Արցախյան պատերազմ․ 2020

Արցախյան առաջին պատերազմից հետո ամենալայնածավալ էսկալացիան՝ Արցախի ու Ադրբեջանի միջեւ՝ սահմանի ողջ երկայնքով։ Տեւել է 44 օր՝ սեպտեմբերի 27-ից նոյեմբերի 10-ը։

Պատերազմի ժամանակ Հայաստանում եւ Արցախում հայտարարվել է ռազմական դրություն եւ ընդհանուր զորահավաք։

2020 թվականի նոյեմբերի 10-ին ՀՀ վարչապետը, Ադրբեջանի եւ ՌԴ նախագահները ստորագրել են հայտարարություն՝ ռազմական գործողությունները դադարեցնելու վերաբերյալ, ըստ որի՝ Արցախի Հանրապետության տարածքի մեծ մասն անցնում է Ադրբեջանի վերահսկողության տակ։

Ըստ վկայի՝ Հովիկ Գաբրիելյանը նահանջի մասին չի զեկուցել եւ օգնություն չի խնդրել

«Ես՝ Համլետ Լեւոնյանս, ցուցմունք տալիս ասելու եմ ճշմարտությունը, ողջ ճշմարտությունը եւ չեմ ասելու ոչինչ, բացի ճշմարտությունից»,– Հակակոռուպցիոն դատարանում երեկ այսպես սկսվեց 44-օրյա պատերազմի ժամանակ ՀՀ ՊՆ 1-ին բանակային կորպուսի N զորամասի հրամանատարի հարցաքննությունը։ Հրամանատար Համլետ Լեւոնյանը առանցքային վկա է նույն կորպուսի 2-րդ առանձին զրահատանկային գումարտակի հրամանատար Հովիկ Գաբրիելյանի գործով։ Գաբրիելյանը, հիշեցնենք, մեղադրվում է 2020 թ․ հոկտեմբերի 5-ին առանց վերադաս հրամանատարների գիտության եւ թույլտվության Ջրականի շրջանում պաշտպանության անցած ենթակա անձնակազմի հետ դեպի Հադրութ նահանջելու եւ այդ մասին իրենց աջ կողմում գտնվող յուրային ստորաբաժանումներին չտեղեկացնելու մեջ։ Յուրային ստորաբաժանումներից մեկն էլ հենց Համլետ Լեւոնյանի ղեկավարած ստորաբաժանումն է, որը, ըստ մեղադրանքի, այդ նահանջի հետեւանքով ընկել է շրջափակման մեջ՝ կրելով մարդկային եւ նյութական կորուստներ։ Հովիկ Գաբրիելյանը կալանավորված է գրեթե մեկ տարի եւ առաջադրված մեղադրանքը չի ընդունում։ Ներկայանալով դատարանին՝ Համլետ Լեւոնյանը հայտնեց, որ ունի բարձրագույն զինվորական կրթություն, զինվորական ծառայություն մոտ 25 տարվա փորձ, Հովիկ Գաբրիելյանին ճանաչում է ծառայության բերումով, նրա հետ անձնական կամ թշնամական հարաբերություններ չունի։ Նա պատմեց, որ իր ղեկավարած ստորաբաժանման հետ անցել է պաշտպանության պատերազմի առաջին իսկ օրվանից։ Քանի որ այդ օրվա դրությամբ բանակային կորպուսի որոշ հրամանատարներ, այդ թվում՝ Հովիկ Գաբրիելյանը, «Կովկաս 2020» զորավարժությանը մասնակցելու նպատակով գտնվել են Ռուսաստանում, Լեւոնյանի 2 ստորաբաժանումը տեղակայվել է բացակա անձնակազմի պաշտպանության ներքո գտնվող հատվածներում՝ առաջնագծում, իսկ իր ստորաբաժանումը, որպես համազորային ռեզերվ, խնդիր է ստացել հարձակման դեպքում տեղակայվել Ջրականի «Պապին» կոչվող հատվածում՝ երկրորդ էշելոնում։։ Լեւոնյանը մանրամասնեց իրադարձությունները՝ սկսած հոկտեմբերի 4-ից՝ նշելով, որ այն կարեւոր օր էր իրենց գումարտակի համար․ առաջին անգամ հակառակորդի հետ մտել էին անմիջական մարտի մեջ։ Հոկտեմբերի 4-ից մինչեւ 5-ն ընկած ժամանակահատվածը նա բաժանեց 3 հիմնական մասերի՝ 4-ի կեսօրի գրոհ, գիշերվա գրոհ եւ 5-ի լուսաբացի գրոհ։ Հոկտեմբերի 4-ի կեսօրի գրոհը Հոկտեմբերի 4-ին վերադաս հրամանատարության ցուցումով Լեւոնյանի ղեկավարած անձնակազմը զբաղեցրել է Ջրականի «վիշկա» կոչվող տարածքներից դեպի «միլիցու պոստ» կոչվող տարածքով մինչեւ Ջրականի մարտավարական դաշտի տարածքը։ Իրենից ձախ գտնվել են հատուկ նշանակության զորքերը՝ Վահագն Ասատրյանի գլխավորությամբ, նրանցից ձախ էլ՝ զրահատանկային գումարտակը՝ Հովիկ Գաբրիելյանի գլխավորությամբ․ «Նախնական հետախուզական տվյալներով գիտեինք, որ տանկային ստորաբաժանումների կողմից լինելու է այդ ուղղությամբ հարձակում։ Վերադասավորվել ենք եւ պատրաստ սպասել՝ դիմավորելու հակառակորդին։ Հակառակորդն ունեցել է հետեւակ, տանկային ստորաբաժանումներ։ Մի քանի զրահատեխնիկայի կորուստ կրելով՝ նահանջել է, իսկ երեկոյան մութը ընկնելուն պես շարունակել հարձակողական գործողությունները։ Մարտը դադարել է, երբ հակառակորդի մի քանի տանկ խոցել ենք, մեծ կորուստներ հասցրել»,– պատմեց վկան՝ նշելով, որ ունեցել է 1 զոհ, որը եղել է վարորդ։ Հակառակորդի նահանջից հետո ենթադրել են, որ հաջորդ հարձակումը կլինի առավոտյան եւ սկսել են պատրաստվել դրան․ «Եղանակը սկսեց ամպել, անձրեւ, ամպրոպ, մառախուղ․․․ Առաջ քաշած այն հատվածներից, որտեղ զրահատեխնիկաները դարձել էին խոցելի, փորձեցինք հետ բերել, որպեսզի նախապատրաստվենք հաջորդ մարտին»,– ասաց նա։ – Ես ճի՞շտ հասկացա՝ ի սկզբանե այդ տեխնիկան չպետք է լիներ այդտեղ, սակայն Դուք որոշել եք մի փոքր առաջ կանգնեցնել, եւ երբ գրոհը ավարտվել է, հետ եք քաշել, թե՞ ի սկզբանե է որոշված եղել, որ պետք է տեղակայվի այդ վայրում, եւ այդ դեպքում ինչո՞ւ եք հետ քաշել,– հարցրեց մեղադրյալ Հովիկ Գաբրիելյանի պաշտպան Վրեժ Խաչիկյանը։ – Ոչ, գումարտակի հրամանատարին տրված է եղել անցնել պաշտպանության «ա» կետից «բ» կետ, ես եմ, որպես հրամանատար, որոշում կայացնում, թե որ տանկը որտեղ կդնեմ, դա իմ խնդիրն է, դրանով կորպուսի ճակատը չի փոխվել, դա չի եղել կորպուսի ճակատ, այլ գումարտակին տրված հատված,– պարզաբանեց վկա Լեւոնյանը։ Գիշերվա գրոհը Լեւոնյանի ստորաբաժանումից դեպի աջ՝ մոտ 2 կմ հեռավորության վրա, տեղակայված են եղել յուրային հատուկ նշանակության ստորաբաժանումներ։ Նրանց ուղղությամբ գիշերն է հարձակում եղել։ Ի վերջո, հակառակորդին հաջողվել է գրավել նրանց բարձունքը։ –Դա կոնկրետ Ձեր բնագծի հետ կապ ունեցե՞լ է,– հարցրեց հանրային մեղադրող Գրիգոր Մղդեսյանը։ – Ոչ,– պատասխանեց Համլետ Լեւոնյանը։ – Այսինքն՝ եթե այդ բարձունքը վերցրել են, կարելի՞ է ասել, որ Ձեր բնագիծը ճեղքել են։ – Ոչ, որովհետեւ դա բնագծից այն կողմ է եղել։ Մեղադրողի այս հարցը պայմանավորված էր նրանով, որ ըստ Հովիկ Գաբրիելյանի՝ նահանջից առաջ՝ գիշերը, իրենց բնագծի ուղղությամբ գրոհ է եղել, եւ իրենք այլեւս ի վիճակի չեն եղել դիմակայելու։ Լեւոնյանը, սակայն, պնդեց՝ իրենք կապի խնդիր չեն ունեցել, վերադասության հետ կապը լսելի է եղել բոլոր հրամանատարներին, եւ եթե իրենց ձախ ուղղությամբ գրոհ լիներ, եւ դա զեկուցվեր կորպուսի հրամանատար Ժիրայր Պողոսյանին, իրենք միանշանական կիմանային այդ մասին․ «Չէր կարող մեկը սուսուփուս մարտ վարել, ասել՝ վարեցի, վերջացրի, ու դա այն դեպքում, երբ տարածքը մեծ է ու լռություն»,– ասաց նա։ Հետագայում պարզվել է, որ այդ գիշեր զոհվել են նաեւ Լեւոնյանի հրամանատարության ներքո, բայց այլ հատվածում գտնվող երկու ժամկետային զինծառայող՝ Վաղարշակ Բաղդասարյանն ու Դավիթ Խաչատրյանը։ Վաղարշակի հայրը՝ Հրաչիկ Բաղդասարյանը, հարցեր հղեց վկային․ Ձախից՝ Դավիթ Խաչատրյանի, Վաղարշակ Բաղդասարյանի հայրերը, հանրային մեղադրող Գրիգոր Մղդեսյանը – Ինչքանով տեղեկացված եմ, իրենք հրամանատար չեն ունեցել, ճի՞շտ է։ – Հակատանկային դասակի հրամանատար, որպես այդպիսին, չի եղել, բայց երբ մարտի մեջ են մտել, իրենք եղել են անձամբ իմ գլխավորությամբ։ – Վաղարշակենց անհետացման լուրը ե՞րբ եք ստացել։ – Գիշերը իրենց չենք տեսել, մարդ ենք ուղարկել․․․ Երբ լուսադեմին սկսել են մարտական գործողությունները, այդ ժամանակ չի ճշտվել որեւէ մեկի մասին, ոչ էլ իմացել ենք, որ զոհված են կամ էդտեղ են։ – Ի՞նչն էր պատճառը, որ մարմինները հնարավոր չէր հանել, անկեղծ պատասխանեք՝ հնարավո՞ր էր թե՞ չէ։ – Շատ լավ տեղեկացված եք․․․ Իմ բոլոր զինծառայողների մարմինները ես եմ հանել, որովհետեւ տեղում եմ եղել կամ պատմածներով իմացել եմ՝ որտեղ կլինեն։ Այդ ժամանակ հնարավոր չէր, որպես հրամանատար՝ ես չէի կարող կրակի տակ․․․ Եթե 1 զոհի փորձեի հանել, պիտի 4 կենդանի զինվոր ուղարկեի այդ կրակի տակ, ես այդ որոշումը չեմ ընդունել։ Լեւոնյանի խոսքով՝ որոնողական աշխատանքների ժամանակ է պարզվել, որ տղաները զոհվել են խրամատում՝ ինչ–որ բանի պայթյունից։ Դրա անունը վկան չկարողացավ նշել, ասաց՝ իրենց համար անծանոթ սարք էր։ Պատասխանելով հարցին՝ արդյո՞ք խուճապ եղել է, վկան ասաց․ «Բոլորի մոտ այն տպավորությունն էր, որ Լեւոնյանի զորքը զորավարժություն է իրականացնում․․․ Կոնկրետ մի զինվորի մոտ է եղել, ինքն իր ոտքին է խփել, հիմա գործ կա հարուցված»։ Գաբրիելյանի մեղադրականի մեջ դեպքի հետ կապ չունեցող զոհերի անուններ կան Համլետ Լեւոնյանի պնդմամբ՝ Վաղարշակն ու Դավիթը զոհվել են հոկտեմբերի 4-ի գիշերը, ինչը, ըստ նրա, ոչ մի կապ չունի Հովիկ Գաբրիելյանի նահանջի հետ․ «Ամսի 4–ի ոչ մի զոհ կամ վիրավոր չի կարող կապվել 2–րդ գումարտակի՝ ամսի 5–ի նահանջի հետ, դա հստակ կարող եմ ասել, որովհետեւ այդ օրը հարձակումը իմ վրա եղել է ճակատից, ինչ վիրավոր ունեցել ենք, ունեցել ենք ճակատային հատվածից, շրջանցում ես չեմ ունեցել․․․ Այ, ամսի 5–ի գործողությունների մասին կպատասխանեմ ուրիշ ձեւ»։ Պաշտպան Վրեժ Խաչիկյանը հայտարարությամբ հանդես եկավ՝ ուշադրություն հրավիրելով, որ Վաղարշակի եւ Դավիթի անունները ներառված են Գաբրիելյանի մեղադրական եզրակացության մեջ․ «Կողմերը տեղյակ են, որ մեղքի զգացումը, այդ ամենը շատ կարեւոր են մեզ համար, հատկապես՝ մեղադրյալի բարոյահոգեբանական վիճակի համար․․․ Մահվան ցուցակի մեջ գրված է, որ Վաղարշակը եւ Դավիթը զոհվել են ամսի 4–ին»,– ասաց նա՝ խնդրելով դատարին թույլատրել հրապարակել զոհված մյուս զինծառայողների անունները՝ նրանց մահվան փաստը Հովիկ Գաբրիելյանի նահանջի հետ կապված լինել–չլինելու հարցը վկայից ճշտելու համար։ Ձախից՝ փոխգնդապետ Հովիկ Գաբրիելյանը, պաշտպան Վրեժ Խաչիկյանը Զինծառայողներից շատերին, որոնց անունները հրապարակվեցին, վկան չէր ճանաչում, նրանք Մեղրու՝ օգնության հասած զորքից էին, մյուս զինծառայողների անունները լսելիս ասում էր՝ «իմն ա»՝ հստակ նշելով՝ ով որ օրն է զոհվել եւ որ հատվածում։ 25 զինծառայողի անունները հրապարակելուց հետո պարզ դարձավ, որ նրանցից եւս մեկը՝ Հակոբ Գեւորգյանը, զոհվել է աջակողմյան հատվածում, այլ ոչ թե ձախակողմյան, որտեղից հակառակորդը ճեղքել էր բնագիծը Գաբրիելյանի նահանջից հետո։ Փաստացի, մեղադրական եզրակացության մեջ ներառվել են առնվազն 3 զինծառայողների անուններ, որոնց մահը, ըստ Համլետ Լեւոնյանի, կապ չունի Հովիկ Գաբրիելյանի հետ։ Հոկտեմբերի 5-ի լուսաբացի գրոհը Համլետ Լեւոնյանի խոսքով՝ հոկտեբերի 4-ին հակառակորդը չէր սպասում, որ իրենք այդքան միանգամից կդիմավորեին նրանց, ուստի դա մարտական հաջողություն էր, որից հետո զորքի բարոյահոգեբանական վիճակը բավականին բարձր էր․ «Մի ողջ գիծ «Հայր մեր»–ն էր ասում մթին, անձրեւին, ու թեեւ բոլորս թրջված էինք, ջուր էինք, բայց դա էդքան մեզ վրա չէր ազդում»,– պատմեց նա։ Լուսաբացին արդեն, ինչպես եւ սպասում էին, հակառակորդը դարձյալ գրոհել է․ «Երբ խփել են մեր տանկերին, մտել ենք մարտի մեջ․․․ Ընթացքում արդեն ձախ թեւից, որտեղ իմ տանկիստներն էին, զեկուցեցին, որ թիկունքից խփում են, շատ վիրավորներ կան, ասում եմ՝ չի կարող տենց բան լինել, որովհետեւ թիկունքից խփելու համար մեր ձախ թեւը պիտի անցնեին, ունեինք Ասատրյան Վահագի ստորաբաժանում, դրանից ձախ՝ Հովիկ Գաբրիելյանի․․․ Միանգամից անցնում ենք շրջանաձեւ պաշտպանության, ունենում եմ 8 զինվորի, 3 սպայի կորուստ եւ 40-ին մոտ վիրավոր։ Մինչեւ Մեղրու զորքն է գալիս օգնության՝ գնդապետ Արգամի գլխավորութամբ։ Եթե մի 20 րոպե հետո գային, գուցե արդեն ուշ լիներ, որովհետեւ իմ ստորաբաժանումը հիմնականում զրահատանկային էր, ու պատրաստված՝ տանկից ու ՀՄՄ–ից մարտ վարելու համար, բայց այդ ժամանակ արդեն հատուկ խմբեր թույլ չէին տալիս տանկից օգտվել»,– պատմեց Լեւոնյանը՝ նշելով, որ հետագայում է իմացել, որ Գաբրիելյանի անձնակազմը այդ ժամանակ տեղում չի եղել։ – Ումի՞ց եք տեղեկացել այդ մասին,– հարցրեց հանրային մեղադրողը։ – Ինչքան հիշում եմ՝ Հադրութի դատախազից, ու զարմանքս եղավ, որ․․․ Պարզվում է, որ Խնձորեսկի գումարտակը տեղում չի եղել, եղել է Հադրութում, այսինքն՝ գիշերվա ընթացքում դուրս է եկել Հադրութ։ – Հադրութը այդ պահի դրությամբ մտե՞լ է 1–ին բանակային կորպուսի պաշտպանության տարածքի մեջ։ – Ոչ, ոչ մի կապ չի ունեցել։ – Այդ դեպքում կարո՞ղ եք դատարանին հայտնել՝ ըստ Ձեզ՝ ինչո՞ւ Հադրութ։ – Հարցին, կարծում եմ, պարոն Գաբրիելյանը պիտի պատասխանի։ – Չէ, դուք պարզե՞լ եք ի վերջո։ – Հովիկ Գաբրիելյանի հետ առերեսման ժամանակ ենք այդ հարցը պարզել, հարցրել եմ՝ ինչի՞ ես 40 կմ գնացել Հադրութ, եթե կարող էիր մի քանի կմ գալ դեպի մեզ, ասել է, որ ինֆորմացիա ուներ, որ ճեղքել են էդտեղ, հետո էլ, թե՝ անձնակազմիս տարել եմ էնտեղ, որ լողանային, չորանային, պատսպարվեին, հստակ չեմ հիշում արդեն։ – Լողանալու պատրվակը Ձեզ ճշմարտանմա՞ն է թվացել։ – Ինձ համար, որպես զինվորականի, դա պարզապես ծիծաղելի է։ Նախագահող դատավոր Վարդգես Սարգսյանը Համլետ Լեւոնյանը պնդեց, որ եթե նախապես իմանար Գաբրիելյանի զորքի նահանջի մասին, զորքը այնպես կվերադասավորեր, որ վտանգից հնարավորինս խուսափեին։ – Մինչեւ Հովիկ Գաբրիելյանենց դուրս գալը ռադիոկապով լսե՞լ եք, որ նա ժիրայր Պողոսյանից կամ նրա տեղակալ, շտաբի պետ Գեղամ Գաբրիելյանից օգնություն խնդրած լինի՝ մարդուժի, զինամթերքի, եւ մերժած լինի։ – Նման բան ես չեմ լսել, եւ հավելեմ, որ չեմ կարծում՝ մեկը վերադասին դիմեր խնդրով,, ասեին՝ չկա կամ չենք տալու։ Երբ ես պաշտպանություն էի իրականացնում բնագծում, բոլոր տեղակալները միշտ եղել են մեզ հետ, անձամբ գեներալը ինձ հետ է եղել, հրետանու պետը եկել է, իրար հետ բարձրացել ենք վիշկա, իջել, նենց չի, որ հեռվից ղեկավարել են, ու դա կարող են փաստել հարյուրավոր մարդիկ։ Այս դրվագի վերաբերյալ վկային հարցեր հղեց նաեւ մեղադրյալի պաշտպանը․ –Լսե՞լ եք կորպուսի հրամանատարի կամ շտաբի պետի խոսակցություն Հովիկ Գաբրիելյանի հետ։ – Չեմ կարող հիշել, որ ասեք՝ ինչպիսի խոսակցություն։ – Լսե՞լ եք, որ զեկուցի, ասի ուզում եմ դուրս գալ, ասեն՝ չէ, դուրս մի արի։ – Ոչ։ – Մեկ այլ կոնտեքստ՝ որ Հովիկը իր զորքին վերադասավորի, կորպուսի հրամանատարը կապնվի, ասի՝ ինչ ես անում, ասի զորքն եմ վերադասավորում։ – Չէ։ – Իսկ տեղյա՞կ եք, որ երբ դիրքերից հետ է քաշվել 1-2 կմ, կրկին կապնվել, ասել՝ էստեղ եմ, ի՞նչ անեմ։ – Չեմ լսել նման խոսակցություն։ – Իսկ հնարավո՞ր է, որ եղած լինի, սակայն լսած չլինեք կամ ուշադրություն դարձրած չլինեք։ – Երբ խնդիրը դրվում էր վերադասի կողմից, մենք ականջներս ութ արած լսում էինք, թե ինչ է եղել։ Սաղս իրար լսել ենք։ Եթե կապնված լինեն, ասեն՝ ինչ կա, ոնց ես, հա, դա չես ֆիքսում, բայց եթե խնդիր է, հարձակում է, արդեն ֆիքսում ես, ուղեղդ հիշում է։ Եթե խոսքը գնար զինվորի մասին, շարժ լիներ, ավտո պայթեր, մենք արթուն ենք եղել, ամեն ծպտուն որ լինում էր, հասկանում էինք, իսկ նմանատիպ հրավտանգ խոսակցություն, զեկույցներ չեն եղել։ – Չի՞ եղել դեպք, որ ռացիան տաք ուրիշին։ –Ոչ, չի եղել մի րոպե, որ ռացիան իմ վրայից բացակայի։ –24 ժամ հանգիստ չեք ունեցել։ – Ոչ։ Վկա Համլետ Լեւոնյանը Պաշտպանը խնդրեց նաեւ հայտնել իր կարծիքը Հովիկ Գաբրիելյանի՝ որպես հրամանատարի մասին․ «Պատերազմը ցույց տվեց՝ այն մարդիկ, որոնք խաղաղ պայմաններում լրիվ ուրիշ էին, պատերազմի ժամանակ լրիվ ուրիշ մարդ են դառնում․․․․Վախկոտ կամ ամաչկոտ զինվորը կարող է նենց բոյ տա, որ դու զարմանաս, միշտ լավ զգացած զինվորը փախնի, մտնի պատերի արանքը, նույն ձեւ էլ սպաները, դրա համար ես չեմ կարող ասել»։ Դատավորի ճշտող հարցին, թե Գաբրիելյանը կոնկրետ ինչպիսին է եղել, նա պատասխանեց․ «Ես իրեն անձամբ չեմ տեսել, կապով եմ լսել, դրա համար չեմ կարող ասել՝ վախեցած է վարել, թե ոնց, ինքը ինձնից լավ գիտի՝ ոնց է վարել մարտը»։ Պատասխանելով Խաչիկյանի հարցին՝ նա ասաց՝ տեղյակ եղել է, որ Հովիկ Գաբրիելյանի զրահատանկային գումարտակը, ի տարբերություն մյուս 2 գումարտակի, տանկեր չի ունեցել․ «Իմ հիշելով՝ երբ ՌԴ–ից եկել են, տանկերը կիրառման շրջան դեռ չէին բերվել, թե ինչու, չեմ կարող