ԿԱՐԴԱԼԻՔ

Հայաստանի գիտության սերնդափոխության մարտահրավերը․ տարվող քաղաքականությունն ու իրավիճակը թվերով

2021-ին քիմիկոս Մարինա Աղայանը, որ 2000-ականներին մեկնել էր արտասահման՝ գիտական գործունեություն ծավալելու, ապա թողել էր գիտությունն ու բիզնեսով էր զբաղվում, վերադարձավ Հայաստան՝ Գիտությունների ազգային ակադեմիայի Քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտում հիմնադրելով գիտական նոր թիմ։ Մարինա Աղայանի՝ Հայաստան վերադարձով մեր երկրում երիտասարդ գիտնականների թիվն ավելացավ ևս մեկով։ 2023-ին Հայաստանում եղել է 4312 գիտնական։ Այս գիտնականների շուրջ 31%-ը մինչև 35 տարեկան է, 27%-ը՝ 35-49, 17%-ը՝ 50-64, 25%-ը՝ 65 տարեկան և բարձր։* Գիտնականների տարիքային բաշխվածությունը, սակայն, միշտ չէ, որ այս տեսքն է ունեցել։ 2016 թվականին, օրինակ, 35 տարեկանից ցածր գիտնականներն ընդամենը 25% են կազմել, մինչդեռ 65 և ավելի տարեկան գիտնականները՝ 29%: Հետագա տարիներին այս համամասնությունն աստիճանաբար փոխվել է, իսկ էական փոփոխություն արձանագրվել է 2022 թվականին։ Կառավարությունն այս փոփոխությունը պայմանավորում է գիտության ֆինանսավորման աճով, երիտասարդներին գիտական գործունեության մեջ ներգրավելուն և ասպիրանտներին աջակցելուն միտված ծրագրերի ներդրմամբ։ Գործադիրը, սակայն, դեռ գոհ չէ աճի տեմպից։ Կրթության գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարության Բարձրագույն կրթույթան և գիտության կոմիտեի (ԲԿԳԿ) նախագահն ասում է՝ գիտություն եկած մեկ երիտասարդ գիտնականը համարժեք չէ գիտությունից հեռացած 50 տարեկանից բարձր մեկ գիտնականի։ Կառավարությունը ցանկանում է իրականացնել «արդյունավետ սերնդափոխություն»՝ ստեղծելով երիտասարդներին գիտության մեջ ներգրավելու ինստիտուցիոնալ համակարգ։ Կառավարությունը սերնդափոխության և գիտության ու կրթության մեջ առկա այլ խնդիրները լուծելու նպատակով նախատեսում է խոշորացնել պետական բոլոր բուհերն ու գիտական կազմակերպությունները և դրանց միավորմամբ ստեղծել 6 մեծ համալսարաններ, որտեղ գիտական կազմակերպությունները կգործեն որպես համալսարանների մաս կազմող և ինքնուրույնության որոշակի մակարդակ ունեցող ստորաբաժանումներ։ Բարձրագույն կրթության և գիտության՝ միավորման միջոցով ինտեգրումն, ըստ կառավարության, կլուծի գիտության արդյունավետ սերնդափոխության խնդիրը։ Բուհերից ու գիտական կազմակերպություններից «Ինֆոքոմի» հավաքագրած տվյալները ցույց են տալիս, որ 2024-ին երիտասարդ և միջին տարիքի (մինչև 50 տարեկան) գիտնականների համամասնությամբ առաջատար են բուհերը, նրանցից մի փոքր հետ են մնում գիտական անկախ կառույցները, ապա Գիտությունների ազգային ակադեմիայի (ԳԱԱ) ինստիտուտներն են, իսկ ամենավերջում՝ գերատեսչական գիտական կառույցները։ Ինչպիսին է պատկերը բուհերում Հայաստանի պետական տնտեսագիտական համալսարանը (ՀՊՏՀ), Հայ-ռուսական համալսարանը (ՀՌՀ), Շիրակի պետական համալսարանը (ՇՊՀ) և Հայկական պետական մանկավարժական համալսարանը (ՀՊՄՀ) առաջատարներն են երիտասարդ և միջին տարիքի գիտնականների համամասնությամբ։ Նրանց հաջորդում են Երևանի պետական համալսարանը (ԵՊՀ), Երևանի պետական բժշկական համալսարանը (ԵՊԲՀ), Հայաստանի ազգային պոլիտեխնիկական համալսարանը (ՀԱՊՀ) և Ճարտարապետության և շինարարության Հայաստանի ազգային համալսարանը (ՃՇՀԱՀ)։¹ Վերջին տարիներին երիտասարդ՝ մինչև 35 տարեկան գիտնականների թվի կտրուկ աճ է գրանցել Երևանի պետական համալսարանը, նվազում՝ Շիրակի պետական համալսարանը։ Բոլոր բուհերի տվյալները կարող եք տեսնել՝ թերթելով նկարները։* Ինչպիսին է պատկերը Գիտությունների ազգային ակադեմիայում Գիտությունների ազգային ակադեմիայի (ԳԱԱ) 5 գիտական կառույցներ նույնքան երիտասարդ են, որքան ամենաերիտասարդ բուհերը։ Մասնավորապես, Էկոլոգանոոսֆերային հետազոտությունների կենտրոնում (Էկոկենտրոն) երիտասարդ և միջին տարիքի գիտնականները միասին 2024-ին կազմել են մոտ 87%, ԻԿՐԱՆԵՏ կենտրոնում՝ 80%, Քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտում (ՔՖԻ)՝ մոտ 74,6%, Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտում (ՄԿԻ)՝ 71,4%, Ինֆորմատիկայի և ավտոմատացման պրոբլեմների ինստիտուտում (ԻԱՊԻ)՝ 65,2%։ ԳԱԱ 31 գիտական կազմակերպություններից² 17-ում մինչև 50 տարեկան գիտնականների համամասնությունը 50%-ից բարձր է, սակայն մնացած 14 կազմակերպություններում իրավիճակը կտրուկ տարբեր է վերոնշյալից․ մինչև 50 տարեկան գիտնականների ներգրավվածությունը ցածր է 50%-ից։ ԳԱԱ բոլոր 33 կառույցներում վերջին տարիներին որոշակիորեն աճել է երիտասարդ գիտնականների ներգրավվածությունը։ Կտրուկ աճ է գրանցել Քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտը՝ 2024 թվականին գրեթե կրկնապատկելով մինչև 35 տարեկան գիտնականների թիվը։ Առանձին ինստիտուտներում գիտնականների՝ ըստ տարիների տարիքային բաշխվածությունը կարող եք ուսումնասիրել՝ թերթելով նկարները։ Ինչպիսին է պատկերը գիտական անկախ կառույցներում Մեր ուսումնասիրած գիտական անկախ կառույցներից միայն Ալիխանյանի անվան ազգային գիտական լաբորատորիան (ԱԱԳԼ) է հետ մնում բուհերից։ Առաջատարը Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտն (ՀՑԹԻ) է, որտեղ երիտասարդ և միջին տարիքի գիտնականները 2024-ին կազմել են մոտ 94%, հաջորդում է Մատենադարանը՝ մոտ 66,7%-ով, ապա ԱԱԳԼ-ն է՝ մոտ 52%-ով։ Ստորև կարող եք տեսնել նաև, թե այս կառույցներում ինչպես է փոփոխվել տարբեր տարիքային խմբերում ներգրավված գիտնականների թիվը 2016-2024 թվականներին։ Կարևոր է նշել, որ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինտիտուտն ու Մատենադարանը այն եզակի կառույցներից են, որոնք խոշորացումից ու միավորումից հետո գործելու են առանձին։ Ինչպիսին է պատկերը գերատեսչական կառույցներում Բացի ԳԱԱ ինստիտուտներից ու անկախ կառույցներից՝ Հայաստանում գործում են նաև գերատեսչական կառույցներ։ Մենք հավաքագրել ենք Առողջապահության և Էկոնոմիայի նախարարության, Երևանի քաղաքապետարանի ենթակայությամբ գործող գիտական հաստատությունների տվյալները։ Ստորև կարող եք տեսնել, թե գերատեսչական կառույցներում ինչպես է փոփոխվել տարիքային տարբեր խմբերում ներգրավված գիտնականների թիվը 2016-2024 թվականներին։ *** Այսպիսով, ԳԱԱ կազմում և դրանից դուրս կան գիտական կազմակերպություններ, որոնք այս պահի դրությամբ, չգործելով որևէ համալսարանի կազմում, ավելի երիտասարդ են, քան բուհերից շատերը։ Մենք զրուցել ենք այդ գիտական կազմակերպություններից մի քանիսի տնօրենների հետ՝ խնդրելով ներկայացնել, թե նրանք երիտասարդներին ներգրավելու և գիտության մեջ պահելու ինչ քաղաքականություն են վարում։ Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտ Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտը (ՄԿԻ) մեկն է ԳԱԱ ամենաերիտասարդ ինստիտուտներից։ Ստորև ներկայացված տվյալները ցույց են տալիս, որ այս կառույցում երիտասարդացումը նոր երևույթ չէ․ դեռ 2016-ին ինտիտուտում մինչև 50 տարեկան գիտնականները կազմում էին 57,3%, և այդ թիվը գնալով աճել է՝ 2024-ին հասնելով 71,4%-ի։ ՄԿԻ տնօրեն Արսեն Առաքելյանն ինստիտուտում աշխատում է 1998-ից։ Նա հիշում է, որ դեռ նախկին տնօրենի՝ Աննա Բոյաջյանի օրոք էր երիտասարդներին ներգրավելը ինստիտուտի կարևոր առաջնահերթություններից մեկը, և երբ 2015-ին ինքը ստանձնեց տնօրենի պաշտոնը, «բավական լավ բազա կար»։ Ինչպե՞ս էր ստացվում երիտասարդներին գրավել ու պահել գիտության մեջ 2000-ականներին, երբ գիտության ֆինանսավորումն այսօրվա համեմատ շատ քիչ էր։ Պատասխանելով այս հարցին՝ Արսեն Առաքելյանը մի քանի քայլ է առանձնացնում՝ ՄԿԻ-ն դեռ 2000-ականներից ուներ հետաքրքիր ու ժամանակակից հետազոտական ուղղություններ, երիտասարդներն առաջին իսկ օրվանից ընդգրկվում էին հետազոտական աշխատանքներում, նրանց հնարավորություն էր տրվում