեր-Պետրոսյանի և իր թիմի, առավել ևս Լիպարիտյանի դիվանագիտության աղետալի ձախողումն էր, ինչը Տեր-Պետրոսյանը փորձում է քողարկել ինչ-որ չար ուժերի լարած թակարդներով, որոնց վրա նա օբյեկտիվորեն չէր կարող ազդել։ Դա սեփական մեղքը ուրիշի վրա բարդելու անհաջող փորձ է, որը, թերևս, այլ երկրում հնարավոր չէր նույնքան հեշտությամբ իրականացնել, որքան դա եղավ Հայաստանում։ Ադրբեջանի նավթային կոնսորցիումը ստեղծվել էր 1994թ․-ին, իսկ փաստաթուղթը և Արցախի հարցում վարած քաղաքականության փոփոխությունը Հայաստանը զգացել էր միայն Լիսաբոնի գագաթնաժողովի օրը։ Եթե հայկական դիվանագիտությունը ամիսներով պարապուրդի մատնված չլիներ, ապա ոչ մի Գինգրիչ չէր կարող նախագահին նման անակնկալ մատուցել և կանխորոշել Արցախի հարցով բանակցությունների ամբողջ հետագա ընթացքը։ Իսկ ինչո՞վ էր Լիսաբոնին նախորդած ամիսներին զբաղված Հայաստանի պետական կառավարման համակարգը, որ չէր նկատել իր քթի տակ Ադրբեջանի՝ ամիսներով ծավալած աշխատանքը։ Ինչպես դասականը կասեր՝ շատ պարզ… ընտրակեղծարարությամբ։ Նույն 1996թ․ սեպտեմբերի 22-ին տեղի էին ունեցել նախագահական ընտրություններ, որոնց արդյունքները կեղծվել էին։ Իսկ արդեն սեպտեմբերի 26-ին Երևանի փողոցներում էին հայտնվել զրահապատ մեքենաներ և զինված մարդիկ, որոնք ակնհայտ նպատակ ունեին ճնշել դրա հետ կապված ժողովրդական վրդովմունքի ալիքը։ Բայց այստեղ պետք է մի պահ կանգ առնենք, քանի որ սահուն մոտեցել ենք Լիպարիտյանի խոսքում առկա մի այլ առասպելական դրվագի։ Ընդհանրապես, նրա դատողությունների սկզբնակետը համարվում է այն, որ հայ ժողովորդի դժբախտությունների պատճառը նրա մաքսիմալիզմն է, արկածախնդրությունը և հարևանների հետ համաձայնության գալու պատրաստակամության բացակայությունը։ Փորձենք պարզել՝ այդպե՞ս է արդյոք։ 1998թ․ փետրվարի 3-ին Լևոն Տեր-Պետրոսյանը հայտարարեց իր հրաժարականի մասին։ Դրան երկու կարևոր դեպք էր նախորդել՝ Լիսաբոնի գագաթնաժողովում Հայաստանի դիվանագիտության տապալումը և նախագահական կեղծված ընտրություններին հաջորդած հետընտրական գործընթացները։ Հրաժարականը ներկայացվեց որպես Արցախի կարգավորման փուլային տարբերակի հարցում անհամաձայնության պատճառով «հայտնի ուժերի» կողմից ներկայացված վերջնագրի հետևանք։ Այսինքն, ըստ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի, ինքը հեռանում էր, որպես Հայաստանը խաղաղության տանող ռացիոնալ քաղաքական գործիչ-«հերոս», որին հաջողությամբ չեզոքացրել են անհեռատես ու արկածախնդիր «հայտնի ուժերը»՝ «հակահերոսները»։ Սա այն դեպքն է, որ գալիս է ապացուցելու՝ ճշմարտությունն իր արդյունավետությամբ պարտվում է կեղծիքին։ Կեղծիքն իրադարձությունների տրամաբանությունը կատարելության հասցնելու անվերջ հնարավորություններ է ընձեռում։ Այն կարելի է հղկել այնքան, մինչև կեղծիքը կատարյալ գեղեցիկ կդառնա։ Մինչդեռ ճշմարտությունը երբեմն տգեղ է՝ միշտ չափից դուրս հասկանալի, որպեսզի նորմալ ընկալվի, դրան հավատան։ Ճշմարտությունն այն է, որ հանրային ընկալման մեջ 1995թ․-ի խորհրդարանական ընտրությունների և Սահմանադրության ընդունման հանրաքվեի արդյունքները կեղծվել էին, կեղծվել էին նաև 1996թ․-ի նախագահական ընտրությունների արդյունքները՝ Լևոն Տեր-Պետրոսյանին զրկելով կառավարելու ներքին լեգիտիմությունից։ Կառավարման իրական լծակներն անցել էին նրանց, ովքեր իրականացրել էին այդ կեղծիքներն ու ուժային մեթոդներով ճնշել դրանից դժգոհ հանրությանը։ Տեր-Պետրոսյանը, Արմեն Սարգսյանին նշանակելով, փորձեց շտկել իրերի դրությունը, սակայն «հայտնի ուժերը» բավականին կոպիտ ձևով նրան ևս հեռացրին ոչ միայն կառավարման լծակներից, այլև ընհանրապես Հայաստանից։ Ժամանակին Վանո Սիրադեղյանը իր հարցազրույցներից մեկում այդ կապակցությամբ ասում է․ «… Զարմանալի կլիներ, որ իշխանափոխությունից հետո, մի իշխանությունը փոխելուց հետո, այսպես ասած գահընկեց անելուց հետո այնպիսի ընտրություններ լինեին, որ ինչ-որ երրորդ մեկը գար՝ անկապ… նախագահ դառնար…»։ Տեր-Պետրոսյանին այլ բան չէր մնացել, քան հեռանալը, առավել ևս հաշվի առնելով Լիսաբոնի տապալումը, որ մեծ հետևանքներ էր առաջացրել բանակցային գործընթացներում։ «Հայտնի ուժերին», իրենց հերթին, բավականին ձեռնտու էր «հերոսացման» այս դրվագը։ Որպես այդ առասպելի շրջանառման արդյունք՝ նրանք այնքան մեծ օգուտներ էին ստանում, որ անհնար էր դարձնում այդ քաղաքական առասպելը բացահայտելու գայթակղությանը տրվելը։ Այդ առասպելի շնորհիվ հնարավոր էր դառնում նախկին կառավարող շրջանակին ներկայացնել որպես «հող հանձնող» կամ պատերազմի հաղթական արդյունքները զիջելու պատրաստ «հակահերոսներ», իսկ իրենց՝ դրա իրական արդյունքներն ապահոված, ոչ մի թիզ հող չհանձնող «հերոսներ»։ Սա նաև Արցախի նախկին նախագահ Քոչարյանի՝ որպես Հայաստանի նախագահի թեկնածու առաջադրվելու լեգիտիմության էական կռվան էր, ինչը, ի վերջո, մեծ ազդեցություն ունեցավ Հայաստանի քաղաքացիների ընտրական վարքագծի վրա։ 1997թ․-ին «Պատերա՞զմ, թե խաղաղություն․ լրջանալու պահը» հոդվածի միջոցով հյուսելով «խաղաղարար-հերոսի» և «հող չհանձնող-հերոսների» առասպել՝ Տեր-Պետրոսյանը պայմանավորվեց ոչ միայն ներքաղաքական հարցերում ապագայի խոսույթները, այլև Հայաստանի վարած քաղաքականության դուալիզմը հետագա տասնամյակների համար, երբ հետևած բոլոր կառավարությունները դրսում խոսում էին «հող հանձնելու» (փոխզիջումների միջոցով խնդրի կարգավորմանը հասնելու) մասին, իսկ ներքաղաքական կյանքում՝ վերոնշյալ առասպելաբանությունը կենդանի պահելու համար՝ ոչ մի թիզ հող չզիջելու մասին։ Մինչդեռ մենք գիտենք, որ հետագայում Հայաստանի բոլոր կառավարությունները բանակցությունները վարում էին փոխզիջումներով խաղաղության հանգելու շուրջ, իսկ Լևոն Տեր-Պետրոսյանն էլ «հող հանձնող» լինելուց շատ հեռու էր, երբ 2008թ․-ի հոկտեմբերի 17-ին հրավիրած հանրահավաքում հնչեցրած ելույթում Հայաստանի Ազգային ժողովին առաջարկում է ճանաչել Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության ժողովրդի ինքնորոշման փաստը։ Մինչդեռ հայ ժողովուրդը, որին Լիպարիտյանը մեղադրում է մաքսիմալիզմի և արկածախնդրության մեջ, միջազգային օրենքով ամրագրված իր տարրական իրավունքների նկատմամբ հարգանք էր պահանջում։ Ընդամենը։ Մնացած ածականները՝ «հող հանձնող», «ոչմիթիզական», «հայդատական», «արկածախնդիր» և այլն, ներքաղաքական գզվրտոցի մեջ միմյանց պիտակավորելու և բանավեճին