ասել»։ – Առանց տանկերի զրահատանկային գումարտակը, որպես այդպիսին, լիարժեք իր առջեւ դրած խնդիրները կարո՞ղ է իրականացնել,- հարցրեց պաշտպանը։ – Ի՞նչ խնդիր է դրված, ի՞նչ կազմ է, ի՞նչ գրոհ է եղել, պիտի իմանամ, որ պատասխանեմ։ –Դիցուք՝ ամսի 4–ին որ հարձակվեցին, եթե նույն քանակությամբ, նույն տեխնիկայով առավոտյան հարձակվեին, առանց ականանետային դասակի, առանց տանկերի կարող էր պաշտպանություն իրականացրել։ Դատավորը հանեց հարցը՝ չթույլատրելով պատասխան դրան․ – Մի պատասխանեք, ենթադրական հարց Է՝ ենթադրական պատասխանով, այդպիսի բազմաթիվ օրինակներ կարելի է բերել։ Պաշտպանն էլ պարզաբանեց՝ Գաբրիելյանը մեղադրվում է նրա համար, որ զորքը հետ է քաշել, իսկ նա բազմաթիվ անգամ շեշտել է՝ իմ զորքը կզոհվեր՝ էդտեղ մնալով։ Հարցեր հղեց նաեւ մեղադրյալը Վկա Համլետ Լեւոնյանին հարցեր հղեց նաեւ մեղադրյալ Հովիկ Գաբրիելյանը։ Վկան, մեղադրյալը, ուղեկցող ոստիկանը – Լսե՞լ եք, որ հոկտեմբերի 5-ի գիշերը՝ 3-ին մոտ, շտաբի պետին զեկուցել եմ, որ ունեցած միջոցներս, անձնակազմի վիճակը այդ պահի դրությամբ բավարար չէ, մարտ վարելու ի վիճակի չեմ։ – Չեմ լսել տենց բան։ – Եթե զապիսները կան, ֆիքսել են, էլ ինչո՞ւմն է խնդիրը, ինչո՞ւ չեք տրամադրում կամ տեղն ասում, վերցնենք։ – Ես անձամբ չեմ տեսել կամ գիտեմ, այլ լսել եմ, որ ասել են՝ էդ մարտերը նկարվել է։ – Ուզում եմ ասել՝ որ ունենաք, կտա՞ք։ – Անպայման։ – Մարտի ժամանակ զինվորները պիտի տանկի մեջ լինեին, ո՞նց են զոհվել դրսում,– հարցրեց Գաբրիելյանը։ – Դա ձեր գործը չէ, պարոն Գաբրիելյան,– պատասխանեց Լեւոնյանը։ Դատավորը տեղեկացրեց, որ վկան կարող է չպատասխանել հարցին, եթե միայն գիտի կամ ենթադրում է, որ դա կարող է օգտագործվել իր դեմ։ – Այսպես պատասխանեմ․ քանի որ անձրեւ էր, տեխնիկան ծածկած էր, պատսպարվում էին։ – Ըստ կանոնակարգի՝ երբ կա վտանգ, որ հակառակորդը կարող է հարձակվել, պիտի գտնվեի՞ն տանկի մեջ թե՞ իրավունք ունեին չգտնվելու,– ճշգրտող հարց տվեց պաշտպան Խաչիկյանը։ – Փորձը ցույց տվեց, որ ԱԹՍ–ները հիմնականում խոցում էին տանկերին։ Մինչ հոկտեմբերի 4-ը ես զոհ չեմ ունեցել, որովհետեւ որոշում եմ կայացրել, որ իմ զինվորները գտնվում են դրսում, այլ ոչ տանկերի ներսում,– պատասխանեց Համլետ Լեւոնյանը։ Վկայի հարցաքննությունը կշարունակվի հոկտեմբերի 9-ին։ Միլենա Խաչիկյան

18:30 - 27 սեպտեմբերի, 2024

Գնդապետ Մանուկ Բադալյանը չի հիշում Ջրականի 5-րդ գումարտակի բարոյահոգեբանական վատ վիճակի մասին

Չորս տարի է անցել արցախյան 44-օրյա պատերազմից, եւ Երեւանի ընդհանուր իրավասության քրեական դատարանում մինչ օրս շարունակվում է այդ ընթացքում Հադրութ քաղաքի մոտակայքում գտնվող Խուռհատ սարի վրա տեղի ունեցած մարտական գործողություններին առնչվող դեպքերի քննությունը։ Դատարանը, Ջոն Հայրապետյանի նախագահությամբ, վկաների հարցաքննության փուլում է։ Խուռհատ սարի գործով ամբաստանյալի աթոռին է Ջրականի 5-րդ ուսումնական գումարտակի հրամանատար Իշխան Վահանյանը։ Նա մեղադրվում է 2020 թ․ հոկտեմբերի 10-ին Խուռհատ սարում ստացած թեթեւ վնասվածքը որպես պատրվակ օգտագործելով իշխանության անգործություն դրսեւորելու եւ կապի միակ միջոցը վերցնելով՝ մարտադաշտը ինքնակամ լքելու մեջ։ Վահանյանն առաջադրված մեղադրանքը չի ընդունում։ Դատարանում այսօր ցուցմունք էր տալիս ՊԲ N զորամասի դիվիզիայի հրամանատարի բարոյահոգեբանական ապահովման գծով նախկին տեղակալ Մանուկ Բադալյանը։ Նա այն սպան է, որը մեկ այլ քրեական վարույթի շրջանակում մեղադրվում է 2020 թվականի պատերազմի ընթացքում հոկտեմբերի 10-ից նոյեմբերի 3-ն ընկած ժամանակահատվածում հիվանդության սիմուլյացիա դրսևորելու մեջ։ Պատասխանելով դատավարության մասնակիցների հարցերին՝ նա ասաց, որ ճանաչում է մեղադրյալ Իշխան Վահանյանին, նրա հետ ունեցել է ծառայողական հարաբերություններ։ Բադալյանը, ի պատասխան դատավորի հարցի, ասաց, որ մոտավորապես գիտի, թե ինչ քրեական գործով է ներգրավված որպես վկա։ Նա նշեց, որ նախաքննության փուլում հարցաքննության չի կանչվել։ Բադալյանը պատմեց, որ մարտական գործողությունների ընթացքում հոկտեմբերի 9-ին խոցվել է իրենց դիվիզիայի հրամանատարական կետը, եւ կազմին տեղափոխել են այլ վայր՝ Մելիքաշեն, որը Հադրութի շրջանի գյուղերից է․ «Ամսի 9-ին, 10-ին եղել եմ Մելիքաշենում, այդ օրը վիրավորվել եմ, եւ քանի որ ոչ միայն Ջրականի զորամասն է եղել ենթակայության [տակ], եղել են մի քանի զորամասեր, նաեւ զբաղվել ենք մնացած զորամասերի խնդիրներով։ Ես շատ տեղեկություն չունեմ»,- ասաց վկան՝ հավելելով, որ շատ ժամանակ է անցել՝ 4 տարի, ու նորից շեշտեց, որ քիչ տեղեկություն ունի։ Վկան տեղյակ չի եղել՝ ինչ մարտական խնդիր է առաջադրված եղել 5-րդ ուսումնական գումարտակին Հանրային մեղադրող Գեւորգ Ավետիսյանը Բադալյանից հետաքրքրվեց՝ նա տեղյակ եղե՞լ է հոկտեմբերի 10-ին ինչ մարտական խնդիր է առաջադրվել Ջրականի 5-րդ ուսումնական գումարտակի անձնակազմին։ Վկան ասաց, որ տեղեկացված չի եղել, քանի որ ամսի 10-ին, ժամը 11-ին արդեն փոխված հրամանատարական կետը նույնպես ենթարկվել է հրետակոծության՝ «Սմերչ» կայանից։ Բադալյանի խոսքով՝ ինքն այդ օրը երկրորդ անգամ է վիրավորվել։ Մեղադրողը նկատեց, որ մարտական խնդիրն առաջադրվել է