ԿԱՐԴԱԼԻՔ

«Փող չկա, ու կյանք չկա»․ խորհրդային «բանն» ու հետխորհրդային «բան չկան» | Հանրագիտ

- Ուրեմն, Ձեր հետազոտությունը պատմության շո՞ւրջ է։ Ձեզ հետաքրքի՞ր է վանքը։ - Չէ, ես հետազոտում եմ ժամանակակից պատմությունը, հենց Աջիձորի խորհրդային և հետխորհրդային շրջանների պատմությունը, և այն, թե ինչպես են մարդիկ այստեղ ապրում։ - Ոչ մի հետաքրքիր բան չկա ստեղ։ Ձեզ ուղիղ կասեմ․․․ Բան չկա. փող չկա, ու կյանք չկա։ *** Երբ մարդաբան Մարիա Գունկոն այցելեց հայկական փոքր քաղաքներից մեկը, նա ակնկալում էր լսել «դատարկություն» բառը՝ մի եզրույթ, որով հաճախ են իրենց առօրյա կյանքը նկարագրում հետխորհրդային տարածքների փոքր քաղաքների բնակիչները: Իսկ հետխորհրդային և, առհասարակ, փոքր քաղաքների կյանքը հասկանալը Մարիայի հետազոտությունների հիմնական թեման է։ Մարիա Գունկոն Փոխարենը, նա լսեց «լքված», «ավերակ» բառերը: Սակայն գիտնականի ուշադրությունն ամենից շատ գրավեց տիպիկ հայկական մի արտահայտություն՝ «բան չկա»: «Երբեմն ինչ-որ բան տպավորվում է մոտդ, ու սկսում ես այն ամենուր տեսնել: Սկզբում չես նկատում, իսկ հետո անկարող ես անտեսել»,- պատմում է ինձ Մարիան մի փոքրիկ սրճարանում երևանյան արևոտ մի առավոտ։ Երբ Մարիան սկսեց իր դաշտային աշխատանքը, նա արագ յուրացրեց հայերենում լայնորեն տարածված «ի՞նչ կա, չկա» արտահայտությունը, որին ամենահաճախ տրվող պատասխանն էր՝ «բան չկա», որ նշանակում է «առանձնապես ոչինչ չկա» կամ «ամեն ինչ կարգին է»: Բայց շուտով նա հայտնաբերեց, որ «բան չկան» ունի իմաստային շատ ավելի երանգներ: «Դա այնքան ընդգրկուն էր: Մարդիկ այդպես նկարագրում էին վայրերը, կյանքը, հետաքրքիր բաների բացակայությանը»,- ասում է Մարիան: Այսպիսով, «բան չկա»-ն դարձավ հետխորհրդային այս քաղաքի մասին նրա հետազոտության կենտրոնական գաղափարը։ Անձայն դիտարկումները Մարիան «Դատարկություն. ապրելով կապիտալիզմը և ժողովրդավարությունը հետխորհրդային շրջանից հետո» նախագծի շրջանակում իր հետազոտությունը սկսեց 2022-ին: Ռուսաստանից Հայաստան տեղափոխվելուց հետո նա որպես իր ուսումնասիրության վայր ընտրեց Աջիձորը (քաղաքի անունը մտածացին է, մարդկանց դեպքում նշված են կեղծանուններ, որպեսզի զրուցակիցները չնույնականացվեն)։ Այս որոշումն իր հետ բերեց բազում մարտահրավերներ․ լինելով օտարերկրյա գիտնական՝ նա անծանոթ էր տեղական համատեքստին և դեռ հայերենին չէր տիրապետում։ Չնայած այս ամենին՝ նա միայնակ գնաց Աջիձոր և սկսեց իր դաշտային աշխատանքը: Սկզբում հանդիպեց տեղական ինքնակառավարման մարմինների հետ՝ հավաքելու նախնական տեղեկություններ: Բայց ինչպես Մարիան է նշում, «ազգագրությունը միայն այդքանը չէ, և ինչ-որ տարածք հասկանալու համար այնտեղ ապրել է պետք»: Գիտնականի հետազոտությունը տևեց մեկուկես տարի՝ 2022-ի օգոստոսից մինչև 2024-ի դեկտեմբեր: Եվ այժմ «Social & Cultural Geography» ամսագրում հրապարակված հոդվածում նա ընթերցողներին իր հետ տանում է Աջիձոր՝ բացահայտելով, թե ինչու այնտեղ «բան չկա»: Սկզբում, երբ Մարիան նոր էր սկսել հայերեն սովորել և դժվարանում էր հասկանալ մարդկանց խոսակցությունները, նա կենտրոնացավ դիտարկումների վրա: Գիտնականը նկարում էր խորհրդային շրջանի գործարանի ավերակները, հին ռադիատորներից պատրաստված ցանկապատերը, վառարանների ծխնելույզների համար պատուհանների վերևում բացված անցքերը, դատարկ խանութը, լքված դպրոցը․․․ Ամեն ինչ: Այս դիտարկումները նրան նախնական պատկերացումներ տվեցին քաղաքի և հետխորհրդային շրջանում դրա նյութական փոխակերպումների մասին: Աջիձորում, նկարը՝ Մարիայի Ավելի ուշ, երբ նա հայերենին տիրապետում էր այնքան, որ կարողանում էր հասկանալ հանրային վայրերի զրույցները, գիտնականը սկսեց ոչ միայն դիտարկել, այլ նաև լսել: Հենց այդ ժամանակ էր, որ «բան չկան» հայտնեց նրա կյանքում, և ինչպես ինքն է ասում, դարձավ «իր մեծ սերը»։ Բայց մինչ այս հասկացությանն ավելի մանրամասն ծանոթանալը մի փոքր խոսենք խորհրդային շրջանում ենթակառուցվածքների ստեղծման կարևորության և Խորհրդային Միության փլուզմանը հաջորդած «մութ ու ցուրտ» իրականության մասին։ Ոչ մի բանից դեպի ինչ-որ բան ու հետո նորից ոչ մի բան Հեղինակը պատմում է` Աջիձորը հիմնադրվեց 1940-ականների վերջին և զարգացավ արդյունաբերության շուրջ, ինչպես բազմաթիվ այլ խորհրդային քաղաքներ: Խորհրդային իշխանություններն այստեղ կառուցեցին մետալուրգիական գործարան, որը բարձր վարձատրությամբ աշխատատեղեր ապահովեց տղամարդկանց համար: Ավելի ուշ բացվեց սպառողական ապրանքների արտադրամաս՝ կանանց ևս աշխատանքով ապահովելու համար: Աջիձորի բնակիչների հետ զրույցների ժամանակ Մարիան հաճախ էր լսում, որ մինչև գործարանն այս վայրում բան չկար: Շատերը գործարանի հիմնադրումից հետո այստեղ էին տեղափոխվել մոտակա բնակավայրերից: Զրույցներից մեկի ժամանակ Մարիայի հյուրընկալի ծնողները՝ Լևոնն ու Հայկուշը, պատմեցին, որ իրենց ընտանիքը մինչև գործարանն ապրում էր մոտակա քաղաքում, քանի որ «այստեղ բան չկար»: Լսելով դա՝ Մարիան հարցրեց. - Բայց հաստատ մի բան կար, չէ՞։ Հետևեց Լևոնի պատասխանը։ - Չգիտեմ... Գուցե անասունների և ոչխարների համար նախատեսված գոմեր: [Ձորի] մյուս կողմում՝ վանքի տակ, գյուղ կար, ինչպես հիմա: Բայց այստեղ՝ իրոք ոչ մի բան... Միայն գոմաղբ ու խոտ: Աջիձորում, նկարը՝ Մարիայի Ենթակառուցվածքների ստեղծումը նշանակալի դեր էր խաղում խորհրդային իշխանությունների համար: Նրանք այդպիսով նպատակ ունեին ցուցադրելու իրենց ուժն ու ամենուր ներկայություն հաստատելու: Հեղինակը գրում է, որ 1920-ականների սկզբից խորհրդային ռեժիմը ցանկանում էր մեծամասամբ գյուղական բնակավայրեր ունեցող Հայաստանը վերափոխել մի տարածության, որն այն ժամանակ ընկալվում էր որպես «մեծապես արդյունաբերականացված և տեխնոլոգիապես մոդերնիզացված»: Մայրաքաղաք Երևանն ու այլ քաղաքներ վերապլանավորվում էին, և այնտեղ ընթանում էին շինարարական աշխատանքներ։ «Խորհրդային պետությունը եկավ և հայտարարեց՝ այստեղ բան չկա, հետևաբար՝ մենք պատրաստվում ենք կառուցել ինչ-որ մի բան, արդիականացնել և քաղաքակրթել: Տիպիկ գաղութային խոսույթ terra nullius-ի մասին (հայ․՝ «ոչ մեկի հողը»,- խմբ․), որը սպասում է նվաճման»,- նկատում է Մարիան: Նույնը տեղի ունեցավ Աջիձորում. մինչև գործարանի կառուցումն այստեղ գյուղ կար, բայց «խորհրդային իշխանություններն այն ընկալեցին որպես ոչ մի բան՝ բռնելով նյութական վերակառուցման և սոցիալական ճարտարագիտության ուղին», ինչպես նշում է գիտնականը: Զրույցների ընթացքում Աջիձորի բնակիչներից շատերը խորհրդային ժամանակաշրջանը նկարագրում էին որպես «սոցիալիստական դրախտ, կյանքով լի և ծաղկող