լաբորատորիայում աշխատելու և սխալվելու, երբ հետազոտական որևէ ծրագիր էր իրականացվում, չէր ստեղծվում այնպիսի իրավիճակ, որ միայն լաբորատորիայի ղեկավարը կամ ավագ գիտաշխատողները վարձատրվեին․ վարձատրվում էին բոլորը, Հայաստանում ֆինանսական սուղ պայամանների պարագայում ՄԿԻ-ն դիմում էր միջազգային ֆոնդերի և ֆինանսավորում ներգրավում, երիտասարդ գիտաշխատողներին որոշ ժամանակով ուղարկում էին արտասահմանում հետազոտություններ իրականացնելու։ Արսեն Առաքելյանի խոսքով այս ամենի շնորհիվ երիտասարդները զգում էին, որ իրենք թիմի մաս են։ Խոսելով այն մասին, որ Հայաստանում շատ հաճախ խնդիր կա նաև միջին տարիքի գիտնականների, որոնք պետք է ղեկավարեն երիտասարդներին, Արսեն Առաքելյանն առանձնացնում է երկու պատճառ։ Նախ՝ շատերը, որոնք հիմա պիտի միջին տարիքային խմբում լինեին, ժամանակին հեռացել են Հայաստանից կամ առհասարակ թողել են գիտությունը, բացի այդ՝ հաճախ է եղել, որ լաբորատորիաների վարիչները բավարար ջանք չեն գործադրել նոր պոտեցնիալ ղեկավարներ կրթելու և պատրաստելու ուղղությամբ: Նա նշում է, որ ՄԿԻ-ում այդ խնդիրը չկա․ իհարկե, ունեցել են լաբորատորիաներ, որոնք փակվել են, սակայն հիմնական ուղղությունների դեպքում ղեկավարումը հնարավոր է եղել փոխանցել ավելի երիտասարդ գիտնականի, որը շարունակել ու զարգացրել է այդ ուղղությունը՝ ըստ անհրաժեշտության ձևափոխելով և արդիականացնելով։ Իսկ երիտասարդ գիտնականների՝ ղեկավարելու կարողությունները զարգացնելու համար ՄԿԻ-ն հնարավորություն է ստեղծում երիտասարդական գիտական խմբերի ձևավորման համար։ Արսեն Առաքելյանի խոսքով, եթե լինում են այնպիսի երիտասարդ գիտնականներ, որոնք ցանկանում են գործել որպես առանձին գիտական միավոր, նրանց այդ հնարավորությունը տրվում է։ ՄԿԻ տնօրենը նշում է՝ արդեն ունեցել են նախադեպեր, երբ նման խմբերի հիման վրա նոր լաբորատորիաներ են ստեղծվել ինստիտուտում։ Խոսելով այն մասին, թե ինչպիսին է կապը բուհերի և ուսանողների հետ, Արսեն Առաքելյանն ասում է՝ չնայած նախկինում այդ կապը ոչ ֆորմալ էր, երիտասարդների ներհոսք տեղի էր ունենում, քանի որ «Հայաստանը փոքր է, և անձնական կապերն աշխատում են»։ Այժմ այդ կապը ֆորմալացված է․ ՄԿԻ-ին Հայ-ռուսական համալսարանում բազային ամբիոն ունի։ Արսեն Առաքելյանը բազային ամբիոնները համագործակցության լավ տարբերակ է համարում, ասում է՝ թղթաբանությունը շատ է, բայց արդյունքը երևում է այն ուսանողների տեսքով, որոնք հետո գալիս են գիտություն, կամ եթե անգամ այլ ոլորտ են ընտրում, ունենում են գիտելիքի բավարար մակարդակ այդ ոլորտում կայանալու համար։ Հարցին, թե արդյո՞ք բուհերի հետ միավորումը և ուսանողներին ուղիղ հասանելիությոնը կնպաստի արդյունավետ սերնդափոխությանը, ՄԿԻ տնօրենը պատասխանում է՝ սերնդափոխության խնդիրները կարելի է լուծել շատ տարբեր եղանակներով։ «Մեր բոլոր խնդիրները գալիս են նրանից, որ չափելի նախնական տվյալներ չունենք․ տրամաբանության տեսակետից հնչում է շատ լավ, բայց խնդիրը միայն ուղղակի հասանելիությունը չէ։ ․․․․ Միավորումն ամենակարևոր բանը չէ սերնդափոխության հարցում․ ավելի շատ մտածելակերպի փոփոխություն է պետք։ Անգամ եթե մեր ինստիտուտը միավորվի ինչ-որ մի բուհի հետ, եթե մեր լաբորատորիայի ղեկավարը չփոխի իր մոտեցումը նոր կադրերի վերաբերյալ, համալսարանի ներսում լինի, թե դրսում, լաբորատորիան չի զարգանա։ Իսկ եթե ուզի, երբևիցե չի խանգարի այն փաստը, որ ինչ-որ համալսարան գտնվում է 10 կմ հեռավորության վրա»,- ասում է Արսեն Առաքելյանը ՄԿԻ տնօրենը նշում է՝ սերնդափոխության մասին խոսակցություններն, արդեն տարիներ է, ինչ կան, և այդ տարիների ընթացքում կարելի էր պիլոտային ծրագիր իրականացնել, որը միտված կլիներ բարձրագույն կրթության և գիտության մերձեցմանը․ «Օրինակ, լիներ բազային ամբիոնների, համատեղ հետազոտական ծրագրերի մրցույթ կամ համատեղ մշակվող կրթական ծրագրերի նախաձեռնություն։ Դժվար բան չէ»։ Քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտ ԳԱԱ մեկ այլ կառույցի՝ Քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտին (ՔՖԻ), միայն վերջին տարիներին է հաջողվել երիտասարդ գիտնականների թվի զգալի աճ ապահովել։ Ստորև կարող եք տեսնել, թե ինչպես է ՔՖԻ-ում փոխվել տարիքային խմբերի համամասնությունը 2016-ից մինչև հիմա։ ՔՖԻ տնօրեն Սեյրան Մինասյանը վերջին տարիների երիտասարդացումը պայմանավորում է նախ այն հանգամանքով, որ ինտիտուտում փակվել են անարդյունավետ գործող լաբորատորիաները, ստեղծվել են 5 նոր լաբորատորիաներ ու գիտական նոր խմբեր, երիտասարդ կադրեր են ընդունվել աշխատանքի։ ՔՖԻ-ն առաջիկայում նոր երիտասարդ թիմեր էլ է ստեղծելու։ ՔՖԻ տնօրենը երիտասարդացման հարցում կարևորում է նաև Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի (ԲԿԳԿ)՝ վերջին տարիների քաղաքականությունը։ Խոսքը, մասնավորապես, հետազոտական դրամաշնորհային ծրագրերում երիտասարդ կադրերի պարտադիր ներգրավման և որոշ ծրագրերի դեպքում՝ այդ երիտասարդներին բազային աշխատակիցներ դարձնելու պահանջի, ինչպես նաև երիտասարդներին արտասահմանյան գիտական կենտրոններում վերապատրաստման ուղարկելու ծրագրի մասին է։ «ԲԿԳԿ թե՛ պահանջները, թե՛ վարած քաղաքականությունը խիստ համահունչ են եղել մեր ուզածին, և դա ինչ-որ պահի սիներգիկ էֆեկտ է տվել, որ կտրուկ է եղել աճը»,- ասում է ՔՖԻ տնօրենը։ Հաշվի առնելով, որ երիտասարդներն անփորձ են ու կարող են գիտական կարիերան չշարունակել՝ Սեյրան Մինասյանը կարևորում է ոչ միայն երիտասարդների ներգրավումը, այլ նաև ինստիտուտում տարիքային խմբերի այնպիսի համամասնության ապահովումը, որ համակարգը հավասարակշռված և ինքնավերարտադրվող լինի։ Սա ենթադրում է, որ ինտիտուտում պիտի լինեն նաև բավարար քանակի ավագ, առաջատար, գլխավոր գիտաշխատողներ, այսինքն՝ փորձառու գիտնականներ, որոնք կղեկավարեն երիտասարդ կադրերին։ ՔՖԻ տնօրենը նշում է՝ խոսքը հիմնականում 40-60 տարեկան գիտնականների մասին է․ ժամանակին միայն իրենց ինստիտուտից 20 գիտնական է հեռացել, որոնք հիմա տարիքային այս խմբում պիտի լինեին։ Ավելի փորձառու գիտնականների ներգրավելու ուղղությամբ քայլերից խոսելով՝ Սեյրան Մինասյանը նշում է․ «Դուք չունեք այն կախարդական փայտիկը, որով հարվածեք սեղանին, և միանգամից ութ 45 տարեկան լիդեր հայտնվի ինստիտուտում․ դա անհնար բան է։ Այսինքն` մի մասը բնական ճանապարհով պետք է ձևավորվեն»։ ՔՖԻ տնօրենի խոսքով այդ տարիքի գիտնականներ ներգրավելու այլ ճանապարհներ էլ կան։ ՔՖԻ-ում, օրինակ, վեջին տարիներին երկու լաբորատորիա է ստեղծվել, որոնց ղեկավարները 40 տարեկան տարիքային խմբում են, նախկինում հետազոտություններ էին իրականացնում արտասահմանում և ինչ-ինչ պատճառներով վերադարձել են Հայաստան։ ԲԿԳԿ արտերկրի գիտնականների` Հայաստանի գիտական համակարգին ինտեգրման ծրագրով ինստիտուտ եկած գիտնականներից մեկը ևս տարիքյաին այդ խմբում է։ Սեյրան Մինասյանը կարևորում է, որ 65 տարեկան և բարձր տարիքային խմբի սփյուռքահայ գիտնականների ներուժը ևս օգտագործվի, նրանց ղեկավարությամբ էլ երիտասարդ թիմեր ձևավորվեն Հայաստանում։ Վերջերս, օրինակ, ՔՖԻ-ում նոր լաբորատորիա է ստեղծվել, որի ղեկավարումը ստանձնել է սփյուռքահայ գիտնական Գագիկ Գուրզադյանը։ Վերջինս նախկինում հետազոտություններ է իրականացրել Դալիանի տեխնոլոգիական համալսարանում և այժմ տեղափոխվել է Հայաստան։ Սեյրան Մինասյանի խոսքով կարևոր է ուշադրության կենտրոնում պահել արտասահմանում գիտական կարիերան ավարտող կամ թոշակի անցնող հայազգի գիտնականներին ու նրանց հրավիրել Հայաստան՝ երիտասարդ թիմեր ձևավորելու։ ՔՖԻ տնօրենը նշում է՝ որոշ ժամանակ կպահանջվի, մինչև իրենց ինստիտուտում կձևավորվի տարիքային խմբերի ցանկալի համամասնություն։ Խոսելով բուհերի հետ կապի մասին՝ Սեյրան Մինասյանն ասում է՝ իրենց խմբերի ու լաբորատորիաների վարիչների առնվազն 30%–ը դասավանդում է։ Մյուս կողմից