իռացիոնալ բնույթ հաղորդելու արատավոր երևույթներ են, ինչի մեջ ներքաշել են նաև ժողովրդի տարբեր հատվածների։ Նկարագրված ապաշնորհ քաղաքականության պայմաններում նույնիսկ 2007թ․-ին մշակված Մադրիդյան սկզբունքները, որտեղ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության սկզբունքի հետ համահավասար նշվում է նաև ազգերի ինքնորոշման սկզբունքը, կարելի է անսպասելի և անհավանական հաջողություն համարել։ 1992թ․-ին, հրաժարվելով միավորման մասին 1989թ․-ի որոշումից, նույնիսկ հրաժարվելով ճանաչել 1991թ․-ի դեկտեմբերի 10-ի ԼՂՀ անկախության հանրաքվեի արդյունքները, ստանում ենք պատերազմ։ Պատերազմի արդյունքները 1994թ․-ին հայկական կողմի օգտին են, Ադրբեջանը՝ պարտված, ներքաղաքական ցնցումների մեջ։ Սեփական իրավունքներից հրաժարվելու այդ մոտեցումը աշխարհի և տարածաշրջանի համար ստեղծում է խիստ պայթյունավտանգ իրավիճակ, երբ տարածքների նկատմամբ իրավունքները դե յուրե ամրագրված են Ադրբեջանի օգտին, սակայն փաստացի գտնվում են հայկական ռազմաքաղաքական վերահսկողության ներքո։ Բայց նույնիսկ 1994-96թթ․-ի հաղթանակած Հայաստանը, իր առաջ ջախջախված Ադրբեջան ունենալով, մի քայլ չի ձեռնարկում, որ այդ իրավունքները կասկածի տակ դնի, իսկ 1996թ․-ին արդեն ստանում ենք Լիսաբոնի տապալում, իսկ հետագայում նաև կիսապատերազմական տարիներ, 2020թ․-ին՝ հետաձգված պատերազմ։ Մինչ օրս հայկական ապաշնորհ դիվանագիտությունը նման վեճ հարուցելու ոչ մի հնարավորություն չի տեսել։ Հիմա անհասկանալի է, թե Լիպարիտյանն ո՞ւմ է մեղադրում նոր պատերազմի ու նոր զոհերի համար, եթե հենց իր քաղաքական թիմի և դրան հաջորդած թիմերի նկարագրված դիրքորոշումներն ու վարած քաղաքականությունն են ստեղծել այն պատային, անլուծելի իրավիճակը, որն անպայման հանգեցնելու էր նոր բախումների։ Եվս մի փաստարկ բերեմ, որը կնկարագրի հայ ժողովրդի իրական և լիպարիտյանական «մաքսիմալիզմի ու արկածախնդրության» միջև ընկած ահռելի անդունդը։ Հայաստանը և Ադրբեջանը 1992թ․ նույն օրը՝ հուլիսի 8-ին, ստորագրել են Հելսինկյան եզրափակիչ ակտը, որը եվրոպական տարածաշրջանում իրավահարաբերություններ կարգավորող հիմնարար փաստաթղթերից մեկն է։ Հարաբերությունների կարգավորման Հելսինկիի եզրափակիչ ակտի 8-րդ սկզբունքն ասում է․ «Ելնելով ժողովուրդների իրավահավասարության և ինքնորոշման իրավունքի սկզբունքից` բոլոր ժողովուրդները միշտ իրավունք ունեն լիակատար ազատության պայմաններում, երբ և ինչպես նրանք ցանկանում են, որոշել իրենց ներքին ու արտաքին քաղաքական կարգավիճակը` առանց արտաքին միջամտության, և սեփական հայեցողությամբ իրականացնել իրենց քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական ու մշակութային զարգացումը»։ Ինքնորոշվելու արցախահայության իրավունքը ճանաչում են Մինսկի խմբի համանախագահ բոլոր երկրները՝ ԱՄՆ-ը, Ֆրանսիան, հակամարտության կարգավորման Մադրիդյան առաջարկը մշակած ու կողմերին ներկայացրած մյուս համանախագահ-երկիրը՝ Ռուսաստանը, Հելսինկյան ակտը ստորագրած մյուս երկրները, բայց ոչ Հայաստանը։ Նույնիսկ այսօրվա՝ 2023թ․-ի Հայաստանը բանակցում է ոչ թե հայ ժողովրդի իրավունքների կենսագործման շուրջ, այլ Արցախը ճանաչում է որպես Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության մաս․ իրավունքներից հրաժարվելու քաղաքականություն, որն արդեն ապացուցել է՝ դա հանգեցնում է պատերազմի և/կամ կենսագործունեության համար անհաղթահարելի խնդիրներ է ստեղծում։ Ուրեմն, հայ ժողովրդի ի՞նչ մաքսիմալիզմից է խոսում Լիպարիտյանը, երբ հայ ժողովուրդը, ապավինելով Լիպարիտյանի ներկայացրած շերտի «քաղաքական մտքի զորությանը», նույնիսկ իր տարրական իրավունքները չի փորձել կենսագործել։ Հայ ժողովուրդն ընդամենը փորձում է արժանապատվորեն դուրս գալ ռուս-թուրք-հայ-ադրբեջանական պաշտոնական կողմերի ստեղծած այս թնջուկից։ Փորձում է զոհելով կարևորը՝ կյանքեր, հույսեր, բարեկեցություն ու երջանկություն։ Բայց սա՛ էլ դեռ ամենը չէ։ Լիպարիտյանի հարցազրույցում կարմիր թելով անցնում է այն միտքը, թե 1997թ․-ին մենք բաց ենք թողել խաղաղ կարգավորման մեր հնարավորությունը և պետք է սթափ նայենք աշխարհին, զիջենք ինչ հնարավոր է, որպեսզի այդքան բաղձալի խաղաղությունը ստանանք։ Ընդ որում, նա չի նշում, թե համաձայնվելով թշնամիների ներկայացրած պահանջներին՝ մենք կստանանք այդ խաղաղությունը։ Նրա խոսքերով՝ դրա հավանականությունը 10-20 տոկոս է, և մենք իրավունք չունենք բաց թողնել այդ եզակի հնարավորությունը, այլապես պետք է ճամպրուկները հավաքենք և չքվենք այստեղից, որովհետև այլընտրանքը 100 տոկոսանոց պատերազմն ու պարտությունն է։ Այս հրեշավոր միտքն ու իր էությամբ ադրբեջանա-թուրքական սպառնալիքը կարծես 90-ականներից ժամանակի միջով անցած ու ծվարած լինեն մեր հարկերով սնվող հեռուստաընկերության տարբեր եթերներում։ Արդյո՞ք արդար է և բարոյական է հայ ժողովրդի առանց այդ էլ տառապած ուսերին բարդել «չստորագրելու» մեղադրանքը։ Արդյո՞ք Ադրբեջանը երբևէ պատրաստ է եղել ստորագրել խաղաղ կարգավորման որևէ փաստաթուղթ, որը նրան չէր տալիս ամեն ինչ, իսկ հայկական կողմին՝ միայն ցեղասպանվելու կամ էթնիկ զտումների հարյուր տոկոսանոց հավանականություն, ինչի մասին Լիսաբոնում խոսում էր Լևոն Տեր-Պետրոսյանը, հիմա էլ՝ Նիկոլ Փաշինյանը։ 1997թ․-ին Ադրբեջանի հետ հաշտության եզրեր գտնելու մասին խոսել է Լևոն Տեր-Պետրոսյանը, որն այս հարցում խիստ շահագրգիռ անձ էր։ Նրա շահագրգռությունն այն էր, որ հեռանա ոչ թե որպես ընտրակեղծիքներով ու բռնաճնշումներով կառավարման երկրորդ ժամկետի անցած հանցագործ, ոչ թե հանցավոր անգործության պատճառով Արցախյան խնդրի կարգավորման հարցում Հայաստանի քաղաքականությունը տապալած պաշտոնյա, այլև Հանրապետություն հիմնադրած և դրա խաղաղ ապագայի համար կարիերան զոհած հերոս, առավել ևս, որ ընտրակեղծիքների և հետագա բռնաճնշումների վերջնական որոշմանը նրա մասնակցությունը իր մի հարցազրույցում փորձ է անում կասկածի տակ դնել նույն Վանո Սիրադեղյանը։ Ոչ մի փաստ չկա, որ Ադրբեջանը Լևոն Տեր-Պետրոսյանի հրաժարականին նախորդող ժամանակահատվածում պատրաստ է եղել ստորագրել խնդրի կարգավորման փուլային տարբերակով լուծման միջնորդ երկրների առաջարկը։ Տվյալ ժամանակահատվածի վերաբերյալ «Ազատություն» ռադիոկայանի պատրաստած նյութում էլ խոսվում է այն մասին, որ խնդրի կարգավորմամբ զբաղվող գերտերությունները պայմանավորվել են ճնշումներ գործադրել կողմերի նկատմամբ՝ Ադրբեջանի դեպքում Արևմուտքի միջոցով կիրառելով նավթի արդյունահանման հարցում չաջակցելու շանտաժը, իսկ Հայաստանի դեպքում՝ զենք չտրամադրելու հեռանկարի շանտաժը։ Պատրաստված նյութում խոսվում է Հայաստանի ու Արցախի նկատմամբ կիրառված ճնշումների մասին, բայց ոչ մի խոսք չկա, թե արդյոք Ադրբեջանը թեկուզ վերբալ մակարդակում համաձա՞յն էր որևէ փոխզիջումային տարբերակի։ Ստանում ենք ևս մի փաստարկ, որ Տեր-Պետրոսյանի «հրաժարական-հերոսացումը» և «պատերազմի կուսակցության հաղթանակի» դրվագն ընդամենը երկու կողմերին ձեռնտու առասպել էին, որոնք ապագայում ևս կիրառվելու էին ներքաղաքական պայքարում։ Մինչ օրս սա անհաշտ թևերի է բաժանում հանրության տարբեր շրջանակներ, և խոսույթների բախումը ապարդյուն է դարձնում խնդրի լուծման շուրջ համերաշխության գալու հանրության շանսերը։ Հետագայում՝ արդեն Ռոբերտ Քոչարյանի կառավարման տարիներին, կողմերը հաշտությանը ամենամոտը եղել են 2001թ․-ին ԱՄՆ-ի կազմակերպած քիվեսթյան բանակցությունների շրջանում։ Ըստ տեղեկատվական հոսքի՝ բանակցությունների արդյունքներով կողմերը լի էին հաջող հանգուցալուծման հույսով և շտապում են իրենց երկրներ՝ ժողովուրդներին պատրաստելու խաղաղության։ Այնինչ Ալիևին չի հաջողվում ոչ միայն հանրությանը համոզել փոխզիջումների հնարավորությանն իսկ, այլ իր նեղ շրջապատին։ Բանակցությունները տապալվում են։ Սերժ Սարգսյանի կառավարման տարիներին այդպիսի հնարավորությունների բարձրակետը 2011թ․-ին Կազանի փաստաթղթի ստորագրման պատմությունն է, որը Սերժ Սարգսյանը ներկայացնում է այսպես․ «Տարիներ շարունակվող, ինչպես առաջընթաց, այնպես էլ հետընթաց արձանագրած բանակցությունների արդյունքում Հայաստանի և Ադրբեջանի արտաքին գործերի նախարարները համաձայնել են փաթեթային լուծմանը 2011թ․ հունիսին. Մինսկի խմբի երեք համանախագահ երկրների նախագահները իրենց գոհանակությունն արտահայտեցին շրջադարձային առաջընթացի վերաբերյալ: Ռուսաստանը հանդես եկավ հանրային հայտարարությամբ, և Ադրբեջանի նախագահն ու ես հրավիրվեցինք Կազան՝ ձեռք բերված համաձայնությունը հաստատելու նպատակով: Երբ բոլորս նույն հարկի տակ էինք, Ալիևը մի թուղթ հանեց գրպանից՝ տասնյակից ավելի էական փոփոխություններով։ Այդ բոլոր դրույթները ամիսներ շարունակ քննարկվել էին կողմերի միջև բանակցությունների ընթացքում և մանրակրկտորեն պարզաբանված կամ հեռացված էին պատշաճ կերպով ձևակերպված փաստաթղթում: Բոլորը ցնցված էին, և չնայած միջնորդների հիասթափությանը՝ Ալիևը հայտարարեց, որ չի տալու իր համաձայնությունը փաստաթղթին»: Նիկոլ Փաշինյանն էլ բազմիցս հայտարարել է, որ երբ ադրբեջանական կողմի հետ մոտ են լինում պարզելու «խաղաղության պայմանագրի» շրջանակները, ի հայտ է գալիս մի նոր պահանջ, ինչը խաթարում է բանակցությունների ընթացքը։ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը Հանրային հեռուստաընկերությանը 2017թ․-ի մարտի 22-ին տված իր հարցազրույցում ասում է․ «…Կազանում պետք է վերցնեին Մեդվեդևի ձեռքից, ստորագրեին և ասեին՝ վերջ, մենք էլ ասելիք չունենք։ Ես այդ հնարքը օգտագործել եմ, և շատ մեծ արդյունք է տվել։ Աշխաբադում տեղի ունեցած ԱՊՀ երկրների գագաթաժողովներից մեկում հայր Ալիևը իր ստանդարտ ելույթն ունեցավ, թե Հայաստանն այսքան տարածք է գրավել, այսքան գաղթականներ ունենք, բացարձակապես չի ուզում հարցը լուծել և այլն։ Ելցինը շրջվեց դեպի ինձ և հարցրեց՝ ի՞նչ կպատասխանեք։ Ասեցի շատ պարզ՝ վերջերս էլի Մինսկի խմբի առաջարկների հիման վրա մի նոր պլան եք առաջարկել երկու կողմերին։ Բերեք այդ պլանը և ես հենց հիմա սեղանի վրա պատրաստ եմ այդ պլանը ստորագրել, հենց այստեղ, ձեր ներկայությամբ։ Նայեցին իրար, Ելցինը ասեց՝ Հեյդար Ալիև, ի՞նչ կպատասխանեք, ձայն չհանեց։ ՈՒ վերջացավ, դրանից հետո երկու տարի մեր վրա ոչ մի ճնշում չեղավ։ Ո՛չ մի… Ապացուցվեց, որ Ադրբեջանն էր դեմ գնում այդ ծրագրերին»։ Սա փաստում է այն մասին, որ բանակցությունների ամբողջ ընթացքում այս պրակտիկան կատարելության է հասել՝ հայկական կողմը կարող էր ստորագրել ցանկացած տարբերակի տակ՝ վստահ լինելով որ Ադրբեջանը չի ստորագրելու, քանի որ նրան ոչ թե զիջումներ են պետք, այլ ամբողջը։ Ընդ որում, ամբողջը պետք է ոչ թե դրանով բավարարվելու, այլև, ինչպես ներկայումս տեսնում ենք, որպես Հայաստանի նկատմամբ ագրեսիայի և հնարավոր անեքսիայի նախերգանք, նախապատրաստական ակտ։ Այս առումով Ադրբեջանը, ի տարբերություն մեզ, նախանձելի հետևողականությամբ տասնամյակներով հավատարիմ է իր դիրքորոշմանը։ Դեռ 1992թ․-ի իրադարձությունների ժամանակ Ադրբեջանի վարչապետ Հասան Հասանովն էր անընդհատ կրկնում միտքը, թե «Ղարաբաղյան հակամարտության լուծումը և դրա հետ կապված բոլոր հարցերը, առաջին հերթին՝ կարգավիճակի հարցը, Ադրբեջանի ինքնիշխան իրավունքն ու ներքին գործն են, որը երբեք չի հանդուրժի որևէ արտաքին միջամտություն»։ Նույնը այսօր՝ 31 տարի անց, բառացիորեն կրկնվում է հարցի վերաբերյալ պաշտոնական Բաքվի հայտնած ցանկացած դիրքորոշման մեջ։ Այդ դիրքորոշումը կոչվում է իրավունքները չզիջելու քաղաքական կուրս, որը չի փոխվել ոչ 90-ականներին, ո՛չ պատերազմի ամենաակտիվ փուլերում, ո՛չ պարտությունից, ո՛չ էլ առավել ևս հաղթանակից հետո։ Ի տարբերություն մեզ, Ադրբեջանում գիտեն՝ երբ բանակցային գործընթացում իրավունքները քո ձեռքերում են, վաղ, թե ուշ ստեղծվելու է մի իրավիճակ, երբ քո իրավունքների կենսագործման ամենահարմար պահն է լինելու, իսկ երբ զիջում ես իրավունքներդ, դրանք վերանվաճելու համար հարյուրապատիկ ավելի ջանք է պահանջվելու։ Այդ դեպքում ինչո՞ւ է Ժիրայր Լիպարիտյանը խնդրի կարգավորված չլինելու մեղքը բարդում հայ ժողովրդի կամ ինչ-որ «արկածախնդիրների» վրա։ Մի՞թե դա նույնպես հրեշավոր չէ, երբ ադրբեջանական ագրեսիայի հետևանքով մեծ զրկանքներ կրած, ընդամենը մյուս ժողովուրդների նման իրենց հողի վրա ազատ ապրելու միջազգային օրենքով ամրագրված իրենց իրավունքը իրացնելու համարձակություն ունեցող, այդ իրավունքի իրացման համար բավականին արյուն թափած, բայց խաղաղ գոյակցության ձգտող ժողովուրդը մի անգամ էլ պետք է ստիպված լինի հիմա էլ «ներսից» նման կեղծ մեղադրանքներ հանդուրժել։ Մի՞թե հրեշավոր չէ ագրեսորին մեղադրելու փոխարեն ագրեսիայի զոհին մեղադրել ապակառուցողականության ու մաքսիմալիզմի մեջ։ Ընդհանրապես, պարոն Լիպարիտյանի կես ժամ տևած հարցազրույցում հնչել է մոտ 3000 բառ, որոնցից «իրավունք» բառը նա կրկնել