քաղաք, որտեղ մարդիկ առավոտյան շտապում էին աշխատանքի, երեխաները վազում էին դպրոց, սիրահար զույգերը երեկոյան պարում էին կենտրոնական հրապարակում, խանութներն առաջարկում էին ապրանքների բազմազանություն, հանրային ավտոբուսները կապում էին Աջիձորը երկրի այլ հատվածների հետ, և փոստային ծառայությունը լուրեր էր բերում հեռուներից»: Խորհրդային կարգերի տապալումից հետո հետխորհրդային երկրներում ենթակառուցվածքները խաթարվեցին, գործարաններ և այլ կառույցներ փակվեցին, ավերումներ տեղի ունեցան: Ինչպես նշում է հոդվածի հեղինակը, այսպիսի լուրջ հետևանքների պատճառներից մեկն այն էր, որ տնտեսական մի համակարգից մյուսին անցումն արմատական և անկանոն էր: Տարածաշրջանում ենթակառուցվածքների «ամենակտրուկ և արմատական» խափանումներից մեկը տեղի ունեցավ Հայաստանում։ Դրան նպաստեցին մի քանի գործոններ, այդ թվում՝ Ադրբեջանի հետ պատերազմը, գազի մատակարարման ուղիների շրջափակումը և 1988-ին Սպիտակի ավերիչ երկրաշարժը: Այս իրադարձությունները սկիզբ դրեցին, այսպես կոչված «մութ ու ցուրտ տարիներին, որոնք ձգվեցին մինչև 1995 թվականը: Էներգետիկ ճգնաժամի արդյունքում Աջիձորի գործարանը և արտադրամասը փակվեցին: 1990-ականների սկզբին դրանք մասնավորեցվեցին, այնուհետև մաս առ մաս վաճառվեցին: Աջիձորում գործազրկություն սկսվեց, էլեկտրականության և ջրի մատակարարումները խաթարվեցին, քաղաքն ամբողջովին զրկվեց կենտրոնական ջեռուցումից և հանրային տրանսպորտից: Այս պատկերն, ինչպես նկատում է հոդվածի հեղինակը, «կտրուկ հակադրվում էր խորհրդային շրջանում քաղաքի բարգավաճմանը»: Կենտրոնացված ջեռուցման համակարգի բացակայության պայմաններում քաղաքի բնակիչները ստիպված էին վերադառնալ փայտի վառարաններին, որոնք նրանք օգտագործում էին մինչև 1970-ականները: Ինչ-որ առումով նրանք «բախտավոր» էին՝ հաշվի առնելով, որ քաղաքը շրջապատված է անտառներով: Մարիայի տարեց զրուցակիցներից մեկը մի անգամ նկատեց․ - Մութ էր, այո՛: Բայց գոնե այնքան ցուրտ չէր, ինչքան Երևանում: Մենք հնարավորություն ունեինք փայտ հավաքելու։ Փայտի վառարանը Աջիձորի տներից մեկում, նկարը՝ Մարիայի Հեղինակն այնքան պատկերավոր է նկարագրում մութ ու ցուրտ տարիների հետքերը, որ թվում է, թե հայտնվել ես Աջիձորի տներից մեկում ու նայում ես պատուհաններին․ «Փայտե վառարանների (վերա)տեղադրումը պահանջում էր վերադասավորել կահույքն ու հեռացնել պատուհանների վերին ապակիները` փոխարինելով դրանք տախտակներով, որոնց վրա բացված շրջանաձև անցքերով վառարանների խողովակներն էին անցկացվում: Մինչ օրս տները կրում են այս փոփոխությունների հետքերը՝ մրոտ, սև բծեր` պատուհանների մեջ բացված անհարթ ծխնելույզների շուրջ: Մութ ու ցուրտ տարիները խոր հետքեր են թողել բոլորի նրանց վրա, ովքեր ապրել են այդ ժամանակներում: Իմ զրուցակիցներից ամեն մեկն ունի դժվարությունների իր պատմությունը, որ մթության ու կարիքի մասին է»: Մարիայի հարևան Սեդան, օրինակ, հիշում է, թե ինչպես իր ամուսինը, սկեսուրը և երեք երեխաները կուչ էին գալիս խոհանոցում՝ միակ սենյակում, որտեղ «գրեթե նորմալ ջերմաստիճան» էր, քանի որ փայտի վառարանն այնտեղ էր դրված․ - Խոհանոցը դարձել էր մեր ննջասենյակը, ճաշասենյակը, հյուրասենյակը և գրասենյակը... Խոհանոցի սեղանը բազմաֆունկցիոնալ էր․ մոմերի լույսի ներքո մենք կարդում էինք, գրում և անում տնային բոլոր գործերը: Հեղինակը նշում է, որ հատկապես ծանր էր մանկահասակ երեխաներ ունեցող ընտանիքների վիճակը: Հեղինեն՝ Մարիայի հյուրընկալի մորաքույրը, պատմում էր․ - Երեխաների հետ կապված բոլոր գործերից մեջքդ ջարդվում էր: Պատկերացրեք՝ ձմեռվա ցրտին երեխային բարուրեր, շորերը լվանալ ու չորացնել... Ահավոր տարիներ էին։ Վերարտադրելով ոչ մի բանը Քանի որ հետխորհրդային շրջանում քաղաքային ենթակառուցվածքները փլուզվեցին, դրանց փոխարինելու եկան տնային ինքնաշեն լուծումները (DIY): Աջիձորում ինքնաշեն պրակտիկաները հաճախ արտահայտվում էին, ինչպես հեղինակն է գրում, «ջեռուցման անհատականացման» միջոցով. «Խճճված և անգամ վտանգավոր տեսք ունեցող ջեռուցման ինքնաշեն համակարգերը՝ խողովակներով, լարերով և ծխնելույզներով, գալարվում են պատերի և առաստաղների շուրջ՝ կախվելով բնակելի շենքերի պատուհաններից»: Խճճված լարեր Աջիձորում, նկարը՝ Մարիայի Մարիայի զրուցակիցներից մեկը՝ Զարուհին, որ հինգ երեխաների երիտասարդ մայր է, ապրում է իր գործազուրկ ամուսնու հետ։ Վերջինս շարունակ վերանորոգում և վերակառուցում է իրենց տունը: Զարուհին մի անգամ նկատեց․ - Սա կյա՞նք է: Նայե՛ք այս տանը, նայե՛ք այս փայտի վառարանին․․․ Ամուսինս ինքն է այն սարքել աղբից, ոչնչից բան է ստեղծել… Ջեռուցման կայանում մնացած անպետք մետաղական թիթեղներից։ …. Այսպես ենք մենք այստեղ գոյատևում՝ առանց որևէ բանի, մնացորդներով: Մեկ այլ բնակիչ՝ ինժեներ Միքայելը, որ ժամանակին աշխատելիս է եղել գործարանում, իր այգում շվաքարան (բիսեդկա) է սարքել գործարանից և բնակարաններից «փրկված» խողովակներով: - Ես այն հավաքեցի այն ամենից, ինչ հասանելի էր․․․ Իրականում՝ ոչնչից,- մի անգամ նշեց Միքայելը: Հեղինակի զրուցակիցները մետաղական թիթեղները նկարագրում էին որպես «ոչ մի բան» կամ «ոչինչ», քանի որ դրանք փակված գործարանի անպետք մնացորդներ են: Սակայն դրանք դառնում են «ինչ-որ բան»՝ ձեռք բերելով նոր արժեք որպես ինքնաշեն կառույցների մասեր, ինչպես օրինակ փայտի վառարանը կամ այգու շվաքարանը։ «Բան չկայի» նշանակությունները «Բան չկայի» ամենաառաջին իմաստը, որ Մարիան սովորեց դաշտային աշխատանքի սկզբում, շատ պարզ էր՝ «առանձնապես ոչինչ չկա» կամ «ամեն ինչ կարգին է»: Բայց ժամանակի ընթացքում նա հայտնաբերեց այս արտահայտության առնվազն երեք նոր իմաստներ: «Քանի գնում, այնքան ավելի մռայլ է դառնում»,- ասում է Մարիան: Երբ գիտնականը նոր էր տեղափոխվել Աջիձոր, նա հանդիպեց Երանուհուն՝ Մշակույթի տան տնօրենին: Երբ Երանուհին իմացավ, որ Մարիայի հետազոտությունն առնչվում է պատմությանը, հիշատակման արժանի միակ բանը, որ եկավ նրա մտքին, հին վանքն էր: Մարիան բացատրեց, որ ինքը հետաքրքրված է ժամանակակից պատմությամբ, և Երանուհին պատասխանեց՝ ոչ մի հետաքրքիր բան չկա ստեղ: Նրա պատասխանում Մարիան բացահայտեց «բան չկայի» երկրորդ իմաստը․ այս քաղաքում օտարականի համար հետաքրքիր բան չկա: Հեղինակը գրում է. «Նրա (Երանուհու,- խմբ․) խոսքից բխում է, որ միայն գրավիչ ու սովորականից անդին մի բան կարող է հետաքրքիր լինել ինձ նման օտարական մեկին: Օրինակ՝ հնագույն վանքը, որ բազմաթիվ պատմագիտական և հնագիտական հետազոտությունների թեմա է, համարվում է հետաքրքրության առարկա: Իսկ Աջիձորը, հակառակը, թերագնահատվում և