հոկտեմբերի 8-ին, այսինքն՝ Բադալյանի նկարագրած իրադրությունը չի եղել այդ ժամանակ։ «Ես իմ գործառույթներով չէի կարող իմանալ, դա իմանում են հրամանատար, շտաբի պետ օղակները, ես եղել եմ բարոյահոգեբանական ապահովան գծով տեղակալ, իմ պարտականությունների մեջ չէի կարող իմանալ, հետագայում ինչ-որ տեղեկացել եմ, ես վիրավորումից հետո վերադարձել եմ Արցախ նորից, ինչ-որ տեղեկացել եմ, կոնկրետ ծառայակիցներից, ոչ մանրամասն»։ Հանրային մեղադրողը հետաքրքրվեց՝ «ոչ մանրամասն» ի՞նչ է տեղեկեցել, եւ Բադալյանն ասաց, որ իմացել է, որ տարբեր ստորաբաժանումների տարբեր խնդիրներ են առաջադրված եղել, բայց առանձին չի տեղեկացել 5-րդ գումարտակին առաջադրված խնդրի մասին․ «Չեմ հիշում հատուկ, ժամանակ ա անցել բավականին»։ Այս դատավարության ընթացքում ամենաքննարկված հարցերից մեկն այն է, թե արդյոք նորակոչիկները, որոնցից ոչ բոլորն էին անգամ հասցրել զինվորական երդում տալ, կարո՞ղ էին ներգրավվել մարտական գործողությունների։ Հանրային մեղադրողը վկային հարցրեց՝ նա գիտի՞՝ կա՞ նման արգելք։ Բադալյանն ասաց, որ նորակոչիկների՝ մարտական գործողություններին ներգրավումը ցանկալի չէ, բայց չմտաբերեց արգելող կոնկրետ իրավական նորմ․ «Բայց երբ հարձակվել են չափից ավելի զորքեր, եւ խնդիրը մեծ ծավալով է, էդ ժամանակ արդեն․․․ Երկրում, որ հայտարարվում ա պատերազմական իրավիճակ, բոլոր քաղաքացիները, ընդհուպ 18 տարին լրացված, կարող են համալրվել։ Ինչ վերաբերում է խնդրի կատարմանը՝ երբ տեսնում ես, որ մնացած զինծառայողներն ունեն աջակցման կարիք, դա արդեն հրամանատարը որոշում է՝ ելնելով ստեղծված իրավիճակից»,- ասաց նա։ Հանրային մեղադրողը խնդրեց հայտնել, թե ի պաշտոնե ինչ գործառույթներ է ունեցել Բադալյանը։ Վերջինս ասաց, որ իր գործառույթը եղել է անձնակազմի բարոյահոգեբանական վիճակի ապահովումը, սակայն իրենք էլ չեն պատկերացրել, որ այդչափ վիրավորներ ու զոհեր կարող են լինել․ «Բավականին մեծ շեշտադրում էր արվում, որպեսզի կարողանանք հասկանալ՝ ինչքան ենք կորուստներ ունենում․․․ Կարողանալ ժամանակին հասցնել, ղեկավար կազմի մարտակոչերը, արագ հաշվառել այն աչքի ընկած զինծառայողներին, որոնք սխրանքներ են գործել, զոհվածների մասին անմիջապես տեղեկացնել զինկոմիսարիատներին, բազմաթիվ պարտականություններ կան․․․»։ - Երբ զորքի բարոյահոգեբանական վիճակը վատ է, դրա ուղղությամբ գործողություններ կատարելը Ձեր պարտականությունների մեջ մտնո՞ւմ է,- հարցրեց Գեւորգ Ավետիսյանը։ - Մտնում ա, քանի որ ես ունեցել եմ տվյալ, տարբեր զորամասերում հոգեբան, գումարտակի հրամանատարի՝ բարոյահոգեբանական վիճակի գծով տեղալներ․․․ Խնդիրները կոնկրետ զինվորների հետ կատարել են իրենք, եւ ըստ անհրաժետության փորձել ենք ապահովել, եւ էդ զորամասում 1-ին, 4-րդ գումարտակն այնպես ա մարտնչել․․․ Մարտական ոգին շատ բարձր էր, եւ մինչեւ պատերազմի ավարտը կարողացել են խնդիրը մեծ ծավալով կատարել։ Այսինքն, ընդհանուր զորամասի բարոյահոգեբանական վիճակի հարցն այնպիսին չի եղել, որ ես գնայի ըտեղ աշխատեի։ Բադալյանի պնդմամբ՝ անմիջական հրամանատարներն են զինվորներին ավելի լավ ճանաչում, եւ նրանք կարող են ընկալել՝ ինչ խոսել զինվորի հետ, որ նրա մարտական, բարոյահոգեբանական ոգին բարձրանա։ Վկայի պնդմամբ՝ դիվիզիա օղակը չի կարող բոլոր տղաներին ճանաչել։ Բադալյանն ասաց, որ ինքն ավելի շատ աշխատել է մոբի հետ, քանի որ նրանք «դրսից» են եկել․ «Իրանց հետ եմ աշխատել, բարոյահոգեբանական վիճակը բարձրացրել, նկարագրել՝ մեր տղաներն ինչ օգնության կարիք ունեն, ուղարկել զորամասեր»։ Կոնկրետ 5-րդ գումարտակի անձնակազմի բարոյահոգեբանական վիճակի վատ լինելու մասին Բադալյանը չի հիշում։ Նա բնական է համարում, որ երբ մարդ տեսնի՝ ընկերը զոհվեց, ընկճվում է, բայց, ըստ վկայի, դա ժամանակավոր բնույթ է կրում։ Բադալյանը հիշում է, որ դիվիզիայի շենքը մոտ է եղել այն դպրոցին, որտեղ տեղակայված է եղել 5-րդ ուսումնական գումարտակի անձնակազմը։ Նա ասաց, որ զորամասն ունեցել է բարոյահոգեբանական գծով տեղակալ եւ հոգեբան, նրանք զեկուցել են, որ շատ բարդություններ չկան։ Վկան ասաց, որ չորս տարի անց լավ չի մտաբերում, բայց հիշում է, որ երբ հակառակորդը տիրել է որոշակի դիրքերի, անձնակազմը նահանջով է բերվել այդ դպրոց։ Հանրային մեղադրողը նկատեց, որ մինչ այս հարցաքննված անձինք տեղեկություններ են հայտնել, որ ուսումնական գումարտակի մոտ նաեւ բարոյահոգեբանական լուրջ խնդիրներ են ունեցել, եւ նահանջը նաեւ դրա հետ կապված է եղել։ Բադալյանն ասաց, որ ինքը նման տեղեկություն չունի, որ բարոյահոգեբանական վիճակի համար նահանջ իրականացվի։ Դատավոր Ջոն Հայրապետյանը հավելեց, որ նաեւ նահանջի արդյունքում կարող էր վատանալ բարոյահոգեբանական վիճակը, ինչին վկան դարձյալ արձագանքեց, որ ինքը նման տեղեկություն չունի։ - Դուք անձնապես խոսակցություն ունեցե՞լ եք [զորքի հետ],- հարցրեց մեղադրողը։ - Հա, ես եղել ա, որ դպրոցում հանդիպեմ, բայց տենց որ ինչ-որ քաոս տիրեր, տենց բան ես չեմ հիշում։ - Ըստ Ձեր գնահատման՝ այդ անձնակազմն ի վիճակի՞ էր շարունակել մարտական գործողությունները։ - Իհարկե, քանի որ տղաները գիտեին, որ իրենց առջեւում իրենց ծառայակից ընկերներն են մարտի մեջ, ես բազմաթիվ զինվորներ եմ հիշում, որ մոտեցել ասում էին՝ բա մենք չենք գնալո՞ւ, ուրախացել էին, նաեւ լեյտենանտի կոչում են տվել, դասակ են ղեկավարել էդ տղաները։ Ընկճված տղաներ կարան լինեն, բայց մեկ կամ մի քանիսի համար ընդհանուր գնահատական տալը սխալ է։ Վկան չի հիշում, որ մեկ վաշտ լքել է մարտական դիրքը Հանրային մեղադրողը հարցրեց՝ եթե կապի միջոց ունեցող հրամանատարը վիրավորվում է կամ ինչ-ինչ պատճառով պետք է դուրս գա մարտից, պարտավո՞ր է կապի միջոցները փոխանցել ենթականերին կամ զեկուցել վերադաս հրամանատարին, թե ով է շարունակելու պարտականությունների կատարումը։ «Իհարկե»,- պատասխանեց Բադալյանը, «օրինակ ես երկու անգամ եմ վիրավորվել, երբ վիրավորվում ես, էդ պահին մինիմալ գիտակցություն կա, բացարձակ անգիտակից չես, որեւէ հաշվառած թուղթ, կապի միջոց փոխանցում ես քեզ մոտ գտնվող տեղակալին կամ թեկուզ էդ պահին մեկ զինվոր լինի, զինվորին էլ տաս, ասես տուր․․․»։ Իսկ արդյոք հրամանատարը պարտավո՞ր է նահանջող զորքին հստակ ու կոնկրետ նշել այն ուղղությունը, որով պետք է նահանջ կատարվի, եւ վերջնական բնագիծը, որը պետք է զբաղեցվի նահանջի արդյունքում։ Վկան ասաց, որ երբ նախնական նախանշված տեղում ես խնդիր կատարում, գիտես տարածքը, բայց եթե անծանոթ տեղանքում ես, այլ խնդիր է։ Հանրային մեղադրողը դարձյալ հարցրեց՝ ամեն դեպքում նահանջող զորքին հստակ ուղղություն պե՞տք է նշվի, թե՞ ոչ, Բադալյանն ասաց, որ պետք է նշվի, բայց ունենաս տվյալ, որ նշած տեղում խնդիր չի առաջանա։ Իսկ եթե տվյալ չունես, իրավիճակից է կախված․ «Դրանք վայրկյաններ են, մարտի դինամիկան է որոշում»։ Անդրադառնալով Բադալյանի վիրավորման թեմային՝ հանրային մեղադրողը հետաքրքրվեց, թե ինչ մարմնական վնասվածք է ստացել նա։ Վկան սկզբում չուզեց պատասխանել այդ հարցին՝ ասելով, որ այդ առնչությամբ նախաձեռնված քրեական վարույթ կա, եւ ինքը դեռ ցուցմունք չի տվել, այնուհետեւ նշեց, որ թեթեւ վնասվածք է եղել։ Պատասխանելով Գեւորգ Ավետիսյանի հարցին՝ նա ասաց, որ առաջին վիրավորման ժամանակ նա գիտակցություն ունեցել է եւ շարունակել է մասնակցել մարտական գործողություններին, եւ իր կյանքը փրկել է մի զինվորը, որն իրեն մի քանի կմ շալակած տարել է։ Իսկ երկրորդի ժամանակ անգիտակից է եղել։ Բադալյանն ասաց, որ բացասական է վերաբերում այն իրավիճակին, երբ սպան թեթեւ մարմնական վնասվածքը պատրվակ է դարձնում մարտի դաշտը լքելու համար։ Տուժողների իրավահաջորդների ներկայացուցիչ, փաստաբան Գուրգեն Գրիգորյանը վկային հարցեր տվեց պատերազմի առաջին օրերի վերաբերյալ։ Վկան ասաց, որ սեպտեմբերի 27-ին եղել է հրամանատարական կետում, նաեւ իմացել է, որ 5-րդ գումարտակում եղել են նորակոչիկներ։ Գրիգորյանը հետաքրքրվեց՝ Բադալյանը որեւէ զեկուցագիր ներկայացրե՞լ է վերադաս հրամանատարությանը, որ հնարավոր չէ նորակոչիկներին մեկ գումարտակով ուղարկել մարտական գործողության։ Բադալյանն ասաց, որ բոլորն այդ ժամանակ ունեցել են աշխատանքային պլաններ եւ առաջնորդվել են դրանցով, ուստի ինքը նման զեկուցագիր չի գրել ու կարծիք չի հայտնել․ «Զեկուցագիր գրելու համար ես պետք է ունենամ հիմք, իսկ դա պետք է գար զորամասից, եթե գա, որ կա նման խնդիր, դա պետք է իմ համար հիմք հանդիսանար, որ ես զեկուցեի վերադաս հրամանատարությանը»։ Բադալյանը չմտաբերեց, որ իրեն հայտնած լինեն անձնակազմի բարոյահոգեբանական վիճակի խնդրի մասին։ - Դուք, որպես դիվիզիայի հրամանատարի տեղակալ՝ բարոյահոգեբանական վիճակի գծով, պարտավոր չէի՞ք ճշտելու։ - Մենք դա ամեն օր ենք ճշտում առավոտյան զեկույցների ժամանակ (խոսքը խաղաղ պայմանների մասին է,-հեղ․), եւ նման զեկույց չի եղել։ - Բա որ ճշտել եք, չեք ասե՞լ, որ չի կարելի անփորձ գումարտակը միանգամից ուղարկել մարտի։ - Դուք խաղաղ պայմանների մասին հարցրիք, իսկ պատերազմական գործողությունների ժամանակ․․․ - Խաղաղ պայմաններում զեկուցել են, պատերազմական պայմաններում․․․ Ասում եք՝ ամեն օր զեկուցում են, ամեն օր զեկուցում են՝ պատերազմական պայմաններում Դուք Ձեր կարծիքը չեք հայտնե՞լ։ - Բոլոր տեղերում էլ խոսել ենք, էդ խոսելն այլ բան ա, երբ ասում եք՝ զեկուցագիր գրե՞լ եք, ես ասում եմ՝ չեմ գրել, որովհետեւ տենց զեկուցագիր ներքեւից վերեւ ա գալիս, գրելու կարիք չի եղել։ - Բանավոր ճշտելու, հրամանատարին զեկուցելու, բանավոր հայտնելու․․․ Գումարտակի հրամանատարին կանչե՞լ եք, ասել՝ էս վիճակն ա, հրաման տվե՞լ եք, ասե՞լ եք, որ էս վիճակն ա։ - Ես իմ աշխատանքը կազմակերպել եմ բարոյահոգեբանական գծով տեղակալների հետ, ես գումարտակի հրամանատարի հետ չեմ խոսել, որովհետեւ կխանգարեի։ Տուժողների իրավահաջորդների ներկայացուցիչը հարցրեց՝ Բադալյանը լսե՞լ է, որ ամբողջ մի վաշտ թողել է իր մարտական դիրքը եւ դիմել փախուստի։ Վկան ասաց, որ դա էլ չի հիշում։ Գրիգորյանը զարմացավ այս պատասխանից․ «Դուք զորամասի դիվիզիայի հրամանատարի տեղակալն եք բարոյահոգեբանական վիճակի գծով, Ձեր ենթակայության տակ գտնվող գումարտակներից մեկի ամբողջ վաշտը թողնում, փախնում է դիրքը, ասում եք՝ չեմ լսել։ Ո՞նց կարող է, Ձեր անմիջական ենթակայության տակ է, Ձեր զինվորներն են»։ - Զինվորներն ունեցել են դասակի հրամանատար, վաշտի հրամանատար, գումարտակի հրամանատարություն, բայց ավելի մեծ անհրաժեշտություն էր, որ մոբին զինենք, ու