նա նշում է մի կարևոր խնդիր․ որքան էլ դասավանդեն ու համալսարանների հետ կապ ունենան, քիմիա մանսագիտությամբ դիմորդների թիվը շատ փոքր է՝ ի տարբերություն ֆիզիկայի, որտեղ վերջին տարում դիմորդների թիվն ավելացել է։ Հարցին, թե արդյո՞ք բուհերի ու գիտական կազմակերպությունների միավորումը կնպաստի սերնդափոխությանը, ՔՖԻ տնօրենը պատասխանում է՝ կախված է միավորման մեխանիզմներից։ «Կարելի է և՛ միավորված աշխատել, և՛ առանձին․ ամեն ինչ կախված է մեխանիզմից։ Եթե գործողությունները բալանսավորված լինեն, այն մակարդակի հարաբերություններ, ինքնուրույնության աստիճան լինեն, որ ոչ թե մեկը մյուսի հաշվին լինի, այլ հակառակը, մեխանիզմն այնպես դրված լինի, որ դրդի իրար հետ աշխատելու, այդ դեպքում կարելի է մեծ բանի հասնել»,- ասում է նա։ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտը Հայաստանի՝ հետազոտություններ իրականացնող այն եզակի կառույցներից է, որոնցում երիտասարդ և միջին տարիքի գիտնականները միշտ գերակշիռ մեծամասնություն են կազմել։ Ստորև կարող եք տեսնել, թե ինչպես է փոխվել տարիքային տարբեր խմբերի համամասնությունը թանգարան-ինտսիտուտում 2016-2024 թթ․ ընթացքում։ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի տնօրեն Էդիտա Գզոյանը հիշում է՝ այստեղ աշխատանքի ընդունվեց 2013-ին, և արդեն այդ ժամանակ անձնակազմը երիտասարդ էր։ Թագարան-ինստիտուտի տնօրենը սա պայմանավորում է երկու հանգամանքով՝ ցեղասպանագիտությունը Հայաստանի համար բավականին երիտասարդ գիտակարգ է, Հայաստանի համար այս ուղղությունը շատ կարևոր է, և երիտասարդներին ներգրավելը միշտ ավելի հեշտ է եղել։ Նա նշում է, որ անգամ այն ժամանակներում, երբ գիտության ֆինանսավորումը ցածր էր, մարդիկ մնում էին ոլորտում, քանի որ դա իրենց առաքելությունն էին համարում։ Էդիտա Գզոյանի խոսքով հիմա կադրեր ներգրավելն անհամեմատ հեշտ է դարձել՝ հաշվի առնելով, որ ԲԿԳԿ բոլոր ծրագրերում հստակ պահանջ կա երիտասարդ գիտաշխատողներ ներգրավելու։ Նա նշում է՝ 2025-ին արդեն հասցրել են 5 երիտասարդի ընդունել աշխատանքի, նաև թեմատիկ նոր ուղղություններ են ուզում ավելացնել, որոնց համար մասնագետներ կպահանջվեն։ Տնօրենի խոսքով դեպի թանգարան-ինտսիտուտ երիտասարդների հոսքն ապահովվում է ասպիրանտուրայի ու բուհերում դասավանդման միջոցով։ Այս տարի ԵՊՀ-ում վերաբացվելու է «Ցեղասպանագիտություն» մագիստրոսական ծրագիրը, և թանգարան-ինտիտուտի գիտնականները ԵՊՀ-ից ծրագրում դասավանդելու հրավեր են ստացել։ Էդիտա Գզոյանը նշում է՝ եթե ԵՊՀ-ից այդ առաջարկը չլիներ, ինքն էր համագործակցության քայլ անելու։ Այժմ թանգարան-ինտիտուտը նախատեսում է կապեր հաստատել նաև այլ բուհերի հետ՝ համագործակցելու և՛ դասավանդման, և՛ ուսանողների համար այցեր կազմակերպելու ձևաչափերով։ Հայոց ցեղասպանության թանգարան-ինստիտուտի պարագայում խնդիր է մեծահասակ գիտնականների պակասը։ էդիտա Գզոյանը նշում է՝ ժամանակ է պետք, մինչև միջին տարիքի գիտնականները կտեղափոխվեն ավելի բարձր տարիքային խմբեր, և ինստիտուտում կլինեն բոլոր սերունդների գիտնականներ։ Գիտնականների թիվն աճում է, բայց ոչ սպասվածի պես Վերջին տարիներին Հայաստանում նկատվում է գիտնականների ընդհանուր թվի աճ։ Այս մասին վկայում է պաշտոնական վիճակագրությունը։ Ստորև ներկայացված են ԲԿԳԿ ֆինանսավորման ծրագրերում (և՛ բազային, և՛ դրամաշնորհային) ներգրավված բոլոր գիտնականների տվյալները: Ինչպես երևում է, գիտնականների թվի աճ նկատվել է և՛ 2022-ին, և՛ 2023-ին, և՛ 2024-ին (պատկերն ինտերակտիվ է)։ 2024-ի դեկտեմբերին՝ լրագրողների հետ հանդիպման ընթացքում, ԲԿԳԿ նախագահ Սարգիս Հայոցյանը նշել էր, որ վերջին տարիներին հնարավոր է դարձել ավելացնել գիտնականների առավել արդյունավետ և պրոդուկտիվ՝ 35-39 տարեկանների հատվածը՝ հնարավորինս կանխելով ուղեղների արտահոսքը գիտությունից։ Պաշտոնական վիճակագրությունը ցույց է տալիս, որ տարիքային այս խմբում իրոք աճ կա․ ստորև ներկայացված է ԲԿԳԿ ֆինանսավորման ծրագրերում ներգրավված 35-39 տարեկան գիտնականների թիվը։ «Դեպի գիտության տարբեր ճյուղեր երիտասարդների զգալի ներհոսք ապահովել» ներկայիս կառավարող ուժը խոստանում էր դեռ 2021-ի խորհրդարանական արտահերթ ընտրություններից առաջ։ «Քաղաքացիական պայմանագիր» (ՔՊ) կուսակցության նախընտրական ծրագրում նշվում էր, որ տեղի կունենա գիտնականների աշխատավարձերի բարձրացում, կիրականացվեն երիտասարդ գիտնականներին թիրախավորող և սփյուռքահայ գիտնականների ինտեգրմանն ու վերադարձին ուղղված ծրագրեր։ Արդյունքում ակնկալվում էր, որ մինչև 2026-ը արտերկրի գիտական կենտրոններում կվերապատրաստվի 400 գիտնական, իրականացվելիք ծրագրերի շահառու կդառնա 400 ասպիրանտ, 200 հետդոկտորական հետազոտող, Հայաստան վերադարձած կլինի 60 գիտնական, և կստեղծվի 60 հեռավար ղեկավարվող լաբորատորիա։ Ընտրություննեից հետո կառավարության հնգամյա ծրագրում ևս վերահաստատվում էր, որ նախատեսվում է մինչև 2026 թ․ Հայաստան վերադարձնել 60 գիտնականի և 60 հեռավար ղեկավարվող գիտական խումբ ստեղծել։ Խոսելով գիտնականների թվի աճի և այս տարիների ընթացքում իրականացված ծրագրերի մասին՝ ԲԿԳԿ նախագահ Սարգիս Հայոցյանը նշում է՝ ավելացել են հետազոտական դրամաշնորհային մրցույթները, այդ մրցույթներում առնվազն երկու երիտասարդ ունենալու պահանջ կա, դրամաշնորհներում երիտասարդների միջին աշխատավարձն էլ կրկնապատկվել է՝ 70 հազար դրամից դառնալով 150 հազար դրամ։ Բացի այդ՝ բարձրացել են գիտնականների բազային աշխատավարձերը։ «Մեծ խթաններ կան երիտասարդներին դրամաշնորհային ծրագրեր բերելու։ Բացի դրանից՝ բարձր տարիքի [գիտնականների] արտահոսքն է բերում նրան, որ ինստիտուտները և բուհերը փորձում են նոր կադրեր բերել, իսկ նոր կադրերը հիմնականում երիտասարդ են․ տարիքով մեծ նոր կադրեր այդքան չկան»,- ասում է նա։ ԲԿԳԿ նախագահը, սակայն, նշում է, որ գիտնականների թվի աճից դեռևս գոհ չեն, քանի որ գիտություն մուտք գործած մեկ երիտասարդ գիտնականը համարժեք չէ գիտությունից հեռացած 50 տարեկանից բարձր մեկ գիտնականի՝ հաշվի առնելով, որ երիտասարդները կարող են լքել գիտությունը, այլ կարիերա ընտրել, բացի այդ՝ ղեկավարելու փորձառություն չունեն։ Կառավարությունը նախընտրական և հնգամյա ծրագրերում նշված թվերից հետ է մնում․ մինչև 2026 ասպիրանտների աջակցության ծրագրի 400 խոստացված շահառուի փոխարեն այս պահի դրությամբ նրանց թիվը դեռևս 139 է, Հայաստանի գիտնականների հետդոկտորական ծրագիր չի իրականացվել, իրականացվել է միայն մասնագիտական վերապատրաստման ծրագիր, և եթե կառավարությունը խոսում էր 400 գիտնականի մասին, 2024-ի տարեվերջի դրությամբ վերապատրաստման ծրագրի շահառու դարձած գիտնականների թիվը 47 է, իսկ Հայաստան գիտնականների վերադարձին միտված՝ ինտեգրման ծրագրի շահառու է դարձել 14 գիտնական, որոնցից ոչ բոլորն են վերադարձել, մինչդեռ կառավարությունը խոստանում է մինչև 2026 թվականը Հայաստան վերադարձնել 60 գիտնականի։ Վերջին ծրագի՝ սպասվածի պես չընթանալը ԲԿԳԿ նախագահը պայմանավորում է նրանով, որ ծրագրի մասնակիցներից ի սկզբանե պահանջվում է ֆունդամենտալ որոշումներ կայացնել, ինչի համար քիչ ժամանակ է տրվում։ «Մարդը պետք է որոշի, որ իր այնտեղի ապրուստը թողնում է, գալիս է Հայաստան։ ․․․․ Ի սկզբանե շատ-շատ բան է պահանջվում այդ մարդուց, և գալիս է, առերեսվում է մեր իրականության հետ, ու շատ ժամանակ նաև չի հաջողվում»,- ասում է նա։ Սարգիս Հայոցյանը խոսքով այս ծրագրի թիրախը հիմնականում այն մարդիկ են, որոնք Հայաստանից մեկնել են արտասահման ասպիրանտական կրթություն ստանալու, գուցե արդեն մեկ հետդոկտորական աշխատանք են իրականացրել և այժմ պիտի որոշեն՝ վերադառնալ Հայաստա՞ն, թե՞ գիտական կարիերան շարունակել արտասահմանում։ Ինտեգրման ծրագիրն առավել արդյունավետ դարձնելու նպատակով կառավարությունը նախատեսում է այն բաժանել երկու մասի․ նախ մասնակիցներին