Ինֆոքոմ

Ուշացող արդարադատության ուշացող բարեփոխումները. սպանությունից 10 տարի անց գործը դեռ դատարանում է

Գյումրեցի Ռուզան Ադանալյանը 55 տարեկանում համալսարան է ընդունվել՝ իրավաբանություն սովորելու։ Երբեմնի երազանքը չէ, որ մանկավարժ կնոջը ստիպել է թողնել իր աշխատանքն ու նոր մասնագիտություն ձեռք բերել։ 25-ամյա որդու՝ Արտյոմ Ադանալյանի սպանությունն է փոխել նրա կյանքի ընթացքը։ Քննչական եւ դատական անվերջանալի շրջապտույտի մեջ հայտնված քաղաքացուն պետությունն այլ ելք չի թողել։ Վերջերս լրացավ Արտյոմ Ադանալյանի սպանության 10 տարին։ Արտյոմը սպանվել է 2014 թ․ իր իսկ տանը։ Ըստ մեղադրական եզրակացության՝ ճաշկերույթի ժամանակ կենացները ձգձգելու համար նա հորը դիտողություն է արել, ինչին միջամտել է ներկաներից 28-ամյա Արթուր Մարտիրոսյանը՝ նրան անվանելով «Արտյոմիկ»։ Արտյոմը նույն կերպ է պատասխանել՝ Մարտիրոսյանին անվանելով «Արթուրիկ»։ Վիճաբանությունը վերածվել է հայհոյանքների, հայհոյանքները՝ ծեծկռտուքի, որն էլ ավարտվել է դանակահարությամբ։ Արթուր Մարտիրոսյանը, ըստ մեղադրանքի, նախ ձեռքով, այնուհետեւ դանակով հարվածներ է հասցրել Արտյոմ Ադանալյանի սրտի եւ թոքի շրջանում, ինչի հետեւանքով վերջինս մահացել է: Մարտիրոսյանը, սակայն, այս մեղադրանքը չի ընդունել։ 10 տարվա ընթացքում փոխվել է 5 դատարան, 7 դատախազ, գործի նյութերը 10 հատորից հասել են 60-ի։ 7 տարվա կալանքից հետո մեղադրյալը գրավով ազատ է արձակվել, որոշ իրեղեն ապացույցներ անհետացել են, արդյունքում հանցագործություն կոծկելու, ապացույցներ կեղծելու եւ այլ դեպքերի առթիվ նոր քրեական գործեր են հարուցվել։ Ըստ որոշ վկաների՝ մանրամասները մոռացվել են, որոշ վկաներ անհայտ է, թե որտեղ են, որոշ հարցեր էլ մինչ օրս անպատասխան են։ Եվ չնայած այս ամենին՝ որդեկորույս մայրը շարունակում է վճռականորեն դատական մի ատյանից մյուսը գնալ, մի միջնորդության հետեւից մյուսը ներկայացնել։ Նա նաեւ հասարակական կազմակերպություն է հիմնել, զբաղվում է սպանություններից տուժած անձանց իրավունքների պաշտպանությամբ՝ հավատով, որ արդարադատությունը հիվանդանում, բայց չի մահանում։ Նյութում կարդացեք՝ Ինչ է ենթադրում գործերի՝ ողջամիտ ժամկետում քննության իրավունքը Ինչ քայլեր է ձեռնարկում պետությունը ողջամիտ ժամկետում քննության խնդրի լուծման ուղղությամբ Արտյոմ Ադանալյանի սպանության գործի դատական հետագիծը Ինչ խնդիրներ են մատնանշում կողմերը Դատավորների շարունակական տեղափոխությունները Շիրակի մարզում Ողջամիտ ժամկետում քննությունը՝ չհնացող խնդիր Արտյոմ Ադանալյանի սպանությունը մեկ օրինակ է տարիներ շարունակ դատարաններում քննվող եւ չավարտվող գործերի։ Չնայած բազմաթիվ ռազմավարություններում ամրագրվելուն եւ օրենսդրական տարատեսական փոփոխություններին՝ գործերի՝ ողջամիտ ժամկետում քննության ապահովումը մնում է Հայաստանի դատական համակարգի արդիական խնդիրներից մեկը։ Ողջամիտ ժամկետում քննության իրավունքը մասն է արդար դատաքննության իրավունքի, որն ամրագրված է ինչպես Սահմանադրությամբ, այնպես էլ միջազգային փաստաթղթերով՝ «Քաղաքական եւ քաղաքացիական իրավունքների մասին» դաշնագրով եւ «Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայով»։ Այն սահմանում է, որ յուրաքանչյուր ոք ունի անկախ եւ անաչառ դատարանի կողմից իր գործի արդարացի, հրապարակային եւ ողջամիտ ժամկետում քննության իրավունք։ Սրա գաղափարն այն է, որ արդարադատությունը չիրականացվի այնպիսի ձգձգումներով, որոնք կարող են վտանգել դրա արդյունավետությունն ու վստահելիությունը։ Հայաստանի դատաիրավական բարեփոխումների՝ 2019-2023 թթ ռազմավարությամբ սահմանվել էր, որ գործերի՝ ողջամիտ ժամկետում քննության խնդիրը լուծելու համար անհրաժեշտ է ավելացնել դատավորների եւ դատավորների օգնականների թիվը, ներդնել վեճերի լուծման այլընտրանքային արդյունավետ միջոցներ, այդ թվում՝ էլեկտրոնային կառավարման համակարգեր եւ գործիքներ: Արդյունքների ամփոփման փուլում արդեն նշվել է, որ դատավորների եւ դատավորների օգնականների թիվն ավելացել է, դատական քննության ժամկետները՝ կրճատվել։ Թե ինչ վերլուծություն կամ հաշվարկ է դրված այս եզրահանգման հիմքում, նշված չէ։ Արդարադատության նախարարությունը եւս մեր գրավոր հարցմանն ի պատասխան չի տրամադրել դրա հիմքում ընկած որեւէ հաշվարկ կամ վերլուծություն։ Բարեփոխումների այժմ գործող՝ 2022-2026 թթ ռազմավարության մեջ նույնպես ամրագրված են դատական գործերի քննության ողջամիտ ժամկետների լիարժեք պահպանումը եւ դատավարական ժամկետների խնայողության սկզբունքի արդյունավետ իրականացումը, որոնց հասնելու համար էլ նախատեսվել են մի շարք գործողություններ։ Արտյոմ Ադանալյանի սպանության գործի դատական հետագիծը Արտյոմ Ադանալյանի սպանության օրինակը լավագույնս ցույց է տալիս, թե տարաբնույթ պատճառներով գործի քննության ձգձգումը ինչպես է հանգեցնում դատական անվերջանալի շրջապտույտի եւ խաթարում քաղաքացու ողջ կյանքը։ Ադանալյանի սպանությունը քննչական մարմինները քննել են գրեթե 1 տարի։ 2015 թ․ գործն ուղարկվել է Շիրակի մարզի առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարան։ 3 տարի անց՝ 2018 թ․, դատարանը Արթուր Մարտիրոսյանին մեղավոր է ճանաչել սպանության մեջ՝ դատապարտելով 11 տարի ազատազրկման։ Դատավճիռը, սակայն, չի մտել օրինական ուժի մեջ․ 1 ամից անց տուժող եւ պաշտպանական կողմերը վերաքննիչ բողոք են ներկայացրել։ Վերաքննիչ դատարանը 2018 թ․ նոյեմբերի 16-ին բեկանել է դատավճիռը՝ գործն ուղարկելով հետ՝ առաջին ատյանի դատարանում նոր քննության։ 2019 թ․ հունվարին առաջին ատյանի դատարանը արդեն այլ դատավորի` Վահե Միսակյանի նախագահությամբ քննությունը նորից է սկսել։ Մեկ տարի չանցած՝ գործը վերամակագրվել է դատավոր Նարեկ Բեգլարյանին, քանի որ Միսակյանը տեղափոխվել