է 7 անգամ։ 2 անգամ դա վերաբերել է նրան, որ եթե Ադրբեջանը չի կատարում Լաչինի միջանցքը բացելու վերաբերյալ միջազգային հանրության պահանջը, ապա մենք ի՞նչ իրավունք ունենք որևէ ավելի մեծ բան ակնկալել։ Մեկ անգամ իրավունք բառը հնչել է այն համատեքստում, որ մենք իրավունք չունենք ծանր զիջումների գնով խաղաղության հասնելու 10-20 տոկոսանոց շանսը չօգտագործել։ 3 անգամ այն կիրառվել է որպես «այս ժողովուրդը հանգիստ ապրելու իրավունք ունի» մտքի մաս և, թե դրա համար պարտավոր է ընդունել Ադրբեջանի պահանջները։ Եվ վերջին մեկ անգամը՝ ժողովուրդը իրավունք ունի նոր սերունդ չնահատակելու։ Վերջինը, իհարկե, իրավունքի ոլորտից չէ, այլ լրիվ բարոյական դաշտում գտնվող երևույթ։ Վե՞րջ։ Ուրիշ իրավունք չունի՞ մեր ժողովուրդը։ Ելնելով Լիպարիտյանի դատողությունների շրջանակից՝ նշված իրավունքներից զատ մի իրավունք էլ ունի՝ ցանկացած ուժի հանդեպ ծնկի գալու և վախից դողալու իրավունքը։ Թերևս այդքանով, ըստ Լիպարիտյանի, կարելի է սահմանափակել հայ ժողովրդի իրավունքների շրջանակը։ Բայց Ժիրայր Լիպարիտյանը, ի վերջո, ընդամենը մի սխալական մարդ է։ Մեր խնդիրը քննադատական մտքի բացակայությունն է, ինչի պարագայում Լիպարիտյանի այս խայտառակ ձեռնածությունները համոզիչ են թվում։ Մեր խնդիրը պետական քարոզչության մակարդակ հասած այն քաղաքական մտածողությունն է, որը հին օրինակով կարող է նոր պատերազմի հանգեցնել։ Այն, ինչ այսօր առաջարկվում է նման պետական քարոզչության միջոցով, առանց քննելու, անձայն ու մեծ ախորժակով կլանվում է հանրության անպաշտպան մասի կողմից։ Բայց այն, ինչ ուտում են, մարսում ու «սեփական սուբյեկտիվ կարծիք» և «քաղաքական ռեալիզմ» բարձրագոչ բառերի տակ դուրս նետում հանրություն, չի դադարում ունենալ այն բնական հոտը, որ հատուկ է մարսողության արգասիքներին։ Եվ, ինչպես դասականը կասեր, այս գաղջ մթնոլորտում, անխուսափելի ու վերջնական դեգրադացիայի պայմաններում հայ ժողովուրդը ստիպված է չհուսահատվել, պայքարել իր լինելիության համար և նոր Հայաստան ու Արցախ կերտել։ Սուրեն Սահակյան

17:58 - 22 մայիսի, 2023

Սպասարկման ոլորտը Հայաստանում` թվերով ու փաստերով. Աբել Սիմոնյան #FreeZone

TripAdviser կայքի որոնման տողում «հյուրանոց Հայաստանում» բառաշղթան մուտքագրելու դեպքում արդյունքերում կտեսնենք տարբեր չափերի մոտ 685 անուն հյուրանոցներ, իսկ եթե գեոլոկացիոն սխալների պատճառով (որոնման արդյունքերի մեջ կան նաև թուրքական հյուրանոցներ) մաղենք այս թիվը, ապա կունենանք կայքում ներկայացված մոտ 600-630 հյուրանոց։ Սա պատկառելի թիվ է, եթե հաշվի առնենք, որ 2000 թվականին, որը պայմանականորեն համարում ենք Հայաստանի զբոսաշրջության վիճակագրության մեկնարկային տարի, Հայաստանում գործում էր ընդամենը 3-4 հյուրանոց, բոլորը՝ Երևանում: Այսօր այդ թիվն աճել է 150 անգամ, ինչը խոսում է հյուրանոցների բարձր պահանջարկի մասին։ Նույն պարզագույն հաշվարկը կարելի է անել ռեստորանների և այլ բիզնես միավորների մասով, ու արդյունքը կլինի նույնը։ Օտարերկրացիներին գրավում է Հայաստանը, հայկական հյուրընկալությունը և ասպնջականությունը (համենայն դեպս, մենք ենք մեզ այդպես համոզել)։ Իսկ ինչ անել, եթե սպասարկող բիզնեսը սպասարկում է միայն տեղացիներին ու կապ չունի տուրիզմի և նմանօրինակ երևույթների հետ։ Մեր երկրում սպասարկման ոլորտը պայմանականորեն կարելի է բաժանել երկու մասի։ Առաջինն այն բիզնես միավորներն են, որոնք մասնագիտացված են օտարերկրացիներին (հատկապես տուրիստներին), միջինից բարձր ու բարձր խավի և հանրային ուշադրության առումով կարևոր միջոցառումների և այլն, սպասարկման վրա, իսկ երկրորդը նրանք են, որոնք սպասարկում են մեզ՝ հասարակ մահկանացուներիս, ու հեռու են թե՛ օտարերկրացիներին, թե՛ միջինից բարձր ու բարձր խավի, և թե՛ հանրային ուշադրության առումով կարևոր միջոցառումները սպասարկելուց։ Առաջին և երկրորդ տեսակների միջև գոյություն ունեն ահռելի տարբերություններ։ Դուք կասեք՝ միգուցե, այդպես էլ պետք է լիներ, եթե հաշվի առնենք, որ առաջին տեսակի բիզնեսներն ահռելի գումարներ են ծախսում պրոֆեսիոնալ թրեյնինգների ու թրեյնինգավարների համար, նույնիսկ ժամանակ առ ժամանակ լավագույն հեռանկարային աշխատակիցներին ուղարկում են արտասահման՝ վերապատրաստելու, կամ արտասահմանից հրավիրում են Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիական ինստիտուտի վարքաբանական տնտեսագիտության մասնկագետի կամ Յելի շրջանավարտ պրոֆեսիոնալի՝ օրական 15.000-ից 20.000 դոլարով։ Նրանք աշխատանքի են ընդունում Ամերիկյան կամ Ֆրանսիական համալսարանի շրջանավարտներին ու մշտապես ձգտում են համալրվել լավագույն կադրերով։ Դե իսկ երկրորդ տեսակի բիզնեսները պարզապես վերապատրաստում են աշխատակիցներին՝ «իրենց ունեցածի չափով»՝ օգտվելով համացանցի ռեսուրսներից, միջին որակի տեղացի մասնագետների տրամադրած թրեյնինգներից, աշխատանքի են ընդունում թրեյնինգ մենեջերի ու «աճեցնում» կազմակերպության զարգացմանը զուգընթաց կամ էլ ինքնուրույն ստեղծում են իրենց սպասարկման կատարողականության առանցքային ցուցիչները (KPI), ապա անցնում դրա իրականացմանն ու վերահսկողությանը։ Այս մի քանի հանգամանքները, հիրավի, ստեղծում են լեգիտիմ փաստարկներ այս երկու տեսակների միջև որակական տարբերությունները արդարացնելու համար։ Սակայն ամեն ինչ այդքան էլ միանշանակ չէ։ 2019 թվականի հուլիսից նոյեմբեր ընկած ժամանակահատվածում անցկացված հարցման արդյուքնում մեզ հաջողվեց բացահայտել հետևյալ գեղեցիկ պատկերը. հարցված տղամարդկանց 97%-ը պատասխանեց, որ սպասարկման ոլորտում առնչվել է նման երևույթի հետ, երբ սպասարկման ոլորտի արական սեռի ներկայացուցիչը վաճառվող ապրանքի կամ ծառայության որակը ապացուցելու համար «քֆուր կամ երդում է կերել», իսկ կանանց 85%-ը խոստովանել է, որ հանդիպել է նման երևույթի, երբ իգական սեռի ներկայացուցիչը «թաղել է ինչ-որ մեկին»՝ կրկին որակը ապացուցելու համար։ Եթե Երևանում վերջին տարիներին որոշակի բարեփոխումներ են իրականացվել՝ ֆորսմաժորային հանգամանքներ ի հայտ գալու հետ, ինչպիսիք են գլոբալիզացիոն թրենդները, e-commerce-ի և online retail-ի ծավալումը, երկրի միջազգային ճանաչողության բարելավումը ու տուրիզմի զարգացումը, քաղաքակրթական շարժքը (civilizational shift, երբ գլոբալիզացիոն թրենդները բերում են վարքաբանական փոփոխությունների), շուկայի մի փոքր ազատականացումը և այլն, ապա մարզերում, հատկապես