մի տարով հրավիրել Հայաստան և հնարավորություն տալ իրենց հետազոտությունների համար թիմ հավաքելու։ Նախատեսվում է թիմ հավաքելու դեպքում միայն նրանց առաջարկել Հայաստան վերադառնալու որոշում կայացնել։ Իսկ հարցին, թե ինչու է կառավարությունը հետ մնում նախընտրական ծրագրի խոստումներից, և արդյո՞ք այս բոլոր ռիսկեր հաշվի չեն առնվել, Սարգիս Հայոցյանը պատասխանում է՝ թվերի հետևից աշխատում են չվազել․ «Մենք, ըստ էության, խնդիր չունենք թիվ ապահովելու․ այդ պարագայում որակի առումով ենք տուժելու, իսկ դա գիտության մեջ նշանակում է սխալ խթաններ ներարկել հասարակության մեջ»։ Հարցին, թե ինչու էր այդ դեպքում կառավարությունը հավակնոտ թվեր գրում նախընտրական ծրագրում, ԲԿԳԿ նախագահը պատասխանում է՝ ծրագիրը նաև ուղերձ է, թե ինչ է ուզում կառավարությունը․ «Կարող էինք գրել 10 գիտնական, անեինք, ուրախ լինեինք, ու ոչինչ չփոխվեր։ Կարող էինք նաև 600 գրել ու չանել։ Կարող էինք նշաձողն իջեցնել, [Սփյուռքից] չկայացած գիտնականների բերել, 60 թիվը նկարել, ասել՝ 60 ասել ենք, 60 էլ արել ենք։ ․․․․ Կարևորը, որ մենք ունենք մեխանիզմ, որը փորձարկված է ու անընդհատ բարելավում է իր առաջարկը»։ Իսկ ի՞նչ է անում կառավարությունը գիտություն մուտք գործած երիտասարդներին պահելու ուղղությամբ։ Սարգիս Հայոցյանը նշում է՝ նախ ղեկավարման պոտեցնիալ ունեցողների համար երիտասարդ գիտաշխատողների հետազոտություների աջակցության մրցույթ են անցկացնում։ Բացի դրանից՝ իրականացնում են հեռավար լաբորատորիաների ստեղծման ծրագիրը, որի շրջանակում արտասահմանցի գիտնականները Հայաստանում երիտասարդ թիմով լաբորատորիա են ստեղծում ու հեռավար ղեկավարում այն։ Սարգիս Հայոցյանը նշում է, որ մինչ այս պահը մոտ 45 հեռավար լաբորատորիա է ստեղծվել (կառավարության ծրագրով մինչև 2026 թ․ նախատեսվում է ունենալ 60-ը), և ի զարմանս իրենց՝ հետաքրքրություն կա ոչ միայն սյփուռքահայ, այլև օտարազգի գիտնականներից․ ձախողված օրինակներ կան, բայց այս ծրագրից մեծամասամբ գոհ են։ «Այս պարագայում և՛ մրցունակ միջազգային թեմա է, և՛ երիտասարդ խումբը փորձառու ղեկավարի առաջնորդությամբ է աշխատում»,- ասում է նա։ Ասպիրանտուրայում սովորողների ու գիտական աստիճան ստացողների թիվը նվազում է Գիտական կառույցների՝ երիտասարդ գիտնականներով համալրման հիմնական ուղիներից մեկը ասպիրանտների ներգրավումն է։ Մինչև 2022 թվականը, սակայն, ասպիրանտների թիվը կայուն նվազել է՝ 2016 թվականի 1202-ի փոխարեն 2022-ին հասնելով 737-ի։ Ազգային ժողովի կողմից 2022-ի ավարտին վավերացրած «Կրթության մինչև 2030 թ․ զարգացման պետական ծրագրով» նախատեսվում է ասպիրանտների թվի կտրուկ աճ։ Արդեն 2023 թվականին նկատվում է աննշան աճ․ 2022-ի համեմատ ասպիրանտների ընդհանուր թիվն աճում է 8-ով։ Ընդ որում՝ եթե գիտական կազմակերպությունների ասպիրանտների թիվը նվազում է, ապա բուհերինն աճում է։ Ստորև ներկայացված է, թե բուհերում և գիտական կազմակերպություններում ինչպես է փոխվել ասպիրանտների թիվը 2016-2023 թթ․ ընթացքում։ Եթե ուզում եք տեսնել միայն գիտական կազմակերպությունների ասպիրանտների թիվը, սեղմեք «Բուհերի ասպիրանտներ» կատեգորիայի վրա՝ փակելով այն, և հակառակը։ Վերջին տարիներին միայն ասպիրանտների թիվը չէ, որ նվազում է․ կառավարության կողմից բուհերին ու գիտական կազմակերպություններին հատկացվող ասպիրանտական տեղերը ևս 2020-2023 թթ․ նախորդ տարիների համեմատ քիչ էին։ Արդեն 2024-2025 ուսումնական տարում հատկացված ասպիրանտական տեղերը կտրուկ՝ 45%-անոց աճ են գրանցել։ Ասպիրանտական տեղերը կառավարությունը հատկացնում է բուհերի ու գիտական կազմակերպությունների հայտերի հիման վրա։ Ամեն կառույց կառավարությանը հայտ է ներկայացնում, թե քանի ասպիրանտի կարիք ունի տվյալ տարի, կառավարությունն էլ հայտերը հաստատում է՝ հաշվի առնելով մի քանի գործոններ, ինչպիսիք են առաջարկվող ասպիրանտական հետազոտության թեման, ղեկավարներին, գերատեսչությունների պահանջները և այլն։ ԲԿԳԿ նախագահի խոսքով պահանջված մասնագիտություններով դիմորդների ու մինչև ասպիրանտուրա հասնողներ թիվը մեծ չէ, բացի այդ՝ իրենք տեղեր հատկացնելիս կարևորում են, որ ասպիրանտական հետազոտությունների թեմաները մրցունակ լինեն։ ՄԿԻ տնօրեն Արսեն Առաքելյանը և ՔՖԻ տնօրեն Սեյրան Մինասյանն, օրինակ, նշում են, որ ավելի մեծ թվով ասպիրանտների ղեկավարելու հնարավորություն և ցանկություն ունեն, քան իրենց տեղեր են տրվում։ Դիտարկմանը, թե ոչ բոլոր կառույցներն են գոհ իրենց հատկացված ասպիրանտական տեղերից, Սարգիս Հայոցյանը պատասխանում է՝ պոտենցիալ ղեկավարներին ու մրցունակ թեմաներին ծանոթանալու նպատակով այս տարի ԲԿԳԿ-ն, բուհերից ու գիտական կազմակերպություններից հայտեր ստանալուն զուգահեռ, հայտերը հավաքագրելու է նաև անմիջապես ղեկավարներից։ Կոմիտեն նոր համակարգ է գործարկել, որտեղ ասպիրանտներ ղեկավարելու ցանկություն ունեցող գիտնականները կարող են մուտքագրել իրենց թեմաները։ Այս տարի ԲԿԳԿ-ն բուհերին ու գիտական կազմակերպություններին խնդրելու է ասպիրանտական տեղերի հայտերը ներկայացնելիս առաջնորդվել հենց այն թեմաներով, որոնք նոր համակարգի միջոցով ներկայացրել են այդ կառույցների պոտենցիալ ղեկավարները։ Սա, ԲԿԳԿ նախագահի խոսքով, հնարավորություն է տալու ավելի լավ ծանոթանալու մրցունակ թեմաներին և ղեկավարելու պոտենցիալ ունեցող գիտնականներին։ «Տեսականորեն հնարավոր է սցենար, որ որևէ կառույց 10 շատ լավ հայտով դիմի, հետո այդ 10 տեղը հատկացնի վատ հայտերին։ Դրա համար [ասպիրանտական տեղերը հատկացնելուց հետո] հսկելու ենք, և եթե շեղում եղավ, հաջորդ տարի անդրադառնալու է նրանց հատկացված տեղերի վերաբերյալ կայացրած որոշման վրա»,- ասում է նա։ ՔՖԻ տնօրեն Սեյրան Մինասյանը հայտերի ընդունման սկզբունքի նման փոփոխությունը դրական է գնահատում և հույս ունի, որ հայտերը ներկայացնելուց հետո իրենց այս տարի ասպիրանտական ավելի շատ տեղեր կհատկացվեն։ Սարգիս Հայոցյանը հիշում է, որ վերջերս ԲԿԳԿ-ն վերլուծություն էր իրականացրել, որը ցույց էր տվել՝ գիտությամբ զբաղվողների ու ասպիրանտների ղեկավարների վերածածկը Հայաստանում ընդամենը 10-20% է։ Մինչդեռ, ԲԿԳԿ նախագահի խոսքով, կարևոր է, որ ասպիրանտներին ղեկավարեն հենց այն մարդիկ, որոնք ակտիվ գիտական գործունեություն են ծավալում։ Սարգիս Հայոցյանն ասում է՝ հաշվի առնելով, որ ԲԿԳԿ-ն հետազոտական 400 թեմա է ֆինանսավորում, դա ասպիրանտական տեղերի պոտենցիալն է, այսինքն՝ ամեն մի թեմայով ասպիրանտական մեկ տեղ։ ԲԿԳԿ նախագահը չի բացառում, որ այս նոր սկզբունքով հայտերը հավաքագրելու հետևանքով գուցե ասպիրանտական տեղերի թիվը կրկին նվազի․ նա նշում է՝ այնպես չէ, որ ասպիրանտներին ղեկավարելու ցանկություն ունեցող գիտնականները շատ են։ Մյուս կողմից՝ հնարավոր է համարում, որ ղեկավարելու պոտենցիալ ունեցող երիտասարդ գիտնականներ կան, որոնք այդ հնավորությունը չեն ունեցել և հիմա կունենան, եթե հայտեր ներկայացնեն։ Սարգիս Հայոցյանը նշում է՝ «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի ընդունումից հետո ասպիրանտական տեղերի հատկացման նոր կարգ է ընդունվելու, բացի այդ՝ օրենքը հնարավորություն է տալու, որ ասպիրանտներն արտասահմանից համաղեկավար ունենան։ Ասպիրանտների՝ գիտական կարիերա սկսելու և գիտության մեջ մնալու կարևոր նախապայմաններից է գիտական աստիճանի ստացումը։ Կարևոր է, իհարկե, շեշտել, որ որոշ դեպքերում մարդիկ նախընտրում են ասպիրանտուրա չդիմել, դառնալ հայցորդներ, թեկնածուական թեզի ուղղությամբ աշխատել և միանգամից գնալ պաշտպանության՝ ստանալով գիտական աստիճան։ Վիճակագրությունը ցույց է տալիս, որ վերջին տարիներին նկատվում էր նաև գիտությունների թեկնածուի գիտական աստիճան ստացած անձանց թվի անկում, և միայն 2024-ին է էական աճ գրանցվել։ ԲԿԳԿ նախագահը նշում է, որ աստիճանաշնորհման նոր կարգով դրվելու է միջազգային տպագրության պահանջ։ Նա չի բացառում, որ այս պահանջի ներդրման հետևանքով կարող է թեկնածուի գիտական աստիճան ստացողների թիվը կրկին նվազել, չի բացառում նաև, որ թիվը կարող է նույնը մնալ, սակայն որակական փոփոխություն տեղի ունենա, հնարավոր է՝ նույնիսկ աճ գրանցվի։ Միավորումը՝ միակ և ամենաարդյունավետ լուծո՞ւմ Վերը նշված խնդիրները լուծելու և գիտության արդյունավետ սերնդափոխության նպատակով կառավարությունը նախատեսում է միավորել բուհերն ու գիտական կազմակերպությունները։ ԲԿԳԿ նախագահ Սարգիս Հայոցյանը նշում է՝ երիտասարդներին ներգրավելու առումով հաջողած գիտական կազմակերպությունները «բացառություններ են, որոնք գալիս են ապացուցելու օրինաչափությունները», և այդ «բացառիկ օրինակները» պայմանավորում է անհատական գործոններով։ Կառավարությունը, նրա խոսքով, խնդրին ցանկանում է ինստիտուցիոնալ լուծում տալ։ «Գիտությունը մեռնում է։ Կան որոշ բացառիկ ինստիտուտներ, որտեղ, այո՛, երիտասարդները շատ են կամ միայն երիտասարդներ են։ Բայց կա 35 հետազոտական ինստիտուտ։ Գիտական ինստիտուտներում 65 տարեկանից բարձր [գիտնականների թվի] մասին կանխատեսումը մտահոգիչ է․ 2028 թվականին մենք այդ սերնդում շատ ուժեղ անկում ենք ունենալու»,- ասում է ԲԿԳԿ նախագահը։ Ինչպե՞ս է կառավարությունը պնդում, որ բուհերի ու գիտական կազմակերպությունների միավորումը սերնդափոխության ամենաարդյունավետ գործիքն է, եթե բուհերի գիտական թիմերը, ամենամոտը լինելով ուսանողներին, միշտ չէ, որ կարողանում են երիտասարդացում ապահովել։ Այս հարցին ի պատասխան՝ Սարգիս Հայոցյանը նշում է՝ պետք է նայել պաշտոնական տվյալները՝ բուհերում իրական պատկերը տեսնելու համար։ ԲԿԳԿ պաշտոնական տվյալները՝ բուհերում 2023 թ․ բազային ֆինասնավորման ծրագրերում ներգրավված գինականների մասին (2024-ի տվյալներն ամփոփված չեն), ցույց են տալիս, որ առաջատարը Հայ-ռուսական համալսարանն (ՀՌՀ)* ու Մանկավարժական համալսարանն (ՀՊՄՀ) են, որտեղ մինչև 49 տարեկան գիտնականները 2023-ին կազմել են համապատասխանաբար 77% և մոտ 71%, իսկ ամենավերջին տեղում Հայաստանի ազգային ագրարային համալսարանն է (ՀԱԱՀ)՝ մոտ 39%-ով։ Կրկին ԲԿԳԿ տվյալներից, սակայն, պարզ է դառնում, որ մի շարք գիտական կազմակերպությունների բազային ֆինասնավորման ծրագրերում ներգրավված մինչև 49 տարեկան գիտնականների համամասնությունն ավելին է, քան բուհերի մեծ մասում։ ԲԿԳԿ 2023-ի բազային ծրագրերում ներառված չէ ԻԿՐԱՆԵՏ կենտրոնը, փոխարենը ներկայացված է ՔԵՆԴԼ սինքրոտրոնային հետազոտությունների կենտրոնը, որը մեր հավաքագրած տվյալներում ներկայացված չէ։ Շարունակելով բուհերի գիտական թիմերում երիտասարդներին ներգրավելու թեման՝ Սարգիս Հայոցյանը նշում է՝ բուհերը նոր են սկսել կառավարել իրենց գիտությունը, բուհերում կան գիտական լավ ստորաբաժանումներ, բայց այնտեղ էլ կրթությունն ու գիտությունն առանձնացած են։ «Այնպես չէ, որ ինչ-որ մեկից հիացած ենք, ինչ-որ մեկից դժգոհ ենք, այդ տպավորությունն էլ կա, ցավոք սրտի։ Բուհերում էլ մենք ունենք գիտությունն ու կրթությունն իրար մոտեցնելու խնդիր»,- ասում է նա։ ԲԿԳԿ նախագահն ապա շեշտում է, որ գիտական կազմակերպությունները չեն ներառվելու ներկայումս գործող բուհերի կազմում․ և՛ բուհերը, և՛ գիտական կազմակերպությունները խոշորանալու են, երկուսի միավորմամբ ձևավորվելու են խոշոր համալսարաններ, որոնք կառավարման բարեփոխված համակարգ են ունենալու։ «Ես երբեք չեմ պնդում, որ բուհերում գիտությունը շատ ավելի լավ է կառավարվում, քան ինստիտուտներում։ Պնդումը հետևյալն է․ բուհն ունի ուսանողների անընդհատ աղբյուր, որից, շատ լավ կլինի, որ գիտական ինստիտուտը ունենա որոշակի ինստիտուցիոնալ երակ սնվելու։ Այսօր ինստիտուտները երիտասարդացման հարցերը լուծում են ոչ ինստիտուցիոնալ ձևերով․ որոշ մարդիկ կան, որոնք դասավանդում են բուհերում կամ մագիստրոսական ծրագիր են անցկացնում, այսինքն՝ էլի «դիպչելով» բուհական համակարգին են բերում երիտասարդներին։ Այսօրվա բարեփոխման իմաստն այն է, որ դա լինի ինստիտուցիոնալ»,- ասում է նա։ Իսկ այդ ինստիտուցիոնալ համագործակցությունն, ըստ ԲԿԳԿ նախագահի, ունենալու է հետևյալ տեսքը․ նախ, ոչ բոլոր գիտնականներն են ունենալու դասավանդելու պարտավորություն․ դասավանդելու են նրանք, ովքեր ցանկանալու են, իսկ գիտական ինստիտուտներն իրենց լաբորատոր աշխատանքներսւմ ուսանողներին ներգրավելու պարտավորություն են ունենալու։ Ուսանողներն էլ կրթության պրոցեսում գիտությունից կտրված չլինելու հնարավորություն են ունենալու։ Հարցին՝ ուսումնասիրե՞լ են հաջողած գիտական ինստիտուտների փորձը՝ այդ փորձի հնարավոր ներդրման նպատակով, Սարգիս Հայոցյանը պատասխանում է՝ իրենք «անգիր գիտեն բոլոր ինստիտուտները, և Կոմիտեի անձնակազմն էլ այդ ինստիտուտներից է գալիս»։ Իսկ ի՞նչ տվյալների ու փաստերի հիման վրա է կառավարությունը պնդում, որ սերնդափոխության ամենաարդյունավետ տարբերակը ոչ թե բարեփոխված գիտական կազմակերպություններ ու բուհեր ունենալն է, որոնք կգործեն առանձին ու կհամագործակցեն, այլ միավորումը։ Այս հարցին ի պատասասխան՝ ԲԿԳԿ նախագահը նշում է՝ Հայաստանում գիտությունը ծերանում ու մահանում է, և միայն ֆինանսավորումն ավելացնելը կամ երիտասարդներին ներգրավելը խթանելը բավարար չէ։ Սարգիս Հայոցյանի խոսքով պետք է ինստիտուցիոնալ խողովակ լինի, լաբորատորիաները պարտավորություն ունենան առնվազն մեկ ուսանողի իրենց հետազոտություններում ներգրավելու, որ կարողանան ընտրել այդ ուսանողներից լավագույններին։ Միևնույն ժամանակ, նա կարևորում է, որ կրթության մեջ հետազոտական բաղադրիչ լինի, և անգամ գիտական կարիերա չսկսելու դեպքում ուսանողները մրցունակ մասնագետներ դառնան։ Սարգիս Հայոցյանի խոսքով, բացի սերնդափոխությունից, կառավարությունը փորձում է միավորմամբ լուծել ծախսարդյունավետության խնդիրը։ Նրա խոսքով գիտական ինստիտուտները շատ են, և ամեն մեկն ունի առանձին վարչական անձնակազմ։ «Բուհերում ծախսարդյունավետությունը գիտության առումով շատ ավելի բարձր է, որովհետև բուհերը չեն կրկնօրինակում առնվազն վարչական անձնակազմն ամեն 20 հոգու համար»,- ասում է ԲԿԳԿ նախագահը։ Հարցին, թե ինչն է խանգարում խոշորացնել գիտական կազմակերպությունները և ունենալ մի քանի ուժեղ գիտական կազմակերպություն, նա պատասխանում է՝ բարեփոխումը պիտի ունենա առավելագույն արդյունավետություն։ «Կարող ես, այո՛, խտացնել բոլորին, ստանալ մի պետական ոչ առևտրային կազմակերպություն, վերադառնալ, դիցուք, այդ ինստիտուտի 1950 թ․ կարգավիճակին, երբ բոլոր աշխատակցիները երիտասարդ էին, էնտուզիաստիկ էին, հետո ծերանան էլի 50 տարով, ունենաս նույն խնդիրը։ Խնդիրը պետք է լուծես նաև պատմական հեռանկարի չափման մեջ։ Եթե օրենքով ստեղծում ես մի իրավիճակ, որտեղ գիտություն անելը հնարավոր է ու ավելի ձեռնտու է, բերում ես, դնում ես «հենց իր մատակարարման աղբյուրի կողքին», նա առաջնային ու ինստիտուցիոնալ հասանելիություն ունի այդ ուսանողներին, միակ մարտահրավերն է այդ լուսավոր ուսանողներին համոզել, որ գիտությամբ զբաղվելը լավ բան է։ Այնինչ, երբ բաժանված ես, ունես հեռավորությունը հաղթահարելու խնդիր, պատնեշ է այդ ամեն ինչի արանքում դրած, որտեղ գիտնականը պետք է ինքնուրույն այդ քայլերն քայլի, հասնի բուհ»,- ասում է Սարգիս Հայոցյանը։ ԲԿԳԿ նախագահը հիշեցնում է, որ մի քանի տարի առաջ կառավարությունը փորձեց նաև գնալ գիտական կազմակերպությունների խոշորացման ճանապարհով, սակայն «համակարգից դիմադրություն եղավ, ու չստացվեց»։ «Համակարգն ինքնուրույն առողջանալու կարողություն չունի․ վաղուց անդառնալիության կետը անցած է»,- ասում է նա՝ նշելով, որ չմիավորելը կնշանակի ժամանակավոր բժշկել ինստիտուտներն ու վաղ թե ուշ կրկին կանգնել ծերացման խնդրի առաջ։ Հիշեցնենք, սակայն, որ 2021-ին առնվազն ԳԱԱ նախագահությունը կողմ էր ինստիտուտների օպտիմալացմանը։ Հարցին, թե ինչու այսպիսի մեծ ու հավակնոտ փոփոխություններից առաջ կառավարությունը նախ պիլոտային ծրագիր չիրականացրեց, որի ժամանակ ի հայտ կգային ռիսկերը, կհիմնավորվեր, որ միավորումն իսկապես արդյունավետ լուծում է, Սարգիս Հայոցյանը պատասխանում է՝ հատվածական լուծումը չէր ունենա այն արդյունքը, ինչ ամբողջ համակարգի փոփոխությունը։ ԲԿԳԿ նախագահը շեշտում է, որ պիլոտ իրականացնելու ու մեծածավալ բարեփոխումները հետաձգելու ժամանակ չկա։ Նա նշում է՝ ինստիտուտների տարիքային խմբերի վերաբերյալ տվյալների ուսումնասիրություն են իրականացրել 2018, 2023 թվականների համար, ապա կանխատեսել՝ ինչպիսին կլինի պատկերը 2028-ին, և 65-ից բարձր տարիքային խմբի համար կանխատեսումը մտահոգիչ է։ «2028 թվականին անկում է լինլու 65 տարեկանից բարձրների մոտ»,- ասում է Սարգիս Հայոցյանը։ Դիտարկմանը, թե միավորմամբ այդ տարիքային խմբի անկման խնդիրը չի լուծվի, ԲԿԳԿ նախագահը պատասխանում է՝ տասը տարի հետո սկսելը կնշանակեր տասը տարով ուշացնել բարեփոխումը։ «Այս իրավիճակը բերում է այդ հետևանքներին, հետևաբար, երբ դու այդ իրավիճակի 10%-ում ես բարեփոխում անում, մնացածը շարունակելու է նույն տրամաբանությամբ, որովհետև ոչինչ չի արգելում նրանց գնալ այդ ուղղությամբ։ Երբ դու անում ես էպիզոդիկ, չես կարող ունենալ մասնակցայնության այն էֆեկտը, ինչը որ կունենայիր բոլորով անելու դեպքում։ Եթե բոլորով լծվենք այս գործին, հաջողությունը շատ ավելի բարձր է, քան եթե մենք մի փոքրիկ օազիս փորձեինք ստեղծել։ Չանելու ռիսկերը շատ ավելի մեծ են, քան անելու ռիսկերը»,- ասում է նա։ Հիշեցնենք, որ Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարար Ժաննա Անդրեասյանը նույն՝ «Ինչո՞ւ պիլոտային ծրագիր չեք իրականացնում» հարցին պատասխանել էր մի փոքր այլ կերպ։ Նախարարն անցած տարի մեզ հետ զրույցում պնդում էր, որ 2012-ին գերատեսչական երկու կենտրոններ Ագրարային համալսարանին միացնելը պիլոտային ծրագիր է եղել։ Այս միավորումը, սակայն, իրականացվել է 12 տարի առաջ և դուրս է ներկայումս կառավարության ձեռնարկած բարեփոխումների համատեքստից։ Սարգիս Հայոցյանի խոսքով միավորման մյուս նպատակն էլ տպագրությունների աճի պոտենցիալն է։ Նա նշում է, որ տպագրությունների աճը բուհերում «շատ ավելի դրամատիկ է», քան գիտական ինստիտուտներում։ «Բուհերում արդյունավետությունը շատ ավելի բարձր է, քան գիտական կազմակերպություններում, որովհետև շատ ավելի ճկուն են ու շատ ավելի մեծ հասանելիություն ունեն ուսանողներին։ ․․․․ Ես չեմ պնդում, որ այսօր մեր բուհերում գիտությունը կազմակերպվում է չքնաղ եղանակով, և հետևաբար՝ պետք է բոլոր ինստիտուտները գնան ու սովորեն բուհերից։ Բայց բուհերն այսօր, ծախսելով շատ ավելի քիչ վարչական ռեսուրս գիտության վրա, ստանում են շատ ավելի մեծ գիտական արդյունք, քան գիտական ինստիտուտները»,- ասում է նա։ *** Այսպիսով, չնայած վերջին տարիների որոշ դրական տեղաշարժերին, Հայաստանի գիտական համայնքի մարտահրավերներից է շարունակում մնալ արդյունավետ սերնդափոխության իրականացումը։ Որպես խնդրի լուծման ճանապարհ կառավարությունն առաջ է բերել պետական բուհերի և գիտական կազմակերպությունների՝ համալսարանական կլաստերներում միավորելու նախագիծը՝ պնդելով, որ այս ինտեգրումը կնպաստի առավել արդյունավետ սերնդափոխությանը՝ ապահովելով ուսանողների ուղիղ հոսք դեպի գիտություն։ Չնայած դրան՝ Մոլեկուլային կենսաբանության ինստիտուտի, Քիմիական ֆիզիկայի ինստիտուտի և մի շարք այլ գիտական կազմակերպությունների փորձը ցույց է տալիս, որ երիտասարդ հետազոտողների ներգրավման ռազմավարություն ունենալու դեպքում կարելի է արդյունավետ սերնդափոխություն իրականացնել նաև բուհերից առանձին գործելու պարագայում։ Գործադիրի համոզմամբ, սակայն, այս հաջողված օրինակները բացառություններ են, այլ ոչ թե օրինաչափություն, և միակ արդյունավետ ճանապարհը միավորումն է։ Սա այն դեպքում, որ այս ճանապարհի արդյունավետությունը հիմնավորող որևէ պիլոտային ծրագիր չի իրականացվել, իսկ վերոնշյալ գիտական ինստիտուտներում այսօր էլ սերնդափոխությունն առավել արդյունավետ է իրականացվում, քան շատ բուհերում։ *Տվյալների հավաքագրման մեթոդաբանությանը ծանոթանալու, հնարավոր շեղումները հասկանալու համար անցիր այս հղումով։ ⇑ ⇑ ⇑ ¹Կառավարությունը նախատեսում է ստեղծել 6 համալսարաններ կամ, այսպես կոչված, կլաստերներ՝ Դասական, Բժշկական, Տեխնոլոգիական, Արվեստների, Կրթական, Սպայական։ ԵՊՀ-ն և ՀՊՏՀ-ն մաս են կազմելու Դասական համալսարանի, ԵՊԲՀ-ն՝ Բժշկական, ՀԱՊՀ-ն և ՃՇՀԱՀ-ը՝ Տեխնոլոգիական, ՀՊՄՀ-ն՝ Կրթական, իսկ ՇՊՀ-ի և ՀՌՀ-ի՝ որևէ համալսարանում ներառվելու մասին տեղեկություններ չկան։ Այս պահին տեղեկություններ կան միայն Դասական, Բժշկական, Տեխնոլոգիական և Արվեստների համալսարաններում գիտական կազմակերպություններ ներառելու մասին։ Կրթականն, ըստ առկա տվյալների, ներառելու է միայն համալսարաններ, իսկ Սպայական համալսարանի կազմի մասին ոչ մի տեղեկություն դեռևս չկա։ Մանրամասները կարդա այստեղ։ ⇑ ²Գիտությունների ազգային ակադեմիան ունի 33 կառույց, որոնցից ամենաերիտասարդները առանձնացնելիս չենք ներառել երկուսը՝ Գիտակրթական միջազգային կենտրոնը և Փորձաքննությունների ազգային բյուրոն։ Առաջինը կրթական գործունեություն ծավալող կառույց է, որը 2024-ի դրությամբ չունի բազային ֆինանսավորում, և միայն մի քանի երիտասարդ գիտնականներ ներգրավված են դրամաշնորհային ծրագրերում, երկրորդը փորձաքննություններ իրականացնող կառույց է։ ⇑ Հեղինակ՝ Աննա ՍահակյանԳլխավոր նկարը՝ Սուսինա Խաչատրյանի

20:44 - 08 ապրիլի, 2025

Հազարավոր երեխաներ՝ հերթում. Երևանում ծնվածների միայն կեսին կարող են ընդունել համայնքային մանկապարտեզները

Ի՞նչ կկատարվի, եթե Երևանում ծնված 2-6 տարեկան բոլոր երեխաները հերթագրվեն գալիք ուսումնական տարում համայնքային մանկապարտեզ հաճախելու համար։ Կարճ պատասխան Երևանում ծնված նախադպրոցական տարիքի՝ 2-6 տարեկան 55 9041 երեխաների կեսին հերթը չի հասնելու, քանի որ Երևանի քաղաքապետարանի ենթակայությամբ գործող 162 մանկապարտեզների տեղերի քանակը 27 9702 է՝ կրկնակի պակաս երեխաների թվից։ Իհարկե, բոլոր երեխաները չեն հերթագրվում՝ հաճախելով մասնավոր մանկապարտեզներ կամ մնալով տանը՝ ծնողների կամ դայակների մոտ։ Սակայն խնդիր է անգամ հերթագրվածներին տեղավորելը։ Այս հարցի տվյալահեն պատասխանը ստանալու և հերթերի՝ «Ինֆոքոմի» ստեղծած հաշվիչը փորձարկելու համար շարունակի՛ր կարդալ։ Երկար պատասխան (13 րոպե + դիտելիք և լսելիք) Երևանի քաղաքապետարանի ենթակայությամբ գործում է 162 համայնքային3 մանկապարտեզ, որոնց տարողունակությունը թույլ է տալիս նախադպրոցական կրթություն իրականացնել 27 970 երեխայի համար, մինչդեռ մայրաքաղաքում ծնված և այժմ 2-6 տարեկան երեխաները 55 904-ն են։ Պաշտոնական վիճակագրության համաձայն՝ 2023 թվականին նախադպրոցական կրթություն ստացողների ընդգրկվածությունը Երևանում 46․4% է, Հանրապետությունում՝ 36․2%: ՀՀ կրթության մինչև 2030 թ․ զարգացման պետական ծրագրով ակնկալվում է, որ 2030 թվականին Հանրապետությունում 3-5 տարեկանների առնվազն 95%-ն ընդգրկված է լինելու նախադպրոցական ծառայություններում։ Երևանի քաղաքապետարանի աշխատակազմի հանրակրթության վարչության պետ Մարգարիտ Խաչատրյանն «Ինֆոքոմի» հետ զրույցում նշեց, որ Երևանի պարագայում այդ արդյունքին հասնելն իրատեսական է։ Նման արդյունքի հասնելու համար նույն ծրագրով նախատեսվում է ինչպես համայնքային նախադպրոցական առկա հաստատությունների հիմնանորոգում և վերանորոգում, նորերի կառուցում, այնպես էլ մասնավոր հաստատությունների թվի աճ։ Մանկապարտեզի հերթում՝ հազարավորներ Մենք դիտարկեցինք, թե ինչպիսի հարաբերակցություն է նախադպրոցական տարիքի երեխաների և մանկապարտեզների տարողունակության միջև։ Սակայն բոլոր ծնողները չեն, որ ցանկանում են երեխաներին ուղարկել համայնքային մանկապարտեզներ՝ նախընտրելով