ՀՀ ֆինանսների նախարարության պետական գնումների վարչության պետ Սերգեյ Շահնազարյանի հետ զրուցել ենք պետական գնումների ոլորտում կատարված փոփոխությունների  արդյունավետության և առկա ռիսկերի կառավարման հարցերի շուրջ։

- Պարո՛ն Շահնազարյան, 2019 թվականին գնումների ոլորտում տեղի ունեցան փոփոխություններ, որոնք նպատակաուղղված էին նաև ոլորտի թափանցիկության ու արդյունավետության բարձրացմանը։ Սակայն ոլորտի փորձագետները մինչ այժմ էլ մատնանշում են դեպքեր, երբ պետական մարմինները չեն պահպանում գնումների թափանցիկության սկզբունքը, չեն հրապարակում ընթացակարգերին առնչվող փաստաթղթերը, և այլն։ Ի՞նչ պետք է անել այս խնդրի լուծման համար։ Ալբանիայում, Չեխիայում, Հունգարիայում հաշվետվողականությունը չապահովելու, փաստաթղթերը չհրապարակելու համար, օրինակ, կիրառվում են պատասխանատվության միջոցներ՝ հիմնականում վարչական։ Քննարկվո՞ւմ է այս մեխանիզմի կիրառումը մեր երկրում։

- Եթե խոսում ենք մրցութի հրավերի, հանձնաժողովի նիստերի արձանագրությունների, կնքված պայմանագրի հայտարարության, պայմանագիր կնքելու վերաբերյալ հայտարարությունների մասին, ապա դրանք չեն կարող չհրապարակվել, ավելին՝ դրանք ավտոմատ են հրապարակվում։ Այսինքն, եթե անգամ պատվիրատուն շատ ուզի, չի կարող չհրապարակել։ Քաղաքականությունն այնպես է տարվում, որ բիզնես գործընթացներն ավտոմատացվում են։ Եթե շատ ուզես չհրապարակել, չես կարող, քանի որ մի քայլը մյուսի հետ փոխկապակցված է։

Ինչ վերաբերում է պատասխանատվությանը, ապա պարտադիր չէ, որ այն «Գնումների մասին» ՀՀ օրենքում գրվի։ Այդ պատասխանատվությունը նախատեսված է աշխատանքային օրենսդրությամբ, այդ թվում՝ հանրային ծառայության վերաբերյալ իրավական ակտերով, նախատեսված է նաև քրեական օրենսդրությամբ, եթե այդ գործողությունները հանգեցնում են քրեական պատասխանատվության։

Նշեմ նաև, որ պետական բոլոր մարմիններն ունեն ներքին աուդիտի ծառայություն, որը պարտավոր է 20 մլն դրամից բարձր բոլոր գնումները ենթարկել ներքին աուդիտի։ Աուդիտի է ենթարկվում և՛ գործընթացի, և՛ պայմանագրի կատարման մասով։ Իսկ 20 մլն դրամից ցածր գնումների առնվազն 30 տոկոսը պետք է ենթարկվի աուդիտի։ Այսինքն՝ կան այն մեխանիզմները, որոնք այդ ռիսկերը գեներացնում են, ներկայացնում են տվյալ մարմինների ղեկավարներին, որոնք սկսում են պատասխանատվության ենթարկելու ուղղությամբ միջոցներ ձեռնարկել։

Ըստ իս՝ ARMEPS համակարգը բավականին ճկուն ֆիլտրման համակարգ ունի, որը տալիս է ցանկացած ինֆորմացիա ստանալու հնարավորություն: Ուղղակի պետք է դրա հետ աշխատել և օգտագործել համակարգի հնարավորությունները։ Եթե կան առաջարկներ՝ համակարգն ավելի ճկուն դարձնելու, կա անհրաժեշտություն՝ այլ պատուհաններ ավելացնելու, վերլուծություն անելու համար ինֆորմացիան այլ տրամաբանությամբ գեներացնելու, մենք պատրաստ ենք նայել։ Մեզ բավականին կօգնի, մենք շնորհակալ կլինենք, եթե այդ առաջարկներն ունենանք։ Ավելին՝ մենք նոր ծրագրային ապահովման մշակման գործընթացի մեջ ենք։ Բայց, կարծում եմ, այսօրվա գործող համակարգը տալիս է ինֆորմացիան ավտոմատ ստանալու, գեներացնելու, վերլուծելու հնարավորությունը։