կարողանանք տանել զինվորներին փոխարինելու, ու քանի որ իմն օպերատիվ օղակն էր, ես ավելի շատ զբաղվել եմ մոբի անձնակազմով- ասաց Բադալյանը։ - Երբեւէ «9 կմ-ում» եղել ե՞ք, 5-րդ գումարտակի նահանջից հետո,- հարցրեց Գրիգորյանը - Եղել եմ։ - Զորքի վիճակը տեսել ե՞ք։ - Այո։ - Խոսել ե՞ք հետները։ - Այո։ - Այնտեղ է՞լ ոչ մի խոսակացություն չի եղել թռնողերի, սխալի, ծանր վիճակի մասին։ - Չեմ հիշում։ - Իսկ 5-րդ գումարտակի սպաների մեջ եղած տարաձայնության մասին ի՞նչ տեղեկություն ունեք։ - Բոլոր ուսումնական գումարտակներում գերթե նույն ձեւի են եղել խնդիրները, Հադրութի ուսումնական գումարտակում էլ ա եղել․․․ - Ես Հադրութից չեմ խոսում։ Գալիս եմ ամսի 27-ից՝ չեք հիշում, գալիս եմ ամսի 2-ին՝ չեք հիշում․․․ «Չեմ հիշում, որ տռագեդիոն խնդիր բարձրանար համազգեստի համար» Հաջորդիվ հարցեր հնչեցին նաեւ, թե ինչ խնդիրներ կարող էին ընկճել զինվորներին։ Խոսվեց նաեւ այն մասին, թե արդյոք զինվորներն ունեցե՞լ են համազգեստների, պաշտպանիչ բաճկոնների խնդիր եւ այլն։ Բադալյանն ասաց, որ չի հիշում, թե «բռոնի ժիլետի» պակաս եղած լինի, իսկ ինչ վերաբերում է համազգեստին, ապա, նրա խոսքով, պատերազմական պայմաններում դրանք ավելի շուտ էին մաշվում․ «Բայց չեմ հիշում, որ տռագեդիոն խնդիր բարձրանար համազգեստի համար»,- ասաց նա։ Վկայի այս պատասխանները վրդովեցրին զոհվածների հարազատներին։ Նրանցից Արսեն Ղուկասյանը տեղից գոռաց՝ դիմելով Բադալյանին․ «Երեխեքին պատերազմի ժամանակ ասում էր ձեզ կդատեն ֆորմի համար, գիտես չեմ ասելո՞ւ, սաղ տեղերն եմ ասելու, մարդասպան, էդքան երեխեքին էս [վիրավորական բառ] ա ուղարկել, էն մի [վիրավորական բառ] հանձնարարությունն արել ա»։ Ղուկասյանին հեռացրին նիստերի դահլիճից։ Բադալյանը շարունակեց, որ եթե բարոյահոգեբանական վիճակը վատ է եղել, ապա դրա ամենամեծ պատճառներից մեկը կարող էր լինել այն, որ հակառակորդն անբացատրելի, աննկարագրելի շատ էր կիրառում հրետանի ու անօդաչուներ։ Գուրգեն Գրիգորյանը հիշեց, որ զորամասի օպերատիվ բաժնի պետ Ռյուրիկ Սեմյոնովը ցուցմունքում ասել էր, որ պատերազմի սկսելուց մի քանի օր հետո արդեն սովորել էին կռվել անօդաչուների դեմ․ - Սո՞ւտ է ասել Սեմյոնովը,- հարցրեց տուժողների իրավահաջորդների ներկայացուցիչը։ - Ես չեմ ուզում իրա ասածին գնահատական տամ, ամեն պաշտոնատար անձ փորձել ա արագ սովորեցնել։ Ինչը փորձել են, ստացվել ա, շարունակել են, դա էլ ա մարտական ոգին բարձրացրել։ Գրիգորյանը նորից հետաքրքրվեց՝ ի պաշտոնե՝ Բադալյանն ի վերջո ինչ գործողություններ է արել զինվորների բարոյահոգեբանական վիճակը բարձրանելու համար, ինչին ի պատասխան վկան ասաց, որ վերադասությունը ժամը մեկ ուզել է զինվորների սխրանքների մասին տեղեկություններ, զոհերի անուններ, եւ այլն, եւ այդ հաշվառումը պետք է իրականացներ ինքը։ - Դուք գնդապե՞տ եք։ - Այո։ - Բա էդ զորքն ո՞վ պետք ա կառավարեր, որ Դուք մենակ ցուցակներով էիք զբաղվում։ - Զորքը կառավարում են իրա անմիջական հրամանատարները։ Գրիգորյանը հետաքրքրվեց՝ Հադրութում եղած ժամանակ զորամասի կամ դպրոցի վրա հրետակոծություն եղե՞լ է։ Վկան ասաց, որ ամբողջ քաղաքի վրա է եղել։ Վտանգավոր չէ՞ր զինվորներին զորամաս կամ դպրոց տանելը։ Վկան պատասխանեց՝ բոլոր տեղերն էին վտանգավոր։ Բայց հարցաքննության ընթացքում պարզվեց, որ Մանուկ Բադալյանը նաեւ տեղյակ չի եղել, որ զորքը նախ զորամասում է տեղակայվել, հետո նոր դպրոցում։ Նա ասաց․ «Կարող ա այլ զորամասի խնդրով զբաղված լինեմ, միանգամից չես կարա բոլոր տեղերի խնդիրներն իմանաս»։ Երբ Բադալյանին հարցրին՝ իսկ դպրոցում նա ի վերջո ճշտե՞լ է, թե անձնակազմին ինչ մարտական խնդիր է առաջադրված եղել, նա պատասխանեց, որ ինքը նման կոնկրետ պարտականություն չի ունեցել։ «Ի՞նչ է նշանակում՝ չունեմ։ Բարոյահոգեբանական աշխատանք, առանց ճշտելու՝ ինչ աշխատանք պիտի կատարեն, բա էդ պարտականությունն ո՞վ ունի, որ Դուք չունեք։ Դուք եթե նման հարցերը չեք ճշտել, չեք իմանում՝ էդ երեխեքն ինչի միջով են անցել, ուր են եկել հասել, որտեղ են գտնվում, բա ո՞նց եք կազմակերպելու Ձեր եւ Ձեր ենթակաների աշխատանքը»,- հարցրեց տուժողների իրավահաջորդների ներկայացուցիչը ու շարունակեց,- «պետությունն էդքան ծախս ա անում, բարոյահոգեբանական գծով զորամիավորման բազմաթիվ պաշտոններ կան, էդ որ պիտի զորքի հետ կապ չունենաք, բա պետությունը ձեզ ինչո՞ւ ա էդքան ուղարկում սովորելու, տալիս բարձր պաշտոններ, որ գաք, կանգնեք դատարանի առաջ, ասեք՝ ես, բացի երեխեքի հետ խաղաղ ժամանակ քայլելուց հարցնեմ՝ ո՞նց եք, ձեր հաց ու ջուրը տե՞ղն ա, ուրիշ բաների հետ կապ չունե՞մ»։ - Մյուս սպաները զինվորներին թողել, փախել են, խայտառակություն է, այ էդ երեխեքի զոհվելը, կոնկրետ այս դեպքում՝ Խուռհատ սարի, չե՞ք կարծում, որ էդ ամբողջի մեղավորությունը նաեւ դրված է այն հրամանատարական կազմի վրա, որը պիտի բարոյահոգեբանորեն աշխատեր սպաների, զինվորների հետ, որ նրանք չլքեին մարտական դիրքը, զինվորին, զորքին, տեխնիկան։ Չեք գտնո՞ւմ, որ ձեր ղեկավարած կառույցն իր վրա դրված ոչ մի պարտականություն չի կատարել։ Թռել են՝ տեղյակ չեք, թրջված են եղել՝ տեղյակ չեք, սպաները խնդիր ունեն՝ տեղյակ չեք, զորքին հանում են վերեւ՝ տեղյակ չեք։ - Ուսումնական