մասնավոր մանկապարտեզները կամ տնային առօրյան։ Բոլոր այն ծնողները, որոնք ցանկանում են երեխային ուղարկել համայնքային մանկապարտեզ, պետք է հերթագրվեն Երևանի քաղաքապետարանի «Մանկապարտեզ» կառավարման համակարգում։ Ըստ այս համակարգի՝ մարտի 3-ի դրությամբ համայնքային մանկապարտեզ է հաճախում 27 490 երեխա, հերթագրված է 14 853 երեխա։ Այս պահին հաճախողներից 8 910-ը ավագ խմբի երեխաներն են՝ ծնված 2019 թվականին։ Ստացվում է, որ սեպտեմբերին նրանք մանկապարտեզը կավարտեն, և նրանց տեղերը կզբաղեցնեն միջին խմբի՝ 2020 թվականին ծնված 8 863 երեխաները և նույն թվականին ծնված, բայց հերթում սպասող 414 երեխաներից 47-ը։ Նույն տրամաբանությամբ կվերադասավորվեն նաև մյուս խմբերի երեխաները։ 2023 թվականին ծնված երեխաները, որոնք ցանկանում են հաճախել կրտսեր խումբ, մարտի 3-ի դրությամբ 5 181-ն են։ Հաշվի առնելով նախորդ տարիներին ծնվածներից համայնքային մանկապարտեզ դիմողների քանակը՝ այս թիվը մինչև սեպտեմբեր կարող է հասնել 9 000-ի։ Ստացվում է՝ սեպտեմբերի դրությամբ ավելի քան 9 600 հերթագրված երեխա այնուամենայնիվ չի կարողանա հաճախել մանկապարտեզ, ինչը ցանկություն ունեցողների 26%-ն է։ Այսինքն՝ մանկապարտեզների ներկա տարողունակության պայմաններում համայնքային նախադպրոցական հաստատությունները նախընտրող երեխաների միայն 74%-ին կհաջողվի գոնե մեկ տարի հաճախել մանկապարտեզ։ Մանկապարտեզներում հերթերը՝ ըստ վարչական շրջանների Մենք ուսումնասիրել ենք Երևանի բոլոր վարչական շրջանների համայնքային մանկապարտեզների տարողունակությունն ու հերթերը․ մարտի 1-ի դրությամբ բացարձակ թվով հերթագրված երեխաների ամենամեծ թիվը Շենգավիթ վարչական շրջանում է, իսկ ամենաքիչը՝ Նուբարաշենում։ Նուբարաշեն վարչական շրջանում, սակայն, քիչ են նաև մանկապարտեզներում առկա տեղերը։ Այս պահին գործում է երկու մանկապարտեզ, որոնք միասին ունեն 281 սան, իսկ այս պահին հերթագրված է 267 երեխա, այսինքն՝ արդեն իսկ հաճախողների 95%-ի չափով էլ հերթագրվածներ կան։ Սակայն Նուբարաշեն վարչական շրջանում այդ ծանրաբեռնվածությունը կարող է առաջիկայում նվազել, քանի որ քաղաքապետարանից մեր հարցմանն ի պատասխան հայտնել են, որ 2025 թվականին այս վարչական շրջանում մանկապարտեզի կառուցման աշխատանքներ են իրականացվելու՝ հիմք ունենալով հենց գործող նախադպրոցական ուսումնական հաստատությունների հերթագրման ցուցանիշները, նախադպրոցական կրթության՝ տարեցտարի աճող պահանջարկը։ Այս ցուցանիշով Նուբարաշենին հաջորդում են ավելի մեծ բնակչությամբ Էրեբունի վարչական շրջանը, որտեղ արդեն 1 մանկապարտեզի կառուցմամբ խնդիրը չի կարող լուծվել։ Էրեբունիում ամենացածրն է նաև ամեն 1000 բնակչի հաշվով մանկապարտեզներում առկա տեղերի քանակը4։ Այս վարչական շրջանի բնակչությունը 126 700 է, իսկ բոլոր մանկապարտեզները միասին ունեն 1 900 տեղ։ Ստացվում է, որ ամեն 1000 բնակչի հաշվով մանկապարտեզում ընդամենը 15 տեղ կա։ «Հաշվիր» ինքդ․ մանկապարտեզների հաշվիչ «Մանկապարտեզ» կառավարման համակարգի տվյալների հիման վրա «Ինֆոքոմը» ստեղծել է տեղեկատվական հաշվիչ,5 որի միջոցով կարող եք տեղեկություններ ստանալ Երևանի մանկապարտեզների տարողունակության, սաների թվի, հերթագրված երեխաների թվի, ծանրաբեռնվածության մասին երեք մակարդակում՝ ամբողջ համայնքում, առանձին վարչական շրջաններում և առանձին մանկապարտեզներում։ Ընտրեք վարչական շրջանը և/կամ առանձին մանկապարտեզը և ծանոթացեք այս պահին առկա իրավիճակին։ Ինչ են պատմում ծնողները «Նախադպրոցական կրթության մասին» օրենքը սահմանում է, որ ծնողներն ազատ են ընտրել երեխայի նախադպրոցական կրթությունն ապահովելու տարբերակը՝ այն կազմակերպելով նախադպրոցական ուսումնական հաստատությունում, ընտանիքում, անհատական մանկավարժական գործունեության միջոցով և նախադպրոցական կրթական ծրագիր իրականացնող այլ կազմակերպություններում։ «Ինֆոքոմը» օնլայն հարցում է անցկացրել նախադպրոցական տարիքի երեխաների ծնողների շրջանում։ Հարցմանը մասնակցած երևանաբնակ 216 ծնողից 108-ը կամ 50%-ը նշել է, որ երեխան/երը հաճախում են համայնքային մանկապարտեզ, ինչը շատ մոտ է վերևում ներկայացված հաշվարկային ցուցանիշին՝ Երևանի՝ նախադպրոցական տարիքի բոլոր երեխաներին մանկապարտեզներում տեղավորելու 50% կարողությանը։ Մյուս կեսն այս պահին օգտվում են այլընտրանքային տարբերակներից։ Սակայն եթե երեխան համապատասխան տարիքում չի կարող մանկապարտեզ հաճախել ազատ տեղ չլինելու պատճառով, ապա որոշակիորեն սահմանափակվում է պետության սահմանած նախադպրոցական կրթություն ստանալու իրավունքը, քանի որ այդ դեպքում դա ոչ թե ծնողի ընտրությունն է, այլ հարկադրված որոշում։ Մեր հարցմանը մասնակցած 216 ծնողներից 63-ը նախընտրում է մասնավոր մանկապարտեզ։ Նրանցից 27-ը, սակայն, նշել է, որ դա հարկադրված ընտրություն է՝ պայմանավորված համայնքային մանկապարտեզներում առկա հերթերով։ Անահիտ Էվոյանը, օրինակ, իր երեխային հերթագրել է իր բնակավայրի՝ Նոր Նորք վարչական շրջանի մանկապարտեզներից մեկում, երբ երեխան 3 տարեկան էր։ Այդ տարի երեխայի հերթը չի հասել, և նա ստիպված երեխային տարել է մասնավոր մանկապարտեզ՝ հույս ունենալով, որ հաջորդ տարի հերթը հասնելուն պես կտեղափոխի։ Սակայն հերթը չի հասել, և երեխան շարունակել է հաճախել մասնավոր մանկապարտեզ, որից Անահիտը այժմ շատ գոհ է։ Ավան վարչական շրջանի բնակիչ Հասմիկ Ամիրյանը սկզբում դիմել է մասնավոր մանկապարտեզ, քանի որ երեխան 1.5 տարեկան էր, հետո հերթագրել համայնքային մանկապարտեզում։ «Հերթը ժամանակին հասավ, սակայն մանկապարտեզի շենքային պայմանները տեսնելուց հետո հրաժարվեցի երեխային տեղափոխել, և շարունակեց հաճախել մասնավոր մանկապարտեզ։ Այժմ երեխաս 5 տարեկան է, և նախատեսում ենք այս վերջին տարում դիմել մեր ընտրած դպրոցի նախակրթարան, որը նույնպես վճարովի է»,- նշում է Հասմիկը։ Այստեղ կարևոր է հաշվի առնել, որ մասնավոր կենտրոններից ոչ բոլորն են, որ իրականացնում են լիցենզավորված գործունեություն։ Մասնավորապես, 2023-ին ՀՀ պետական եկամուտների կոմիտեն ԿԳՄՍ նախարարությանը տրամադրել է Երևանում նախադպրոցական ոլորտում գործող առնվազն 320 կազմակերպության ցանկ, որոնցից միայն 137-ն են լիցենզավորված եղել: «Եթե կազմակերպությունն իրականացնում է ամբողջական կրթական ծրագիր՝ 8 ժամ տևողությամբ, բնականաբար պետք է ստանա լիցենզիա՝ մանկապարտեզի կամ նախակրթարանի համար՝ ապահովելով տվյալ գործունեության համար սահմանված լիցենզավորման պայմաններն ու պահանջները (շենքային պայմաններ, սանիտարական նորմեր, մասնագիտական անձնակազմի որակավորման պահանջներ և այլն)»,- հայտարարել է ԿԳՄՍ նախարարի տեղակալ Արաքսյա Սվաճյանը: Մասնավոր նախակրթական կենտրոնների ամսական վարձավճարը սկսվում է 30 հազար դրամից և հասնում 250-300 հազար դրամի։ Ըստ հարցման շրջանակում ծնողներից ստացված տվյալների՝ միջին ամսավճարը կազմում է 104 հազար դրամ։ Կենտրոն վարչական շրջանի բնակիչ Արփի Ավետիսյանը նույնպես նախընտրում է մասնավոր մանկապարտեզ, քանի որ կրթության որակի և մասնագետների աշխատանքի առումով այդքան էլ չի վստահում համայնքային մանկապարտեզներին։ Իսկ Շենգավիթ վարչական շրջանի բնակիչ Քրիստինա Խաչատրյանը, ում երեխայի հերթը հասել է հերթագրումից մեկ տարի անց, այդ ընթացքում երեխայի առօրյան հաստատությունում ապահովելու համար դիմել է մասնավոր մանկապարտեզ, սակայն երեխան չի հարմարվել։ Այժմ երեխան հաճախում է համայնքային մանկապարտեզ, և Քրիստինան շատ գոհ է մանկավարժների աշխատանքի արդյունքից։ Հարցման մասնակից 216 ծնողներից 9-ն էլ նշել է, որ նախադպրոցական տարիքի երեխայի առօրյան ապահովում է դայակի օգնությամբ։ Նրանցից մեկը՝ Նանեն, չի դիտարկում նախադպրոցական հաստատություն դիմելու տարբերակը․ վստահ է, որ նույնիսկ ամենաորակյալ մանկապարտեզը չի կարող անհատական վերաբերմունք ապահովել։ «Կարծում եմ, որ երեխային հենց տան