ԿԱՐԴԱԼԻՔ

Աշտարակ համայնքը վերջին 3 տարում շուրջ 735 մլն դրամի գնում է կատարել ավագանու անդամի ընկերությունից

Աշտարակ համայնքը վերջին 3 տարում շուրջ 735 մլն դրամի գնում է կատարել ավագանու անդամի ընկերությունից

Աշտարակի համայնքապետարանը 2022-2024 թվականներին շուրջ 735 միլիոն դրամի գնման պայմանագիր է կնքել նույն համայնքի ավագանու անդամի կնոջը և հորեղբոր տղային պատկանող ընկերության հետ, որի տնօրենը ավագանու նույն անդամն է։ Աշտարակ համայնքի ավագանու «Քաղաքացիական պայմանագիր» խմբակցության անդամ Արա Բաղդասարյանի կինը՝ Մերի Խաչատրյանը, և հորեղբոր որդին՝ Կարո Բաղդասարյանը, 2022 թվականի հունիսին դարձել են «Վոլֆ» ՍՊԸ-ի սեփականատերերը և անվանափոխել այն «Ավանգարդ Շին» ՍՊԸ։ Ըստ ՊԵԿ-ի տվյալների՝ ընկերությունը զբաղվում է շենքերի ապախոնավեցմամբ և տանիքածածկերի անջրանցիկության ապահովմամբ։  Արա Բաղդասարյանը Աշտարակ համայնքի ավագանու անդամ է 2021 թվականի դեկտեմբերից։ Նա 2022 թվականի հունիսից ստանձնել է «Ավանգարդ Շին» ՍՊԸ-ի տնօրենի պաշտոնը։  «Ավանգարդ Շին» ՍՊԸ-ն Աշտարակ համայնքի գնումներին սկսել է մասնակցել և հաղթել  2022 թվականի սեպտեմբերից։ 2022-2024 թթ․-ին ընկերությունը հայտ է ներկայացրել համայնքի հայտարարած 4 գնման ընթացակարգերում, որոնցից 3-ում ճանաչվել է հաղթող մասնակից՝ կնքելով ընդհանուր շուրջ 735 մլն դրամի պայմանագիր։ «Ավանգարդ Շին» ՍՊԸ-ն 2022 թվականի սեպտեմբերին կնքված առաջին պայմանագրով պարտավորվում էր հիմնանորոգել Արտաշավան բնակավայրի «Կակաչ» մանկապարտեզը, ինչպես նաև բարեկարգել մանկապարտեզի բակային տարածքը։ Ընկերությունը հայտ ներկայացրած միակ մասնակիցն է եղել։ Ըստ պայմանագրի՝ «Ավանգարդ Շինն» այս աշխատանքները պետք է կատարեր 12 ամսվա ընթացքում։ Պայմանագրի գինը կազմել է 186․6 մլն դրամ։  Սակայն 2023 թվականի սեպտեմբերին կնքված համաձայնագրով 10 տոկոսի չափով ավելացվել են աշխատանքների ծավալները, ինչի արդյունքում ընկերությանը վճարվել է հավելյալ 18․6 մլն դրամ։  Երկրորդ պայմանագիրը ընկերությունը կնքել է 2023 թվականի հունիսին։ Ինչպես նախորդ դեպքում, այս դեպքում ևս «Ավանգարդ Շինը» եղել է հայտ ներկայացրած միակ մասնակիցը։ Ըստ պայմանագրի՝ ընկերությունը պետք է 180-օրյա ժամկետում հիմնանորոգեր Աշտարակ քաղաքի և Բազմաղբյուր բնակավայրի մարզադաշտերը։ Այս պայմանագրի արժեքը 263․3 մլն դրամ է, սակայն այս դեպքում ևս համայնքը ընկերությանը վճարել է հավելյալ 26․3 մլն դրամ՝ աշխատանքների ծավալների ավելացման պատճառով։  Իսկ երրորդ պայմանագիրը համայնքը ընկերության հետ կնքել է 2024 թվականի սեպտեմբերին։ Գնման ընթացակարգին հայտ էր ներկայացրել 5 մասնակից, որոնցից հաղթող է ճանաչվել «Ավանգարդ Շին» ՍՊԸ-ն։ Պայմանագիրը կնքվել է 2 չափաբաժնով, որից առաջինի դեպքում ընկերությունը պետք է Արագածոտն, Ղազարավան և Ագարակ բնակավայրերում կառուցեր ֆուտբոլի խաղադաշտեր, իսկ 2-րդի դեպքում՝ Աշտարակ քաղաքի Տիգրան Մեծ փողոցի բակում և Արուճ, Կոշ, Նոր Ամանոս և Նոր Եդեսիա բնակավայրերում կառուցեր խաղահրապարակներ։ Պայմանագրի գինը կազմել է 218 մլն դրամ: Այս դեպքում ևս համայնքը ընկերությանը հավելյալ վճարել է 11․8 մլն՝ առաջին չափաբաժնի, և 9․8 մլն՝ երկրորդ չափաբաժնի համար՝ աշխատանքների ծավալների ավելացման պատճառով։  Այս առնչությամբ Աշտարակի համայնքապետ Թովմաս Շահվերդյանին խնդրել էինք պատասխանել՝ արդյոք համայնքապետը Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովին տեղեկացրե՞լ է իր գործողությունների արդյունքում շահերի բախման իրավիճակի առաջացման մասին։ Ըստ համայնքապետի՝ «Աշտարակ համայնքի ավագանու անդամ Արա Բաղդասարյանը «Ավանգարդ Շին» ՍՊԸ-ում համարվում է վարձու աշխատող, եւ օրենսդրության պահանջների խախտման մասին [շահերի բախման վերաբերյալ] որեւէ խոսք լինել չի կարող»։ Նշենք, որ մեր հարցը վերաբերում էր այն իրավիճակին, որ համայնքապետը, որպես պատվիրատուի ղեկավար, պետք է մինչև որոշում ընդունելը կամ գործողություն կատարելը շահերի բախմանը վերաբերող հանգամանքների, տվյալ դեպքում՝ նույն խմբակցության ավագանու անդամի կնոջ և հորեղբոր որդուն պատկանող ընկերության հետ պայմանագիր կնքելու մասին Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովին ներկայացներ գրավոր հայտարարություն։    Տեխհսկողություն իրականացրած ԱՁ-ի կասկածելի գնառաջարկը   2022 թվականին «Ավանգարդ Շին» ՍՊԸ-ի` Արտաշավան բնակավայրի «Կակաչ» մանկապարտեզի հիմնանորոգման աշխատանքների (ընդհանուր արժեքը` 205 մլն դրամ) իրականացման տեխնիկական վերահսկողությունը իրականացրել է անհատ ձեռներեց Արտակ Մարտիրոսյանը՝ համայնքի հետ կնքելով ընդամենը 950 դրամ արժողությամբ պայմանագիր։ Տեխնիկական վերահսկողություն իրականացնելու համար համայնքի հայտարարած մրցույթին հայտ է ներկայացրել 6 մասնակից։ Նշենք, որ այս գնման գործընթացը կազմակերպվել է սուբվենցիոն ծրագրի շրջանակում, և պայմանագրի արժեքի 70%-ը՝ այս դեպքում 665 դրամը, վճարել է պետությունը։    Տեխհսկողության աշխատանքների նախահաշվային գինը համայնքապետարանը սահմանել էր 3․2 մլն դրամ: Մրցույթին հայտ է ներկայացրել 6 ընկերություն։ Գնահատող հանձնաժողովի նիստերի արձանագրություններից պարզ է դառնում, որ սկզբում բոլոր 6 մասնակիցները ներկայացրել են իրենց գնառաջարկները, որտեղ ամենացածր գնով հայտ է ներկայացրել 2 մասնակից։ Իսկ  Արտակ Մարտիրոսյան Ա/Ձ-ն 6 մասնակիցներից ամենաբարձր գինն է առաջարկել։ Հանձնաժողովի հաջորդ նիստերում առաջարկվել է նվազեցնել գնառաջարկները, ինչն արել են միայն 2 մասնակից՝ «Լիլ-Ռուզ» ՍՊԸ-ն և Արտակ Մարտիրոսյան Ա/Ձ-ն՝ առաջարկելով համապատասխանաբար 1000 և 950 դրամ։     Այս առաջարկը ոչ միայն ցածր է նախահաշվային գնի համեմատ, այլ նաև հարցեր է առաջացնում աշխատանքի իրականացման որակի վերաբերյալ․ ըստ տեխառաջադրանքի՝ ընկերությունը պետք է իրականացներ տեխնիկական հսկողությունը նախագծանախահաշվային փաստաթղթերի հիման վրա և ապահովեր վերանորոգման աշխատանքների  իրականացումը անհրաժեշտ որակով և պայմանագրային փաստաթղթերին համապատասխան, ապահովել կատարվող աշխատանքների անհամապատասխանությունը վերանորոգման նորմերին և կանոններին, ստուգել, վերահսկել նյութերի որակը, արգելել կամ փոփոխել այն նյութերը որոնք չեն համապատասխանում անհրաժեշտ պայմաններին, վերահսկել և գնահատել շինաշխատանքների գործընթացը, կատարել որակի և քանակի հսկում, կատարել անհրաժեշտ գրառումներ, որոնք անհրաժեշտ են պայմանագրի ընթացքի վերահսկման համար և այլն։  Համայնքապետարանից հետաքրքրվեցինք, թե այդ ինչպես է ԱՁ-ի հետ կնքվում ընդհանուր 950-դրամանոց պայմանագիր, երբ կատարված աշխատանքների նախահաշվային գինը հազարապատիկ ավելի է եղել։ Համայնքապետն այս գլխավոր հարցն անպատասխան է թողել՝ նշելով միայն, որ ընթացակարգի գների նվազեցման շուրջ կատարվել են միաժամանակյա բանակցություններ, որոնց արդյունքում հաղթող ընտրված մասնակից է ճանաչվել Ա/Ձ Արտակ Մարտիրոսյանը՝ որպես բավարար գնահատված նվազագույն գնային առաջարկ ներկայացրած մասնակից:    Ավագանու անդամը չի հայտարարագրել իր և իր կնոջ ներկայացվածությունն ու մասնակցությունը ընկերությունում՝ չնայած օրենքի պահանջին Իրավաբանական անձանց պետական ռեգիստրից տեղեկանում ենք, որ Աշտարակ համայնքի ավագանու «Քաղաքացիական պայմանագիր» խմբակցության անդամ Արա Բաղդասարյանը «Ավանգարդ Շին» ՍՊԸ-ի տնօրենն է, իսկ նրա կինը՝ ընկերության 40 տոկոսի բաժնետերը։ Օրենքը սահմանում է, որ պաշտոնատար անձը պետք է հայտարարագրի իր և իր ընտանիքի անդամների մասնակցությունը առևտրային կազմակերպություններում և ներկայացվածությունը դրանց կառավարման մարմիններում։ Սակայն, Արա Բաղդասարյանի ներկայացրած հայտարարագրերում (2022 և 2023) առկա չեն նշումներ ոչ իր՝ ընկերությունում տնօրեն լինելու մասին, ոչ էլ իր կնոջ՝ «Ավանգարդ Շին» ՍՊԸ-ում մասնակցության մասին տվյալները։ Մեր հարցին, թե ինչու նա չի հայտարարագրել այս փաստը, Արա Բաղդասարյանը պատասխանեց, որ գիտի՝ իր հայտարարագրերում կան թերի լրացված տվյալներ, որոնք ուղղելու համար կդիմի Հանձնաժողովին։    Մեր զրույցից հետո ներկայացված՝ 2024 թվականի տարեկան հայտարարագրում արդեն Արա Բաղդասարյանը լրացրել է «Ավանգարդ Շին» ՍՊԸ-ում իր ներկայացվածության և կնոջ մասնակցության փաստը։  Բացի մասնակցության հայտարարագրումից, պաշտոնատար անձինք պարտավոր են հայտարարագրել իրենց և իրենց ընտանիքի անդամների կողմից, ինչպես նաև նրանց մասնակցությամբ կազմակերպությունների կողմից ՀՀ կամ համայնքների հետ կնքված պայմանագրերը, որոնց գինը (արժեքը) գերազանցում է հինգ միլիոն դրամը կամ դրան համարժեք արտարժույթը: Նշենք, որ Արա Բաղդասարյանը 2022, 2023 թվականներին չի հայտարարագրել «Ավանգարդ Շին» ՍՊԸ-ի՝ Աշտարակ համայնքի հետ կնքած 5 մլն դրամը կամ դրան համարժեք արտարժույթը գերազանցող 2 պայմանագրերը։ Նշենք նաև, որ Արա Բաղդասարյանի կինը՝ Մերի Խաչատրյանը, չի ներկայացրել պաշտոնատար անձի ընտանիքի անդամի գույքի և եկամուտների հայտարարագրեր։   Ի՞նչ որոշումներ ունի Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովը՝ համանման դեպքերի վերաբերյալ Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովը շահերի բախման մասին նախկինում իր կայացրած որոշումներում (1,2,3,) արձանագրել է, որ որևէ ձևով դրսևորված փոխկապակցվածության դեպքում տվյալ պաշտոնյան մինչև որոշում ընդունելը կամ գործողություն կատարելը պարտավոր է շահերի բախմանը վերաբերող հանգամանքների մասին Հանձնաժողովին գրավոր հայտարարություն ներկայացնել:  Ավագանու անդամ Արա Բաղդասարյանը և համայնքի ղեկավար Թովմաս Շահվերդյանը ավագանու ՔՊ խմբակցության