«Իրավաբանների հայկական ասոցիացիայի» հակակոռուպցիոն փորձագետ Մարիամ Զադոյանի հետ զրուցել ենք պետական գնումների ոլորտում առկա օրենսդրական խնդիրների և անհրաժեշտ փոփոխությունների մասին։

- Պետական գնումների ընթացակարգերի մրցույթներում տեխնիկական բնութագրերը երբեմն թերություններով են կազմվում, անհասկանալի են լինում, շատ հաճախ հարմարեցվում են նաև պատվիրատուի նախընտրած ընկերությանը, որպեսզի մրցույթում հաղթանակ ապահովեն։ Արդյոք կա՞ արդյունավետ միջոց՝ այս խնդիրը կարգավորելու համար, և արդյոք պատկան մարմինների հետ երկխոսություն ծավալե՞լ եք նշված հարցի շուրջ։

- Գնումների ոլորտում սա համարվում է կոռուպցիոն ռիսկերի ամենատարածված սխեմաներից մեկը։ Մենք տարիներ շարունակ բարձրաձայնել ենք այս խնդիրը, ասոցիացիան գործարկում է «Բիզպաշտպան» ազդարարման հարթակը։ Մենք բիզնեսներից հայտեր ենք ստանում՝ կոռուպցիոն ռիսկերի վերաբերյալ։ Արդեն բազմիցս ստացել ենք հայտեր այն մասին, որ տեխնիկական բնութագիրը պետական գնումների ոլորտում կոնկրետ մեկ ընկերության համար է մշակված եղել, որպեսզի հենց այդ ընկերությունը հաղթի մրցույթում։ Նշված հայտերը ստացել ենք հիմնականում Պաշտպանության նախարարության, ինչպես նաև մարզպետարանների, համայնքապետարանների, Երևանի քաղաքապետարանի մասով։

Մենք միշտ առաջարկել ենք, որպեսզի մշակվեն տեխնիկական բնութագրերի ուղեցույցներ։ Այսինքն՝ նշվածը լինի հիմնական օգտագործման առարկաների համար, որպեսզի պետական պատվիրատուն չկարողանա մանևրել և այնպիսի տեխնիկական բնութագիր մշակել, որ կոնկրետ մեկ ընկերություն հաղթի։

Ֆինանսների նախարարությունն, ընդհանուր առմամբ, մեզ հետ համագորրծակցում էր, բայց սկզբում նրանք այլ լուծում առաջարկեցին, որի արդյունքում 2017 թվականին ընդունվեց ՀՀ կառավարության 1454-Ն որոշումը՝ ընտրանքային կարգով պատվիրատուների հաստատած գնման առարկաների բնութագրերի և մասնակիցներին ներկայացվող որակավորման պահանջների գնահատման կարգը։ Մինչ այդ՝ իրենք այդպիսի վերահսկողական գործառույթ չունեին։ Դրանից հետո Ֆինանսների նախարարությունը ընտրանքային մեթոդով վերցնում էր գնումների ընթացակարգեր և մոնիթորինգի ենթարկում։

Բնականաբար, սա այդքան էլ արդյունավետ չէր՝ երկու պատճառով։ Նախ՝ ընտրանքը շատ փոքր մաս էր կազմում, մի շարք գնումներ մնում էին առանց մոնիթորինգի, երկրորդը՝ Ֆինանսների նախարարությունը չուներ այդքան ռեսուրս, որ կարողանար ցանկացած բիզնես ոլորտում տեխնիկական բնութագրերը կարդալ և հասկանալ, որ որևէ չափորոշիչ խտրական է։ 

Այս ամենից հետո երկար բանակցեցինք, երկխոսեցինք ՖՆ-ի հետ։ 2019 թվականի նոյեմբերի 2-ին տեխնիկական բնութագրերի փորձաքննության նոր մասնակցային կարգ ընդունվեց։ Սրանով յուրաքանչյուր ոք, մինչև հրավերում փոփոխությունների կատարման համար սահմանված վերջնաժամկետը, կարող է պատվիրատուին հրավերով սահմանված գնման առարկայի բնութագրերի օրենքով սահմանված մրցակցության ապահովման և խտրականության բացառման պահանջների տեսակետից հիմնավորումներ ներկայացնել։ Պատվիրատուն ստացված հինավորումների քննարկման ամփոփաթերթն ու հայտերի բացման նիստի արձանագրությունը միասին հրապարակում է գնումների պաշտոնական տեղեկագրում։ Սա նույն ոլորտում գտնվող բիզնեսներին հնարավորություն է տալիս մինչև հրավերի հրապարակումը բարձրաձայնել խնդիրները։ 