նսեմացվում է, քանի որ ծանոթ է և չի ընկալվում որպես առանձնահատուկ մի բան»: Մարիան դաշտային աշխատանքներից առանց նկարների չի վերադառնում Ուսումնասիրելով Աջիձորի պատմությունը՝ Մարիան պարզեց, որ Աջիձորն, ինչպես շատ այլ քաղաքային կենտրոններ, ի սկզբանե որպես «ոչ մի բան» էր ընկալվում խորհրդային իշխանությունների կողմից, որոնք եկան այն արդիականացնելու՝ կառուցելով գործարանը, արտադրամասը, նոր բնակարաններ և կենտրոնական ջեռուցման համակարգը: Նույնիսկ այսօր շատ բնակիչներ մտածում են, որ «այստեղ բան չկար մինչև գործարանը»: Հեղինակն արտահայտության այս իմաստին տալիս է «գաղութային բան չկա / ոչինչ» անվանումը։ «Բան չկայի» չորրորդ իմաստն էլ ծագեց Երանուհու խոսքի երկրորդ մասից. - Ուղիղ կասեմ Ձեզ… Բան չկա․ փող չկա, ու կյանք չկա... Մարիան սա կոչում է «հարաբերական բան չկա / ոչինչ»: «Աջիձորը, որ ժամանակին ստեղծվեց ընկալվող ոչ մի բանից, այժմ վերադարձել է ոչ մի բանի: ․․․․ Եթե խորհրդային ժամանակների ոչ մի բանն ասոցացվում էր մոդերնիզմի ու նորը կառուցելու պատկերացումների հետ, ապա ի՞նչ է հետխորհրդային ոչ մի բանը: Դատարկ բնակարաններում դեռ կան իրեր, բայց չկան մարդիկ, որոնք դրանք տուն են դարձնում: Գործարանում դեռ կան սարքավորումներ, բայց արտադրությունը կանգ է առել: Նախկին դպրոցի շենքում հատակին ցրված են նստարանների մնացորդներ և ուսումնական նյութեր, բայց բացակայում են ուսուցիչներն ու աշակերտները»,- գրում է հեղինակը: Այս մի «բան չկան» Մարիայի զրուցակիցների խոսքում նշանակում է կարևոր իրերի և երևույթների բացակայություն: Մարիան այնքան տարվեց «բան չկայի» տարբեր իմաստներով, որ նույնիսկ առանձին հոդված նվիրեց այս արտահայտությանը: Նա ասում է, որ լրագրողական հոդվածներ գրելն ու երևույթները լայն հանրությանը բացատրելն օգնում է իրեն գլխում մշակել այն տեղեկությունները, որոնք հավաքում է դաշտային աշխատանքի ընթացքում, և դրանք ավելի լավ հասկանալ: Նրանք եկան ու քանդեցին Մարիայի զրուցակիցները հավատում էին, որ 1990-ականները «միտումնավոր ավերման» տարիներ էին: Մի անգամ՝ Աշա անունով տարեց բնակիչներից մեկի հետ զբոսնելիս, Մարիան նրան հարցրեց, թե բլրի վրա ինչ ավերված շենք է երևում: Պարզվեց, որ դա ջեռուցման կայանն է: Երբ նա հարցրեց, թե ինչ է պատահել դրան, Աշան պատասխանեց. - Նրանք ավիրեցին։ - Ովքե՞ր են նրանք։ - Իշխող էլիտաները՝ Տեր-Պետրոսյանը, Քոչարյանը և նրանց ընկերները... Նրանք ավիրեցին ու վաճառեցին ամեն բան... Հեղինակը նշում է, որ Աշան ավիրումը վերագրում էր «նրանց» (Հայաստանի ներսում գործող կապիտալիստ-պետական դաշինքին) ոչ միայն ավիրման պատասխանատուներ գտնելու, այլ նաև այդ գործընթացից իրեն հեռացնելու համար։ «Երբ դու չես հասկանում, թե ով է ինչ-որ բան արել, սովորաբար ասում ես «նրանք»: ... Տեսականորեն, այս «նրանքն» այն ուժն է, որն ինչ-որ տեղ՝ հեռվում է, հասանելի չէ և սովորաբար կոռումպացված է: Եվ դու չունես իշխանություն դրա դեմ պայքարելու: Այստեղից էլ ծագում են դավադրության տեսություններ. նրանք փորձում են մեզ սպանել, նրանք փորձում են մեզ ոչնչացնել: Բայց դա պարզապես հարմար միջոց է` խոսելու այդ ուժի մասին, որ քո վերահսկողությունից դուրս է: Դա նաև խուսափելու միջոց է. ես դրա հետ կապ չունեմ, այդ նրանք են, ես ոչինչ չեմ արել»,- բացատրում է գիտնականը: Երբ Մարիան և Աշան մտան ջեռուցման կայան, այն լիովին դատարկ գտան․ սարքավրումներ չկային, բոլոր խողովակները կտրված էին։ «Մերկ պատերին դեռ մնացել են պոկված պղնձե լարերի և բացակայող ռադիատորների հետքերը: Պատուհանների տակ մնացել են միայն կեռերը, որոնցից մի ժամանակ ռադիատորներ էին կախված»,- ասվում է հոդվածում: Ցանկապատ դարձած ռադիատորները, նկարը՝ Մարիայի Ըստ հեղինակի՝ Հայաստանի Հանրապետությունն, ըստ երևույթին, չուներ բավարար միջոցներ կամ քաղաքական կամք՝ պահպանելու խորհրդային շրջանի կենտրոնացված ջեռուցման համակարգը կամ աջակցելու արդյունաբերությանը, բայց հենց Աջիձորի և հարակից տարածքների սովորական բնակիչներն էին, որ ֆիզիկապես քանդեցին ենթակառուցվածքը: Երբ Մարիան հարցրեց Աշային, թե ինչ են եղել սարքավորումներն ու խողովակները, վերջինս պարզապես ասաց` տարել են: Ինչպես նշում է հեղինակը, այս դեպքում Աշան դերանուն չգործածեց բայի հետ և չցանկացավ մանրամասնել. «Սակայն պարզ էր, որ Աշան «տանողներին» ավելի քիչ էր դատապարտում, քան «ավիրողներին»»: Հեղինակը նշում է՝ մարդաբան Քսենիա Չերկաևն օգտագործում է «հունձից հետո հասկերը հավաքել» փոխաբերությունը՝ նկարագրելու այն մանր գողությունները, որոնք հետևեցին հետխորհրդային շրջանի ավերմանը: Մեկ այլ մարդաբան՝ Մարտին Սաքսերը, նշում է, որ «այս ռազմավարությունը շատ չի տարբերվում վայրի խոտաբույսեր, հատապտուղներ կամ սնկեր հավաքելուց»: Հեղինակը բացարում է, որ նույնը տեղի ունեցավ Աջիձորում: Խորհրդային ժամանակներում այս իրերը հանրային սեփականություն էին, և պետության հեռանալուց հետո մարդիկ գտան դրանք վերօգտագործելու եղանակներ. «Արժեքավոր մետաղները վաճառվում էին որպես ջարդոն, իսկ ինչ հնարավոր չէր լինում վաճառել, վերաօգտագործում էին: Այսօր էլ Աջիձորով քայլելիս կարելի է ամենուր տեսնել այս քանդման և (վերա)կառուցման հետքերը: Կտրված խողովակները, մետաղական լարերը և ռադիատորները դարձել են մասնավոր տները և հողակտորները շրջապատող ցանկապատներ: Մետաղական թիթեղներն օգտագործվում են տանիքներ ծածկելու, շվաքարաններ, պահեստներ, արտաքին զուգարաններ և այլն սարքելու համար»: Որպեսզի հասկանայի «բան չկան», պետք է ինքս դառնայի «բան չկա» Աջիձորի պատմությունը բացահայտելն այնքան էլ հեշտ գործ չէր: 2022-ին Մարիան դեռ նոր սկսել էր հայերեն սովորել: Դաշտային աշխատանքների ավարտին արդեն նա բավականաչափ տիրապետում էր լեզվին՝ օգտագործելու համար, ինչպես ինքն է անվանում, զրույցների «ռուսերեն-հայերեն խառնուրդը»: «Ես սկսում էի հայերենով, մարդիկ պատասխանում էին: Ես չէի հասկանում, խնդրում էի թարգմանել, կամ մենք խոսում էինք ռուսերեն, ու ես հարցնում էի` ինչպե՞ս դա կասեք հայերեն: Այսպիսով, դա մի փոքր խճճված իրավիճակ էր: Բայց մյուս կողմից էլ ես շատ հետաքրքիր և, իրականում, բավականին օգտակար դիրքերում էի հայտնվում, քանի որ մարդիկ ստիպված էին լինում ինձ բացատրել շատ տարրական բաներ»,- ասում է Մարիան: Գիտնականին հանդիպած ամենամեծ դժվարություններից մեկն Աջիձորում բնակվելու ընթացքում տղամարդ բնակիչների մասնակցությամբ տհաճ միջադեպերն էին: Նա նշում է, որ որպես կին հետազոտող դաշտային աշխատանք կատարելը հեշտ չէ, իսկ սլավոնացի կին լինելը ստեղծում է լրացուցիչ մարտահրավերներ: «Ոչ միայն Հայաստանում է այդպես: Նախկին Խորհրդային Միության ամբողջ տարածքում կա այդ երևույթը, երբ սլավոնացի կանայք ընկալվում էին և դեռևս ընկալվում են որպես նվազ համեստ: Մենք մի փոքր այլ մշակույթ ունենք, որտեղ կանայք, կարող ենք ասել, ավելի ազատ են: Բայց տեղացի զրուցակիցների աչքերում դա ոչ թե ազատություն էր, այլ թեթևաբարո վարք», - բացատրում է նա: Մարիան ընդունում է, որ երբ որոշեց տեղափոխվել Հայաստան և սկսել իր հետազոտությունը, լիովին նախպատրաստված չէր այս կարծրատիպերին, և այդ է պատճառը, որ սկզբում նման բարդ փորձառություն ունեցավ: Գիտնականն ասում է, որ հիմա շատ զգուշավոր է ամեն հարցում: Մարիան նաև հիշում է, որ հենց եկավ Աջիձոր, դարձավ այնտեղի միակ «բանը» բնակիչների աչքերում: «Ինձնից ակնկալում էին պատմել հեռավոր երկրների, իմ, ընտանիքիս մասին: Երկար ժամանակ ես էի նորությունը, ես էի բանը», - հիշում է նա: Ի պատասխան՝ ես ժպտում եմ ու ասում․ - Մինչև որ դարձաք «բան չկա»: Հետևում է Մարիայի պատասխանը. - Ճիշտ այդպես: Դուք հիմա ծիծաղում եք, բայց դա իմ ռազմավարությունն էր՝ դառնալ «բան չկա»: - Հաջողվե՞ց։ - Այո՜, հաջողվեց: Ինչ-որ իմաստով, որպեսզի հասկանայի «բան չկան», պետք է ինքս դառնայի «բան չկա»։ Առաջին բանը, որ Մարիան արեց, իր արտաքինը փոխելն էր։ Նա սկսեց մազերը դեպի հետ ձիգ հյուսել, գունավոր հագուստը սև ու փակ հագուստով փոխարինել․ ո՛չ մի բաց կամ նեղ հագուստ: Այնուհետև նա սկսեց մտերիմ կապեր հաստատել իրեն հյուրընկալող ընտանիքի հետ, որպեսզի այն դառնար իրեն աջակցող և պաշտպանող մարդկանց ցանց: Մարիան ու նրա հյուրընկալի մայրը մտերիմ ընկերներ դարձան։ «Մենք սուրճ էինք խմում, միասին ինչ-որ բան էինք թխում, ես խնդրում էի նրան ինձ ճաշ եփել սովորեցնել, թողնել, որ այգու գործերում օգնեմ»,- հիշում է նա: Երբ ես հարցրի, թե ինչ հայկական ուտեստներ սովորեց պատրաստել, Մարիան հայերենով պատասխանեց. - Տոլմա, կլոր գաթա, ավելուկով աղցան։ Բայց ամենակարևոր քայլը, որ Մարիան ձեռնարկեց, իր ընտանիքին Աջիձոր բերելն էր: «Հիմա Դուք կծիծաղեք (ամուսինս այնքա՜ն ծիծաղեց), բայց ես այնտեղ տարա նրան և իմ երկու տղաներին: Ամուսինս քայլում էր առջևից, ես փոքր քայլերով հետևում էի նրան, և նա հարցնում էր՝ ի՞նչ է կատարվում: Հետո ես նրան տարա բոլոր այն մարդկանց մոտ, որոնց հետ խոսել էի, բոլոր մարդկանց մոտ, որոնց ճանաչում էի, և ասացի նրանց՝ սա իմ ամուսի՜նն է: Ես պտտվում էի նրա շուրջը, սուրճ մատուցում և ինձ պահում այնքան (որ բառն է՞ր) համեստ, հանգիստ (վերջին բառերն ասում է հայերենով,- խմբ․)», - պատմում է նա: Մարիան այսօրվա պես հիշում է 2023-ի հուլիսյան առավոտներից մեկը։ Նա իր որդիների հետ անցնում էր կենտրոնական հրապարակով, որտեղ տղամարդկանց մի խումբ հավաքված էր շվաքարանում (բիսեդկա): «Տղամարդիկ նույնիսկ չշրջվեցին ինձ նայելու: Դա առաջին անգամն էր, որ նրանք չնայեցին: Ու ես հասկացա, որ դարձել եմ «ոչ մի հետաքրքիր բան»: Վերջապե՜ս», - ասում է նա: *** 2023-ի հունիսն էր: Մարիան նստած էր Աջիձորի կենտրոնական հրապարակում և դիտարկում էր շուրջը: Աշան անցնում էր իր երկնագույն Լադայով: Նա կանգնեցրեց մեքենան, իջեցրեց պատուհանն ու ձայն տվեց Մարիային. - Էլի հրապարակո՞ւմ ես: Չձանձրացա՞ր: Ստեղ բան չկա․ ո՛չ մի հետաքրքիր բան: Սպասելու բան չկա: Բոլորը թողնում գնում են, ու դու էլ պետք է հեռանաս, աղջիկ ջան․․․ Մարիան, սակայն, նշում է՝ «բան չկան» այս պատմության միայն առաջին մասն է։ Չնայած ամեն ինչին՝ մարդիկ դեռ ապրում են Աջիձորում: Բնակիչները՝ հատկապես կանայք, վերօգտագործում են անսարք առարկաները, մինչ տղամարդիկ հաճախ են մեկնում արտագնա աշխատանքի ու դրամական փոխանցումներ անում: Սփյուռքի կապիտալը գալիս է քաղաք՝ փորձելով այստեղ ինչ-որ մի «բան» բերել: Առաջիկայում լույս են տեսնելու Մարիայի գիտական նոր հոդվածները, որտեղ նկարագրված է, թե ինչպես են մարդիկ ապրում Աջիձորում՝ իրենց ընկալած «բան չկայի» հետ կողք կողքի։ «Ստեղծելով ինչ-որ բան ոչնչից, ինչպես Աստված ստեղծեց բանը դատարկությունից, որն ի սկզբանե էր»,- ասում է գիտնականը: Հեղինակ՝ Աննա ՍահակյանԼուսանկարները՝ Ռոման ԱբովյանիԳլխավոր նկարը՝ Սուսինա Խաչատրյանի Կարդացեք նաև «Հանրագիտ» շարքի նախորդ հոդվածը՝ «Պատերազմ և խաղաղություն․ հաղթանակի հակադիր նարատիվները Հայաստանում և Ադրբեջանում | Հանրագիտ» «Հանրագիտ» շարքն իրականացվում է «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի» (ԵԳԱԾ) ֆինանսավորմամբ։

19:50 - 30 ապրիլի, 2025

Մեղադրողը միջնորդեց 18 տարվա ազատազրկման դատապարտել մայոր Իշխան Վահանյանին

44-օրյա պատերազմի ժամանակ Ջրականի 5-րդ ուսումնական գումարտակի հրամանատար Իշխան Վահանյանի վերաբերյալ քրեական գործի քննությունը մոտենում է ավարտին։ Շուրջ 3 տարվա քննությունից հետո Երեւանի ընդհանուր իրավասության քրեական դատարանում այսօր հրապարակվեց մեղադրական ճառը։ Հանրային մեղադրող, Զինվորական դատախազության ավագ դատախազ Գեւորգ Ավետիսյանը միջնորդեց Վահանյանին մեղավոր ճանաչել մեղսագրվող հանցանքների կատարման մեջ՝ դատապարտելով նրան 18 տարի ժամկետով ազատազրկման։ Հիշեցնենք՝ մայոր Իշխան Վահանյանը մեղադրվում է պատերազմի ժամանակ անձնական շահագրգռվածությունից ելնելով՝ իշխանության անգործության եւ մարտի դաշտը ինքնակամ լքելու մեջ: Նա կալանավորված է եւ առաջադրված մեղադրանքը չի ընդունում։ Ճառի սկզբում հանրային մեղադրող Գեւորգ Ավետիսյանը մանրամասն հիշեցրեց իրադարձությունները, որ նկարագրված են Իշխան Վահանյանի մեղադրանքում, ապա առանձնացրեց ու վերլուծեց այն բոլոր ցուցմունքները, որոնք, ըստ նրա, արժանահավատ են եւ հաստատում են Վահանյանի մեղքը։ Նշենք, որ ճառը դատավարության կողմերի եզրափակիչ ելույթն է, որի ընթացքում նրանք ամփոփում են ողջ դատաքննությունը՝ հիշատակելով դատարանում հետազոտված այն բոլոր ապացույցները, որոնցով, իրենց գնահատմամբ, հաստատվում կամ հերքվում է մեղադրանքը։ Կատարվածի հետեւանքով զոհվել է առնվազն 16, վիրավորվել 6, գերեվարվել 7 զինծառայող Մեղադրական ճառի համաձայն՝ իրադարձությունները տեղի են ունեցել հետեւյալ կերպ․ 2020 թ․ հոկտեմբերի 8-ին Ջրականի զորամասի հրամանատար Արթուր Քարամյանը Իշխան Վահանյանին հրաման է տվել իր ենթակայության ներքո գտնվող գումարտակի անձնակազմի հետ տեղափոխվել Արցախի Հանրապետության Հադրութ քաղաքի մոտակայքում գտնվող Խուռհատ սար եւ իրականացնել հիշյալ վայրում տեղակայված մարտական դիրքերի պաշտպանությունը՝ կանխելով հակառակորդի առաջխաղացումը: Հոկտեմբերի 9-ին հրամանը կատարվել է։ Հոկտեմբերի 10-ին՝ ժամը 12:00-ի սահմաններում, հակառակորդն անցել է հարձակման։ Ըստ մեղադրանքի՝ մարտական գործողությունների ժամանակ Իշխան Վահանյանը չի կատարել մի շարք իրավական ակտերով իր վրա դրված պարտականությունները եւ որևէ միջոց չի ձեռնարկել առաջադրված խնդրի կատարումն ապահովելու ուղղությամբ։ Փոխարենը նա, այլ մարտական գործողությունների ընթացքում աջ ազդոսկրի վերին շրջանում բեկորային թեթև վնասվածք ստանալը որպես պատրվակ օգտագործելով, վերցրել է վերադաս հրամանատարության հետ կայուն կապ հաստատելու համար նախատեսված «Հայտեռա» տեսակի միակ կապի միջոցը, պարտականությունների կատարումը տեղակալներից որևէ մեկին չի փոխանցել, անձնակազմին թողել է առանց պատշաճ ղեկավարման եւ ղեկավարման միջոցների եւ ինքնակամ լքել մարտադաշտը։ Հանրային մեղադրող Գեւորգ Ավետիսյանը Մեղադրող Գեւորգ Ավետիսյանն ընդգծեց՝ Վահանյանի դրսևորած իշխանության անգործությունն անզգուշությամբ առաջացրել է ծանր հետևանքներ։ Մասնավորապես, 5-րդ գումարտակի անձնակազմը, մնալով առանց պատշաճ հրամանատարական ղեկավարման եւ կապի միջոցի, մատնվել է խուճապի, փորձել է հնարավոր միջոցներով պաշտպանվել, սակայն համակարգված մարտական գործողություններ վարելու և միասնական ղեկավարման բացակայության պայմաններում դա նրանց չի հաջողվել։ Հնարավորություն չունենալով վերադաս շտաբից տեղեկանալ հակառակորդի՝ Հադրութ քաղաք ներթափանցելու վերաբերյալ՝ գումարտակի անձնակազմի մի մասը նահանջել է այդ ուղղությամբ, որոնցից, ի թիվս այլոց (առ այսօր Խուռհատ սարի մարտական օպերացիային մասնակցած անձանց ամբողջական ցանկ առկա չէ-հեղ․), զոհվել են պարտադիր ժամկետային զինծառայողներ՝ Տիգրան Ագանեսյանը Նարեկ Ղազարյանը Հարութ Ղարախանյանը Սուրեն Խեչումյանը Էրիկ Մարտիրոսյանը Արտաշես Այվազյանը Հայկ Հարությունյանը Սասուն Պետրոսյանը Ալբերտ Ստեփանյանը Սամվել Սամբատովը Կարեն Ներսեսյանը Գրիշա Գրիգորյանը Դավիթ Ադոյանը Արտյոմ Մկրտչյանը Արման Գաբրիելյանը Ռաֆիկ Սահակյանը։ Հակառակորդի կողմից գերեվարվել են՝ Էրիկ Գասպարյանը Ալբերտ Գրիգորյանը Նարեկ Սիրունյանը Էրիկ Խաչատրյանը Ռոբերտ Վարդանյանը Կարեն Մանուկյանը Արայիկ Գալստյանը։ Տարբեր աստիճանի մարմնական վնասվածքներ են ստացել պարտադիր ժամկետային զինծառայողներ՝ Արման Արմաղանյանը Արթուր Հարությունյանը Նիկոլայ Ստեփանյանը Դավիթ Սահակյանը Արսեն Այվազյանը Ռուսլան Թումանյանը։ Մեղադրողը պնդեց՝ Վահանյանը, որպես հրամանատար, պարտավոր է եղել անձնուրաց ծառայել եւ եղած միջոցներով ազդել մարտի վրա Ըստ մեղադրողի՝ առաջին հարցը, որը Իշխան Վահանյանին առաջադրված մեղադրանքի շրջանակում ենթակա է քննարկման, նրա պետ կամ պաշտոնատար անձ հանդիսանալու հանգամանքն է (375-րդ հոդվածով նախատեսված հանցագործության սուբյեկտ). «Քրեական գործով ձեռք բերված և հետազոտված՝ ՊԲ նախկին հրամանատարի՝ 09.10.2020 թվականի թիվ 2224-Ա հրամանի համաձայն՝ Իշխան Վահանյանը նույն օրն ազատվել է զորամասի 5-րդ հրաձգային գումարտակի հրամանատարի տեղակալ-շտաբի պետի պաշտոնից և նշանակվել՝ որպես նույն գումարտակի հրամանատար: Որպես այդպիսին, ամբաստանյալ Վահանյանը եւս, թե՛ նախաքննության և թե՛ դատաքաննության ընթացքում չվիճարկեց իր կողմից պաշտոնատար անձ հանդիսանալու հանգամանքը»,- նշեց մեղադրողը։ Երկրորդ հարցը, ըստ նրա, հետևյալն է. 2020 թ․ հոկտեմբերի 10-ի դրությամբ Իշխան Վահանյանի վրա օրենքով կամ այլ իրավական ակտերով դրված եղե՞լ են այնպիսի պարտականություններ, որոնք նա պարտավոր էր կատարել Խուռհատ սարում տեղի ունեցած մարտական գործողությունների, ինչպես նաև ստորաբաժանման նահանջը կազմակերպելու և իր պարտականությունները ենթակա անձնակազմի սպաներից որևէ մեկին փոխանցելու ժամանակ։ Մեղադրող Գեւորգ Ավետիսյանը մանրամասն թվարկեց «ՀՀ ԶՈՒ ներքին ծառայության կանոնագիրքը հաստատելու մասին» ՀՀ օրենքով եւ Մարտական կանոնադրությամբ սահմանված զինծառայողի, հրամանատարի, գումարտակի հրամանատարի, շտաբի պետի այն պարտականությունները, որոնք տվյալ դեպքում վերաբերելի են Վահանյանին․ Հրամանատարը (պետը) պատասխանատու է ենթակա անձնակազմի կողմից զինվորական ծառայության անվտանգության պահանջների կատարման համար և պարտավոր է միջոցներ ձեռնարկել անձնակազմին զոհվելուց, խեղվելուց զերծ պահելու համար, սահմանել անվտանգության ապահովման անհրաժեշտ պահանջներ, մարտական ծառայության ժամանակ պահանջել ենթականերից խստագույն կատարել նշված պահանջները: Գումարտակի հրամանատարն անձամբ պատասխանատու է ընդունվող որոշումների, ենթակա ստորաբաժանումների ճիշտ կիրառման և նրանց՝ առաջադրված խնդիրների կատաման համար: Նա պարտավոր է սահմանված ժամկետներում կազմակերպել ավագ պետի առաջադրված խնդիրների կատարումը, ղեկավարել ենթակա ստորաբաժանումների անմիջական նախապատրաստությունը մարտին (ստացած խնդրի կատարմանը), ինչպես նաև անընդհատ ու հաստատակամորեն ղեկավարել նրանց, հետևողականորեն հասնել ընդունած որոշումը սահմանված ժամկետներում կատարելուն: Գումարտակի նահանջը կազմակերպվում ու իրականացվում է ստորաբաժանումները հակառակորդի գերազանցող ուժերի հարվածներից հեռացնելու, հետագա գործողությունների համար ավելի բարենպաստ դիրք զբաղեցնելու, այլ ուղղություններում օգտագործելու համար ուժերի մի մասն ազատելու (դուրս բերելու) նպատակով: Այն անցկացվում է միայն ավագ պետի հրամանով կամ թույլտվությամբ, պետք է մանրակրկիտ նախապատրաստվի և իրականացվի կազմակերպված ու գաղտնի՝ գումարտակը (վաշտը) մարտունակ վիճակում (Ձեր ուշադրություննեմ հրավիրում այդ պահանջին) ժամանակին որոշված շրջան (Սա ևս կարևոր է մեղադրանքի հիմնավորվածությունը քննարկելու տեսանկյունից) հասնելով կամ նշանակված պաշտպանության շրջանը զբաղեցնելով [...]»։ [...] Գեւորգ Ավետիսյանը հիշատակեց նաեւ մի քանի վկաների ցուցմունքներ, որոնք եւս փաստել են, որ հրամանատարի վրա դրված են եղել վերոնշյալ պարտականությունները։ Նախագահող դատավոր Ջոն Հայրապետյանը Օրինակ՝ 18-րդ հրաձգային դիվիզիայի նախկին հրամանատար, պահեստազորի գեներալ-մայոր Կարեն Առստամյանը հայտնել է, որ ըստ մարտական կանոնագրքերի՝ վիրավորման դեպքում մարտի դաշտից դուրս գալու պարագայում հրամանատարը, սահմանված կարգի համաձայն, պարտավոր է իր լիազորությունները և իր մոտ առկա կապի միջոցները փոխանցել իրեն փոխարինողին և այդ մասին հայտնել վերադասին։ Մեկ այլ վկա վկա, զորամասի օպերատիվ բաժանմունքի նախկին պետ-շտաբի պետի տեղակալ, փոխգնդապետ Ռյուրիկ Սեմյոնովը հայտնել է, որ ըստ Մարտական կանոնադրոության՝ նահանջը պետք է իրականացվի կազմակերպված, որպեսզի ենթակա անձնակազմը տեղյակ լինի իր հետագա գործողությունների մասին, իմանա, թե որ ուղղությամբ է դուրս գալու և չընկնի խուճապի մեջ: Նույն գումարտակի հրամանատարի նախկին տեղակալ-շտաբի պետ Հայկազ Գրիգորյանն էլ հայտնել է, որ Իշխան Վահանյանը, Մարտական կանոնադրությունների համաձայն, պարտավոր է եղել մինչ հեռանալը իր փոխարեն, եթե անգամ վիրավորում էր ստացել, նշանակել պաշտոնակատար, խնդիրներ առաջարել եւ այդ մասին զեկուցել վերադասին ու փոխանցել կապի միջոցները․ «Վերը նշված, ինչպես նաև քրեական գործում առկա այլ ապացույցների վերլուծությունից ակնհայտ է, որ գործով հաստատվել է 10.10.2020 թվականի դրությամբ գումարտակի հրամանատար հանդիսացող Իշխան Արմենի Վահանյանի վրա ՀՀ ԶՈՒ ներքին ծառայության կանոնագրքի և մարտական կանոնադրության՝ առաջադրված մեղադրանքում նշված կետերով դրված պարտականությունների առկայությունը: Մասնավորապես այն, որ Իշխան Վահանյանը պարտավոր է եղել անձնուրաց կերպով ծառայել իր ժողովրդին, արիաբար, հմտորեն, չխնայելով սեփական արյունը և նույնիսկ կյանքը, պաշտպանել հայրենիքը, անսասան տանել զինվորական ծառայության դժվարությունները, խստորեն պահպանել ՀՀ Սահմանադրությունն ու օրենքները, հմտորեն ղեկավարել գումարտակը, իր բացակայության դեպքում պարտականությունների կատարումը թողնել տեղակալին, մարտի վճռական պահերին գտնվել առավել կարևոր ուղղությունում և իր ենթակայության տակ եղած ուժերով ու միջոցներով ժամանակին ազդել մարտի վրա, իրավիճակի կտրուկ փոփոխության դեպքում ավագ պետի ընդհանուր մտահղացման սահմաններում ընդունել նոր որոշում և խնդիրներ առաջադրել ենթակա ստորաբաժանումներին, պաշտպանության շրջանը շրջանցելու դեպքում կազմակերպել շրջանաձև պաշտպանություն և շարունակել պահել զբաղեցրած դիրքերը, իսկ հարկադրաբար նահանջի անհրաժեշտության դեպքում ավագ պետի հրամանով կամ թույլտվությամբ, կանոնադրությամբ սահմանված կարգով, կազմակերպել ստորաբաժանման նահանջը՝ սահմանելով այն շրջանը, որտեղ պարտավոր է նահանջել գումարտակը»,- պնդեց մեղադրողը։ Ըստ մեղադրողի՝ բազում ցուցմունքներով հերքվել է Վահանյանի այն պնդումը, թե ինքը կատարել է իր պարտականությունները Երրորդ հարցն էլ, ըստ մեղադրողի, որ պաշտոնեական անգործության հանցակազմի առկայությունը կամ բացակայությունը հաստատելու համար ենթակա է քննարկման, հետեւյալն է․ Իշխան Վահանյանը, որպես գումարտաակի հրամանատար, կատարե՞լ է իր վրա դրված վերը նշված պարտականությունները, թե՞ ոչ կամ այլ խոսքով՝ դրսևորե՞լ է անգործություն թե՞ ոչ. «Եթե նախորդ երկու դեպքերում Իշխան Վահանյանը որևէ առարկություն չհայտնեց, ապա վերը նշված հարցի շուրջ թե նախաքննության, թե դատաքննության ժամանակ հայնեց, որ ինքը կատարել է իր վրա օրենսդրությամբ և Մարտական կանոնագրքերով դրված պարտականությունները, և մարտադաշտից հեռացել է իր այդ պարտականությունները կատարելուց հետո, երբ ստացած վիրավորման պատճառով այլևս հնարավոր չի եղել մնալ տեղում կամ տեղաշարժվել։ Հայտնեց նաեւ, որ առաջացած հետևանքները իր մեղքով»,- նկատեց մեղադրողը։ Վերջինիս խոսքով՝ իր այս ցուցմունքով Իշխան Վահանյանը նպատակ է հետապնդել խուսափել քրեական պատասխանատվությունից և դատարանում ճանաչվել անմեղ: Նրա հայտնած տեղեկությունները, սակայն, ըստ մեղադրողի, հերքվում են մի շարք վկաների ցուցմունքներով․ Տուժողների իրավահաջորդները «Օրինակ՝ զորամասի նախկին հրամանատար Արթուր Քարամյանն իր ցուցմունքով հայտնել է, որ 10.10.2020 թվականին Իշխան Վահանյանը զանգահարել է իրեն և խուճապահար վիճակում զեկուցել, որ հակառակորդը հարձակում է գործել, ինչի արդյունքում զորքը փախչում է, բացի այդ, ունեն զոհեր և վիրավորներ, ինքը նույնպես վիրավոր է, ինչի համար նահանջում են, իսկ Վահանյանը ցանկանում է հեռանալ։ Տեղեկանալով, որ Վահանյանը ծանր վիրավորում չի ստացել, հայտնել է, որ պետք չէ խուճապի մատնվել և հեռանալ, անհրաժեշտ է զորքին հավաքել և շարունակել ղեկավարել զորքը: Այնուհետև, Իշխան Վահանյանը երկրորդ անգամ զանգահարել է իրեն և հայտնել, որ գրեթե հասել է Հադրութ քաղաք, ինչին պատասխանել է, որ հակառակորդի կողմից գրավված լինելու պատճառով պետք չէ գնալ Հադրութի վերևի գյուղի ուղղությամբ, սակայն այդ ընթացքում տեղյակ չի եղել, որ Վահանյանը չի կատարել իր հրամանը և առանձնացել է գումարտակի անձնակազմից: Նշել է նաև, որ ինքը որևէ կերպ տեղեկացված չի եղել Վահանյանի կողմից հրամանատարությունը այլ սպայի հանձնելու մասին, մինդեռ այդ մասին նա պարտավոր է եղել հայտնել: Ինքը դեպքի օրը գումարտակի սպաներից կապի մեջ է գտնվել միայն Իշխան Վահանյանի հետ: Եթե ենթակա անձնակազմը լիներ Վահանյանի ղեկավարության ներքո, ինքը ոչ Վահանյանին և ոչ էլ անձնակազմին դեպի Հադրութի ուղղությամբ չէր ուղղորդի: Վերլուծելով Խուռհատ սարում տեղի ունեցած դեպքերը՝ կարծիք է հայտնել, որ այնտեղ պատշաճ կերպով չի կազմակերպվել նահանջը, իսկ թեթև վիրավորում ստացած գումարտակի հրամանատարի փախուստը ազդել է ենթակա անձնակազմի մոտ խուճապ առաջացնելու և նմանատիպ զոհեր տալու տեսանկյունից,- հիշեցրեց մեղադրողը։ Վերջինիս պնդմամբ՝ ամբաստանյալի ցուցմունքը հերքվել է նաև նրա տեղակալ-շտաբի պետ Հայկազ Գրիգորյանի՝ հետեւյալ ցուցմունքներով․ «(․․․) Երբ անձնակազմը իջել է սարի ներքևի հատվածի խաչմերուկ, գումարտակի հրամանատար Իշխան Վահանյանը, պատճառաբանելով, թե վիրավոր է, միայնակ նստել է տեղում գտնվող ավտոմեքենաներից մեկը և իր հետ վերցնելով կապի միջոցները, հեռացել՝ չսահմանելով անգամ իրենց հետագա գործողությունների շրջանակը կամ նահանջ կատարելու ուղղությունը: Անձնակազմը, տեսնելով կատարվածը, ավելի է մատնվել խուճապի: Իշխան Վահանյանի հեռանալուց հետո կապի բացակայության, կոնկրետ նահանջի ուղղությունը չիմանալու պատճառով 5-ից 6 ժամ ինքը և մյուս սպաները փորձել են դուրս գալ տեղանքից, բացի այդ կապի դուրս գալ գնդի հրամանատարի հետ, սակայն չի հաջողվել, բոլոր ուղղություններից կրակել են իրենց ուղղությամբ: Հակառակորդի կրակոցների ազդեցության տակ ավագ լեյտենանտ Հովիկ Մուրադյանը և կամավոր Արտյոմը շարժվել են Վանք գյուղի ուղղությամբ, իսկ իրենք՝ մոտ 35 զինվորով և 4 սպաներով, փորձել են բարձրանալ նույն զորամասի 3-րդ գումարտակի ուղղությամբ, ինչը չի ստացվել, քանի որ այդ հատվածից ևս կրակոցներ են հնչել։ Այնուհետև փոխել են ուղղությունը և կարողացել շրջափակումից դուրս գալ՝ գնալով Սարուշեն գյուղի ուղղությամբ»: Վահանյանի ցուցմունքի արժանահավատությունը գնահատելու համատեքստում մեղադրողը հիշեցրեց, որ Հայկազ Գրիգորյանը դատարանում հայտարարել է, որ դատական նիստերի դահլիճ ներկայանալու ժամանակ, երբ ինքն ու Իշխան Վահանյանը կալանավորական նույն մեքենայում են եղել, Վահանյանը փորձել է համոզել, որ Գրիգորյանը դատարանում հայտնի, թե ինքն իբր կապի միջոցները և հրամանատարությունը փոխանցել է նրան, ու ինքն իրականում