է Երեւանի քրեական դատարան։ Մեկուկես տարվա քննությունից հետո՝ 2022 հունիսին, Նարեկ Բեգլարյանի գործուղման ժամկետը Շիրակի մարզում ավարտվել է, այս անգամ էլ գործը վերամակագրվել է դատավոր Արամայիս Ասատրյանին։ Ասատրյանն էլ իր հերթին է 8 ամիս անց տեղափոխվել այլ դատարան, եւ 2023 թ․ փետրվարին գործը վերամակագրվել է դատավոր Հայկ Իսրայելյանին։ Այս պահի դրությամբ Իսրայելյանը, փաստորեն, 4-րդ եւ առայժմ վերջին դատավորն է, որ դատավճռի բեկանումից հետո քննում է այս գործը։ Դատավոր Հայկ Իսրայելյանը գործը քննում է արդեն 2 տարի, սակայն 7 ամիս է, ինչ դատական նիստեր չեն նշանակվում՝ փորձաքննություն իրականցնելու պատճառաբանությամբ։ Առաջիկա նիստը նշանակվել է դեկտեմբերի 18-ին։ Սպանվածի մայրը՝ Ռուզան Ադանալյանը, մատնանշում է մի շարք խնդիրներ գործի՝ թե՛ ներկայիս դատարանում, թե՛ նախորդ դատարաններում քննության եւ թե՛ նախաքննության ընթացքից, պնդում՝ գործն առաջին անգամ քննած դատավորն իր գործողություններով արհեստականորեն հանգեցրել է նրան, որ դատավճիռը հետագայում բեկանվի եւ վերադարձվի նոր քննության։ Վաղեմության ժամկետը լրանալու ռիսկ՝ երկարատեւ քննության հետեւանքով Պարզելով, որ նախաքննության փուլում առկա որոշ ապացույցներ դատարանում բացակայում են՝ տուժող կողմը հանցագործության մասին հաղորդում է ներկայացրել։ Հակակոռուպցիոն կոմիտեում նախաձեռնվել է քրեական վարույթ պաշտոնեական լիազորությունները չարաշահելու դեպքի առթիվ։ Հաղորդում ներկայացրած անձը ճանաչվել է տուժող, սակայն վարույթում դեռևս մեղադրյալի կարգավիճակ ունեցող անձ չկա։ Մեկ այլ քրեական վարույթ էլ նախաձեռնվել է ապացույց կեղծելու դեպքի առթիվ․ պարզվել է, որ առերեւույթ արտաքին միջամտություն է կատարվել սպանվածի հագին եղած վերնաշապիկի վրա։ Այս վարույթով եւս, ըստ նախաքննական մարմնի, քրեական հետապնդման ենթարկվող անձ առ այսօր չկա, իսկաղորդում ներկայացրած անձը՝ Ռուզան Ադանալյանը, այս դեպքում անգամ տուժող ճանաչված չէ։ Տուժողի իրավահաջորդի ներկայացուցիչ, փաստաբան Արմինե Ֆանյանի կարծիքով՝ կատարված խախտումները ոչ միայն դժվարեցնում են ճշմարտության բացահայտումը, այլեւ մեծ ստվեր են գցում արդարադատության նկատմամբ հասարակության վստահության վրա․ «Առանձնապես ծանր հանցագործության վերաբերյալ գործերով վաղեմության ժամկետը 15 տարի է, որից 10 տարին, ըստ էության, արդեն սպառել են, եւ եթե դատարանը շարունակի իր այս վարքագիծը, մենք շատ լուրջ խնդիր ենք ունենալու վաղեմության ժամկետների հետ կապված։ Եվ ի՞նչ է լինելու, կդադարեցնե՞ն այդ դատավորի լիազորությունները։ Անգամ եթե դադարեցնեն, ի՞նչ է դա տալու տուժողի իրավահաջորդին, որդու սպանության համար ոչ մեկը պատասխանատվության չի ենթարկվելու, ընդամենը պայքարելու ենք հետեւանքի դեմ»,– նշում է Ֆանյանն ու հավելում, որ պատրաստվում են դիմել Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարան։ «Ողջամիտ ժամկետում քննության իրավունքն անվերադարձ խախտված է»․ պաշտպան Այս տարիների ընթացքում Եվրոպական դատարան է դիմել նաեւ պաշտպանական կողմը։ Արտյոմ Ադանալյանի սպանության մեջ մեղադրվող Արթուր Մարտիրոսյանի պաշտպան Արամայիս Հայրապետյանը մեր զրույցում նշում է՝ ՄԻԵԴ–ը արձանագրել է Մարտիրոսյանի՝ Եվրոպական կոնվենցիայի 5-րդ՝ ազատության եւ անձնական անձենռնմխելիության իրավունքի խախտում։ Դրանից հետո Մարտիրոսյանի խափանման միջոցը փոփոխվել է գրավով, 7 տարի 4 ամիս կալանքից հետո նա ազատ է արձակվել։ Հայրապետյանի գնահատմամբ՝ վերջիվերջո ինչ դատական ակտ էլ կայացվի՝ մեղադրական թե արդարացման, միեւնույն է, այս գործով արդարադատությունն ուշացած է, իր պաշտպանյալի ողջամիտ ժամկետում քննության իրավունքը՝ անվերադարձ խախտված․ «Գործը անորակ է քննվել ի սկզբանե, եւ 10 տարի հետո այդ բացթողումները լրացնելու օբյեկտիվ հնարավորություն այլեւս չկա։ Այնպես չէ, որ այդ բացթողումները ի վնաս տուժողի են եւ հօգուտ մեղադրյալի, շատ բացթողումներ ի վնաս մեղադրյալի են»։ Պաշտպանի համոզմամբ՝ այն, որ հերթական անգամ փորձաքննություն է նշանակվել, փաստում է, որ մինչ այս խնդիրներ են եղել, իսկ այդ խնդիրների պատասխանատուն պետությունն է․ «Մենք փորձաքննությունների հետ կապված խայտառակ պատկեր ունենք, արդեն 5-րդ թե 6-րդ փորձաքննությունն է նշանակվել, հիմա էլ պարզվում է՝ փորձաքննությունը, ըստ էության, հնարավոր չէ իրականացնել․․․ Ոչ ես եմ իրականացրել նախորդ փորձաքննությունները, ոչ էլ տուժողը, պետությունն է իրականացրել, եւ այդ փորձաքննության արդյունքները չեն բավարարել, նույնիսկ էական չէ՝ այդ անբավարար արդյունքը հօգուտ մեղադրյալի է, թե հօգուտ տուժողի, փաստը այն է, որ անբավարար է։ Դրա համար էլ հիմա դարձյալ ստիպված ենք սպասել, այն էլ պարզ չէ՝ այս նոր փորձաքննության եզրակացությունը ի վերջո կգա թե չի գա, հարցերին պատասխաններ կտրվեն թե ոչ կամ արդեն ինչքանով այդ հարցերի պատասխանները արժանահավատ կլինեն, երբ շատ հարցերի պետք էր պատասխանել՝ ելնելով թարմ հետքերից»։ Այս պատկերը փաստաբանը պայմանավորում է նախեւառաջ Շիրակի մարզի ընդհանուր իրավասության դատարանի շուրջ ստեղծված իրավիճակով․ «Այս գործով, ինչպես եւ շատ այլ գործերով դատավորների տեղափոխությունների հետեւանքով ստիպված ենք քննությունը զրոյից սկսել կամ մի շարք գործողություններ, որոնց վրա արդեն ռեսուրս եւ ժամանակ ենք վատնել, կրկնել։ Չգիտես ինչու, այդ տեղափոխությունները հիմնականում Շիրակի մարզի հաշվին են տեղի ունենում»,- վրդովվում է փաստաբանը։ Միայն 2023 թվականին Շիրակի մարզը լքել է 10 դատավոր Փաստաբանի բարձրացրած խնդիրը արդիական է դարձել հատկապես նախորդ տարի, երբ Շիրակի մարզի ընդհանուր իրավասության դատարանի դատավորները շարունակ տեղափոխվում էին Երեւան կամ այլ մարզեր։ Միայն 2023 թ․ Շիրակի մարզից տեղափոխվել է 10 դատավոր։ Համեմատության համար նշենք, որ 2021 թ․-ին տեղափոխվել է 1, 2022-ին եւ 2024 թ․-ին (սեպտեմբերի դրությամբ)՝ 2-ական դատավոր։ Ուշագրավ է, որ ողջամիտ ժամկետների խախտման համար դատավորներին կարգապահական պատասխանատվության ենթարկող ԲԴԽ–ն չի կարեւորել այն հանգամանքը, որ միայն 2023 թ․ տեղափոխությունների հետեւանքով տեղի է ունեցել 2329 վերամակագրում, այդ թվում՝ 377-ը քրեական գործերով, 1952-ը՝ քաղաքացիական։ Դատավորների այսպիսի տեղափոխությունները ոչ միշտ են հասկանալի ու պատճառաբանված, հատկապես, որ տեղափոխման համար Դատական օրենսգրքով հստակ հիմքեր նախատեսված չեն։ 2023 թ․ հունվար ամսին, օրինակ, երբ Երեւան քաղաքի առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարաններում 4 թափուր հաստիք առաջացավ, Բարձրագույն դատական խորհուրդը առաջարկեց Երեւան տեղափոխել Շիրակի մարզի միանգամից 4 դատավորի, ինչից հետո Շիրակի մարզում քրեական մասնագիտացմամբ դատավոր չմնաց։ Իրավաբանական համայնքի շրջանում տարակուսանք առաջացրած, անգամ գործադուլի պատճառ դարձած այս որոշումը ԲԴԽ անդամ Երանուհի Թումանյանցը պայմանավորել էր հետեւյալով․ «ԲԴԽ-ի նոր ձեւավորված կազմը շատ հստակ ամրագրեց այն սկզբունքը, որ Երեւանում թափուր տեղ լինելու դեպքում առաջնահերթությունը տրվելու է մարզերում աշխատած դատավորներին։ Երեւանում աշխատելու են փորձառու դատավորներ, ովքեր արդեն աշխատել են մարզերում, քանի որ մայրաքաղաքում ավելի մեծ է ծանրաբեռնվածությունը, փորձառու մասնագետներ ունենալն անհրաժեշտություն է»,- ասել էր նա՝ հավելելով, որ 4-ն էլ մասնագիտական նույն փորձառությունն ունեին, ուստի բոլորի դիմումներն էլ ԲԴԽ-ն բավարարել է։ Իսկ ինչո՞ւ էր Երեւանում դատավորների միանգամից 4 թափուր հաստիք առաջացել։ 2022 թ․ Արդարադատության նախարարությունը նախաձեռնությամբ Հայաստանում ստեղծվել էր մասնագիտացված նոր դատարան, որը քննում էր մինչդատական վարույթի նկատմամբ դատական վերահսկողության եւ օպերատիվ-հետախուզական միջոցառումներ իրականացնելու միջնորդությունները (հայտնի է որպես կալանքի դատարան)։ 1 տարի անց՝ 2023 թ․-ին, Կառավարությունը որոշեց լուծարել այդ դատարանը։ Թեեւ Արդարադատության նախարարությունը մասնագիտացված դատարանի անհրաժեշտությունը կապել էր կոռուպցիոն ռիսկերի եւ գործերի քննության ժամկետների կրճատման հետ, հետագայում այդպես էլ չպարզաբանեց, թե ինչու որոշեց հետ կանգնել իր այդ նպատակից՝ վերադառնալով իր իսկ կողմից քննադատված մոդելին։ Ինչ քայլեր է ձեռնարկում պետությունը խնդրի լուծման ուղղությամբ Արդարադատության նախարարությունից խնդրել ենք տրամադրել, թե ողջամիտ ժամկետի պահպանմանը միտված ինչ գործողություններ են իրականացվել ոլորտային բարեփոխումների շրջանակում։ Նախարարությունից հայտնել են, որ մշակվել եւ 2024 թ․ փետրվարից ներդրվել է քաղաքացիական դատավարության էլեկտրոնային համակարգը՝ cabinet.armlex.am-ը, որը միտված է դատավարական գործողությունների տեւողության կրճատմանը։ Այս համակարգի գործարկումից հետո, սակայն, փաստաբանական համայնքը սկսել է բարձրաձայնել դրա խափանումների մասին։ Նշենք, որ քաղաքացիական գործերով էլեկտրոնային համակարգին զուգահեռ դատաիրավական բարեփոխումների ռազմավարությամբ նախատեսված էր գործարկել նաեւ քրեական գործերի մինչդատական վարույթի էլեկտրոնային կառավարման՝ e-criminal case համակարգը։ Դրա նպատակն էր 2023 թ․ 4-րդ եռամսյակում հասնել քրեական գործերի առավել արագ, արդյունավետ եւ նվազ ծախսատար քննությանը։ Արդյունքների ամփոփման փուլում, սակայն, պաշտոնապես արձանագրվել է, որ համակարգը լիարժեք չի աշխատում եւ չի դյուրինացվել քրեական գործերի քննության ընթացքում ապացույցների ձեռքբերման գործընթացը։ Կատարված մյուս աշխատանքը, ըստ Նախարարության, դատավորների ներգրավման նոր ընթացակարգի նախատեսումն է, որով ընձեռնվեց հնարավորություն դատավոր դառնալ առանց Արդարադատության ակադեմիայում ուսանելու՝ հատուկ կարգով որակավորման ստուգում անցկացնելու միջոցով։ Ըստ Նախարարության՝ առկա թափուր հաստիքները համալրելուց հետո գործերի բաշխումն արդեն իրականացվում է թվով ավելի շատ դատավորների միջեւ, ինչը նպաստում է դատավորի՝ թվով ավելի քիչ գործերի մակագրմանը եւ արդեն իսկ նրանց վարույթում գտնվող գործերի ողջամիտ ժամկետներում քննության ապահովմանը։ Հարկ է նշել, որ այս փոփոխությունը ընդունվել է առանց հանրային քննարկման եւ քննադատվել հասարակական կազմակերպությունների կողմից՝ այն համատեքստում, որ Արդարադատության ակադեմիայում սովորելիս թեկնածուները ոչ միայն տեսական գիտելիքներ են ստանում (ինչին փորձառու իրավաբանները կարող են տիրապետել), այլ նաեւ գործնական հմտություններ, օրինակ՝ էթիկա, հաղորդակցման հմտություններ, դատական ակտ կայացնելու կարողությունները եւ այլն։ Նախարարությունից տեղեկացրել են նաեւ, որ Կառավարության՝ 2024 թ․ հոկտեմբերի որոշմամբ համաձայնություն է տրվել ավելացնել ՀՀ առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարանների քրեական մասնագիտացման դատավորների թվակազմը։ Նշենք, որ սա անհրաժեշտ է մասնավոր մեղադրանքի վարույթը գործարկելու նպատակով։ Խոսքը այն մի խումբ հանցագործությունների մասին է, որոնց բացահայտմամբ ոչ թե պետությունն է զբաղվելու՝ ի դեմս քննչական մարմինների, այլ մասնավոր անձը՝ ենթադրյալ հանցագործությունից տուժած քաղաքացին։ 2021 թ․ ընդունված եւ 2022 թ․ ուժի մեջ մտած օրենսդրության անցումային դրույթներով այս ինստիտուտի գործարկումը հետաձգվել էր մինչեւ համապատասխան դատավորների նշանակումը, սահմանվել, որ մինչ այդ մասնավոր մեղադրանքի կարգով հետապնդման ենթակա հանցանքները քննվում են հանրային կարգով: Դա նշանակում է, որ բոլոր դեպքերում՝ անկախ տուժողի բողոքել–չբողոքելուց, քննչական մարմինները քննելու էին այդ խմբի մեջ մտնող