անդամ են։ Համայնքային գնումներում ի պաշտոնե լինելով պատվիրատուի ղեկավար՝ Թովմաս Շահվերդյանը ընթացակարգերում շահերի բախման իրավիճակի՝ համայնքային գնումներում իր խմբակցության ավագանու անդամի և նրա կնոջ ընկերության մասնակցության վերաբերյալ պետք է գրավոր հայտարարություն ներկայացներ Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովին։  Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովից մեզ պատասխանեցին, որ «Աշտարակ համայնքի ղեկավար Թովմաս Շահվերդյանի կողմից 2022-2024 թվականներին շահերի բախման իրավիճակների վերաբերյալ գրավոր հայտարարություններ Հանձնաժողով չեն ներկայացվել»:  Նշենք, որ ավագանու անդամ Արա Բաղդասարյանը շահերի բախում չի տեսնում  իր կնոջ և հորեղբոր որդու ընկերության՝ համայնքային գնումներին մասնակցության մեջ։  «Աշխատանքային փուլի ամբողջ ընթացքում համայնքը ունի տեխնիկական հսկողության ծառայություն, հեղինակային հսկողության ծառայություն, որոնք շինարարությանը զուգահեռ արվում են։ Եթե դու ինչ-որ բան արած չլինես, նախ չես կարող հանձնես։ Իրենք քո ավարտականը պետք է ստորագրեն, հետո համայնքի պատասխանատու ստորաբաժանումը ստորագրի, այսինքն՝ համայնքի ղեկավարին այլ բան չի մնում անել կամ չանել, ես չլինեմ, Պողոսը լինի, Պետրոս լինի, թե ով կլինի, թեկուզ օտարերկրյա կազմակերպություն, եթե ամեն ինչ արված է, բոլորը հաստատել են, պետք է հաստատի համայնքի ղեկավարը»,- նշեց նա։ Համայնքները գնումների գործընթացում հաճախ առաջնորդվում են բացառապես «Գնումների մասին» օրենքով՝ հաշվի չառնելով շահերի բախման ռիսկերի վերաբերյալ այլ իրավական կարգավորումները։ Մենք առանձնացրել ենք այն կարևոր հոդվածները, որոնցում առկա են նման կարգավորումներ։  Նշենք, որ Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողովին շահերի բախմանը վերաբերող հանգամանքների մասին գրավոր հայտարարություն չներկայացնելը առաջացնում է 300 000 դրամի չափով տուգանք։ Այսպիսով՝ չնայած Աշտարակ համայնքի ղեկավարը պարտավոր էր Կոռուպցիայի կանխարգելման հանձնաժողով ներկայացնել շահերի բախման իրավիճակի վերաբերյալ հայտարարություն և ձեռնպահ մնալ այդ հարցի վերաբերյալ գործողություններ կատարելուց,  ավագանու անդամին փոխկապակցված ընկերության հետ վերջին երեք տարվա ընթացքում կնքել է շուրջ 735 մլն դրամի պայմանագիր։ Համայնքի ղեկավարը, սակայն, այդ գնումներում շահերի բախման ռիսկ չի տեսնում։ Իսկ ավագանու անդամն էլ չի հայտարարագրել իր և իր ընտանիքի անդամի մասնակցությունը համայնքային գնումներում հաղթած առևտրային կազմակերպությունում։ Սուսինա Խաչատրյան
16:39 - 13 հունիսի, 2025
Դիմակայելով սովին․ ինչպե՞ս են մարդկանց, բակտերիաների ու խմորասնկերի բջիջները սովի պայմաններում էներգիա խնայում | Հանրագիտ

Դիմակայելով սովին․ ինչպե՞ս են մարդկանց, բակտերիաների ու խմորասնկերի բջիջները սովի պայմաններում էներգիա խնայում | Հանրագիտ

Սովին դիմակայել է պետք։ Սա շատ լավ են հասկանում տարբեր օրգանիզմներ՝ պարզագույն խմորասնկերից մինչև մարդ։ Սովի պայմաններում էներգիա խնայելու նոր մեխանիզմի մասին է պատմում Molecular Cell ամսագրում վերջերս հրապարակված հոդվածներից մեկը։ Հոդվածի համահեղինակներից է Հայաստանի կենսաինֆորմատկայի ինստիտուտի տնօրեն Լիլիթ Ներսիսյանը։ Գիտնականը հիշում է՝ երբ շվեդ գործընկերների հետ սկսեց այս հետազոտությունը, 2019-ն էր։ Այդ ժամանակ նա հետդոկտորական աշխատանք էր իրականացնում Շվեդիայում՝ Կարոլինսկայի համալսարանում։ Գաղափարը նրա ղեկավարի՝ Վիսենթ Պելեչանոյի մոտ առաջացել էր դեռ 2015-ին, երբ վերջինս խմորասնկերի գենոմի ուսումնասիրության ժամանակ նորմայից շեղվող տվյալներ էր նկատել։ Լիլիթ Ներսիայանը   Մի փոքր բջիջների ներքին խոհանոցից Մարդու, կենդանիների, բույսերի, բակտերիաների, խմորասնկերի ու այլ օրգանիզմներում գրեթե բոլոր գործընթացները կարգավորվում են սպիտակուց կոչվող մեծ մոլեկուլների միջոցով։ Նյութափոխանակություն, աճ, նյարդային համակարգի աշխատանք․ սպիտակուցների տարբեր տեսակներ կան, որոնցից ամեն մեկն օրգանիզմում ինչ-որ մի գործընթացի համար է պատասխանատու։ Սպիտակուցները սինթեզվում են ըստ անհրաժեշտության, երբ դրանց կարիքը զգացվում է։ Յուրաքանչյուր սպիտակուց ունի առանձնահատուկ կառուցվածք, որի մասին ինֆորմացիան կոդավորված է գեներում, իսկ վերջիններս գտնվում են ԴՆԹ կոչվող մեծ մոլեկուլում։  Երբ անհրաժեշտ է լինում որևէ սպիտակուց սինթեզել, այդ սպիտակուցը կոդավորող գենից կառուցվածքն «արտագրվում» է, տեղափոխում բջջի համապատասխան հատված, որտեղ ռիբոսոմ կոչվող գործիքը մաս-մաս հավաքում է սպիտակուցը։  Սպիտակուցները մակրոմոլեկուլներ են, որոնք կազմված են ավելի փոքր մոլեկուլներից՝ ամինաթթուներից։ Գեները գիտեն, թե ինչ ամինաթթուներ ու ինչպիսի հերթականությամբ պիտի միանան իրար, որ կազմեն որևէ սպիտակուց։ Ամինաթթուների մասին ինֆորմացիան գեներում պահվում է ավելի փոքր մոլեկուլների՝ նուկլեոտիդների միջոցով, որոնց անունները նշվում են տառերով՝ A, T, C, G: Յուրաքանչյուր ամիանթթու նուկլեոտիդների երեք տառանի հաջորդականություն է՝ AGG, AGA, AGG և այսպես շարունակ։ Մոլեկուլների ևս մի կարևոր տեսակ կա, որ մասնակցում է այս գործընթացին՝ ՌՆԹ-ն։ Լինում են տարբեր տեսակի ՌՆԹ-ներ։ Ինֆորմացիոն ՌՆԹ-ն կամ ի-ՌՆԹ-ն «արտագրում» է գեներում սպիտակուցների մասին ինֆորմացիան և տեղափոխվում բջջի համապատասխան հատված, որտեղ ռիբոսոմները կարդում են, թե ինչ ամինաթթուներ պիտի շարեն իրար հետևից։ Այնուհետև ՌՆԹ-ների մեկ այլ տեսակ՝ փոխադրող ՌՆԹ-ները կամ փ-ՌՆԹ-ները մատակարարում են համապատասպան ամինաթթուները, և ռիբոսոմն իր կարդացած ինֆորմացիայի հիման վրա միացնում է ամինաթթուները՝ հավաքելով սպիտակուցը։ Իսկ երբ ի-ՌՆԹ-ների կարիքն այլևս չի լինում, դրանք քայքայվում են տարբեր եղանակներով։ Փորձեք պատկերացնել, որ սպիտակուցը ուտեստ է, որի գաղտնի բաղադրատոմսը (նուկլեոտիդների հաջորդականությունը) պահվում է հատուկ վայրում (համապատասխան գենում)։ Որպեսզի խոհարարը (ռիբոսոմը) այն պատրաստի, ամեն անգամ նրա օգնականները (ի-ՌՆԹ-ները) արտագրում են բաղադրատոմսը, հասցնում նրան, խոհարարն էլ, ըստ բաղադրատոմսի, հասկանում է՝ ինչ բաղադրիչներ (ամինաթթուներ) օգտագործի ու ինչ հերթականությամբ խառնի դրանք իրար։ Մյուս օգնականներն էլ (փ-ՌՆԹ-ները) խոհարարին են մատակարարում բաղադրիչները (ամինաթթուները)։ Բջջի ներքին խոհանոցը (նկարը պատրաստված է ChatGPT-ով) Բայց այս գործընթացը միշտ չէ, որ սահուն ու առանց սխալների է ընթանում։ Երբեմն այնպես է պատահում, ռիբոսոմը դժվարանում է ի-ՌՆԹ-ն ընթերցելու գործում, տառերի հաջորդականության մեջ պատահաբար մեկը բաց է թողնում, ինչի պատճառով սխալ ամինաթթու է կարդում և սկսում ոչ ճիշտ կառուցվածքով սպիտակուց սինթեզել։ Օրինակ՝ պիտի կարդար այս հաջորդականությունը՝ AUG | GCU | ACG | UGA, բաց է թողնում A-ն, ու ստացվում է սխալ հերթականություն՝ UGG | CUA | CGU | GA... Օրգանիզմը հասկանում է, որ սխալ է տեղի ունեցել, և գործի է դնում հատուկ մեխանիզմ՝ վաղաժամ քայքայելով ի-ՌՆԹ-ն ու թույլ չտալով, որ սխալ սպիտակուց սինթեզվի։ Սա սպիտակուցների որակի վերահսկման բնականոն գործընթաց է, սակայն պարզվում է, որ օրգանիզմն այս մեխանիզմն օգտագործում է ոչ միայն սխալ սպիտակուցների սինթեզումը կանխելու համար։   Հիպեթոզ, որի հաստատումը տարիներ պահանջեց Վիսենթ Պելեչանոն դեռ 2015-ին լույս տեսած հետազոտություններից մեկի շրջանակում հետևում էր խմորասնկերում ի-ՌՆԹ-ների քայքայման մեխանիզմներին։ Այս հետազոտության համար գիտնականը խմորասնկերն աճեցրել էր տարբեր պայմաններում և սննդային աղքատ միջավայրում աճեցրած խմորասնկերի ի-ՌՆԹ-ների քայքայման գործընթացում տարօրինակ պարբերականություն էր նկատել, ինչը նրան հիմք էր տվել ենթադրելու, որ քայքայման գործընթացը հաճախակիանում է սովի պայմաններում։ Այս հիպոթեզը հաստատելու համար էլ 2019-ին սկսվեց նոր հետազոտություն։ Խմորասնկերի մասնակցությամբ փորձերը սկսեց Լիլիթ Ներսիսյանը, որն այդ ժամանակ հետդոկտորական աշխատանք էր իրականացնում Կարոլինսկայի համալսարանում։ Նա նաև ծրագրային փաթեթ մշակեց, որի միջոցով վերլուծվում էին բջիջներից անջատված՝ քայքայվող ի-ՌՆԹ-ների տվյալները։ 2021-ին Լիլիթը վերադարձավ Երևան, և փորձերը շարունակեց նրա գործընկերը՝ Յուջի Ջենգը, որը նույն համալսարանի ասպիրանտուրայում էր սովորում։ Հետևի շարքում ձախից երրորդը՝ Յուջի Ջենգնը, աջից՝ Վիսենթ Պելեչանոն, նրա կողքին՝ Լիլիթ Ներսիսյանը (լուսանկարը՝ վերջինիս արխիվից) Լիլիթը հետազոտության շուրջ աշխատանքներն արդեն շարունակեց այստեղից՝ Հայաստանից։ Մի քանի տարի տևած փորձերն ու տվյալների վերլուծությունն ի վերջո հաստատեցին պրոֆեսոր Պելեչանոյի վարկածը․ խմորասնկերում ի-ՌՆԹ-ների քայքայման հաճախակիության բարձրացումը կապված էր սննդային աղքատ միջավայրի հետ։ Ավելին՝ հետագա փորձերը ցույց տվեցին, որ այս երևույթը հանդիպում է նաև բակտերիաների ու մարդկանց բջիջներում։   Ի-ՌՆԹ-ների քայքայումը՝ էներգիա խնայելու միջոց Գիտնականներն, այսպիսով, խմորասնկեր աճեցրին սննդային աղքատ միջավայրում ու նկատեցին, որ ինչ-որ պահից ռիբոսոմները սկսում են ի-ՌՆԹ-ն սխալ ընթերցել, ինչի հետևանքով օրգանիզմը գործի է դնում ի-ՌՆԹ-ների վաղաժամ քայքայման մեխանիզմը, որ նկարագրված է նյութի առաջին մասում։  Եթե նորմալ պայմաններում աճեցրած խմորասնկերում գեների ընդամենը 5.8%-ի դեպքում էր ընթերցման սխալ տեղի ունենում, ապա սովի պայմաններում՝ 77%-ի դեպքում։ Գիտնականները ստուգեցին նաև սթրեսային այլ պայմանններ, օրինակ՝ թթվածնի սուր բացակայությունը։ Սակայն փորձերի արդյունքները ցույց