գումարտակները համալրվել են մեր դիրք պահող գումարտակների այն լավագույն սպաներից, որոնք ունեն նորմալ, ավելի լավ փորձ, եւ էդ ընտրությունը, զորամասն առաջարկներն ուղարկում ա, պաշտոնները նշանակվում են ավելի վերադաս ղեկավարներից։ Ընտրելուց հետո մենք ինչ աշխատանքներ ենք կատարել, էդ ամեն ինչը․․․ - Անգամ վախենում եմ հարցնել, եթե ձեր լավագույն սպաները փախել են, զինվորներին լքել են, վատագույններն ինչի՞ են ընդունակ եղել։ Ձեր աշխատանքը պիտի լիներ առաջինը, որ սպան մնար զինվորի հետ․․․։ Դուք ո՞նց եք աշխատել ու ո՞նց պատասխանատվություն չեք կրել,- ասաց Գուրգեն Գրիգորյանը։ «Ես տվյալ չունեմ, որ զինվորներին հրամայել են փոխել հագուստը, թաց շորերը հագնել» Հաջորդիվ վկային հարցեր տվեց նաեւ Իշխան Վահանյանի պաշտպան Սիրանուշ Հարությունյանը․ - Երբ իմացաք, որ զինվորները թրջված, շորերը՝ շարքից դուրս եկած, իրենք իրենց ուժերով Հադրութում հայթայթեցին հագուստ, փոխվեցին, Ձեր արձագանքը դրան ի՞նչ եղավ, Դուք գովեցի՞ք նրանց։ - Ըտեղ հայթայթելու խնդիր չի եղել, անձամբ բանակի թիկունքի պետը հենց դպրոց բերել ա, էդ նույն րոպեին չէ, բայց բերել, հասցրել են։ - Դուք ոգեւորեցի՞ք, գովեցի՞ք զինվորներին։ - Դա իմ անելիքը չի։ - Դուք ի՞նչ արձագանք տվեցիք, երբ տեսաք, որ էդ երեխեքը թրջված շորերը փոխել են նոր շորերով, իրենց ուժերով։ - Մենք պրոբլեմներն անմիջապես վերադասությանը զեկուցել ենք, խնդրել, որ կան ապահովման հարցեր, բերեն, ապահովեն։ - Իսկ դուք տեղյակ եղա՞ք, որ էդ զինվորներին հրաման տվեցին փոխած շորերը փոխել, նորից թաց շորերը հագնել, նոր շորերը վերադարձնել։ - Ես տենց տվյալ չունեմ։ - Ոչ էլ լսել եք։ - Ոչ։ Այս դեպքի մասին խոսեց նաեւ տուժողների իրավահաջորդների ներկայացուցիչ, փաստաբան Գայանե Հովակիմյանը, եւ, դիմելով վկային, ասաց, որ նախաքննության ժամանակ զինվորների տված ցուցմունքներ կան, որոնցում ասված է, որ երբ զինվորները կարողացել են հագուստ հայթայթել խանութից, ինքը՝ Բադալյանը, ստիպել է հանել համազգեստները․ - Ի՞նչ կասեք այս մասին, ես հստակ ասում եմ՝ կան ցուցմունք տված զինվորներ, որոնք ողջ են։ - Իմ տեղեկությունով մոբի տղաներից ծխախոտ չեն ունեցել, տեսել են, որ պատուհանը ջարդված ա խանութի, ջարդել են դուռը, բացել՝ ծխախոտ վերցնելու համար, տեսել են մեր զինվորներին, իրանք են մեր զինվորներին առաջարկել, մեր զինվորները հաստատ չէին գնա ընդեղ էլի։ Հետո կողքի խանութում էլ համազգեստ ա եղել, էդ էլ են բացել, հագել, ոստիկանությունը տեղեկացել ա, որ խանութներ են բացում, ասել են՝ խնդրում ենք ուշադրություն դարձրեք, մենք էլ ասել ենք՝ չի կարելի, էլի։ Զոհված զինծառայողի ծնող Գեղամ Ղազարյանը մանրամասներ հարցրեց վկայի վիրավորման հանգամանքներից։ Բադալյանն ասաց, որ երբ այրվածքով վիրավորում է ստացել, դիվիզիայի սպաներն են տարել իրեն․ - Բայց ձեր ֆերշելին (բժշկին,-հեղ․) տեսել եմ, խոսել եմ, ասել ա՝ ինքն իրա ոտով ա եկել։ Հիշում ե՞ս, Ստեփանակերտում ասում էիր՝ Գարիկն (նկատի ունի գումարտակի նախկին հրամանատար Գարիկ Վարդերեսյանին) ու Իշխանյանն են մեղավոր, որ Գարիկին կանչիր, բերին, ասում էիր՝ դու ես մեղավոր, էնի ասում էր՝ էնի, քցում էիք իրար վրա։ - Էդ օրը վեճ ա եղել մեր մեջ, ես ուրիշ մանրամասներ չեմ հիշում,- ասաց վկան։ - Երեխեքին շարել ե՞ս Հադրութի դպրոցում, ասել՝ բարոյալքված եք, պատրաստ չեք պատերազմի, հետո հրաման ես տվել Վարդերեսյանի հետ, ասել, որ ով հետ գա՝ գյուլլեք։ - Չի եղել տենց բան,- հերքեց Բադալյանը։ Վկան այդ օրերին չի իմացել, որ զորքը շրջափակման մեջ է ընկել Հնչած հաջորդ հարցերի պատասխաններից պարզ դարձավ, որ վկա Մանուկ Բադալյանը այդ օրերին չի իմացել, որ զորքը շրջափակման մեջ է ընկել, չի իմացել նաեւ, թե ինչու է Գարիկ Վարդերեսյանին փոխարինել Իշխան Վահանյանը, նույնիսկ այն ժամանակ, երբ Վահանյանին հանդիպել է դպրոցում, չի հարցրել այդ մասին։ Դատավոր Ջոն Հայրապետյանը, դիմելով վկային, ասաց, որ չի եղել գրեթե մի վկա, իսկ նրանք գրեթե 40-ն են եղել՝ զինծառայողներ, սպաներ, մեղադրյալ Իշխան Վահանյանը, որը չասի, որ զորքն ունեցել է բարոյահոգեբանական վիճակի խնդիր․ «Այդպիսի մարդ չի եղել, որ հակառակն ասի։ Դուք ցուցմունք եք տալիս, ասում՝ ինձ չի զեկուցվել։ Պարզ է՝ Դուք դիվիզիայի օղակն եք, բայց մենք կընդունեինք Ձեր ասածը, եթե Դուք անձամբ ներկա չգտնվեիք դպրոցում, այսինքն՝ Ձեր ստորադասներն իրենց պարտականությունը լավ կատարած չլինեին, բայց դուք անձամբ այնտեղ եք եղել, ո՞նց եղավ, որ դուք չնկատեցիք, որ 5-րդ գումարտակը շատ վատ բարոյահոգեբանական վիճակի մեջ է, բոլորը զանգել են տներ, ծնողներին ասել են՝ մենք վատ վիճակում ենք, դիրք են ուզում տանեն եւ այլն»։ - Դիվիզիայի մասնաշենքը, ճիշտ ա, խփված էր, բայց 30 տոկոսով գործում էր, կապի հանգույցն աշխատում էր, ես ավելի շատ կապի հանգույցից ներքին հեռախոսով խոսալու համար եմ եղել այդ շենքում, ես ասում եմ՝ բոլոր ուսումնականներում էլ բարոյահոգեբանական վիճակի հարց եղել ա, բայց որ առանձին ասեմ․․․ Մանուկ Բադալյանի հարցաքննությունն ավարտվեց։ Հաջորդ նիստը նշանակվեց հոկտեմբերի 3-ին, ժամը 16։00-ին։ Գլխավոր լուսանկարում՝ Մանուկ Բադալյանը, լուսանկարը՝ ՊՆ-ի Հայարփի Բաղդասարյան

23:15 - 26 սեպտեմբերի, 2024