Ինչ վերաբերում է մեր առաջարկած ուղեցույցին, ապա 2019 թվականի հոկտեմբերի 28-ին կառավարությունը թիվ 1716-Լ որոշմամբ հաստատեց պետական ֆինանսների կառավարման համակարգի 2019-2023թթ․ բարեփոխման ռազմավարության գործողությունների ծրագիրը։ Այդտեղ որպես միջոցառում սահմանվեց գնումների պլանավորման համակարգի կատարելագործումը՝ ապահովելով պետական մարմինների միանման կարիքների բավարարումը՝ միևնույն բնութագրում ունեցող գնման առարկաներով և նույն նախահաշվային գներով։

Ֆինանսների նախարարությունը, որպես այս միջոցառման կատարում, արդեն պատրաստվում է մշակել և կառավարությանը ներկայացնել կարգավորող իրավական ակտի նախագիծ։ Այսինքն՝ սա այն հիմքն է, որի հիման վրա հենց այդ ուղեցույցները կմշակվեն։

Նախարարությունից մեզ տեղեկացրին, որ առաջին փուլում ուղեցույցը  կմշակվի ինչ-որ իքս քանակությամբ առարկաների համար։ Հետագայում, երբ տեսնեն, որ կոնկրետ մեկ այլ գնման առարկա կա, որտեղ այդ արատավոր պրակտիկան շարունակվում է, դրա համար էլ կմշակեն։ Այսինքն՝ ուղեցույցը ավարտուն չի լինի և անընդհատ կզարգանա՝ փորձելով ավելի շատ գնման առարկաների բնութագրեր պարունակել։

Մի քանի տարի կիրառվելու ընթացքում վերոնշյալը բավական տարբերություն կապահովի։

Եվս մեկ բան նշեմ։ Երբ մենք «Բիզպաշտպան» հարթակով ստանում էինք գնումների ոլորտում կոռուպցիոն ռիսկեր պարունակող ազդարարումները, երկու մոտեցում էինք որդեգրում․ փորձում էինք և՛ համակարգային լուծում տալ խնդրին, և՛ դրվագային՝ կոնկրետ դեպքի վերաբերյալ։ Համակարգային լուծումը, բնականաբար, կայանում էր Ֆինանսների նախարարության հետ երկխոսելով և այս ամբողջ օրենսդրական կատարելագործումներով։ Բայց այս գրությունները նաև Պետական վերահսկողական ծառայություն էինք ներկայացնում։ Որոշ դեպքերում իրենք իրականացնում էին իրենց մշտադիտարկումը և պարզում էին, որ առաջին հաղթած ընկերության և պետական պատվիրատուի միջև կա փոխկապակցվածություն։ Այս ամենը մի քանի դրվագով պարզվել է կրթության, պաշտպանության ոլորտներում։ Մշտադիտարկման արդյունքները զեկուցվել են տվյալ ոլորտների ղեկավարներին։ Իրենք արդեն կարող են կարգապահական քննություն իրականացնել և ներքին կարգով իրենց խնդիրը լուծել։

- Պետական գնումների տարեկան պլանները հաճախ չեն կազմվում շուկայի ուսումնասիրության և, հետևաբար, կարիքների առավել հստակ գնահատման հիման վրա։ Ինչպե՞ս պետք է ապահովել այս տրամաբանական շղթան և միաժամանակ ապահովել միջնաժամկետ ծախսերի ծրագրի հետ կապը։ Արդյոք բավարար վերահսկողություն կա՞ նշյալ տրամաբանական շղթայի ստեղծման ու կիրարկման նկատմամբ։

- Պետական գնումների պլանավորման գործընթացում բացակայում են գնային սահմանների չափորոշիչներ, ինչը հնարավորություն է տալիս ոչ նպատակային վատնել պետական բյուջեի միջոցները։ Պետական գնումների պլանները չեն արտացոլում իրական պետական կարիքները։ Օրինակ՝ ծառայողական մեքենա է տրամադրվում այն պետական պաշտոնյային, որի գործունեության բնույթը նախատեսում է աշխատանք՝ միայն կամ առավելապես գրասենյակից։

Այս խնդրի լուծումը պետք է տալ միջնաժամկետ ծախսերի ծրագրի քննարկման փուլում, որովհետև պետական գնումների պլանները պետական բյուջեի մի մասն են այքանով, որքանով պետական բյուջեից են հատկացումները։