պայմաններում անհատական մոտեցում պետք է ցուցաբերի դայակը։ Մեկ դայակը չի կարող տասը երեխայի խնամել։ Օրինակ՝ իմ բալիկն անընդհատ ուշադրության կարիք ունի, մենք տանն էլ իր հետևից անընդհատ վազում ենք։ Իսկ սոցիալիզացվելու համար նախընտրում եմ 4-5 տարեկանում տարբեր խմբակներ տանել, որ նախքան դպրոց գնալը ապահովենք շփումը հասակակիցների հետ»։ Դայակի ծառայության ծախսը, կախված ներգրավման ժամերից, տատանվում է 30 հազար դրամից մինչև 150 հազար դրամ, որոշ դեպքերում՝ մինչև 250 հազար։ Նանեն նշում է, որ դայակը խնամքից բացի նաև մասնագիտական մոտեցում է ցուցաբերում, ապահովում է կրթությունը, երեխայի մտավոր և ֆիզիկական զարգացումը, դրա համար չի սահմանափակվել միայն բարեկամների օգնությամբ։ Հարցմանը մասնակցած ծնողներից 26-ը նշել է, որ երեխային իրենք են խնամում տանը, որոնցից 19-ը նշել է, որ հարկադրված չի աշխատում, քանի որ պետք է մնա տանը և խնամի երեխային։ Սյուզաննան, որն ապրում է Նորք-Մարաշում, իր 2 տարեկան երեխային հերթագրել է այս տարի և հուսով է, որ նա սեպտեմբերից կհաճախի, քանի որ նրա դեպքում կա արտահերթության արտոնություն՝ երեխան ընտանիքում երրորդ զավակն է։ «Հենց երեխաս սկսի հաճախել մանկապարտեզ, ես կկարողանամ աշխատանքի անցնել, մինչ այդ ստիպված եմ տանը մնալ և ինքս խնամել»,- պատմում է Սյուզաննան։ Նախադպրոցական կրթության ազդեցությունը երեխայի զարգացման վրա Նախադպրոցական կրթությունը մինչև վեց տարեկան երեխայի մեջ ձևավորում է վարվելակերպի տարրական նորմեր, նրա ընդունակությունները, հակումներն ու կարողությունները։ Այդ շրջանը կարևոր է գնահատվում երեխայի էմոցիոնալ, սոցիալական և կոգնիտիվ կարողությունների զարգացման համար, սակայն ինչպես նշեցինք՝ Հայաստանում օրենքով պարտադրված չէ։ Նախադպրոցական կրթության իրավունքի վերաբերյալ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի 2023 թվականի ուսումնասիրության համաձայն՝ հետազոտված 193 երկրներից 51-ում նախադպրոցական կրթությունը պարտադիր է: Այդ երկրներից 11-ը Արևելյան և Կենտրոնական Եվրոպայի երկրներ են՝ այդ թվում Չեխիա, Լեհաստան, Լատվիա, Լիտվա, Սերբիա, Մոլդովա։ Այն երկրները, որոնք ընդունել են պարտադիր նախադպրոցական կրթության դրույթները, հիմնականում պատկանում են միջին և բարձր եկամուտ ունեցող երկրներին։ Հետազոտությունը նաև պարզել է, որ անվճար կամ պարտադիր նախադպրոցական կրթություն ունեցող երկրներն ունեն վաղ մանկության բարեկեցության բարձր ցուցանիշներ: Բրազիլիայում համեմատել են 1-5 տարեկան 167 երեխաների երկու խումբ, որոնք հաճախում են և չեն հաճախում հանրային ցերեկային մանկական կենտրոններ, և արձանագրել, որ հաճախող երեխաներն ավելի շատ հնարավորություններ ունեն համագործակցության, հարմարվողականության, տարեկիցների հետ հարաբերություններ կառուցելու, սոցիալիզացվելու համար։ Ինչ է պլանավորում քաղաքապետարանը «Մանկապարտեզ» կառավարման համակարգի տվյալներով 14 համայնքային մանկապարտեզ վերանորոգման կարգավիճակ ունի, որոնցից 9-ում փաստացի իրականացվում են շինարարական աշխատանքներ, իսկ դրանցից 5-ը առայժմ պարզապես փակ են վերանորոգման նպատակով։ Եվրոպական ներդրումային բանկի հետ համագործակցությամբ Երևանում նախատեսվում է հաջորդող տարիներին հիմնանորոգել ևս 32 մանկապարտեզ։ Եթե վերադառնաք մեր տեղեկատվական հաշվիչին, քարտեզի վրա կարմիր շրջանակներով կարող եք տեսնել վերանորոգվող մանկապարտեզները։ Քաղաքապետարանը հայտնում է, որ 2025 թվականին քաղաքաշինական առկա և կանխատեսվող իրավիճակի դիտարկման արդյունքների համադրմամբ նախատեսվում է պատվիրել 4 մանկապարտեզ, ինչպես նաև ավարտին հասցնել 4 նոր մանկապարտեզների կառուցման նախագծա-նախահաշվային փաստաթղթերի մշակման աշխատանքները: Ինչ պատկեր է Թբիլիսիի մանկապարտեզներում Հարևան Վրաստանի մայրաքաղաքում՝ Թբիլիսիում, որը բնակչության թվով համադրելի է Երևանի հետ (Թբիլիսի՝ 1․26 միլիոն, Երևան՝ 1․13 միլիոն), գործող նախադպրոցական պետական հաստատությունները 190-ն են, որտեղ, ըստ Վրաստանի վիճակագրական կոմիտեի, նախադպրոցական կրթություն է իրականացվում 51 461 երեխայի համար։ Թբիլիսիի մանկապարտեզներում կրտսեր խմբում առավելագույնը 25 երեխա է, Երևանում՝ 20, իսկ միջին և ավագ խմբերում երեխաների առավելագույն թիվը 30 է, ինչպես Երևանում։ Այսպիսով Երևանի համայնքային մանկապարտեզներում տեղի սահմանափակ լինելու պատճառով հազարավոր երեխաներ շարունակում են սպասել իրենց հերթին՝ երբեմն ստանալով մանկապարտեզ հաճախելու ընդամենը մեկ տարվա հնարավորություն։ Զուգահեռ՝ ծնողները հաճախ ստիպված են այլընտրանքներ փնտրել՝ մասնավոր մանկապարտեզներ, դայակների ծառայություններ կամ տնային խնամք։ Մանկապարտեզների ծանրաբեռնվածությունը ոչ միայն ազդում է կրթության հասանելիության, այլ նաև ծնողների աշխատունակության վրա։ Ծանոթագրություն 1. ՀՀ վիճակագրական կոմիտեն չունի Երևանում փաստացի բնակվող կամ գրանցված նախադպրոցական տարիքի երեխաների թվի վերաբերյալ տվյալներ։ Այդ մասին մոտարկված տվյալը ստացել ենք Վիճակագրական կոմիտեից։ 2018-2024 թվականներին Երևանում ծնված երեխաներից առանձնացրել ենք 2024 թվականի սեպտեմբերի դրությամբ 2-6 տարեկաններին, այսինքն՝ նախադպրոցական կրթության շահառուներին։ Արդյունքում ստացվել է 55 904 երեխա։ Այս թիվն, իհարկե, կարող է տատանվել, քանի որ Երևանում ծնված լինելը չի նշանակում փաստացի բնակվել այդտեղ և հակառակը՝ փաստացի բնակվողների մեջ կարող են լինել երեխաներ, որոնք չեն ծնվել Երևանում, բայց ապրում են այդտեղ։ Միաժամանակ, այս տվյալներում ներառված չեն բռնի տեղահանումից հետո Երևանում հաստատված արցախցի ընտանիքների երեխաները, Ռուսաստանից, Ուկրաինայից և այլ երկրներից Հայաստան տեղափոխված ընտանիքների երեխաները։ 2. Մանկապարտեզների քանակի, խմբերի, սաների և հերթագրված երեխաների թվի մասին բոլոր տվյալները վերցված են Երևանի «Մանկապարտեզ» կառավարման համակարգի պաշոնական կայքից: Վերանորոգման ենթակա մի քանի մանկապարտեզների տվյալներում երևում են որոշակի թվով գրանցված սաներ: Մանկապարտեզների մասին պաշտոնական կայքում նախադպրոցական հաստատություններ հաճախող երեխաների ընդհանուր թիվը ներառում է նաև վերջիններիս, սակայն մեր հաշվարկում նրանց չենք ներառել, քանի որ նրանք միայն գրանցված են, ոչ թե փաստացի հաճախող։ 3. Համայնքային մանկապարտեզ ասելով՝ տվյալ դեպքում հասկանում ենք Երևանի ենթակայությամբ գործող մանկապարտեզները, որոնց մարդիկ հաճախ անվանում են «պետական» մանկապարտեզ, սակայն 1996 թ․ տեղական ինքնակառավարման մարմինների ձևավորմամբ պետությունը նախադպրոցական կրթությունը հանձնել է համայնքներին, և դրանք այժմ կոչվում են Համայնքային ոչ առևտրային կազմակերպություն՝ ՀՈԱԿ, և գործում են համայնքային բյուջեով։ 4. Հասանելիությունը գնահատելու համար 1000 բնակչի հաշվով առկա տեղերի ցուցանիշը այդքան էլ կատարյալ պատկեր չի տալիս․ մանկապարտեզներում առկա տեղերի քանակը նախընտրելի կլիներ հաշվարկել նախադպրոցական տարիքի 1000 երեխայի հաշվով, սակայն ՀՀ վիճակագրական կոմիտեն ըստ վարչական շրջանների նման բացվածք չունի։ Վարչական շրջանների բնակչության թիվը վերցված է 2024 թվականի Հայաստանի ժողովրդագրական ժողովածուից։ 5. Հաշվիչն արձանագրում է տվյալ պահին առկա իրավիճակը։ Տարվա ընթացքում առանձին ցուցանիշներ կարող են փոփոխվել, հատկապես ուսումնական տարվա ավարտին և մեկնարկին, սակայն վարչական շրջանների և առանձին մանկապարտեզների տվյալների միջև համեմատությունը կարտացոլի մանկապարտեզների հասանելիության/ծանրաբեռնվածության հիմնական պատկերը։ Ի տարբերություն հաշվիչի, որը ամեն շաբաթ թարմացվում է, նյութում ներկայացված հաշվարկներն իրականացված են մարտի 3-ի դրությամբ առկա տվյալների հիման վրա։ Հեղինակներ՝ Միլենա Բարսեղյան, Կատյա Մամյան, Յուրի Ագաֆոնով Մանկապարտեզների հաշվիչը՝ Յուրի Ագաֆոնովի

21:39 - 05 մարտի, 2025