հանցագործությունները, մինչդեռ նախկինում տուժողի բողոքի բացակայությունը քննիչի համար գործը կարճելու հիմք էր։ Ստացվում է՝ 2․5 տարի է՝ համապատասխան դատավորներ չունենալու պառճառով քննչական մարմինները լրացուցիչ ծանրաբեռնվել են, ինչը կարող է բացասաբար ազդել նախաքննության որակի, դրա արդյունքում էլ դատավարական ժամկետների պահպանման վրա։ Դատավարական ժամկետների արդյունավետ պահպանմանը միտված մյուս գործողությունը, ըստ Նախարարության, Երեւան քաղաքում առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության դատարանի տարանջատումն է 2 առանձին՝ Երեւան քաղաքի առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության քրեական եւ քաղաքացիական դատարանների։ Նշենք, որ առաջին անգամը չէ, որ ընդհանուր իրավասության դատարանը բաժանվում է 2 ճյուղի․ նախկինում եւս նման փոփոխություններ իրականացվել են, սակայն դատարանների ծանրաբեռնվածության խնդիրը դրանով չի լուծվել։ Ըստ Արդարադատության նախարարության՝ քանի որ պետությունը որդեգրել է դատարանների ծանրաբեռնվածությունը հնարավորինս թոթափելու եւ դրանով իսկ գործերի քննության ժամկետների պահպանման վրա դրական ազդեցություն ունենալու քաղաքականություն, իրականացվել են նաեւ ռազմավարությունից բխող գործողությունների ծրագրով չնախատեսված քայլեր, որոնք մեծ ազդեցություն են ունեցել դատարանների բեռնաթափման վրա։ Որպես այդպիսի գործողություն Նախարարությունը մատնանշել է նոտարներին՝ գումարի բռնագանձման պահանջով կարգադրություն արձակելու լիազորության տրամադրումը, որը նախկինում վերապահված էր դատարաններին․ «Դատական իշխանության պաշտոնական կայքում հրապարակվում են դատարանների գործունեության վերաբերյալ կիսամյակային եւ տարեկան հաշվետվությունները, որոնց ուսումնասիրությունը թույլ է տալիս գալ այն եզրահանգմանը, որ 2024 թվականի 1-ին կիսամյակի ընթացքում առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության քաղաքացիական դատարանները ստացել են շուրջ 83% նվազ քանակով գործեր»: Հարկ է նշել, որ այս փոփոխությունից 9 ամիս անց Նոտարական պալատը եւ Դատական իշխանությունը չունեին համապատասխան վիճակագրություն, իսկ դատարանների բեռնաթափման՝ այդ ժամանակ հրապարակված չափը՝ 80%–ը, կասկածի տեղիք էր տալիս։ Ռազմավարությամբ չնախատեսված, բայց կատարված փոփոխություններից մեկն էլ պահեստային դատավորի ինստիտուտի նախատեսումն էր։ Դրա նպատակն այն է, որ գործը քննող դատավորի մասնակցությունը բացառող հիմքերի դեպքում պահեստային դատավորը փոխարինի նրան` վարույթը շարունակելով ընդհատված տեղից, այլ ոչ թե վերսկսելով այն։ Այնուհանդերձ, օրենքի ուժի մեջ մտնելուց երկու տարի անց պահեստային դատավոր նշանակելու որեւէ դեպք առկա չէ։ Փաստաբան Արամայիս Հայրապետյանի համոզմամբ՝ պետությունը, ըստ էության, թղթի վրա տպավորություն է ստեղծում, որ ցանկանում է խնդիրը լուծել, բայց գետնի վրա որեւէ բան չի անում, այլ ավելի շատ նպաստում է խնդրին դատավորների շարունակական տեղափոխություններով։ Փաստաբան Արմինե Ֆանյանն էլ միջանկյալ լուծում է առաջարկում։ «Լուծումը կարող է լինել այն, որ բոլոր նիստերը պարտադիր տեսաձայնագրառվեն (այժմ նիստերը միայն ձայնագրառվում են,-հեղ․), եւ հաջորդող դատավորը վարույթը ոչ թե սկսի զրոյից, այլ շարունակի, նստի, դիտեն բոլոր նիստերը, ինչպես որ մենք՝ պաշտպաններս ենք այժմ ունկնդրում, եթե վարույթը կեսից ենք ստանձնում»,– ասում է ՀՀ փաստաբանական ակադեմիայի ուսումնական դեպարտամենտի ղեկավար Արմինե Ֆանյանը։ Այսպիով՝ թեեւ գործերի ողջամիտ ժամկետում քննության խնդիրը տարիներ շարունակ արձանագրվում է դատաիրավական բարեփոխումների ռազմավարություններում, գործնական արդյունքները ոչ միշտ են տեսանելի․ ծրագրված գործողությունների մի մասի հաշվետվությունները բացակայում են, մի մասն էլ՝ փաստում, որ գործողությունները լիարժեք չեն իրականացվել։ Բարեփոխում հռչակված մեխանիզմները երբեմն չեն աշխատում, երբեմն էլ կարճ ժամանակ անց չեղարկվում են՝ առկախված թողնելով քաղաքացիների՝ տարիներ ձգվող հարցը՝ ի վերջո, արդարացի պատիժ կլինի՞, պատիժը ժամանակին կլինի՞, թե՞ ոչ։ Միլենա Խաչիկյան

18:00 - 12 դեկտեմբերի, 2024

Ովքեր են կառավարում բուհերը․ խոստումներ, իրականություն և օրենքի նոր նախագիծ

Կուսակցական ազդեցություններից ազատ բուհեր ունենալու անհրաժեշտության մասին գործող կառավարող ուժը խոսում էր դեռ ընդդիմադիր ժամանակներից։ «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցության կառավարման 6-րդ տարում, սակայն, Երևանում գործող 12 պետական բուհերի հոգաբարձուների խորհուրդների նախագահներից 8-ը քաղաքական պաշտոնյաներ են, որոնցից 3-ը՝ կուսակցականներ։ «Ինֆոքոմը» պարզել է, թե ինչ պաշտոններ են զբաղեցնում և կառավարող ուժի հետ ինչպիսի հարաբերություններ ունեն այդ 12 պետական բուհերի կառավարման խորհուրդների՝ վարչապետի և ԿԳՄՍՆ-ի առաջադրած անդամները, ինչպես նաև բուհերի ապակուսակցականացմանն ուղղված ինչ դրույթներ են առկա «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի նոր նախագծում։ Ինչ էր հայտարարում կառավարող ուժն իշխանափոխությունից անմիջապես հետո 2018-ի ապրիլին ընդդիմադիր գործիչ Նիկոլ Փաշինյանը, խոսելով բուհերի խորհուրդներում կուսակցական անձանց առկայությունից, պնդում էր․ «Բոլոր բուհերի կառավարման խորհուրդները գտնվում են ՀՀԿ-ի վերահսկողության ներքո։ ․․․․ Որևէ կուսակցական չպետք է իրավունք ունենա լինելու որևէ բուհի ռեկտոր, և բոլոր բուհերը պետք է անցնեն 100% ինքնակառավարման։ Ի՞նչ է սա նշանակում։ Սա նշանակում է, որ բուհական ամբողջ ղեկավարությունը՝ սկսած ռեկտորից, ավարտած մյուս պաշտոնյաներով, պետք է ընտրվեն բացառապես բուհի ուսանողների և դասախոսական կազմի համընդհանուր քվեարկությամբ»։ 2018-ի հոկտեմբերին Արայիկ Հարությունյանը, որն այդ ժամանակ զբաղեցնում էր կրթության և գիտության նախարարի պաշտոնը, հայտարարեց՝ իրենք ոլորտը կարգավորող նոր օրենք են մշակում, և համաձայն այդ օրենքի՝ այլևս ոչ մի պետական պաշտոնյա չի լինելու բուհերի խորհուրդներում¹։ Նա շեշտում էր նաև այն հանգամանքը, որ տվյալ պահին (2018-ի վերջին) «Քաղաքացիական պայմանագիր» (ՔՊ) կուսակցության ոչ մի անդամ բուհերի խորհուրդներում նախագահ չէր ընտրվել։ Այդ ժամանակ կրթության և գիտության փոխնախարարի պաշտոնը զբաղեցնող Հովհաննես Հովհաննիսյանն էլ հայտնեց, որ քննարկվում է կառավարության մարմինների մասնակցությունը բուհերի ղեկավարմանը նոր օրենքով 20-30% դարձնելու հարցը։ Նշենք, որ գործող օրենքով բուհի խորհրդի 25%-ին առաջադրում է վարչապետը` կառավարման մարմիններից, 25%-ին՝ ԿԳՄՍՆ-ն՝ տարբեր ոլորտներից, այսինքն՝ խորհրդի անդամների կեսին առաջադրում է կառավարությունը։ 2019-ին, երբ Հովհաննես Հովհաննիսյանն արդեն 7-րդ գումարման Ազգային ժողովի (ԱԺ) իշխող «Իմ քայլը» խմբակցության պատգամավոր էր և Երևանի պետական համալսարանի (ԵՊՀ) հոգաբարձուների խորհրդի անդամ (Հովհաննես Հովհաննիսյանն անկուսակցական է), ԱԺ ամբիոնից հայտարարեց․ «Մենք էլ ենք ուզում՝ քաղաքականությունից զերծ միջավայր լինի, և դրա համար որևէ նախարար չդարձավ հոգաբարձուների խորհրդի նախագահ և չընդգրկվեց հոգաբարձուների խորհրդի անդամների մեջ, և մաքսիմում փորձ էինք անում զերծ պահել մարդկանց հոգաբարձուների խորհրդից: Բայց ինձանից լավ գիտեք կարգը, որ 25%-ն ընդգրկվում է կառավարությունից։ Հիմա ընկած ման էինք գալիս՝ ով իշխող կուսակցության անդամ չէ: Եթե նայեք հոգաբարձուների խորհրդի անդամների կազմը, կտեսնեք բավականին մեծ թվով հանրապետականներ, դաշնակներ, կտեսնեք և այլ կուսակցություններ»: Ինչպես են ներկայումս ձևավորվում բուհերի խորհուրդները 2019-ի դրությամբ գործում էր (և այժմ էլ շարունակում է գործել) «Բարձրագույն և հետբուհական մասնագիտական կրթության մասին» օրենքը։ Օրենքը սահմանում է, որ բուհի խորհուրդը ձևավորվում է պրոֆեսորադասախոսական կազմից, ուսանողության ներկայացուցիչներից, ինչպես նաև հիմնադրի (այսինքն՝ կառավարության), լիազորված մարմնի (այսինքն՝ ԿԳՄՍՆ-ի) ներկայացուցիչներից: Անդամների թիվն առնվազն 20 է²։ Ըստ Կառավարության սահմանած՝ բուհի խորհրդի ձևավորման կարգի՝ խորհրդի 25%-ը կազմում են պրոֆեսորադասախոսական կազմից ընտրված անդամները, 25%-ը՝ ուսանողության կողմից ընտրված անդամները, 25%-ը՝ հիմնադրի անունից վարչապետի առաջադրած անդամները, որոնք պետք է լինեն պետական պաշտոն և պետական ծառայության պաշտոն զբաղեցնող անձինք, և 25%-ը՝ լիազոր մարմնի (ԿԳՄՍՆ-ի) առաջադրած անդամները, որոնք պետք է լինեն կրթության, գիտության, մշակույթի, սպորտի և տնտեսության տարբեր ոլորտների ներկայացուցիչներ։ Խորհուրդն իր կազմից (բացի ուսանողության ներկայացուցիչներից) ընտրում է նախագահ, որը չի կարող լինել նույն բուհում հաստիքային աշխատող, սակայն այդ բուհում պահպանում է ժամավճարի սկզբունքով դասախոսելու իրավունքը։ Բուհի խորհրդը հաստատում է բուհի բյուջեն, ռազմավարական ծրագրերը, իրականացնում է ռեկտորի ընտրությունը, բուհի գործունեության տարեկան հաշվետվության գնահատումը և այլն։ Կուսակցականները գնացին բուհեր՝ ապակուսակցականացնելու դրանք 2020-ից սկսած՝ Հայաստանի բուհերում հաստատվեցին հոգաբարձուների խորհուրդների նոր կազմեր, որոնք գործում են մինչ օրս։ 2021-ին հատկապես աղմուկ բարձրացրեց այն, որ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը ԵՊՀ հոգաբարձուների խորհրդի անդամ առաջադրեց ՔՊ վարչության անդամ Սուրեն Պապիկյանին, որը նաև ընտրվեց բուհի հոգաբարձուների խորհրդի նախագահ։ Ի պատասխան քննադատությունների՝ Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարեց․ «2020 թ․ իրադարձությունները ցույց տվեցին, որ մենք ամբողջությամբ ապակուսակցականացվել էինք բուհերի համակարգից, այսինքն՝ մեր կուսակցականներին չենք ներդրել այնտեղ։ Ու պարզվեց, որ բուհերի 90%-ը թաքնված կուսակցականներ են։ Մեր պետականության համար ամենադժվար պահին բուհական համակարգը նետվում էր մեր հայտնի ընդդիմադիրների գիրկը՝ մտածելով, որ իշխանությունը փլուզվում է, գնան տեղավորվեն այնտեղ, որտեղ տեղավորված էին 2000-ականներին։ Հիմա, երբ Սուրեն Պապիկյանը դառնում է ԵՊՀ խորհրդի նախագահ, ինքը հենց գնում է բուհական համակարգի ապակուսակցականացումը երաշխավորելու համար։ Ու ասեմ, որ մեր պետության համար կարևոր պահին շատ մարդիկ հակապետական գործունեությամբ հանդես եկան ու մեր տված շանսը չօգտագործեցին։ Մենք չենք գնում բուհական խորհուրդներ կուսակցականացնելու համար, այլ գնում ենք մեր ապակուսակցականացման սկզբունքը պահելու համար»։ Կուսակցականների՝ բուհերի խորհուրդներ գնալուց հետո էլ, սակայն, կառավարությունը շարունակում էր խոսել ապակուսակցական կրթական միջավայրից։ 2022-ին ընդունված «Կրթության մինչև 2030 թ․ զարգացման պետական ծրագիրն», օրինակ, խոստանում է Հայաստանում ապահովել կուսակցական ազդեցություններից ազատ կրթական միջավայր։ «Հասարակական-քաղաքական իրավիճակը, որի պայմաններում մշակվել է սույն Ծրագիրը, էականորեն տարբերվում է մինչ այս գոյություն ունեցած իրավիճակներից, քանի որ ներկայում առկա են քաղաքական կամք և հստակ նպատակադրում` ձևավորելու իրապես ինքնակառավարվող և ինքնակարգավորվող, կուսակցական ազդեցություններից ազատ, անկախ և նախաձեռնող, խնդիրներ սահմանող և դրանք լուծող, ներառական, ստեղծարար և արդյունավետ կրթական միջավայր բոլորի համար»,- ասվում է ծրագրի ներածության մեջ: «Ինֆոքոմն» ուսումնասիրել է Երևանում գործող պետական 12 բուհերի խորհուրդների՝ վարչապետի և ԿԳՄՍՆ առաջադրած անդամների³ կենսագրությունը։ Մեր հավաքագրած տվյալները ցույց են տալիս, որ հիմնադրի (Հայաստանի Հանրապետության) անունից վարչապետի առաջադրած 60 անդամներից 13-ը կամ մոտ 22%-ը քաղաքական պաշտոն է զբաղեցնում⁴, 3-ը կամ 5%-ը՝ քաղաքական պաշտոն է զբաղեցնում և միաժամանակ ՔՊ անդամ է, ևս 3-ը կամ 5%-ը քաղաքական պաշտոն է զբաղեցնում և միաժամանակ ՔՊ աջակից կամ փոխկապակցված անձ⁵ է, իսկ 9-ը կամ 15%-ը ՔՊ աջակից է կամ փոխկապակցված անձ (բոլորը միասին՝ մոտ 47%)։ ԿԳՄՍՆ առաջադրած 60 անդամներից 7-ը կամ մոտ 11,6%-ը պետական համակարգի աշխատող է, 1-ը կամ մոտ 1,7%-ը՝ նախկին քաղաքական պաշտոնյա և ՔՊ փոխկապակցված անձ, 2-ը կամ 3․4%-ը՝ ՔՊ համակիր կամ փոխկապակցված անձ, իսկ 1-ը կամ մոտ 1,7%-ը՝ քաղաքական պաշտոնյա և ՔՊ անդամ (բոլորը միասին 18․3%)⁶։ Տվյալներն՝ ըստ առանձին բուհերի, կարող եք տեսնել սահիկաշարում (պատկերներն ամբողջությամբ տեսնելու համար մեծացրեք սահիկաշարը)։ Հետաքրքիր է նաև այն, որ բուհերի խորհուրդներում կան կրկնվող անդամներ․ 11 պաշտոնյաներ, որոնցից 3–ը քաղաքական պաշտոն են զբաղեցնում, խորհրդի անդամ են միանգամից մի քանի բուհում։ Իսկ խորհուրդների նախագահների 67%-ը քաղաքական պաշտոնյա է։ Այսպիսով, անկախ մինչև 2018-ի իշխանանափոխությունը և իշխանությունը ստանձնելուց անմիջապես հետո հնչած քաղաքական հայտարարություններից, այսօր փաստացի բուհերի խորհուրդներում կան և՛ քաղաքական պաշտոն զբաղեցնողներ, և՛ իշխող «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցության անդամներ (այդ թվում՝ ՔՊ-ում ղեկավար պաշտոններ զբաղեցնող), և՛ ՔՊ աջակիցներ կամ ՔՊ-ականներին փոխկապակցված անձինք։ Ավելին՝ Հովհաննես Հովհաննսիյանը, որը զբաղեցրել է քաղաքական պաշտոններ, այդ թվում՝ եղել է «Իմ քայլը» խմբակցության պատգամավոր, այժմ ԵՊՀ ռեկտորն է։ 2023-ի մարտին, երբ ԿԳՄՍ նախարար Ժաննա Անդրեասյանին լրագրողները հարցրին բուհերն ապակուսակցականացնելու հայտարարություններից հետո խորհուրդներում կուսակցական անձանց հայտնվելու մասին, նախարարը պատասխանեց․ «Ի՞նչ նկատի ունենք, երբ որ ասում ենք որևէ հաստատության կուսակցականացվածություն․ արդյո՞ք դրանով մենք նկատի ունենք, որ ոչ մեկը տվյալ հաստատությունում չպետք է լինի որևէ կուսակցության անդամ։ Դա չի՛ կարող ուղղակի էդպես լինել, որովհետև մարդու իրավունքն է լինել կուսակցական կամ չլինել կուսակցական, և որևէ մեկը չի կարող ասել, որ, օրինակ, մեր ոչ մի ուսուցիչ չպիտի պատկանի որևէ կուսակցության, որ կրթության ոլորտի ոչ մի աշխատակից չպիտի կուսակցության անդամ լինի։ Կապ չունի՝ որ կուսակցության»։ Նախարարը մանրամասնեց՝ երբ խոսում են կրթական հաստատությունների կուսակցականացվածության մասին, նկատի ունեն այն դեպքերը, երբ այդ հաստատություններում լծակներ են գործադրվում որևէ կուսակցության օգտին գործունեություն ծավալելու ուղղությամբ։ «Օրինակ՝ ուսանողների տվյալներ հավաքագրվեն, և այդ ուսանողները որևէ կուսակցության հավաքներին, քարոզչական միջոցառումներին [մասնակցեն]։ Էլ չեմ խոսում ընտրությունների մասին։ ․․․․ Ես վստահաբար կարող եմ ասել, որ այդ իմաստով բուհերը կուսակցականացված չեն։ Ասում եմ ամենայն պատասխանատվությամբ, որպես ոլորտի՝ այս պահի ղեկավար․ որևէ բուհի առջև չկա՛ դրված քաղաքական խնդիր, կուսակցական խնդիր ու չի՛ կարող դրված լինել»,- նշեց նա։ Նախարարի այս հայտարարությունից շատ չանցած՝ 2023-ի սեպտեմբերին, Երևանի ավագանու ընտրություններում ՔՊ-ի քաղաքապետի թեկնածու Տիգրան Ավինյանը, որը նաև Պոլիտեխնիական համալսարանի հոգաբարձուների խորհդի նախագահն է, ընտրություններից երկու օր առաջ այցելեց այս համալսարան։ Դեպքի մասին ահազանգեց «Անկախ դիտորդ» դիտորդական առաքելությունը, որի տեղեկություններով ուսանողներին հայտնել էին՝ Ավինյանի հետ հանդիպմանը մասնակցելու դեպքում դասից նրանց բացակայությունը չի գրանցվի։ Դիտորդական առաքելությունը նաև տեսանյութ էր հրապարակել, որտեղ լսվում էր, թե ինչպես է Ավինյանը Պոլիտեխնիկական համալսարանի վերելակների խնդրի լուծման համատեքստում հնչեցնում իրենց նախընտրական կարգախոսը․ «Արդեն ասել էիք, մենք արդեն անում ենք»։ 2023-ի ավարտին ԿԳՄՍՆ Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի նախագահ Սարգիս Հայոցյանին «Ինֆոքոմը» հարցրեց, թե ինչպես է կառավարությունը սպասվող փոփոխություններով բուհերում ապահովելու կուսակցական ազդեցությունից զերծ կրթական միջավայր, երբ հոգաբարձուների խորհուրդներում առաջադրվում են կուսակցական անձինք։ Սարգիս Հայոցյանը նախ նշեց, որ այդ մարդիկ բուհեր չեն գործուղվել որպես կուսակցության ներկայացուցիչներ, իսկ բուհերում «կուսակցականացման, կուսակցության ներխուժման գործընթաց չկա»։ «Ընդհակառակը, մենք փորձում ենք կուսակցական մնացուկները վերջնականապես հանել բուհերից»,- ասաց նա։ Դիտարկմանը, թե կուսակցականացման վտանգ կարող է լինել, Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի նախագահը պատասխանեց՝ իրենք ուսումնասիրում են, թե միջազգային պրակտիկայում օրենսդրական ինչ լծակներ ու գործիքներ կան, որոնք կանխարգելում են բուհի՝ քաղաքական գործընթացներին մասնակցելը։ «Աշխարհում կարգավորված է, մենք ուղղակի պետք է հասկանանք՝ ինչպես է կարգավորվում, և այո՛, պետությունը պատրաստ է դրան գնալ։ Բայց այս պարագայում էլ պետք է հասկանանք հոգաբարձուների խորհրդի ձևավորման կարգը, որովհետև ենթադրվում է, որ հոգաբարձուների խորհուրդում պետք է լինեն մարդիկ, որոնք իրոք հոգատարություն ունեն համալսարանի հանդեպ ու որոշակի ներդրում ունեն այդ ամեն ինչի մեջ»,- ասաց Սարգիս Հայոցյանը։ Հակասահմանադրական դրույթներ, որոնք վերաբերում էին բուհերի ինքնավարությանը «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի առաջին նախագիծը կառավարությունը հանրային քննարկման էր ներկայացրել 2019-ի ավարտին։ Այս նախագիծը լրամշակումների մի քանի փուլ անցնելուց հետո հասավ Ազգային ժողով (ԱԺ) և ընդունվեց 2021-ի մարտին։ Օրենքի՝ Աժ-ում ընդունված վերջնական տարբերակով սահմանվում էր, բուհի կառավարման խորհուրդը բաղկացած է 9 անդամից, որոնցից 4-ին առաջադրում է բուհի ակադեմիական խորհրդը, 5-ին նշանակում է համապատասխան լիազոր մարմնի ղեկավարը, այսինքն՝ ԿԳՄՍ նախարարը։ Նախագծում նաև նշվում էր, որ եթե բուհը սահմանված ժամկետում չի առաջադրում կառավարման խորհրդի 4 անդամներին կամ առաջադրում է 4-ից պակաս ադամների, ապա չառաջադրված անդամների համալրումն իրականացնում է համապատասխան լիազոր մարմնի ղեկավարը, այսինքն՝ ԿԳՄՍ նախարարը (Հոդված 27)։ Նախագծով արգելվում էր, որ բուհի կառավարման խորհրդում ներգրավվեն կուսակցության ղեկավար մարմնի անդամներն ու քաղաքական պաշտոն զբաղեցնողները (Հոդված 28)։ Բուհում առանցքային վարչական պաշտոններ զբաղեցնող անձինք՝ ռեկտորի տեղակալները, կառուցվածքային միավորների ղեկավարները, ղեկավար վարչական աշխատակազմը և նմանատիպ այլ պաշտոններ զբաղեցնողները ևս չէին կարողանալու ընդգրկված լինել կուսակցական և քաղաքական ղեկավար մարմիններում կամ պետական պաշտոններում (Հոդված 37)։ Ռեկտորների համար ևս սահմանափակումներ կային․ «Հանրային բուհի ռեկտորը իր պաշտոնավարման ընթացքում չի կարող լինել որևէ կուսակցության մարմնի ղեկավար անդամ, կուսակցության անունից ունենալ ելույթներ, պարտավոր է դրսևորել քաղաքական զսպվածություն և չեզոքություն (Հոդված 32)»: Այդ ժամանակ նախագահի պաշտոնը զբաղեցնող Արմեն Սարգյսանը, սակայն, չստորագրեց ԱԺ-ում ընդունված օրենքը և այն ուղարկեց Սահմանադրական դատարան (ՍԴ)՝ վիճարկելով օրենքի մի քանի դրույթների համապատասխանությունը Սահմանադրությանը։ ՍԴ-ն 2021-ի օգոստոսին հրապարակված վճռով «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» ՀՀ օրենքի 27-րդ հոդվածի 3-րդ և 4-րդ մասերը ճանաչեց Սահմանադրության 38-րդ հոդվածի 3-րդ մասին հակասող: Օրենքի 27-րդ հոդվածի 3-րդ մասով, հիշեցնենք, սահմանվում էր, որ կառավարման խորհրդի 4 անդամին առաջարկում է բուհի ակադեմիական խորհուրդը, իսկ 5-ին՝ լիազոր մարմնի ղեկավարը։ Հոդվածի 4-րդ մասով էլ սահմանվում էր, որ եթե բուհը սահմանված ժամկետներում 4 անդամի չի առաջադրում կամ 4-ից պակաս անդամների է առաջադրում, չառաջադրված անդամների համալրումն իրականացնում է լիազոր մարմնի ղեկավարը։ Սահմանադրության 38-րդ հոդվածի 3-րդ կետն էլ սահմանում է․ «Բարձրագույն ուսումնական հաստատություններն օրենքով սահմանված շրջանակներում ունեն ինքնակառավարման իրավունք, ներառյալ ակադեմիական և հետազոտությունների ազատությունը»: ՍԴ որոշման հրապարակումից հետո՝ 2021-ի հոկտեմբերին, հրապարակվեց «Բարձագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի լրամշակված և Սահմանադրությանը համապատասխանեցված նախագիծը, ըստ որի՝ բուհի խորհուրդը պիտի ունենար 12 անդամ, որից 6-ին առաջադրելու էր բուհի ակադեմիական խոհրուրդը, 6-ին նշանակելու էր լիազոր մարմնի ղեկավարը։ Իսկ բուհի կողմից սահմանված ժամկետներում անդամներ չառաջադրելու դեպքում լիազոր մարմինը կարողանալու էր մինչև 2 ժամանակավոր անդամ առաջադրել՝ մինչև բուհի կողմից առաջադրումը (Հոդված 27)։ Բուհի խորհրդի անդամների, ռեկտորի և վարչական պաշտոն զբաղեցնողների համար շարունակում էր գործել կուսակցության ղեկավար մարմնի անդամ լինելու և քաղաքական պաշտոն զբաղեցնելու արգելքը։ Օրենքի լրամշակված նախագիծը, սակայն, այդպես էլ չհասավ ԱԺ (պատճառների մասին կարող եք կարդալ այստեղ)։ Ինչ կարգավորումներ է առաջարկում կառավարությունը հիմա Այս տարվա սեպտեմբերին՝ 2 տարվա ընդմիջումից հետո, հանրային քննարկման ներկայացվեց «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի նոր նախագիծը։ Նախագիծը սահմանում է, որ բուհերն ունենալու են կառավարման երեք մարմին՝ հոգաբարձուների խորհուրդ, ակադեմիական խորհուրդ և գործադիր մարմին՝ ռեկտոր։ «Հանրային բուհի ռեկտորը իր առաջադրման ժամանակ և պաշտոնավարման ընթացքում չի կարող լինել որևէ կուսակցության անդամ, պարտավոր է դրսևորել քաղաքական զսպվածություն և չեզոքություն»,- ասվում է նախագծում: Ըստ նախագծի՝ ներկայումս Գիտությունների ազգային ակադեմիայի (ԳԱԱ) համակարգում կամ դրանից դուրս գործող գիտական գրեթե բոլոր կազմակերպությունները միանալու են բուհերին։ Գիտական կազմակերպությունները բուհերի կազմում ունենալու են որոշակի ինքնավարություն, առանձին գիտական խորհուրդ, տնօրեն։ Նախագծով սահմանվում է, որ գիտական կազմակերպության տնօրենը ևս առաջադրման ժամանակ և պաշտոնավարման ընթացքում չի կարող լինել որևէ կուսակցության անդամ, պարտավոր է դրսևորել քաղաքական զսպվածություն և չեզոքություն։ Կուսակցական լինելու արգելքը ոչ միայն ռեկտորի և գիտական կազմակերպության տնօրենի համար է։ «Բուհի և դրա կառուցվածքային միավորների կառավարման գործադիր մարմնում ինչպես նաև ակադեմիական և գիտական խորհուրդներում արգելվում է կուսակցական անձանց ներգրավումը, նման հանգամանքի առաջացումը հիմք է հանդիսանում նշված պաշտոններից անձի ազատման համար՝ տվյալ պաշտոնում նշանակելու կամ առաջադրելու իրավասություն ունեցող մարմնի կողմից՝ նշված հանգամանքի առաջացման մասին իրազեկվելու պահից»,- ասվում է նախագծում: Նախագծում նշվում է, որ բուհի հոգաբարձուների խորհուրդը համարվելու է նաև դրա կազմում ընդգրկված գիտական կազմակերպությունների հոգաբարձուների խորհուրդը։ Հոգաբարձուների խորհուրդն իրականացնելու է մի շարք կարևոր գործառույթներ, այդ թվում՝ բուհի տարեկան բյուջեի ու դրա փոփոխությունների հաստատումը, բուհի ռազմավարական ծրագրի հաստատումը, ռեկտորի և գիտական կազմակերպության տնօրենի ընտրությունը, պաշտոնում նշանակումը և պաշտոնից ազատումը։ Նախագծով սահմանվում է, որ հոգաբարձուների խորհուրդն ունի 20 անդամ։ Անդամներից 10-ին