այն մարզերում, որտեղ դեռ սույն հոսքերը չեն հասել, տիրում է ողբերգական վիճակ։ Սպասարկման ոլորտը մեր երկրում մշտապես զարգացել է ճնշող հանգամանքների տակ։ Մերչենդայզինգի, ինտեգրացված մարկետինգի, սպասարկման ստանդարտների, կատարողականության առանցքային ցուցիչների (KPI) ներմուծումը և ներդրումը Հայաստանում մշտապես եղել է ցնցումներով, որովհետև ամեն գալիք նորամուծություն պահանջել է նոր մտածելակերպ, նոր մոտեցումներ, սակայն կառուցվել է հնի բազայի վրա, ինչի արդյուքնում ունենք այն, ինչ ունենք։ 2019 թվականի հուլիսից-նոյեմբեր ամիսներին սպասարկման ոլորտի վերաբերյալ տեղի ունեցած հարցման արդյունքում մենք ստացանք հետևյալ պատկերը (հարցումը իրականացվել է տարբեր սոցոլոգիական մեթոդներով, այնուհանդերձ, ստորև բերվում են այն հարց-պատասխանները և պարզեցված հետազոտական արդյուքները, որոնք համահունչ են հոդվածի էությանը)։ Հարց Պատասխան % Նշումներ Ձևաչափ Քանակ Առնչվե՞լ եք այնպիսի երևույթի հետ, երբ բիզնես միավորի աշխատակիցները հաճախորդի ներկայությամբ գիտակցաբար թե անգիտակցաբար գանգատվել են բիզնես-միավորից, պայմաններից, տնօրենից, բարքերից։ Այո 280 71% Այս հարցին պատասխանելիս շատ մարդիկ իրենք էին սկսում գանգատվել։ Ոչ 112 28% Արդյոք ճարահատյա՞լ եք օգտվում որոշակի ծառայություններից, որովհետև միայն դրանք են հասանելիության սահմաններում: Այո 226 56% Նույնիսկ որոշ խանութների տնօրեններ գանգատվում են, որ ճարահատյալ են օգտվում հարևան խանութից։ Ոչ 171 43% Առնչվե՞լ եք հետադարձ կապի միջոցների հետ (հեռախոս, էլ. փոստ, Facebook Massager, կազմակերպության call-center) դիմում-բողոքների պարագայում։ Այո 237 63% Մեծամասամբ բացասական էր կարծիքը՝ կապված ուշացումների, ոչ պրոֆեսիոնալ վարվելակարգի ու տգիտության հետ։ Ոմանք նույնիսկ նշեցին, որ որոշ կայքերում գրված համարները չեն սպասարկվում։ Հատկապես ավագ սերունդը նախընտրում էր կամ ոչինչ չասել կամ հասնել գրասենյակ։ Ոչ 139 36% Հետադարձ կապի միջոցների հետ առնչվելիս (հեռախոս, էլ. փոստ, Facebook Massager, կազմակերպության call-center), ձեր խնդրին լուծում ստացե՞լ եք։ Այո 98 25% Շատերը անկեղծ նշեցին, որ իրենց լսում են ու «ականջի հետև գցում»։ Ոչ 289 75% Խաբվե՞լ եք վաճառողի կողմից։ Այո 123 33% Աշխատակցի թերի իրազեկվածության պատճառով ստացված ոչ արժանահավատ տեղեկությունները որոշ մարդիկ նույնպես համարում էին «խաբված լինել»։ Ոչ 248 66% Արդյոք կարծո՞ւմ եք, որ ծառայություն մատուցող ընկերության աշխատակիցների գերակշիռ մասը կոպիտ է և չի համապատասխանում իրենց պրոֆիլին: Այո 258 68% Ոչ 121 31% Սպասարկման ոլորտում շփվելիս օգտագործե՞լ են ժարգոնային բառեր և արտահայտություններ կամ հայհոյանքներ։ Այո 368 95% Շատ մարդիկ գանգատվում էին «հորս արև», «մորս արև», «թե խաբում եմ՝ մեռնեմ», «մինուճար բալիս արև», «բա ես էն կյանքով եմ ապրել, որ քեզ խաբեմ» ու նմանօրինակ արտահայտություններից։ Ոչ 21 5% Արդյոք ականատես եղե՞լ եք, որ գնումներ կատարելիս կամ ծառայությունից օգտվելիս համաշխատակիցները կամ վերադասը հեգնեն կամ քննադատեն մեկ այլ աշխատակցի։ Այո 73 18% Այս հարցին շատերը խուսափում էին պատասխանելուց։ Ոչ 313 81% Արդյոք կարծո՞ւմ եք, որ վերոհիշյալ հարցերը կապված են թերի մենեջմենթի հետ։ Այո 285 72% Հատկապես շրջաններում շատ բնակիչներ պնդում էին, որ «տնօրեն պետք է նշանակել կրթված մարդկանց»։ Այլ հարցվածներ անկեղծ պատասխանում էին, որ ամեն ինչ գալիս է «դաստիարակությունից»։ Ոչ 108 27% Համաձա՞յն եք արդյոք, որ սպասարկող միավորներում հիգիենան բարձր մակարդակի է։ Այո 204 52% Մի կին նույնիսկ գանգատվեց, որ կան աշխատակիցներ, հատկապես սննդի ոլորտում, որ ձեռքով «պաչիկով» բարևում են իրար, հետո՝ սպասարկում։ Ոչ 188 48% Այստեղ կարելի է առանձնացնել մի քանի խնդիր, որոնք հանդիպում էին գրեթե ամենուրեք։ Սպասարկման հետ կապված խնդրի լուծումը կարող էր տևել «դարեր»։ Ամենաշատ հանդիպող խնդիրն այն էր, որ հաճախորդները ստիպված էին երկար սպասել, համառել, մինչև խնդիրը կլուծվեր։ Առաջին պատճառն այն էր, որ խնդրի լուծման հստակ ձևաչափ չկար։ Որոշ դեպքերում խնդրի լուծումը պահանջում էր վերադասի միջամտությունը՝ ընդհուպ տնօրենի, ինչը որոշ դեպքերում պարզապես աբսուրդային էր, քանի որ, օրինակ, մատուցողի թերացման համար ոչ թե խոսում էր սրահի մենեջերը կամ փոխտնօրենը, այլ գալիս էր տնօրենը։ Սա խոսում էր աստիճանակարգային թերությունների ու թիմում կոմունիկացիայի ցածր մակարդակի վրա լինելու մասին։ Երկրորդ խնդիրը շատ հանդիպող «ոնց ուզում ես՝ լուծի» ձևաչափն էր։ Այս իրավիճակում վերադասը իր վրայից «գցում» էր պատասխանատվությունը աշխատակցի վրա։ Իսկ աշխատակիցն իր հերթին փորձում էր լուծումներ փնտրել՝ աշխատանքը չկորցնելու համար։ Նման կոմունիկացիոն թերացումները շատ շուտով բերում էին հսկայական աղետի։ Շատ դեպքերում խնդիրները կարելի էր լուծել մեկ «ներողություն, մենք հաշվի կառնենք այս խնդիրը ու կբացառենք այն հաջորդ անգամ» արտահայտությամբ։ Հաճախորդին պետք էր ցույց տալ, որ նրանք բիզնես միավորի համար գոյություն ունեն։ Սա, միգուցե, չէր մեղմի նրանց բարկությունը, բայց ենթագիտակցական ազդակ կհղեր, որ նրանց մասին այստեղ հոգ են տանում։ Սրա հակադիր բևեռը այն դեպքերն էին, երբ վերադասը ներողություն էր խնդրում հաճախորդից ու սկսում պախարակել աշխատակցին նույն հաճախորդի առաջ՝ «հլա գնա սենյակ, հեսա գալիս եմ» խոսքերով։ Մի քանի հարցվածներ անկեղծ պատասխանեցին, որ երբ ականատես են եղել նման դեպքերի, կամ այլևս չեն մտել նույն սպասարկող միավորը, կամ էլ փորձել են չբողոքել՝ աշխատակցին այլևս «վերադասի սենյակ չուղարկելու համար»։ Սպասարկման հետ կապված երկրորդ խնդիրն այն էր, երբ հաճախորդն էր սկսում փնտրել պատասխանատուներին՝ վերահասցեավորվելով մի բաժնից մյուսը։ Սա կարող էր լինել հեռախոսազանգի կամ չատի միջոցով։ Շատ դեպքերում սրա պատճառն այն էր, որ սպասարկող անձնակազմը չգիտեր՝ ինչ պետք էր անել ու հույս ուներ, որ մյուս բաժնում «մի բանով կօգնեն»։ Սրա արդյունքում հաճախորդը վերածվում էր եռացող հրաբուխի, ինչը կարող էր հանգեցնել Ֆեյսբուքում վատ մեկնաբանություն թողնելուց մինչև նույն Ֆեյսբուքում վրդովված տեսահոլովակ արտաբեռնելուն։ Իսկ այս ամենից հնարավոր կլիներ խուսափել, եթե սպասարկող տղան կամ աղջնակը տեղեկացված լինեին լուծումների մասին ու հաճախորդին բաժիններով «չգլորեին»։ Կային դեպքեր, երբ սպասարկման ոլորտի աշխատակիցը չգիտեր՝ ինչ անել։ Խնդիրը բարդ էր, իսկ աշխատակիցը՝ նոր, կամ չէին տեղեկացրել, կամ էլ պարզապես չգիտեր։ Շատ աշխատակիցներ այս պարագայում փորձում էին ցուցաբերել կեղծ պրոֆեսիոնալիզմ և հաճախորդներին ներկայացնում էին այն, ինչ իրենք էին ճիշտ համարում։ Նրանք խոստանում էին լուծել խնդիրը կամ տեղեկացնել, երբ, օրինակ, կլինի ապրանքի նոր խմբաքանակը։ Ու հետո՝ «ձայն բարբառոյ յանապատի»։ Որոշ ժամանակ անց հաճախորդը վերադառնում էր և հասկանում, որ այն, ինչ իրեն ասել են՝ կեղծ տեղեկություն է եղել։ Հաճախորդը նյարդայնանում էր ու այլևս չեր վստահում կազմակերպությանը։ Հայաստանում սպասարկման ոլորտի թերզարգացվածությունն ու բյուրոկրատական համակարգը շատ դեպքերում թույլ չեն տալիս աշխատակիցներին բարբառել՝ «Ես տեղյալ չեմ» արտահայտությունը։ Իսկ նման դեպքերում պետք է հենց սա ասել։ Հաճախորդներն, իրականում, չեն ակնկալում հանդիպել ամենագետ ու հրաշամանուկի հատկանիշներով օժտված աշխատակցի։ Նրանք պարզապես ցանկանում են, որ իրենց օգնեն։ Ավելի նախընտրելի է ընդունել սեփական անիրազեկվածությունը, քան առաջ տան սուտը, որը վաղ թե ուշ բացահայտվելու է։ Խոստումներ, որ տրվել են հաճախորդին ու դրժվել են։ Այս խնդիրը պատահում էր շատ հաճախ, և անվերջանալի խնդիրներ էր առաջացնում թե հաճախորդների, թե բիզնեսների համար։ Սպասարկման ոլորտի որոշ աշխատակիցներ, որոնք նման խոստումներ էին տալիս, թքած ունեն կամ հաճախորդի կամ կազմակերպության վրա։ Նման աշխատակիցները սպառնալիք են ներկայացնում կազմակերպության համար և պետք է անհապաղ ազատվել նրանցից։ Նման աշխատակիցները կարող են ամեն ինչ խոստանալ, միայն թե արագ ազատվեն հաճախորդից։ Սակայն մյուս կողմից կան տքնաջան աշխատող սպասարկման ոլորտի աշխատակիցներ, ովքեր, թաղված լինելով աշխատանքի մեջ, կարող են խոստանալ մի բան ու հետո մոռանալ։ Սա նույնպես շատ հադիպող երևույթ է։ Կազմակերպությունները նաև պետք է ուշադիր լինեն, որ աշխատակիցը չխոստանա այնպիսի բան, որը դեմ է կազմակարպության կանոնադրությանը։ Ինչպես հուշում է հայկական ասույթը՝ «խոսքը խոսք է բերում»։ Սպասարկման ոլորտի աշխատակիցը կարող է ինչ որ բան թռցնել բերանից ու մոռանալ այդ մասին, սակայն հաճախորդները լավ հիշողություն ունեն և կարող են մեծ խնդիր դարձնել անմտորեն ասված արտահայտությունը։ Սպասարկող աշխատակիցը կոպիտ է հաճախորդի հետ։ Սա ամենուրեք հանդիպող երևույթ էր։ Կազմակերպություններից մեկում հանդիպեցինք մի աշխատակցուհու, որն ուներ մեկ տասնյակի հասնող բողոքներ, սակայն չէր հեռացվել աշխատանքից, քանի ոչ աշխատանքի ընդունողը կնքահայրն էր եղել, որը հանդիսանում էր կազմակերպության թոփ-մենեջմենթի առանցքային դեմքերից մեկը։ Տվյալ աշխատակցուհու հետ խոսելը հիշեցնում էր «տեր ու ծառա» կամ «թագավոր-ստրուկ» հարաբերությունները, և այն կարծիքն էր տիրում, որ սույն աշխատակցուհին տառապում է մեծամոլորությամբ (մեգալոմանիայով՝ անձի գերգնահատմամբ)։ Թե քանի հաճախորդ ու քանի արժեքավոր աշխատակից էր արժեցել այս աշխատակցուհին, ոչ ոք չգիտեր սակայն այն, որ այս երևույթը այլ հանդերձանքներով՝ վերադասի յուրային, «դուխով դեմքին ճպացնող», երկարամյա աշխատակից չափազանց լայն ու անհասկանալի արտոնություններով և այլն, շատ է հանդիպում մեր բիզնես երկնակամարում, փաստ է։ Նման աշխատակիցները, ովքեր իրավունք են վերապահում կոպիտ խոսել հաճախորդի կամ այլ աշխատակիցների հետ և ում նման վարքը խրախուսվում է, պետք է դուրս վռնդվեն միանգամից այն վերադասի հետ, ով կամա թե ակամա խրախուսում է նման վարքը։ Մյուս տեսակն այն աշխատակիցներն են, որոնք գտնվում են ընկճված վիճակում՝ աշխատավարձի, ընտանեկան խնդիրների, ընկճախտի և այլ պատճառներով։ Ղեկավարությունը ու համապատասխան բաժինները պետք է մշտապես ձեռքը պահեն զարկերակի վրա ու օգնության հասնեն նման աշխատակիցներին։ Շատ հաճախ նման օգնությունը կրկնակի եռանդ է հաղորդում աշխատակցին։ Շատ կազմակերպություններում, որտեղ մենք մտնում էինք, ես հարցնում էի թրեյնինգային բյուջեի մասին։ Նման դեպքերում, սովորաբար, դեմքիս քմծիծաղ էին տալիս։ Միայն մի քանի կազմակերպություններում գոյություն ուներ ֆիքսված թրեյնինգային բյուջե։ Այլ տեղերում գոյություն ունեին թրեյնինգ մենեջերներ, որոնք գրում էին թրեյնինգային պլանը, թեստավորում էին և այլն։ Այն կազմակերպությունները, որտեղ կային թրեյնինգ մենեջերներ, էականորեն տարբերվում էին այն կազմակերպություններից, որտեղ թրեյնինգ բառը հանդիսանում էր տաբու կամ հայհոյանք։ Թեև թրեյնինգ մենեջերներն օժտված չէին լայն լիազորություններով, այնուհանդերձ, կարողանում էին որոշակի հարցեր լուծել։ Իսկ սպասարկման ոլորտի աշխատակիցներն, իրենց հերթին, կարողանում էին ամեն օր կապվել թրեյնինգ մենեջերի հետ և քննարկել առկա խնդիրները։ Ռեստորաններից մեկում թրեյնինգ մենեջերը ավարտել էր Ամերիկայն համալսարանը ու տիրապետում էր գերազանց հաղորդակցական հմտությունների։ Նա պատմեց, որ մինչև իր գալն, աշխատակիցների բարձրացված խնդիրները համարվում էին «տնօրենի կամ մենեջերի դեմ «գործ տվոցի», ու այդ իսկ պատճառով, օրինակ, սպասարկող անձնակազմի որոշ հատվածը ստիպված էր աշխատանքային համազգեստն ինքնուրույն վերանորոգել, իսկ մի քանի հոգի նույնիսկ չէին տիրապետում մենյուի բովանդակությանը։ Նա մեզ ցույց տվեց մի նկար, որտեղ մատուցողներից մեկն էր՝ համազգեստի վրա աչքի զարնող կարկատանով։ Միայն իր գալուց հետո սկսեցին լուծվել իրար վրա կուտակված խնդիրները։ Ու թեև սկզբնական շրջանում երեք-չորս անգամ ցանկացել էր աշխատանքից ազատվել առաջացած դիմադրության պատճառով, սակայն HR-ը թույլ չէր տվել։ Ու ընդամենը հինգ ամիս անց նրա աշխատանքի պտուղներից մեկն եղավ այն, որ ֆեյսբուքյան էջում հնչող կատաղի բողոքները կրճատվեցին 80%-ով։ Մեկ այլ կազմակերպությունում տնօրենը մեզ գանգատվեց, որ սպասարկման ոլորտում ամեն լավ բանի համար գովաբանում են թրեյնինգ մենեջերին, իսկ ամեն վատ բանի համար՝ խարազանում տնօրենին։ Մեկ այլ կազմակերպությունում թրեյնինգ մենեջերը խոստովանեց, որ շատ կցանկանար, որ իրեն թույլատրվեր աշխատանքից ազատել անհամապատասխան կադրերին, սակայն այդ իրավունքը միմիայն վերապահված էր սրահի մենեջերին, ում հետ գոյություն ուներ կոնֆլիկտ, քանի որ սրահի մենեջերը թրեյնինգ մենեջերին դիտարկում էր որպես սպառնալիք։ Շատ կազմակերպություններում թեև գոյություն ունեին թրեյնինգ մենեջերի պաշտոնի բազմաթիվ կառուցվածքային անհամապատասխանություններ ու անհասկանալի լիազորությունների շրջանակ, այնուհանդերձ, այն կազմակերպություններում, որտեղ կար թրեյնինգ մենեջեր, վիճակը ավելի գերապատվելի էր, քան այն կազմակերպութուններում, որտեղ չկար։ Շատ կազմակերպություններում չկային սպասարկման բաժիններ։ Սպասարկման ոլորտով զբաղվում էր որևէ այլ բաժին։ Որոշ կազմակերպություններում՝ մարկետինգի կամ էլ վաճառքների բաժինները։ Իսկ այն կազմակերպություններում, որտեղ կային սպասարկման բաժիններ կամ նվազագույնը թրեյնինգ մենեջերներ, և որտեղ սպասարկումը շատ թե քիչ ստրուկտուրիզացված էր, սպասարկումը «բեռ» չէր ոչ մեկի համար՝ տնօրենից սկսած մինչև այլ բաժնի պետեր։ Որոշ կազմակերպություններում նախընտրում էին օգտվել թրեյնինգ կենտրոններից։ Այստեղ կրկին գոյություն ունեին բազմաթիվ խնդիրներ։ Որոշ կազմակերպություններում աշխատակիցներին ուղարկում էին թրեյնինգի՝ պատից սերտիֆիկատ կախելու համար։ Կառավարչական հաշվապահության մեջ նման ծախսերը անվանվում են «sunk cost fallacy» (անվերադարձելի ծախսերի մոլորություն, երբ ծախսը արվել է ու հնարավոր չէ վերականգնել)։ Որոշ կազմակերպություններում սերտիֆիկատների առկայությունը և սպասարկման որակը գտնվում էին ուղիղ հակասության մեջ։ Մի քանի այլ կազմակերպություններում թրեյնինգի էին ուղարկում անհամապատասխան կադրերի։ Կազմակերպություններից մեկում սպասարկման որակի բարելավման թրեյնինգի էին ուղարկել կազմակերպության վաճառքների ու մարկետինգային բաժնի պետերին, թե ինչ տրամաբանությամբ, ոչ մեկին հայտնի չէր։ Մի շարք կազմակերպություններում աշխատակիցները գանգատվում էին թրեյնինգային կենտրոնների տրամադրված գիտելինքերի որակից ու կիրառելության օգտակարությունից։ Ըստ այդ աշխատակիցների՝ գումարի դիմաց պատրաստ էին թրեյնինգ տրամադրել ու առանց թեստավորման հանձնել սերտիֆիկատ։ Հատկանշական էր նաև այն փաստը, որ շատ աշխատակիցներ փաստում էին, որ սույն թրեյնինգները ոչինչ չէին ավելացնում, և պարզապես համացանցից վերցված ու հայերեն թարգմանված նյութեր էին, իսկ թրեյնինգավարներն ոչ մի փորձ չունեին սպասարկման ոլորտում ու պարզապես արտաբերում էին անգիր արած տեքստերը։ Մեկ այլ կազմակերպությունում, որտեղ աշխատակիցներին ուղարկել էին բարձրակարգ թրեյնինգ կենտրոն, ու որտեղ նրանք վերապատրաստվել էին հավուր պատշաճի, աշխատանքի մեջ տնօրենը թույլ չէր տվել կիրառել փորձը, քանի որ «այն չէր համապատասխանում նրա կենսական փորձին ու պատկերացումներին»։ Այնուհանդերձ, շատ կազմակերպություններում համընդհանուր ձգտում կար նոր գիտելիքների ձեռքբերման ու կիրառման։ Աշխատակիցները գանգատվում էին նաև մեկ այլ խնդրից, որը կրկին մեծապես չլուծված է Հայաստանում։ Շատերին անհանգստացնում էր «վատ հաճախորդ» կոչվող երևույթը։ Բազմաթիվ աշխատակիցներ փաստում էին, որ կան «ստանդարտից դուրս» հաճախորդներ, որոնց նույնիսկ բարդ հաճախորդ չես անվանի։ Բազում աշխատակիցներ փաստում էին, որ այդպիսի հաճախորդների պետք է վտարել միանգամից։ Այնուհանդերձ, շատ կազմակերպություններում նման հաճախորդները համարվում էին եկամտի աղբյուր ու ազատորեն ելումուտ էին անում։ Ռեստորաններից մեկի աշխատակիցը անկեղծորեն խոստովանեց, որ հաճախորդ ունեն, ով ամեն անգամ հարբելուց հետո մի բան ջարդում էր, հայհոյախառն բառերով լքում ռեստորանը, իսկ մյուս օրը գալիս էր ու վճարում էր դրա համար ու ներողություն խնդրում։ ԱՄՆ-ում և Եվրոպայում գոյություն ունի պրակտիկա, երբ կազմակերպությունները հրաժարվում են մոտ 20% վատ հաճախորդներից «հանուն մրցակիցների»։ Մեր օրերում բազմաթիվ արտադրողներ, մատակարարներ և այլն, պատրաստ են անվճար թրեյնինգներ կազմակերպել բիզնես միավորների համար, որոնք վաճառում են իրենց ապրանքները։ Մատակարարը շարունակական թրեյնինգների միջոցով փորձում է մատակարարվող բիզնես միավորի աշխատակիցներին դարձնել իր բրենդի «դեսպանը», որպեսզի աշխատակիցներն ավելի կենտրոնանան բրենդի վաճառքների վրա։ Մատակարարվող բիզնես միավորի աշխատակիցներին զինելով գիտելիքներով ու նվերներով, ինչպես նաև սերտիֆիկատներով, արտադրողները մի քանի անգամ բարձրացնում են իրենց բրենդի նույն բիզնես միավորում իրացնելու հավանականությունը։ Գինի արտադրող բրենդներից մեկի փոխտնօրենը մեզ հետ զրույցում անկեղծացավ, որ ինչ որոշ ռեստորանների բարմենների ու մատուցողների համար սկսել են թրեյնինգներ կազմակերպել, իրենց բրենդի իրացումներն այդ բիզնես միավորներում ավելացել են 67%-ով։ Բիզնես միավորները պետք է ավելի շատ ձգտեն հաճախորդների հետ հաղորդակցվել ավելի անհատական մակարդակի վրա՝ անձնականացնելով այն, ինչ անվանում են հաճախորդի ճանապարհորդություն (customer journey), մատուցելով ավելի իրազեկ և համապատասխան սպասարկում և հասկանալով հաճախորդների յուրահատուկ կարիքները։ Մեզ հետ զրույցում հաճախորդների 70%-ը պատասխանել է, որ բիզնես միավորներից ակնկալում է, որպեսզի վերջիններս հասկանան իրենց յուրահատուկ կարիքներն ու սպասումները, իսկ 66%-ը անկեղծ պատասխանել է, որ պատրաստ են հնարավորության դեպքում փոխելու բրենդը կամ բիզնես միավորը, եթե իրենց հետ վերաբերվեն որպես թվի։ Հարցվածների 82%-ը պատասխանել է, որ հավատարմությունը բրենդին կամ բիզնես միավորին՝ կախված է անձնականացված շփումից ու հաղորդակցությունից։ Ինչքան կապակցելիությունը (connectivity) դառնում է համատարած չատերի, զանգերի և այլն, միջոցով, այնքան հաճախորդներն ավելի շատ են շփվում բրենդների ու բիզնես միավորների հետ։ Հաճախորդների 80% պատասխանել է, որ իրենց համար շատ կարևոր է, որ իրենց հարցերին ու խնդիրներին պատասխան տրվի միանգամից։ Շատերն անկեղծ պատասխանեցին, որ նույնիսկ մեկ ժամ ուշացումով պատասխանն աշխատանքային ժամերին, ահավոր նյարդայնացնում է։ Շատ հաճախորդներ պատասխանում էին, որ ամենաշատն ակնկալում են հետևողականություն։ Հետևողականության տակ հասկացվում էր այն, ինչ անվանվում է «seamless experience» (անգլերեն՝ seam-կարկատան, seamless-առանց կարկատանների, այսինքն սահուն սպասարկում)։ Հարցման արդյունքում ստացված այլ պատասխաններ։ Հարցվածների 48%-ը պատասխանել է, որ սպասարկման ոլորտի ներկայացուցիչները չեն կարողանում պատասխանել իրենց հարցերին։ Նրանցից 27%-ը մտափոխվել է գնում կատարելուց, երբ աշխատակիցը չի կարողացել պատասխանել հարցին։ Հարցվածների 78%-ը հայնտել է, որ երբ իրենց վատ են սպասրակում, նրանք այդ մասին պատմում են մոտ 9 հոգու։ Հարցվածների 70%-ը պատասխանել է, որ իրենց համար շատ կարևոր է, որ բիզնես միավորները հասկանան, թե ինչպես են հաճախորդները օգտվելու ծառայություններից ու ապրանքներից, և հարմարեցնեն սպասարկումը՝ ըստ հաճախորդի ուղեցնիշների։ Հարցվածների 56%-ը պատասխանել է, որ պատրաստ է կիսվել անձնական տվյալներով՝ ավելի լավ սպասարկման դիմաց (բոնուս քարտեր, էլ. փոստ, sms-ի ստացում զեղջերի ժամանակ)։ Բիզնեսների համար մեկ նոր հաճախորդի ձեռքբերումն արժենում է 5-25% ավելի թանկ, քան առկա հաճախորդներին պահելը։ Հարցվածների 53%-ը ավելի պատրաստակամ էին կիսվելու դրական կարծիքներով՝ ի դեմս 35% հարցվածների, ովքեր պատրաստ էին կիսվելու բացասական կարծիքներով։ Դեուս Էքս մաքինան (լատ.՝ deus ex machina, բառացի՝ աստված մեքենայից), հին հունական թատրոնում դրամատուրգիական և բեմական հնարք էր, որի ժամանակ գործողության հանգուցալուծումը իրականացվում էր աստվածության միջամտությամբ, ով հատուկ վերամբարձ մեքենայով (Էորեմա) անակնկալ բեմ էր իջնում։ Նրա շնորհիվ վճռվում էր ողբերգության հիմքում ընկած կոնֆլիկտը, որոշվում հերոսների ճակատագիրը։ Փոխաբերական իմաստով այս տերմինն օգտագործվում է, երբ որնէ կոնֆլիկտի կամ խնդրի հանգուցալուծումը տեղի է ունենում ամենաանսպասելի ձևով։ Հայաստանյան իրողությունները հաշվի առնելով՝ այդ աստվածահայտնությունը լինելու է բիզնեսի ավտոմատացման և թվայնացման միջոցով։ Արհեստական ինտելեկտի ստեղծումը բերելու է նրան, որ օրերից մի օր ռեստորանում մեզ ողջունի ռոբոտ բարմենը։ Մեծ Բրիտանիայում ներկայումս գործում է հաճախորդների սպասարկման 6200 կենտրոն, որտեղ աշխատում է մոտ 1.3 միլիոն մարդ։ Սակայն այդ կենտրոններն օր օրի առերեսվում են կառուցվածքային փոփոխությունների հեռանկարի հետ այնպիսի կարևոր բնագավառներում, ինչպիսին ռիթեյլն է, քանի որ ընկերություններն և սպառողները, գնալով, ավելի շատ նախընտրում են նոր թվային տեխնոլոգիաները, որոնք հեշտացնում են կյանքը և կրճատում են ծախսերը, օրինակ՝ աշխատավարձերը։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ Մեծ Բրիտանիայի աշխատաշուկայի 44%-ը կարող են ավտոմատացվել՝ գործազուրկ թողնելով մոտ 13.7 միլիոն մարդու, ովքեր համատեղ ստանում են մոտ 290 միլիարդ ֆունտ աշխատավարձ։ Նույնիսկ Հայաստանում տեսնում ենք առցանց ռիթեյլի զարգացում։ Որոշները նախըտրում են պատվիրել առցանց, քան հասնել սուպերմարկետներ կամ ռեստորաններ։ Բացի այդ, գնալով փոփոխվում են մեր սպառողների պահանջները։ Օրինակ, եթե մի քանի տարի առաջ հաճախորդը հեռուստացույց գնելու համար, պետք է հասներ խանութ, ապա մեկ ուրիշ խանութ, հետո համադրեր գները և այլն, ապա հիմա հնարավոր է այդ ամենը անել՝ տանից դուրս չգալով։ Եթե մի քանի տարի առաջ մեր երկրում հեռուստացույցների ստանդարտը սկսվում էր 32''-ից, ապա այսօր պահանջների փոփոխության արդյունքում ստանդարտը սկսվում է 43''-ից։ Սա ցույց է տալիս, որ միջազգային ստանդարտների ազդեցության ներքո ինչպես է փոխվում տեղական ստանդարտը։ Մեկ այլ երևույթ է քաղաքակրթական շարժքը, երբ գլոբալիզացիոն թրենդները բերում են վարքաբանական փոփոխությունների։ Մանկական ռեստորաններից մեկի մենեջերը մեզ հետ զրույցում պատասխանեց, որ եթե նախկինում ծնունդների ժամանակ նախընտրում էին հայկական ավանդական ճաշատեսակներ և աղցաններ, օրինակ փոքրիկ քյաբաբիկներ, խորոված, «Ստալիչնի» և այլն, ապա այժմ մենյուում կատարվել են փոփոխություններ և երեք անգամ շատացել են պիցցաների տեսակները։ Նույն մենեջերը մեզ ասաց, որ յուրաքանչյուր երրորդ ծննդի համար պատվիրում են մեծամասամբ պիցցա, չիպս և գազավորված ըմպելիք։ Այդ ռեստորանում նույնիսկ հրաժարվել են լուսանկարչի ծառայություններից և գնել են ժետոնային լուսանկարող սարք։ Ավելի քան 130 տարի առաջ շոտլանդական նավաշինարարական ընկերություն «William Denny and Brothers»-ը, որն այդ թվերին Բրիտանիայի ամենամեծ ընկերություններից մեկն էր, ներմուծեց «Աշխատակիցների կողմից գաղափարների և կարծիքների գեներացմանը» ծրագիրը (Employee Suggestion Program): Դրա համար Վիլիամ Դենին ստեղծեց մի հասարակ, սակայն մեր օրերում ամենուրեք հանդիպող վերևում փոքրիկ անցով սնամեջ արկղիկ, որ վրա գրված էր «Առաջարկությունների արկղ»։ Սկզբում Դենին գումար էր տալիս աշխատակիցներին գաղափարների գեներացման համար։ Այս փոքրի հայտնագործությունից հետո մոտ յոթ տարի անց ընկերության աշխատակիցնրից ստացել էր մոտ 700 գաղափար, որից 196 իրականացվել էին։ Սա ցույց է տալիս, որ շատ կարևոր է փայփայել աշխատակիցների ստեղծարարությունը։ Ցավոք սրտի, այն կազմակերպություններից շատերում, որտեղ ես հետազոտություն էի իրականացնում, գործում էր մի չգրված օրենք. վերադասը «դիստանցիա էր պահում աշխատակցիներից, որ վզին չնստեին»։ Նման դեպքերում խեղվում էր աշխատակիցների ստեղծարարությունը։ Մենք պետք է հրաժարվենք նման ժամանակավրեպ գաղափարներից ու սովորենք լսել մեր աշխատակիցներին։ Արևելյան մենեջմենթում գոյություն ունի NPS ինդեքսը, որը հայերեն թարգմանվում է՝ «սպառողների լոյալության ինդեքս»։ Այն օգնում է չափել հաճախորդի հավատարմությունը և բավարավածությունը։ Այլ կերպ ասած՝ ինչ չափով է հաճախորդը պատրաստ բրենդը, ընկերությունը, ծառայությունը և այլն, խորհուրդ տալ այլոց։ Մեկ այլ մետրիկ է CLV:CAC հարաբերակցությունն, որը բացահայտում է, թե արդյոք հաճախորդը բիզնեսին վճարում է այնքան, ինչքան բիզնեսը ծախսել է նրան ձեռք բերելու համար։ Այս ինդեքսների հետ միասին կան բազմաթիվ այլ մետրիկներ, որոնք մենք կարող են օգտագործել հաճախորդի բավարարվածությունը չափելու համար։ Սակայն ոչ մի մետրիկ չի կարող բացահայտել աշխատակիցների բավարարվածության չափը։ Այս չափը բնութագրվում է անվերապահ նվիրվածությամբ, պատասխանատվությամբ և կազմակերպությանը նոր բարձունքների հասցնելու մղումով։ Սա հնարավոր է, եթե մենք փայփայենք մեր աշխատակիցներին, «օծենք» նրանց նոր գիտելիքներով ու, պարզապես, վստահենք նրանց։ Հետգրություն. մենք շատ էինք ցանկանում հաշվարկել, թե միջին հաշվով կազմակերպություններն ինչքան եկամուտ են կորցնում վատ սպասարկման հետևանքով, սակայն, հաշվի առնելով մեր կազմակերպությունների փակ բնույթը, մենք պարզապես վերլուծում էինք այն խնդիրները, որոնք վերահաս են ու որոնք պետք է լուծել միանգամից, ապա ինտեգրում էինք հետազոտության մեջ՝ ընդհանրացնելով դրանք հարցվածների պատասխանների հետ։

20:25 - 16 հունիսի, 2020