լուրջ վիրավորում է ստացած եղել, ինչին, սակայն, Գրիգորյանը չի համաձայնվել։ Ի թիվս այլնի, մեղադրողը հիշատակեց նաեւ սխալ ուղղությամբ գնացած, 70-օրյա շրջափակումից հրաշքով փրկված զինծառայողների ցուցմունքները (նրանց ցուցմունքները՝ 1,2,3,4,5,6)։ Միակ ցուցմունքը, որ հանրային մեղադրող Գեւորգ Ավետիսյանը գնահատեց անարժանահավատ, կապի ծառայության պետ Վիգեն Ծատրյանինն էր․ «Վիգեն Ծատրյանից որևէ այլ վկա սույն քրեական գործի շրջանակներում չհայտնեց կապի միջոցներ ունենալու մասին: Խոսքը լիցքավորում ունեցող կամ սարքին վիճակում գտնվող կապի միջոցների մասին է: Ծատրյանը հանդիսացել է կապի ծառայության պետը, ով անմիջական պատասխանատվություն է կրել կապի միջոցների համալրվածության, բաշխման և սարքինության համար, եւ չի բացառվում, որ իր ծառայությունը դրական ներկայացնելու և հնարավոր խնդիրներից խուսափելու համար է նման բովանդակության ցուցմունք տվել։ Բացի այդ, քրեական գործում առկա է ձայնագրություն, որտեղ Վիգեն Ծատրյանի ենթակա Հովհաննես Մուրադյանը, ով եղել է գումարտակի կապի թիվ մեկ պատասխանատուն, հեռախոսային խոսակցության ժամանակ ևս հայտնում է, որ ինքը կապ չունի, ինչով պայմանավորված էլ զանգահարել է ոչ թե զորամասի հրամանատարությունից որևէ մեկին, այլ զինծառայողների ծնողներին»,- ասաց Ավետիսյանը։ Նա պնդեց՝ Իշխան Վահանյանը 10.10.2020 թվականին Խուռհատ սարում տեղի ունեցած մարտական գործողությունների ժամանակ, գտնվելով նշված հատվածում, չի իրականացրել որևէ գործողություն, որն ուղղված կլինի իր վրա ՀՀ ԶՈՒ ներքին ծառայության կանոնագրքով և մարտական կանոնագրքով սահմանված պարտականությունների կատարմանը: Ըստ մեղադրողի՝ Վահանյանը պարզապես նախընտրել է հոսպիտալ տեղափոխվելը Չորրորդ հարցը, որ առաջ քաշեց Գեւորգ Ավետիսյանը, հետեւյալն էր, Վահանյանն ունեցե՞լ է հնարավորություն կատարելու իր վրա դրված պարտականությունները․ «Այս հարցի շուրջ ցուցմունք տալուց Իշխան Վահանյանը նշել է, որ ինքը որոշակիորեն զրկված է եղել նաև իր պարտականությունները կատարելու լիարժեք հնարավորությունից: Որպես այդպիսին, դրանք կապել է երկու հանգամանքների հետ՝ աջ ազդրի շրջանում ստացած մարմնական վնասվածքի, որը զրկել է մարտադաշտում իրեն ազատ գործելու և երկար մնալու հնարավորությունից, եւ ենթակա անձնակազմի կողմից խուճապահար վիճակում Խուռհատ սարից իջնելու և բարոյահոգեբանական վատ վիճակում իրենց կողմից տրված հրամանները չլսելու և չկատարելու հետ: Ինչպես նախորդ դեպքում, այս հանգամանքը ևս հերքվել է քրեական գործում առկա ապացույցներով»։ Մեղադրողը դարձյալ մեջբերեց Վահանյանի տեղակալ Հայկազ Գրիգորյանի ցուցմունքը այն մասին, որ իր գնահատմամբ Վահանյանն ի վիճակի է եղել կատարել իր վրա դրված պարտականությունները, ավելին, նրա գործողություններն իրեն կասկածելի են թվացել, քանի որ վիրավորին ինքը ասոցացնում է այնպիսի վնասվածքների հետ, որոնց դեպքում անձը զրկվում է ինքնուրույն տեղաշարժվելու հնարավորությունից, այլապես գլխացավը կամ ոտքի ցավն իր համար վիրավորում չէ: Վահանյանը մշտապես ոտքի վրա է կանգնած եղել և տեղաշարժվել ինքնուրույն, ինքը որևէ օգնություն նրան չի ցուցաբերել․ «Հիշեցնեմ, որ Հայկազ Գրիգորյանը նշեց նաև այն մասին, որ դատական նիստերի դահլիճ ներկայանալու ժամանակ ի թիվս այլնի Վահանյանը փորձել է Հայկազ Գրիգորյանին համոզել լուրջ վիրավորում ստանալու մասին»,- ընդգծեց նա։ Նրա խոսքով՝ ՊԲ 18-րդ ՀԴ-ի նախկին հրամանատար, պահեստազորի գեներալ-մայոր Կարեն Առստամյանը եւս նշել է, որ թեթև վիրավորումը, որը կյանքին վտանգ սպառնացող չէ, հնարավոր է բուժել նաև մարտադաշտում: Ամեն դեպքում ցանկացած հրամանատար պարտավոր է գտնվել իր զորքի կողքին և կատարել վերադասի ցուցումները․ «Միաժամանակ բոլոր վկաներն առանց բացառության հայտնեցին, որ թեև իրենց բարոյահոգեբանական վիճակը լավ չի եղել, սակայն դա իրենց չի զրկել վերադաս հրամանատարության հրամանները լսելու և դրանք կատարելու ունակությունից»։ Ըստ մեղադրողի՝ Իշխան Վահանյանի կողմից մարտադաշտում մնալու և իր պարտականությունները կատարելու հնարավորությունը հիմնավորվել է նաև դատաքննության ընթացքում դատարանի կողմից իրականացված հարցման պատասխանով, որով ուղղակիորեն նշված է, որ նման վիրավորումների դեպքում բուժօգնությունը տրամադրվում է տեղում, առկա սանիտարական միջոցներով. «Այսպիսով՝ ելնելով վերոգրյալից, վերը նշված ապացույցները համադրելով քրեական գործում առկա մյուս ապացույցների հետ, կարելի է փաստել, որ Իշխան Վահանյանը, թե ստացած վիրավորման, թե՛ զորքի բարոյահոգաբանական վատ վիճակում գտնվելու պայմաններում, հնարավորություն ունեցել է իրականացնել իր վրա դրված պարտականությունները և մնալ մարտադաշտում, ինչը չի կատարել և նախընտրել է հոսպիտալ տեղափոխվելը»,,- նշեց մեղադրողը։ Վերադաս հրամանատարությունը տեղյակ եղել է, որ թշնամին Հադրութում է Դատախազ Գեւորգ Ավետիսյանն իր ելույթում շեշտեց՝ հետազոտված ապացույցներով հիմնավորվել է, որ վերադաս հրամանատարությունը՝ զորամասի հրամանատար Արթուր Քյարամյանի գլխավորությամբ, տեղյակ եղել է հակառակորդի՝ Հադրութում գտնվելու մասին: Նա դա հայտնել է Իշխան Վահանյանին, սակայն վերջինս այդ մասին թե՛ Խուռհատ սարում գտնվելու, թե՛ շրջափակման մեջ մնացածների հետ հեռախոսով զրուցելու ժամանակ չի տեղեկացրել: Ավետիսյանի խոսքով՝ քրեական գործում եղած ապացույցներով հիմնավորվում է նաև, որ Հադրութ չգնալու և սահմանված ուղղության նշված լինելու պարագայում Հովհաննես Մուրադյանի և «Քեռի» մականունով կամավորականի ուղեկցությամբ դեպի Վանք գյուղ իջած զինծառայողները հնարավորություն ունեցել են դուրս գալու, քանի որ Հայկազ Գրիգորյանի, Վազգեն Վարդանյանի և մյուս զինծառայողների ուղեկցությամբ դուրս եկած անձնակազմը առանց լուրջ մարդկային կորուստների կարողացել են դուրս գալ մարտի դաշտից: Ճանապարհին վիրավորում է ստացել ընդամենը մեկ զինծառայող, որը հաջորդ օրը դուրս է բերվել: Այս համատեքստում մեղադրողը մեջբերեց նաեւ վկա Արսեն Ղուկասյանի կողմից դեռևս նախաքննության ընթացքում ներկայացված լազերային սկավառակի զննության արձանագրությունը, որը ցույց է տալիս՝ եղե՞լ է արդյոք անկառավարելի վիճակ, թե՞ ոչ, սպայակազմը և ժամկետային զինծառայողներն ունեցե՞լ են վերադաս հարամանատարության կողմից ուղղորդման կամ սահմանված կարգով նահանջ կատարելու կարիք, թե՞ ոչ, կամ ունեցե՞լ են արդյոք սահմանված բնագիծ կամ ուղղություն, որով պետք է նահանջեին: Նշենք, որ Արսեն Ղուկասյանը անհետ կորած զինծառայող Սարգիս Ղուկասյանի հորեղբայրն է։ Շրջափակման մեջ գտնվող Սարգիսը զանգահարել է հորեղբորը եւ օգնություն խնդրել։ Վերջինս