էին տալիս, որ ռիբոսոմներն ամենից հաճախ սխալվում են հենց սովի պայմաններում։ Գիտնականները նկատեցին, որ դեպքերի առնվազն կեսից ավելիում ի-ՌՆԹ-ի քայքայումն իրականացվում է վաղաժամ՝ հենց ռիբոսոմի սխալի հետևանքով ակտիվացված մեխանիզմի միջոցով,  ոչ թե այլ ուղիներով (ի-ՌՆԹ-ների քայքայման տարբեր բնականոն ուղիներ գոյություն ունեն): Գիտնականները ևս մի փորձ անցկացրին՝ վերահաստատելու սննդի պակասի ու այս երևույթի միջև կապը։ Նրանք հերթական անգամ խմորասնկեր աճեցրին սննդային աղքատ միջավայրում, ապա միջավայր ներմուծեցին այնպիսի ամինաթթուներ, որոնք սովորաբար առատ են սննդային հարուստ պայմաններում։ Գիտնականները նկատեցին, որ ռիբոսոմի սխալ ընթերցումների թիվը զգալիորեն նվազեց։ Սա ևս մի անգամ հաստատեց այն վարկածը, որ սննդային աղքատ միջավայրն է ռիբոսոմների սխալվելու և ի-ՌՆԹ-ների՝ վաղաժամ քայքայման պատճառը։ Նրանք հասկացան, որ այս գործընթացի հետևանքով բջիջն էներգիա է խնայում, քանի որ սպիտակուցների սինթեզը էներգատար գործընթաց է, իսկ ՌՆԹ-ների վաղաժամ քայքայումն արգելակում է որոշ սպիտակուցների սինթեզը։ Սա հաստատում էին նաև նրանց այլ փորձերի արդյունքներ։ Հետևելով կենսաբանական գործընթացներին՝ գիտնականներն, օրինակ, տեսան, որ սննդային աղքատ պայմաններում բջիջների աճը դանդաղում էր, և դրանք ավելի լավ էին գոյատևում։ Լիլիթ Ներսիսյանը Հայաստանի կենսաինֆորմատիկայի ինստիտուտում Լիլիթ Ներսիսյանը բացատրում է, որ ռիբոսոմների սխալվելու պատճառը սննդի պակասի հետևանքով գործընթացների դանդաղելն է։ Երբ ռիբոսոմը սինթեզման ընթացքում կարդում է ի-ՌՆԹ-ն, որ հերթական ամինաթթուն կցի սպիտակուցի երկար շղթային, փոխադրող ՌՆԹ-ների պակաս է զգացվում, դրանք դանդաղ են աշխատում, ուշացնում են ամինաթթուների մատակարարումը, և դա մեծացնում է ռիբոսոմի սխալվելու ու տառերի շղթայից մեկը բաց թողնելու հավանականությունը։ Օրգանիզմը նկատում է սխալն ու ակտիվացնում ի-ՌՆԹ-ների վաղաժամ քայքայման մեխանիզմը։ Արդյունքում որոշ սպիտակուցների սինթեզ կանգ է առնում, և օրգանիզմն անուղղակիորեն էներգիա է խնայում, ինչն օգնում է դիմակայել սովին։ Գիտնականները փորձերի ընթացքում նկատեցին, որ այս մեխանիզմը գործի է դրվում հատկապես այն սպիտակուցների սինթեզման ժամանակ, որոնք  մասնակցում են բջջի աճն ապահովող գործընթացներին․ սովի պայմաններում այդ սպիտակուցներն ավելի քիչ են արտադրվում։  Հետագա փորձերով գիտնականները սովի պայմաններում ի-ՌՆԹ-ների վաղաժամ քայքայման երևույթը հայտնաբերեցին նաև բակտերիաների մոտ, ինչպես նաև մարդկանց քաղցկեղային բջիջներում։ Դա նշանակում է, որ սա տարածված մեխանիզմ է, որը էվոլյուցիայի ընթացքում զարգացել է տարբեր օրգանիզմների մոտ՝ պարզագույնից մինչև բարդագույն։   Երկարաժամկետ հետազոտություններն ու հայաստանյան գիտությունը Իրենց հիպոթեզը հաստատելու համար գիտնականները մի քանի տարի շարունակ փորձեր էին անցկացնում։ Պատճառն այն էր, որ ի սկզբանե այնքան էլ հստակ  չէր, որ քայքայվող ի-ՌՆԹ-ների մասին տվյալներում շեղվող օրինաչափությունների պատճառը հենց ռիբոսոմների սխալվելն է։ Նրանք տարբեր փորձեր էին անցկացնում՝ վերահաստատելու պատճառահետևանքային կապը։ «Ինչ-որ մի պահի մենք զգում էինք, որ չի ստացվում, չէինք հավատում։ Ես էլ, Յուջին էլ մի պահ հոգնել էինք, բայց Վիսենթը հավատում էր ու մինչև վերջ առաջ մղեց»,- հիշում է Լիլիթ Ներսիսյանը։ Տարիների աշխատանքն, ի վերջո, հաստատեց հիպոթեզը, իսկ հոդվածը տպագրվեց հեղինակավոր ամսագրում։ Լիլիթ Ներսիսյանը, սակայն, քիչ իրատեսական է համարում, որ ներկա պայմաններում միայն Հայաստանում, առանց միջազգային գործընկերների ներգրավվածության հնարավոր կլինի նման մեծածավալ ու երկարաժամկետ հետազոտություն իրականացնել։ «Այս կարգի հիմնարար հետազոտությունների համար պետք է շատ ժամանակ։ Հասկանում ես, որ սա ռիսկային է, օրինակ` երեք հոգի ներգրավված են հետազոտության մեջ, ու դու պետք է այդ ռիսկը վերցնես, պետք է հասկանաս, որ կարող ես ծախսել, օրինակ, 1 մլն դոլար, և վերջում վարկածը չհաստատվի»,- ասում է նա։ Հայաստանում, մինչդեռ, գիտնականները, բազային և դրամաշնորհային ծրագրերի շրջանակում պիտի տարեկան մի քանի հոդված ունենան։ Գիտնականի խոսքով՝ սկսել հետազոտություն, որը կտևի մի քանի տարի, և որը ձախողման հավանականություն ունի, Հայաստանում դժվար կլինի։ «Տպագրել մի մեծ հոդված լավ ամսագրո՞ւմ, թե՞ արագ-արագ գրել փոքր հոդվածներ։ Այս պահին իմ դատողությամբ Հայաստանում երկրորդ ընտրությունն է գերիշխում»- ասում է նա։   *** Ամփոփելով թեման՝ հոդվածի հեղինակներն ընդգծում են, որ հետազոտությունը հետագա ընդլայնման կարիք էլ ունի։ Մասնավորապես՝ կարևոր է հասկանալ, թե այս գործընթացի արդյունքում սինթեզված ոչ ճիշտ կառուցվածքով սպիտակուցներն ինչպես են ազդում օրգանիզմի վրա, ինպես