Երբ «Իրավաբանների հայկական ասոցիացիան» իրականացնում էր «Կառուցողական երկխոսությունների հանձնառություն» ծրագիրը, հաջողությունն այն էր, որ վարչապետի մակարդակով իրավական ակտ ընդունվեց, որով պարտադիր դարձավ միջնաժամկետ ծախսերի ծրագրերի քննարկումը քաղաքացիական հասարակության կազմակերպությունների հետ։ Գրեթե բոլոր պետական գերատեսչական ծառայությունների հետ տասնյակ քննարկումներ իրականացրինք, որի արդյունքում բավականին բարելավվումներ գրանցվեցին, և բազմաթիվ խնդիրներ բարձրաձայնվեցին, օրինակ՝ թե ինչու որևէ պետական գերատեսչության մոտ տվյալ կարիքը չկա, բայց հենց իր գնումների պլանում այն առկա է։ Բավականին փոփոխություններ եղան։

- Միջնաժամկետ ծախսերի ծրագրով և յուրաքանչյուր տարվա պետական բյուջեով նախապատվությունն ավելի շատ տրվում է կապիտալ ծախսերի իրականացմանը։ Վերջին 2 տարում՝ նոր կառավարող ուժի ղեկավարման շրջանում, կապիտալ ծախսերի մասով թերակատարում ենք գրանցում։ Արդյոք սա կապված չէ՞ նաև պետական գնումների ոլորտում առկա խնդիրների հետ։

- Սա պետական գնումների ոլորտում իրոք մեծ խնդիր է։ Ընդհանրապես, կարգ ու կանոն, չափանիշներ այս պահի դրությամբ հստակ սահմանված չեն, թե կոնկրետ որ պետական պատվիրատուն ինչ կարիք ունի։ Այսինքն՝ մեր առաջին հարցը տալիս է այն խնդրի պատասխանը, որ ցանկացած պետական պատվիրատու, եթե ինչ-որ կարիք ունի, ինքն այդ կարիքի համար ունի չափորոշիչ։ Բայց երկրորդ հարցն այն է՝ արդյոք պետական պատվիրատուն այդ կարիքն ունի՞։ Մենք այս մասով էլ առաջարկել ենք սահմանել հստակ չափորոշիչներ՝ պետության կարիքների համար ձեռք բերվող հիմնական ապրանքների եւ ծառայությունների, աշխատանքների համար, բայց դեռ պետական կողմի համաձայնությունը չունենք։ Մեր այն առաջարկությունները, որոնք մասնակի են ընդունվում, շարունակում ենք առաջ տանել, մենք շարունակելու ենք նաեւ այս առաջարակը լոբբինգ անել, որպեսզի ընդունվի, որպեսզի այդ մասով էլ չափորոշիչներ լինեն։

- 2018 թվականին «Իրավաբանների հայկական ասոցիացիան» ներկայացրեց ուսումնասիրություն՝ իրական սեփականատերերի ինստիտուտի ներդրման եվ օֆշորային գոտիներից պետական գնումներին մասնակցության արգելքի սահմանման վերաբերյալ։ Այժմ որոշ չափով առկա է կարգավորումը։ Ինչպե՞ս եք գնահատում դրա արդյունավետությունը։ Միաժամանակ, կարգավորումների առկայության դեպքում նախանշվում էր անձնական տվյալների պաշտպանության խախտման ռիսկը։ Ի՞նչ մեխանիզմով է հնարավոր հավասարակշռել անձնական տվյալների պաշտպանությունն ու իրական սեփականատերերի հայտարարագրումը, որպեսզի հետագայում տվյալների պաշտպանության քողի ներքո որևէ տեղեկություն չթաքցվի։

- Այս պահին այդ ամբողջ տեղեկությունը հրապարակային է։ Բայց խնդիրն այն է, որ սա հեշտ օգտագործելի ֆորմատով չէ։ Երբ ես, օրինակ, հետաքննող լրագրող եմ, կամ մասնագետ, եւ փորձում եմ աշխատել այդ տվյալների հետ, այն pdf ֆորմատով է, նշված է, որ հաղթող ընկերության իրական սեփականատերն այսինչ անձն է, ու այստեղ խնդիր է առաջանում, դժվար է աշխատել, պատկերացրեք՝ ինչքան գնում է եղել, ու բոլորն առանձին-առանձին pdf ֆորմատով են։ Դժվար է հասկանալ, որ, օրինակ, որեւէ գնման մեջ խնդիր կա, կամ այս մի ընկերության սեփականատերը փոխկապակցված է որեւէ պատվիրատուի հետ։ Բայց լավ նորություն ունենք․ առաջիկայում մշակվելու է հերթական ծրագիրը՝ Ֆինանսների նախարարության եւ միջազգային գործընկերների հետ առաջ ենք տանում գաղափարը, որ նախարարության կայքերը վերազինվեն, բոլոր տվյալները լինեն միջազգային ստանդարտներին համապատասխան։ Այդ փոփոխությունից հետո հնարավոր կլինի անկանոնությունները վեր հանել, պաշտոնյաների հայտարարգրերի հետ համեմատել շահերը, ընկերության իրական սեփականատերերին, հասկանալ՝ փոխկապակցվածություն կա՞ եւ չարաշահում եղե՞լ է, թե ոչ։ Հայտարարագրերի մասով պետք է վերահսկողություն իրականացնի Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովը։ 

Ինչ վերաբերում է իրական սեփականատերերի մասին փաստաթղթի հրապարակմանը, ապա գնումների համակարգողի պատասխանատվությունն է, որ պետք է հրապարակի անհրաժեշտ տվյաները։ Իսկ եթե ՊՈԱԿ է, դրան վերահսկող մարմինը պետք է վերահսկողություն իրականացնի։ Բայց այս մասով, առհասարակ, բավարար լավ իրազեկում չի արվել։ Անձնական տվյալների պաշտպանության առումով՝ այստեղ ռիսկեր կան, գործ ունենք հանրային եւ մասնավոր շահերի բախման հետ։ Հանրային շահից ելնելով՝ պետք է հրապարակվի, մասնավոր շահից ելնելով՝ ոչ։ Բայց կան միջազգային իրավական փաստաթղթեր, որտեղ նշված է, որ այստեղ գերակա է հանրային շահը, եւ մասնավոր շահն այս պարագայում պետք է ստորադասվի, ու այդ տվյալները լինեն հրապարակային։ Սա միայն գնումների ոլորտն է փակում, մյուսն էլ՝ հանքարդյունաբերությանը։ Բայց մենք պնդում ենք, որ պետք է համատարած ռեգիստր լինի՝ իրական սեփականատերերի վերաբերյալ։ Մենք հասանք նրան, որ ռեգիստրը ստեղծվել է, բայց տվյալները միայն հանքարդյունաբերւթյան մասով են հրապարակվում: Մենք հիմա պնդում ենք, որ լինի պարտադիր պահանջ, որպեսզի ընկերությունները հրապարակեն այդ տեղեկությունը։

Արդարադատության նախարարության հետ համագործակցության արդյունքում  վերջին հակակոռուպցիոն ռազմավարության մեջ ևս իրական սեփականատերերի ռեգիստրի հիմնման դրույթը ներառվեց։ Մենք հասել ենք նրան, որ մինչև 2022 թվականը Արդարադատության նախարարությունը և այլ շահագրգիռ կողմեր պարբերաբար մշակեն խումբ-խումբ բիզնեսներ, որոնք քիչ-քիչ կսկսեն ներկայացնել իրական սեփականատերերի հայտարարագրերը։ Սակայն, մենք պնդում ենք, որ սա բոլորի համար գործի, հատկապես, երբ միջազգային փորձում չկա նման բան, որ միայն մեկ ոլորտում գործի այս ռեգիստրը։

- Անդրադառնանք նաև պետական գնումների գործընթացի մյուս կարևոր փուլին՝ գնումների բողոքարկման քննությանը։ Խորհուրդը կազմված է 3 անդամից՝ նախկին 56-ի փոխարեն, սակայն բողոքը քննում է խորհրդի անդամը՝ միանձնյա։ Որքանո՞վ է այս ամենն ազդում բողոքարկման անաչառության վրա։ Արդյոք կարծիքների ու տեսակետների բազմազանությունն առավել նպատակարմար չէ՞ր լինի բողոքի արդար քննության համար։

- Մենք բողոքարկման խորհրդի կարգավիճակի փոփոխության վերաբերյալ առաջարկություններ ենք ներկայացրել, ընդհուպ մինչև Ֆինանսների նախարարությունից վերջինիս առանձնացումը։ Առաջարկել ենք, որ դիտարկեն բողոքարկման խորհրդի ընտրովի դառնալու նպատակահարմարությունը, ինչպես նաև պետական բյուջեից առանձին տողով նախատեսվող վարձատրություն և բողոքարկման խորհրդին առանձին աշխատակազմի տրամադրում։ Միաժամանակ, առաջարկում ենք նաև, որ բողոքները քննվեն կոլեգիալ, այլ ոչ թե միանձնյա։ 

Միջազգային փորձը ևս դիտարկել ենք։ Որոշ երկրներում բողոքարկման խորհուրդներ չկան, սրանք քաղաքաիրավական հարաբերություններ են, և բողոքները դատարանն է քննում։ Այսպես է, օրինակ, Բուլղարիայում, Ավստրիայում, Միացյալ Թագավորությունում։ Վերջինումս նույնիսկ Գերագույն դատարանն է քննում, որը մեզ մոտ համարժեք է Վճռաբեկ դատարանին։

Եթե Ֆինանսների նախարարությունը չհամաձայնի արտադատական համակարգը կատարելագործել և գնա դատականի ճանապարհով, սա կլինի մեկ քայլ առաջ, այլ ոչ թե հետ։

Արփի Ավետիսյան