էլ այդ խոսակցությունը ձայնագրել եւ հետագայում փոխանցել է քննչական մարմնին։ Մեղադրյալ Իշխան Վահանյանը, հանրային պաշտպան Սիրանուշ Հարությունյանը Սարգիս Ղուկասյան- Ուզում ես՝ տամ ավելի լավ իմացող մարդու, թող ինքը տեղանքը նկարագրի, հետո զապիս արեք, ուղարկեք։ Արսեն Ղուկասյան- Շուտ արեք, շուտ արեք։ Սարգիս Ղուկասյան- Արեք, ով գիտի տեղանքը: Մուրադյա՛ն, տվեք Մուրադյանին հեռախոսը։ Հովհաննես Մուրադյան- Ախպերս, լսո՞ւմ ես։ Արսեն Ղուկասյան- Հա, ասա, սաղ ասա միանգամից, շուտ․․․ Հովհաննես Մուրադյան- Նայի, Հադրութի պոստից, որ նայում ես դեպի հակառակորդը, հենց ուղիղ աջ կողմը մենք անտառի մեջ ենք, ես ԿԳԲ-ի զորքին ասացի, որ մենք էդ սարի գլխին անտառի երեք տեղ պոստ ունենք դրած, հիմի էդ պոստի վրից կրակում են մեզ: Պտի իմանանք՝ եթե մերոնք են, ասեն՝ չկրակեն, հելնենք գոնե էնտեղ: Արսեն Ղուկասյան-Դե, էդքանը պետքա փոխանցենք։ Հովհաննես Մուրադյան- Հա, ախպեր, թեկուզ համար-մամար խոսացեք կգբ-շնիկներ են, հաստատ իրանք գիտեն: Արսեն Ղուկասյան- Լավ, հենց հիմա կանենք: Հովհաննես Մուրադյան- Մեկին ասա՝ հետս կապնվի, մեկ էլ ջոգենք՝ զորքը ոնց կարանք տանենք ավելի ապահով տեղ: Հա, թող մի հատ զանգեն, սաղ ասեն։ Արսեն Ղուկասյան-Լավ: Արսեն Ղուկասյանը հայտարարել է, որ հիշյալ խոսակցությունից հետո այլևս Սարգիս Ղուկասյանի հետ չի կարողացել կապ հաստատել և մինչ օրս եղբոր որդու՝ Սարգիս Ղուկասյանի գտնվելու վայրը հայտնի չէ: Մյուս ապացույցը սպա-հոգեբան Արայիկ Հայրյանի ցուցմունքն է, որը դատարանում հայտնեց, որ երբ զինծառայողները Խուռհատ սարից եկել են զորամասի ժամանակավոր տեղակայման վայր, ինքն առանձնազրույցներ է ունեցել նրանց հետ։ Վերջիններս հայտնել են, որ իրենց ղեկավար սպա չի եղել, ինչի պատճառով, չիմանալով, թե ուր գնան, բաժանվել են խմբերի ու գնացել տարբեր ուղղություններով: Նշել են, որ այդ մարտերի ժամանակ Վահանյանը թեթև վիրավորման պատրվակով թողել է մարտադաշտն, ինչը հոգեբանական առումով ևս բացասական ազդեցություն է ունեցել իրենց վրա: Մեղադրողի գնահատմամբ՝ Վահանյանը պատերազմի ընթացքում պարբերաբար դրսեւորել է խուսափողական վարքագիծ Իր ելույթի վերջին հատվածում դատախազ Ավետիսյանը հիշեցրեց, որ Իշխան Վահանյանին մեղսագրված է հանցանք, որը դրսեւորվել է մարտական գործողություններին ակտիվ մասնակցություն չունենալու և սեփական կյանքը չվտանգելու անձնական շահագրգռվածությամբ։ Այս հանգամանքը ապացուցելու համար Ավետիսյանը նշեց մի քանի դրվագներ՝ պնդելով, որ Իշխան Վահանյանն օգտագործել է ցանկացած առիթ մարտական գործողությունների շրջանից դուրս գալու համար եւ իր այդ մտադրությունն իրականացնելու համար անգամ օգտագործել է վիրավոր զինծառայողներին օգնություն ցուցաբերելու համար հրամանատարական կետից դուրս գալու հնարավորությունը։ Այդ ժամանակ ձևականորեն կատարել է իր այդ պարտականությունը, և հասնելով զորամասի մշտական տեղակայման վայր, որի թույլտվությունը նա վերադաս հրամանատարի կողմից չի ունեցել, երկու օր բացակայել է մարտական գործողությունների վայրից: Իր այս պնդումը հիմնավորելու համար մեղադրողը հիշատակեց գումարտակի նախկին հրամանատար Գարիկ Վարդերեսյանի ցուցմունքը․ Գարիկ Վարդերեսյանը նշել է նաև, որ 02.10.2020 թվականին, երբ գումարտակի 2-րդ վաշտի անձնակազմը Նյուզգյար գյուղում ենթարկվել է հրետակոծության, Իշխան Վահանյանին հանձնարարել է շտապօգնության մեքենայով ուղևորվել գյուղ և տարածքում գտնվող վիրավորներին տարհանել, սակայն հետագայում տեղեկացել է, որ գյուղի մոտակայքից նա վերցրել է մի քանի վիրավորների և գյուղ չմտնելով, թողնելով վիրավորների մի մասին՝ հեռացել: Դրանից հետո՝ մինչև հոկտեմբերի 4-ն ընկած ժամանակահատվածում, Իշխան Վահանյանը իր հետ կապ չի հաստատել և ինքը տեղեկություն չի ունեցել նրա գտնվելու վայրի մասին։ Վահանյանի խուսափողական վարքագիծը հիմնավորելու համար մեղադրողը մեջբերեց նաեւ վկա Վարազդատ Հովհաննիսյանի ցուցմունքը։ Ըստ դրա՝ Վահանյանը Խուռհատ սարում տեղի ունեցած մարտերի ժամանակ իրեն և գումարտակի այլ ծառայողներին հրամայել է բարձրանալ սարի վրա, իսկ նա մնացել է թիկունքում՝ մոտ 50 մետր իրենցից ներքև։ Երբ առաջին խումբը բարձրացել է վերև, հակառակորդը կրակոցներ են արձակել նրանց ուղղությամբ, ինչի պատճառով սկսել են վիրավորներին տարհանել: Այդ ընթացքում շրջվել են և մոտ 10 մետր հեռավորության վրա նկատել Իշխան Վահանյանին, ով միայնակ նստել է ճանապարհի մոտ կայանված մեքենան և հեռացել՝ իրենց թողնելով մարտական գործողությունների վայրում: Անգամ իր հետ չի տարել ավտոմեքենայի մոտ վազող երեք զինծառայողներին: Մեղադրողը կարեւորեց նաեւ ՀՀ ԱՆ ԴԲԳԳԿ դատաբժիշկ փորձագետ Արշակ Ալեքսանյանի ցուցմունքը, ըստ որի՝ Իշխան Վահանյանի վրա հայտնաբերված մարմնական վնասվածքների առկայության պայմաններում վերջինս հնարավորություն ունեցել է ինքնուրույն գործողություններ կատարելու և տեղաշարժվելու․ «Իշխան Վահանյանը Խուռհատ սարում տեղի ունեցած մարտական գործողությունների ժամանակ 1.5*1.0 սմ չափսերով վիրավարումով լքել է մարտադաշտը, իսկ դրանից առաջ՝ 29.09.2020 թվականին ստացած 2.7*1.0 սմ չափսերով վիրավորումով (ԱՎԵԼԻ ՄԵԾ), շարունակել է իր պարտականությունների կատարումը մինչև 02.10.2020 թվականը ներառյալ»,- ընդգծեց մեղադրողը։ Ամփոփելով իր ելույթը՝ Գեւորգ Ավետիսյանը հայտարարեց․ «Կարծում եմ՝ գործով ձեռք բերված ապացույցների գնահատմամբ ամբաստանյալ Իշխան Վահանյանի մեղքն ամբողջությամբ հիմնավորված է, արարքներին տրվել են քրեաիրավական ճիշտ գնահատականներ և նա ենթակա է քրեական պատասխանատվության առաջադրված մեղադրանքում նշված հոդվածներով: Ուստի միջնորդում եմ Իշխան Վահանյանին մեղավոր ճանաչել ՀՀ նախկին քրեական օրենսգրքի 375-րդ հոդվածի 4-րդ մասով և 380-րդ հոդվածի 1-ին մասով: 375-րդ հոդվածի 4-րդ մասով նախատեսված արարքի կատարման համար, որը համապատասխանում է գործող քրեական օրենսգրքի 549-րդ հոդվածի 3-րդ մասին, նշանակել պատիժ ազատազրկում 11 տարի ժամկետով, իսկ նախկին քրեական օրենսգրքի 380-րդ հոդվածի 1-ին մասով՝ ազատազրկում 9 տարի ժամկետով: Նախկին քրեական օրենսգրքի 66-րդ հոդվածի կանոնների համաձայն՝ պատիժները մասնակի գումարելով՝ վերջնական պատիժ նշանակել ազատազրկում 18 տարի ժամկետով։ Իշխան Վահանյանի նկատմամբ նշանակվող պատժից հաշվանցել վերջինիս կողմից փաստացի կալանքի տակ գտնվելու 3 տարի 8 ամիս 8 օր ժամկետը»,- նշեց մեղադրողը՝ միջնորդելով, որ Վահանյանի նկատմամբ ընտրված խափանման միջոցը մնա անփոփոխ մինչև դատավճռի օրինական ուժի մեջ մտնելը։ Հաջորդ դատական նիստը նշանակվեց հունիսի 3-ին։ Միլենա Խաչիկյան

23:55 - 21 ապրիլի, 2025