ներկայացնում է բուհը՝ 5-ին՝ ակադեմիական կազմի ներկայացուցիչներից (ներառյալ բուհի կառուցվածքում գործող գիտական կազմակերպություններից) և 5-ին՝ ուսանողական ներկայացուցչական մարմինների ներկայացուցիչներից: Մյուս 10 անդամներին առաջադրում է լիազոր մարմինը, այսինքն՝ ԿԳՄՍՆ-ն։ Լիազոր մարմնի առաջադրած անդամները կարող են լինել գիտության և կրթության․ հումանիտար, արվեստների կամ գործարար միջավայրի՝ բարձր հեղինակություն վայելող և պատասխանատու պաշտոն զբաղեցրած կամ զբաղեցնող անձիք՝ այդ թվում Սփյուռքի կամ այլ երկրի ներկայացուցիչներից։ Եվ չնայած չկա այնպիսի դրույթ, որը կարգելի հոգաբարձուների խորհրդի անդամին լինել կուսակցական կամ զբաղեցնել քաղաքական պաշտոն, նախագծի հիմնավորման մեջ նշվում է․ «Բուհի և դրա կառուցվածքային միավորների կառավարման մարմիններում կամ կառավարման կոլեգիալ մարմիններում արգելվում է կուսակցական անձանց ներգրավումը, նման հանգամանքի առաջացումը հիմք է հանդիսանում նշված պաշտոններից անձի ազատման համար»։ «Ինֆոքոմի» հետ հեռախոսազրույցում Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի նախագահ Սարգիս Հայոցյանը նշեց՝ նման անհամապատասխանության պատճառն այն է, որ հանրային քննարկման դրված նախագծում հոգաբարձուների խորհրդի անդամներին վերաբերող այդ դրույթը հստակ շարադրված չէ։ Ըստ կոմիտեի նախագահի՝ նախագծի՝ կառավարություն ուղարկվելիք լրամշակված տարբերակում հոգաբարձուների խորհրդի անդամներին վերաբերող ձևակերպումները հստակեցվելու են։ Մասնավորապես, օրենքի 24-րդ հոդվածի 8-րդ կետը շարադրվելու է հետևյալ տարբերակով․ «Բուհի և դրա կառուցվածքային միավորների կառավարման մարմիններում, ինչպես նաև ակադեմիական և գիտական խորհուրդներում և ղեկավար պաշտոններում արգելվում է որևէ կուսակցության անդամ հանդիսացող կամ քաղաքական, հանրային կամ համայնքային ծառայության պաշտոններ զբաղեցնող անձանց ներգրավումը: Նման հանգամանքի առաջացումը հիմք է հանդիսանում նշված պաշտոններից անձի ազատման համար տվյալ պաշտոնում նշանակելու կամ առաջադրելու իրավասություն ունեցող մարմնի կողմից նշված հանգամանքի առաջացման մասին իրազեկվելու պահից»: Եթե նախագիծը շարադրվի այս խմբագրմամբ, կնշանակի, որ հոգաբարձուների խորհրդի անդամներ չեն կարող առաջադրվել ոչ միայն կուսակցականներն ու քաղաքական պաշտոն զբաղեցնողները, այլև առհասարակ հանրային և համայքնային ծառայության պաշտոններ զբաղեցնողները։ ԿԳՄՍՆ-ն այս պահին առաջարկների հավաքագրման փուլում է, և նախագծի վերջնական լրամշակված տարբերակի հրապարակումից հետո պարզ կդառնա, թե ինչ խմբագրմամբ նախագիծը կքննարկվի և քվեարկության կդրվի ԱԺ-ում։ Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի նախագահ Սարգիս Հայոցյանը մեզ հետ զրույցում նշեց, որ հոգաբարձուների խորհրդի ձևավորման նոր սկզբունքները գործելու են խոշորացված բուհերի համար։ Թե երբ տեղի կունենա բուհերի խոշորացումը, դեռևս հայտնի չէ։ Պետական բուհերից մի քանիսի խորհուրդների լիազորությունների ժամկետը լրանալու է 2025-ին, մի մասինը՝ 2026-ին, մի մասինը՝ 2028-ին։ Մինչ բուհերի խոշորացումը հոգաբարձուների խորհուրդները կշարունակեն ձևավորվել գործող օրենսդրությամբ։ Այսպիսով, չնայած 2018-ի իշխանափոխությունից հետո կառավարող ուժի խոստումներին՝ բուհերն ազատել կուսակցական ազդեցություններից, այսօր բուհերի կառավարման խորհուրդներում առկա է զգալի քաղաքական ներկայություն․ Երևանի 12 պետական բուհերի հոգաբարձուների խորհուրդների նախագահներից 8-ը քաղաքական պաշտոնյաներ են, խորհուրդների՝ վարչապետի առաջադրած անդամների 47%-ը քաղաքական պաշտոնյաներ են կամ կապված են կառավարող կուսակցության հետ, ԿԳՄՍ նախարարի առաջադրած անդամների 18.3%-ը պետական պաշտոնյաներ են կամ կապված են կառավարող կուսակցության հետ։ Չնայած վերոնշյալին՝ «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի նոր նախագծով նախատեսվում է սահմանափակել կուսակցականների և քաղաքական պաշտոնյաների մասնակցությունը բուհերի կառավարմանը, սակայն այս սահմանափակումների գործնական կիրառումը դեռևս կախված է օրենքի վերջնական խմբագրությունից և բուհերի խոշորացման գործընթացից: ¹ Հայաստանում բուհերն իրավակազմակերպական ձևով կա՛մ հիմադրամներ են, կա՛մ պետական ոչ առևտրային կազմակերպություններ։ Հիմնադրամներն ունեն հոգաբարձուների խորհուրդներ, իսկ պետական ոչ առևտրային կազմակերպությունները՝ կառավարման խորհուրդներ։ Նյութում խորհուրդ/կառավարման խորհուրդ/հոգաբարձուների խորհուրդ ձևակերպումները համարժեք են, քանի որ տարբեր փաստաթղթերում հանդիպում են նշված բոլոր տարբերակները։ ⇑ ² Մեր ուսումնասիրած բոլոր 12 բուհերի կանոնադրություններով հոգաբարձուների խորհրդի անդամների թիվը սահմանված է 20։ ⇑ ³ Խորհուրդների կրկնվող անդամները հաշվվել են որպես առանձին անդամներ՝ ճշգրիտ պատկերը ստանալու համար։ Այն անձինք, ովքեր առաջադրվել են ի պաշտոնե, իսկ հետո նրանց պաշտոնը փոխվել է, տվյալներում ներկայացված են առաջադրման օրվա դրությամբ եղած պաշտոնով։ ⇑ ⁴ Պետական և համայնքային քաղաքական պաշտոնների ցանկին կարող եք ծանոթանալ այստեղ։ ⇑ ⁵ Նյութում որպես ՔՊ աջակից կամ փոխկապակցված անձ են նշվում նախկին ՔՊ-ականները, ՔՊ-ականների ընտանիքի անդամները, ՔՊ-ին նվիրատվություն կատարածները, ինչպես նաև հանրային (օրինակ՝ սոցցանցերով) աջակցություն հայտնածները։ ⇑ ⁶ Նկարում «պետական կառույց» ձևակերպումը վերաբերում է ՊՈԱԿ-ներին, պետության հիմնադրած կամ պետական մասնաբաժին ունեցող այլ կառույցների, հիմնադրամների ու կազմակերպություններին՝ բացառությամբ մշակութային, սպորտային, բժշկական, ուսումնական և գիտական կառույցների, որոնք նշված են որպես «պետական այլ կառույց»։ ⇑ Աննա ՍահակյանԳլխավոր նկարը՝ Լյուսի Մանվելյանի

18:51 - 04 դեկտեմբերի, 2024