նաև ՌՆԹ-ների քայքայման այլ ուղիներն ինչ դեր ունեն։ Սա հիմնարար հետազոտություն է, բացատրում է, թե ինչպես է աշխատում տարբեր տեսակի օրգանիզմներում հանդիպող կենսաբանական կարևոր մի մեխանիզմ, սակայն գիտնականները հույս են հայտնում, որ իրենց բացահայտումը կարող է հնարավոր կիրառական նշանակություն էլ ունենալ։ Ինչպե՞ս են, օրինակ, որոշ սնկեր հակասնկային դեղերին դիմակայում, կամ ինչպե՞ս են քաղցկեղային բջիջները դիմանում քիմիաթերապիային․ հետազոտությամբ բացահայտված մեխանիզմը կարող է օգնել պատասխանել այս հարցերին։   Հեղինակ՝ Աննա ՍահակյանԼուսանկարները՝ Նարինե ՀարությունյանիԳլխավոր նկարը՝ Կատյա Մամյանի Կարդացեք նաև «Հանրագիտ» շարքի նախորդ հոդվածը՝ «Հայաստանի գիտության արդյունավետությունը․ համեմատություն Իտալիայի հետ | Հանրագիտ»   «Հանրագիտ» շարքն իրականացվում է «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի» (ԵԳԱԾ) ֆինանսավորմամբ։      
16:40 - 12 հունիսի, 2025
Տուժող կողմը միջնորդեց ամենախիստ պատժի դատապարտել մայոր Իշխան Վահանյանին

Տուժող կողմը միջնորդեց ամենախիստ պատժի դատապարտել մայոր Իշխան Վահանյանին

44-օրյա պատերազմի ժամանակ Ջրականի 5-րդ ուսումնական գումարտակի հրամանատար Իշխան Վահանյանի վերաբերյալ քրեական գործի քննությունը մոտենում է ավարտին։  Շուրջ 3 տարվա քննությունից հետո Երեւանի ընդհանուր իրավասության քրեական դատարանում այսօր հրապարակվեց տուժող կողմի եզրափակիչ ճառը։ Զոհված զինհծառայողների ծնողների ներկայացուցիչ փաստաբան Գուրգեն Գրիգորյանը միջնորդեց Վահանյանի նկատմամբ նշանակել առավելագույն խիստ պատիժ, իսկ  պաշտպանությունը միտումնավոր կամ անփութորեն ոչ պատշաճ կատարելու, ինչպես նաեւ վիրավոր զինվորներին անօգնական վիճակում թողնելու դեպքերի առնչությամբ միջնորդություն ուղարկել Գլխավոր դատախազություն՝ նոր քրեական վարույթ նախաձեռնելու համար։ Հիշեցնենք՝ մայոր Իշխան Վահանյանը մեղադրվում է պատերազմի ժամանակ անձնական շահագրգռվածությունից ելնելով՝ իշխանության անգործության եւ մարտի դաշտը ինքնակամ լքելու մեջ: Նա մեղադրանքը չի ընդունում։ Ըստ քրեական գործի՝ ազդոսկրի հատվածում թեթեւ վնասվածք ստանալը որպես պատրվակ օգտագործելով՝ վերցրել է վերադաս հրամանատարության հետ կապի միակ միջոցը եւ պարտականությունների կատարումը տեղակալներից որեւէ մեկին չփոխանցելով՝ անձնակազմին թողել է եւ հեռացել։  Դրանից հետո չկանոնակարգված նահանջ է տեղի ունեցել։ Արդյունքում անձնակազմը մասնատվել է․ մի մասը մի քանի սպաների հետ գնացել է Սարուշեն գյուղի ուղղությամբ եւ փրկվել, մյուս մասը, տեղեկացված չլինելով Հադրութ քաղաքի գրավման մասին, գնացել է այդ ուղղությամբ, գերեվարվել կամ զոհվել։  Ողջ դատաքննության ընթացքում տուժող կողմը պնդել է, որ կատարվածի համար պատասխանատվություն պիտի կրեն այլ սպաներ եւս։ Տուժող կողմի համոզմամբ՝ Վահանյանի մեղքն ամբողջությամբ հիմնավորվել է Իր ելույթի սկզբում տուժողների ներկայացուցիչ Գուրգեն Գրիգորյանը նշեց, որ ամբողջությամբ համաձայն է հանրային մեղադրողի մեղադրական ճառում բերված հիմնավորումներին։ Հիշեցնենք՝ մեղադրողը միջնորդել է Վահանյանին մեղավոր ճանաչել մեղսագրվող հանցանքների կատարման մեջ՝ դատապարտելով նրան 18 տարի ժամկետով ազատազրկման։  Փաստաբան Գուրգեն Գրիգորյանը Գրիգորյանը նշեց, որ Իշխան Վահանյանի մեղադրանքը հիմնավորվում է նաև այլ ապացույցներով, որոնք ձեռք են բերվել դատաքննության ընթացքում․  «2020 թվականի հոկտեմբերի 9-ին ստանձնելով 5-րդ գումարտակի հրամանատարի պարտականությունները՝ Իշխան Վահանյանը պատշաճ կերպով չի վերաբերվել իր պարտականությույններին եւ մինչև մարտական դիրքեր բարձրանալը որեւէ քայլ չի ձեռնարկել գումարտակի  բարոյահոգեբանական վիճակը բարելավելու ուղղությամբ, չի փորձել որևիցե կերպ համալրել գումարտակը, չի կատարել ինժեներական աշխատանքներ։ Նշված գործողությունները կատարելու պայմանններում գումարտակը կհայտնվեր ավելի բարենպաստ պայմաններում, կբարձրացվեր գումարտակի մարտունակությունը, ինչը կարող էր թույլ չտալ մարտական դիրքերի փլուզում և չէր հանգեցնի հետագա ծանր հետևանքների, հատկապես այն պարագայում, երբ թշնամին հարձակումը իրականացրել է հրաձգային զինատեսակով։ Այդ մասին դատարանում ցուցմունք տվեցին բոլոր հարցաքննվածները»,- ընդգծեց Գրիգորյանը։ Ըստ Գրիգորյանի՝ լինելով փորձառու սպա եւ լավ հասկանալով թույլ տրված սխալների հետևանքը՝ մեղադրյալ սպան լքել է մարտի դաշտը՝ թողնելով 5-րդ գումարտակը առանց կենտրոնական հրամանատարության, խզելով գումարտակի միջև կապը։ Իր հետ տանելով վերադաս հրամանատարության հետ կապի միակ՝ «Հայտեռա» տեսակի միջոցը՝ Վահանյանը, ըստ փաստաբանի, ոչ միայն փլուզել է գումարտակի պաշտպանությունը, այլ նաև բացասական ծանր հետևանք է թողել ողջ գումարտակի վրա․  «Այն փաստը, որ 5-րդ գումարտակի սպայական կազմից  ոչ ոք դատարանում ցուցմունք չտվեց Վահանյանի կողմից ստորաբաժանումների հրամանատարներից որեւէ մեկին հրաման տալու վերաբերյալ (դիրքավորում, շրջանաձև պաշտպանության անցում եւ այլն), փաստում է, որ Վահանյանը չի կատարել որպես գումարտակի հրամանատար իր վրա դրված պարտականությունները։ Անգամ իր հրամանատարական կետից փախուստի դիմելու պարագայում չի փորձել սպայական կազմին ինչ-որ կերպ տեղեկացնել առանց իր ներկայության մնացած գումարտակի մասին»,- նշեց փաստաբանը։  Ձախից՝ Իշխան Վահանյանը, պաշտպան Սիրանուշ Հարությունյանը Վերջինս մեջբերեց Զինված ուժերի Մարտական կանոնադրության մի շարք դրույթներ, ըստ որոնց՝ հրամանատարը պատասխանատու եւ պարտավոր է միջոցներ ձեռնարկել անձնակազմին զոհվելուց, խեղվելուց զերծ պահելու համար, իսկ իր ժամանակավոր բացակայության դեպքում իր պարտականությունները պետք է փոխանցի տեղակալին․ «Օրենքի նշված պահանջները Իշխան Վահանյանի կողմից չկատարելու փաստը հիմնավորել են 5-րդ գումարտակի սպայկական կազմը, մասնավորապես, տեղակալ Հայկազ Գրիգորյանը, գումարտակի նախկին հրամանատար Գարիկ Վարդերեսյանը, հրետանու մարտկոցի նախկին հրամանատար Արսեն Ղարիբյանը և 13-րդ վաշտի հրամանատար Ղարիբ Ջավադյանը։ Վերջիններս տվեցին նույնաբովանդակ ցուցմունքներ առ այն, որ մարտական գործողությունների թեժ պահին Իշխան Վահանյանը հայտնել է, որ ինքը վիրավոր է, նստել է մեքենան և հեռացել։ Այն, որ  Իշխան Վահանյանը հեռացել է մարտական դիրքից՝ թողնելով գումարտակը և այդ մասին չի զեկուցել վերադաս հրամանատարին, իր նախաքննական ցուցմունքով հաստատել է ՊԲ 59703 զորամասի նախկին հրամանատար Արթուր Քարամյանը»։ Գրիգորյանը մեջբերեց նաեւ դեպքին ականատես զինծառայողների ցուցմունքներ, որոնցով, ըստ նրա, նույնպես հաստատվում է Վահանյանի մեղադրանքը։ Խոսքը այն զինծառայողների մասին է, որոնք չկանոնակարգված նահանջի ժամանակ թաքնվել են անտառներում եւ 70-օրյա շրջափակումից հետո հրաշքով դուրս եկել․ «Այն փաստը, որ գումարտակը մնացել է առանց կենտրոնացված հրամանատարության, հաստատել են տուժողներ Արթուր Հարությունյանը, Դավիթ Սահակյանը․․․ Հարությունյանը նշել է, որ Վահանյանի հեռանալուց եղել է նրա կողքին և տեսել է, որ նա ազատ տեղաշարժվել է, իսկ Սահակյանը տեսել է հեռացող ավտոմեքենան, որի մեջ գտնվել է Վահանյանը, ով փորձ չի արել հնարավորինս վիրավորներ դուրս բերել մարտի դաշտից։ Տուժողը ցուցմունք է տվել նաեւ այն մասին, որ «Քեռի» մականունով կամավորականը զանգահարել է Վահանյանին և մեղադրել հրամանտարական կազմին մենակ թողնելու մեջ։ Նույնաբովանդակ ցուցմունք է տվել նաև Գագիկ Սիմոնյանը»,– ասաց նա՝ ընդգծելով, որ ցուցմունք տված տուժողներից և վկաներից ոչ ոք չհայտնեց, որ Վահանյանը ի վիճակի չի եղել կատարելու իր պարտականությունները։  Գուրգեն Գրիգորյանը հիշեցրեց, որ Իշխան Վահանյանն իր ցուցմունքով նշել է, որ իրեն հայտնել են, և ինքը համոզված է եղել, որ իրենց դիրքերի ուղղությամբ թշնամին հարձակում չի իրականացնելու․ «Այսինքն՝ մինչ մարտերը սկսելը 5-րդ գումարտակի հրամանատարը թույլ է տվել հանցավոր անգործություն, որն էլ առաջացրել է ծանր հետևանք։ Նախկինում հանդիսանալով 5-րդ գումարտակի շտաբի պետ, քաջատեղյակ լինելով Հայկազ Գրիգորյանի կողմից մինչ այդ մարտական դիրքերը թողնելու և փախուստի դիմելու մասին  և գիտակցելով, որ Հայկազ Գրիգորյանը այն հրամանատարը չէ, որին իրենից հետո կարելի է վստահել գումարտակի հրամանատարությունը՝ միեւնույն է, մարտական գործողությունների ընթացքում դիմել է փախուստի։ Ինչպես հետագա գործողությունների ընթացքը  ցույց է տվել, Հայկազ Գրիգորյանը ի վիճակի չի եղել համախմբելու գումարտակը և կազմակերպելու նահանջը»։ Հիշեցնենք՝ մեկ այլ քրեական գործ էլ քննվում է Հայկազ Գրիգորյանի վերաբերյալ։ Նա մեղադրվում է պատերազմի ժամանակ իշխանազանցության մեջ, որը դրսեւորվել է առանց վերադաս հրամանատարության թույլտվության իր անձնակազմին «նահանջ» հրաման տալով եւ զբաղեցրած բնագիծը թողնելով։  Ըստ տուժող կողմի՝ Վահանյանը այլ հանցանքներ էլ է կատարել Գուրգեն Գրիգորյանը պնդեց, որ նկարագրվածը վկայում է այն մասին, որ բացի ՀՀ քրեական օրենսգրքի 375-հոդվածի 4-րդ եւ 380 հոդվածի 1-ին մասերից Վահանյանը կատարել է ևս երկու հանցագործություն։ Տուժողների ներկայացուցիչ Գայանե Հովակիմյանը, հանրային մեղադրող Գեւորգ Ավետիսյանը Դրանցից մեկը, ըստ նրա, այն է, որ Վահանյանը մարտի դաշտից հեռանալիս անօգնական վիճակի մեջ է թողել գումարտակի զինվորներին, երկրորդը՝ Վահանյանը, խախտելով ԶՈՒ կանոնագիրքը, անփութորեն է վերաբերվել իր վրա դրված պարտականություններին, պատշաճ կերպով չի կազմակերպել 5-րդ գումարտակի պաշտպանությունը, որը հանգեցրել է ծանր հետևանքի․ «Իշխան Վահանյանի նշված գործողությունները