- Անդրադառնանք տեխնիկական բնութագրերին։ Ինչպե՞ս մեղմել վերջիններիս հակամրցակցային լինելու ռիկսը։ Խնդիր է նաև այն, որ մրցույթում սովորաբար հաղթող է ճանաչվում ցածր գին առաջարկած մասնակիցը, սակայն ցածր գինը ոչ միշտ է ենթադրում բարձր որակ։ 

- Թյուր տպավորություն է ձևավորված, թե «Գնումների մասին» ՀՀ օրենքը ասում է, որ միայն ցածր գինը պետք է հաղթի։ Օրենքը երկու հնարավորություն է նախատեսում՝ ցածր գին և գին-որակ հարաբերակցություն։ Պատվիրատուն է որոշում՝ որ տրամաբանությունը օգտագործել։ Բայց երկուսի դեպքում էլ չի նշանակում, որ ով ինչ առաջարկի, և ով տա ցածր գին, պատվիրատուն պետք է ընտրի ու գնա, պայմանագիր կնքի։ Այսօրվա կարգավորումներով մինչև գնին հասնելը կան մասնակցության իրավունքի պայմաններ, որոնց մասնակիցը պետք է բավարարի․ սա մեկ։ Երկրորդը՝ եթե խոսում ենք ապրանքների մասին, ապա բոլոր մասնակիցները հայտով ներկայացնում են իրենց առաջարկած ապրանքների տեխնիկական նկարագրերը։ Եթե դրանք համապատասխանում են պատվիրատուի պահանջին, իսկ պատվիրատուի պահանջը սահմանված է հրավերով, նոր սկսում են նայել այդ մասնակցի գնային առաջարկը։ Այսինքն՝ չկա այդպիսի բան, թե ով ինչ գին բերեց-գցեց, թողեց-գնաց, ու ինքն ամենաէժանն է, առանք։ Ի դեպ, այս բնութագրերն ի սկզբանե ներկայացնում են բոլոր մասնակիցները։ Այսինքն՝ «խաղի կանոնը»՝ ով ինչ է առաջարկելու, ի սկզբանե հայտնի է։ Հայտերը բացվելուց հետո դրանք հրապարակային են դառնում ARMEPS համակարգում։ Ում ներկայացրած առաջարկը համապաստասխանում է կարիքին, նոր սկսում ենք գնին նայել։

Կառավարությունը ցանկացած անձի տվել է մրցույթի հրավերով նախատեսված տեխնիկական բնութագրերի վերաբերյալ կարծիք հայտնելու հնարավորություն։ Եթե գտնում ես, որ տեխբնութագրերը խտրական են, սահմանափակում են մրցակցությունը, դու՝ որպես բիզնես իրավունք, հնարավորություն ունես էլեկտրոնային փոստի միջոցով դիմել քարտուղարին և ասել, որ իրենց այս կամ այն պահանջը խտրական է, չի թողնում, որ այլ անձինք ևս մասնակցեն։ Պատվիրատուն այս առաջարկների հիման վրա 2 գործողություն ունի անելու․ կա՛մ պետք է հիմնավորի, որ խտրական չի ու չփոխի բնութագրերը, կա՛մ պիտի հրավերում փոփոխություն կատարի, այդ ենթադրյալ խտրական պայմանը դուրս հանի։ Եվ ամենակարևորը՝ հայտերը բացվելուց հետո պատվիրատուն պարտադիր հրապարակում է ամփոփաթերթ՝ ստացված և քննարկված առաջարկությունների վերաբերյալ։ Այսինքն՝ բիզնեսը, եթե գտնում է, որ խտրական պայման կա, լիարժեք հնարավորություն ունի դիմել պատվիրատուին և ուղղել տալ այդ անհամապատասխանությունը։ Այստեղ պետք է բիզնեսը սկսի աշխատել։

Եվ երկրորդը՝ նույն կառավարության որոշմամբ պարտադիր պայման է սահմանված, որ երբ պատվիրատուն բնութագրերը հաստատում է, պետք է այնպիսի տրամաբանությամբ հաստատի, որ մրցույթին կարողանան մասնակցել 1-ից ավելի մասնակիցներ։ Այսինքն՝ եթե գնում ես ապրանք, որի բնութագրերը հնարավորություն չեն տալիս 1-ից ավելի արտադրողների ապրանք քեզ ներկայացնել, ապա սա համարվում է խտրական, դու իրավունք չունես այսպիսի բան անելու։ 

Բիզնեսը, երբ ասում է, որ խտրական է, պետք է սկսի նաև գործողություններ անել, որովհետև միայն հայտարարելով, թե խտրական է, ու գնալ առաջ, ես մի քիչ համաձայն չեմ այդ դիրքորոշման հետ։ Բավարար չափով գործիքակազմ է տրված տնտեսվարողներին, ինչպես նաև շահագրգիռ հասարակական միավորներին, որ եթե իրենք գտնում են, որ տեխնիկական բնութագրերում կա խտրականության հարց, իրենք լիարժեք ունեն հնարավորություն այդ հարցը բարձրացնելու, խնդիրը կարգավորելու, ավելին՝ հետո տեսնելու, թե իրենց առաջարկն ինչու չի ընդունել պատվիրատուն ու նոր որոշել՝ գնալ բողոքարկե՞լ, թե՞ չբողոքարկել։

Հավատացեք՝ բիզնեսից լավ ոչ մեկը չի կարող բնութագրերի խտրականության հարցը որոշել, որովհետև պետությունը գնում է մոտավարապես 20 հազար անուն ապրանք, աշխատանք, ծառայություն, և անհնար է մեկ ունիվերսալ կառույց պահել, որը կարողանա այդ վերլուծությունն անել ու որոշել՝ խտրակա՞ն է, թե՞ ոչ։ Դրա համար այդ հնարավորությունը պետությունը տվել է բիզնեսին։ Ասում է՝ բիզնե՛ս, դու բացեցիր հրավերը, տեսար, եթե տեսար բնութագրերում խտրական պայման կա, չես կարողանում մասնակցել, արձագանքի՛ր, անվճար է, հետո էլ կտեսնես՝ պատվիրատուն ընդունե՞ց, թե՞ չէ։ Եթե ընդունած չլինի, բողոքարկի՛ր։ Բայց դու փորձի՛ր «գլխից» կանխարգելել, այլ ոչ թե սպասիր, տես՝ հաղթո՞ւմ ես մրցույթում, թե՞ չես հաղթում, նոր հետո բողոքարկիր։

- Մեկ անձ ընթացակարգերում հանդիպում են դեպքեր, երբ մի քանի տարի շարունակ է նախապատվությունը տրվում՝ առանց շուկայի ուսումանսիրության։ Քննարկվո՞ւմ է մեկ անձ ընթացակարգի առաջ դրվող պահանջներն ավելի խստացնելու և հստակեցնելու հարցը։

- Մեկ անձից գնումը ենթադրում է տարբեր հիմքեր և դրանով պայմանավորված՝ ֆունկցիոնալ տարբեր պահանջներ։ «Գնումների մասին» ՀՀ օրենքով նախատեսված է մեկ անձից գնման 5 հիմք։ Առաջինն այն է, երբ մրցակցության բացակայությամբ պայմանավորված՝ գնումներ են արվում։ Սա հիմնականում վերաբերում է հանրային ծառայությունների մատուցման ոլորտում գործող ընկերություններից ծառայությունների ձեռբերմանը և որոշակի գնումներին, որտեղ կարող է լինել մրցակցություն, սակայն, կարիքի բավարարման առանձնահատկությունը հաշվի առնելով, կառավարությունը թույլ է տվել, որ մեկ անձից գնման ձևով արվի։ Երկրորդը մինչև 1 մլն դրամ գնումներն են։ Այսինքն՝ եթե տարվա ընթացքում ունես մինչև 1 մլն դրամի գնումներ, ապա այն ևս հնարավորություն է, որ չանես մրցույթ և գնես, ումից ցանկանաս։ Անտրամաբանական է 50 հազար դրամի համար մրցույթ անելը։ Երրորդ հիմքը հրատապ կարիքի բավարարումն է։ Այսինքն՝ առաջացել է իրավիճակ, երբ պատվիրատուն մրցակցային գնում անելու ժամանակ չունի։ Չորրորդ դեպքը, երբ թույլատրվում է պայմանագրի ծավալը 10 տոկոսով մեծացնել։ Վերջին հիմքը, երբ գնումներն արվում են Հայաստանի տարածքից դուրս և սպառվում են Հայաստանի տարածքից դուրս (դեսպանատներ և այլն)։

Թվարկված հիմքերը ոչ թե պարտադիր են, այլ կարող են։ Այսինքն՝ պատվիրատուն 100 հազար դրամի համար էլ կարող է մրցույթ անել, կարող է չանել, գնալ մեկ անձից գնման ձևով կարիքը բավարարել։ Իրենց իրավունքն է՝ անել մրցո՞ւյթ, թե՞ մեկ անձ։

Այստեղ շատ կարևոր բան կա, որի վրա, ըստ իս, պետք է կենտրոնանալ։ Մեր օրենքն ասում է, որ 1 դրամից սկսած՝ բոլոր պայմանագրերի մասին հայտարարությունները պետք է հրապարակվեն։ Այսինքն՝ ուզում ես առնես մեկ անձից, թե մրցույթով, անկախ պայմանագրի գնից՝ պատվիրատուն պետք է հրապարակի կնքված պայմանագրի մասին հայտարարություն։ Սրա տրամաբանությունը նաև այն է, որ շահագրգիռ մարդիկ նայեն, հասկանան, թե, օրինակ, մարզպետարանը ինչո՞ւ է ամեն տարի նույն մարդուց գնում, և այդ հարցը բարձրացնեն մարզպետարանի մոտ, փորձեն հասկանալ՝ թե ինչո՞ւ Պողոսից առան, այլ ոչ թե Պետրոսից։

Այսինքն՝ օրենսդրությունն ապահովում է հրապարակայնություն, պետությունն ասում է՝ պատվիրատո՛ւ, մինչև 1 մլն դրամ գնումների ժամանակ կարող ես գնալ՝ ումից ուզում ես՝ առնել, որովհետև համարվում է շատ փոքր ծախս, բայց ումից էլ առնես, դրա վերաբերյալ ինֆորմացիան կհրապարակես՝ ումից ես առել, ինչ ես առել, երբ ես առել։ Եթե շահագրգիռ մարդիկ ցանկություն ունեն պատվիրատուին հարցնել, թե ինչու է տվյալ մարդուց գնել, նա պետք է այդ հարցի պատասխանն ունենա, որովհետև, ճիշտ է՝ իր իրավունք է ուղիղ ինչ-որ մեկից առնելը, բայց, կարծում եմ, հանրային ծառայողի դեպքում իրավունքը պետք է ենթադրի նաև պարտականություն, այսինքն՝ պետք է ունենա այդ բացատրությունը։

Այսօր էլ պատվիրատուն կարող է մեկ անձից գնման դեպքում մի քանիսից գին հարցնել։ Կարելի է քննարկել այն, որ առնվազն 3-4 սուբյեկտից հարցումներ անելը պարտադիր դառնա։ Բայց, հավատացեք, սա ոչինչ չի փոխելու, որովհետև եթե պատվիրատուն ուզի 3 հարցում ունենալ, ապա կունենա և «իր մարդունը» այդտեղ կլինի ամենալավը։ Փոքրարժեք գնումների դեպքում սա շատ-շատ բարդ է անելը։ Այստեղ, ինձ թվում է, պետք է մտածել ավելի շատ կատալոգի գործընթացի տրամաբանություն դնելու ուղղությամբ, որի մասին մենք հիմա մտածում ենք։ Այսինքն՝ լինի էլեկտրոնային, ամեն մարդ իր ապրանքի առաջարկն այդտեղ ունենա, և այդ էլեկտրոնային համակարգի միջոցով պատվիրատուն ստանա գնային առաջարկներ։ Մենք հիմա դրա մասին մտածում ենք և այս նոր էլեկտրոնային համակարգի ֆունկցիոնալ նկարագրերում սա նախատեսելու ենք անպայման։

- Պարո՛ն Շահնազարյան, բանկային երաշխիքի ինստիտուտի ներդրումից հետո բարձրաձայնվում է դրա ռիսկերի ու տնտեսվարողների մոտ առաջացրած խնդիրների մասին։ Ի՞նչ փոփոխությունների է ենթարկվել նշված կարգավորումը և ինչպե՞ս են մեղմվում երաշխիքի ինստիտուտի ստեղծած ռիսկերը։

- Այս փոփոխությունը ներդրվել է նախանցյալ տարի նոյեմբերին, և անցած տարվա հունիսին որոշակի վերանայումներ արվել են։ Նախ պետք է մի բան ֆիքսել, որ պետական մարմինների կնքած պայմանագրերի 85 տոկոսի գինը չի գերազանցում 10 մլն դրամը, իսկ մինչև 10 մլն դրամ բանկային երաշխիքի ներկայացման պայմանը չի գործում։ Այսինքն՝ դաշտը բավականին մեծ է, և փոքր ու միջին սուբյեկտներն ունեն գործընթացներին լիարժեք մասնակցելու հնարավորություն։ 

Նախկինում նախատեսված էր, որ 10 մլն դրամից բարձր պայմանագրերի դեպքում բանկային երաշխիքով էր ներկայացվում ապահովումը, սակայն այժմ մասնակիցներին հնարավորություն է տրվել նաև կանխիկ փողով ներկայացնելու ապահովումը, որը պահում ենք գանձապետարանում, հատուկ առանձնացված հաշիվ կա, և պայմանագիրը կատարելուց հետո կանխիկ փողը վերադարձնում ենք ։ Այս cash cover-ի գաղափարն այն էր, որ մասնակիցն ասում էր՝ բանկը ինձնից շատ տոկոսներ է պահում, թանկանում է, չեմ կարողանում այս խնդիրը լուծել, դրա համար կանխիկ փողի գաղափարը դրվեց, որ փողը թողնեն և տոկոսներ չվճարեն։

Եվ ամենակարևոր փոփոխությունը, որը հունիսին արվեց․ այն պայմանագրերը, որոնք փուլային են կատարվում, և փուլը վերջնարդյունքի հետ փոխկապակցված չէ, ապա ամեն փուլի արդյունքն ընդունելուց հետո այդ չափով երաշխիքի կամ կանխիկ փողի չափը նվազեցվում է։

Տեխնիկական հսկողության մասով ևս որոշակի փոփոխություններ կատարվեցին, որոնք կարելի է բաժանել 3 մասի։ Նախ՝ տեխնիկական հսկողության մրցույթներում այլևս էժան գինը չի հաղթում, գին-որակ հարաբերակցությունն է աշխատում, և վերջինիս մեջ գնին տրվող միավորը չի կարող պակաս լինել 20 միավորից և ավելի՝ 30-ից։ Այսինքն՝ այստեղ մեխը դրված է ավելի շատ մեթոդաբանության, քան գնի վրա։ Այն տեխնիկական հսկողները, որոնք ինստիտուցիոնալ կայացած կառույցներ են, շատ լավ հնարավորություն ունեն մասնակցելու մրցույթներին և իրենց ներկայացրած մեթոդաբանության արդյունքում հաղթողներ ճանաչվել՝ թեկուզ թանկ գնով։ Երկրորդը՝ որակավորման ապահովման չափը, որը հավասար էր կապալառուի օբյեկտի նախահաշվային գնի 10 տոկոսին, հանվեց, և որակավորման ապահովման չափը հավասարվեց տեխնիկական հսկողի ներկայացրած գնային առաջարկի չափին։ Երրորդը՝ կար կառավարության որոշում, որով սահմանված էր, որ տեխնիկական հսկողության ծառայությանը տրվող չափը չէր կարող ավելի լինել, քան կապալառուի օբյեկտի գնի 1,5 տոկոսն է։ Այսինքն՝ կան սահմանված նորմատիվներ, և երբ դու բյուջեում գումար ես պլանավորում՝ տվյալ դպրոցի կառուցման տեխնիկական  հսկողության համար, ապա այդ պլանավորվող գումարի չափը չէր կարող ավելի լինել դպրոցի կառուցման գնի գումարի 1,5 տոկոսից։ Սա լուրջ խնդիր էր, որովհետև եթե շուկայում այդ ծառայության մատուցումն արժեր 5 տոկոս, ապա անհնար էր գումար հատկացնել։ Հիմա այդ սահմանափակումը ևս հանվել է, և նախատեսվել է, որ մրցույթի արդյունքում ձևավորված գինն է համարվելու տեխնիկական հսկողին վճարվող գումարի չափը։ Սա շատ կարևոր ու էական փոփոխություն է։ 

Արփի Ավետիսյան