ոչ մի կապ չունեն սույն քրեական գործով առաջադրված մեղադրանքի հետ, և թե՛ պաշտպանական գործողությունները, թե՛ վիրավոր զինվորներին մարտի դաշտում թողնելը ավարտված առանձին  հանցագործության դեպքեր են, որ արտացոլված չեն սույն քրեական գործի մեղադրանքում։ Դատարանը դատական ակտ կայացնելիս պետք է անդրադառնա դատաքննության ընթացքում այդ ուղությամբ ձեռք բերված ապացույցներին»։ Տուժողների ներկայացուցիչը հավելեց, որ քրեական գործի դատաքննության ընթացքում ձեռք են բերվել ապացույցներ նաև վերադաս հրամանատարական կազմի կողմից իրենց պաշտոնական պարտականություների կատարմանը անփույթ վերաբերվելու առնչությամբ․ «2020 թվականի հոկտեմբերի 9-ին Արցախի Հանրապետության պաշտպանության բանակի հրաձգային դիվիզիայի հրամանատարի տեղակալ Աշոտ Ղազարյանը և Ալյոշ Դավթյանը այցելել են 5-րդ գումարտակի գտնվելու վայր, հրահանգավորել Վահանյանին՝ դիրքերի պաշտպանություն և անվտանգություն կազմակերպելու ուղությամբ, իսկ արդեն հաջորդ օրը Վահանյանը զանգահարել է Աշոտ Ղազարյանին և զեկուցել, որ զորքը փախչում է։ Դա նույնպես խոսում է այն մասին, որ Վահանյանը չի կատարել վերադաս պետերի տված հրամանները, իսկ զորամասի հրամանատար Արթուր Քարամյանը չի փորձել ճշտել 5-րդ գումարտակում տիրող իրավիճակը և պաշտպանական դիրքերի կազմակերպման ուղղությամբ կատարված աշխատանքները։ Դա նշանակում է, որ զորամասի հրամանատարը չի կատարել իր պարտականություները»։   Վերադաս հրամանատարությունից մյուս անձն էլ, որը, ըստ տուժողների ներկայացուցչի, անգործություն է դրսեւորել, 18-րդ հրաձգային դիվիզիայի հրամանատար Կարեն Առստամյանն է։ Նա ընդգծեց, որ սույն քրեական գործի դատաքննության ընթացքում մեղադրողին և դատարանին հայտնի դարձան այնպիսի փաստեր, որոնք վկայում են, որ պատերազմից առաջ՝ 2020 թվականի սեպտեմբերի 20-27 ընկած ժամանակահատվածում, զորամիավորման բարձրագույն հրամանատարական կազմը՝ դիվիզիայի հրամանատար Կարեն Առստամյանի գլխավորությամբ, քաջատեղյակ լինելով թշնամու կողմից կուտակումների, հարձակման նախապատրաստման լինելու մասին, չի ձեռնարկել ոչ մի միջոց հարավային ուղղությամբ պաշտպանությունը ուժեղացնելու,  զրահատեխնիկան և ՀՕՊ համակարգերը ավելի ապահով վայր տեղափոխելու ուղությամբ։ Ավելին, ինչպես հայտնի դարձավ դատաքննության ընթացքում, 5-րդ գումարտակի նորակոչիկներին հանգիստ թողել են զորանոցներում՝ թշնամու ուղիղ հարվածի ներքո։ Դատավոր Ջոն Հայրապետյանը «Գովաբանություին չլինի, ամենայն հարգանքով մեղադրողի նկատմամբ, ես նրան էլ եմ շատ-շատ հարգում, բայց հաշվի առնելով սույն գործով դատարանի փորձը, աշխատելաոճը, այն մտքի հնարավորությունը, որ ունի դատարանը, մնում է մեկ բան՝ դատարանը ունենա կամք՝ հետամուտ լինելու եւ իր հնարավորության սահմաններում ստիպելու Դատախազությանն ու համապատասխան մարմիններին, որ ընթացք տան այս ամենին։ Դա մեծ ազդեցություն կունենա ոչ միայն սույն քրեական գործի շրջանակում հայտնի դարձած դեպքերի, այլեւ մյուս քրգործերի վրա։ Եվ ամենակարեւորը՝ նաեւ կանխելու հրամանատարների հետագա նմանատիպ վարքագիծը»,– դիմելով դատավորին՝ ասաց տուժողների ներկայացուցիչը։ Տուժող կողմի համոզմամբ՝ սույն քրեական գործի դատաքննությունը մեծ մասով վեր հանեց 2020 թվականի սեպտեմբերի 27-ին սկսած 44-օրյա պատերազմում թույլ տրված սխալները, բացթողումերը և հատկապես հրամանատարական կազմում եղած թերությունները․ «Պատիժ նշանակելիս դատարանը պետք է հաշվի առնի նաև այն հանգամանքը, որ ՀՀ-ն ներկա պահին դեռեւս գտնվում է պատերազմական վիճակին մոտ, և իր դատական ակտով պետք է առավելագույնը խիստ մոտեցում ցուցաբերի Վահանյանի նկատմամբ, որպեսզի կանխվի հետագայում նմանատիպ հանցանքների կատարումը»։ Հաջորդ դատական նիստին եզրափակիչ ելույթով հանդես կգա պաշտպանական կողմը։   Միլենա Խաչիկյան
22:16 - 03 հունիսի, 2025
Հայաստանի գիտության արդյունավետությունը․ համեմատություն Իտալիայի հետ | Հանրագիտ

Հայաստանի գիտության արդյունավետությունը․ համեմատություն Իտալիայի հետ | Հանրագիտ

Խորհրդային Միության փուզումից հետո Հայաստանի գիտական համակարգն էական բարեփոխումների չենթարկվեց։ Հայաստանում շարունակվում էր ԽՍՀՄ-ին բնորոշ՝ տեղական ամսագրերում տպագրվելու ավանդույթը, քիչ էին միջազգային համագործակցությունները։ Վերջին տարիներին հայաստանյան գիտության մեջ էական տեղաշարժեր են նկատվում՝ ֆինանսավորման աճից մինչև գիտնականների համար միջազգային տպագրությունների պահանջի ներդրում։ Չնայած դրան՝ միջազգային տպագրությունների առումով Հայաստանը զիջում է զարգացած գիտական համակարգ ունեցող երկրներին։  Գիտությունների ազգային ակադեմիայի (ԳԱԱ) Ինֆորմատիկայի և ավտոմատացման պրոբլեմների ինստիտուտի գիտնականները և նրանց իտալացի գործընկերները Scientometrics ամսագրում վերջերս հրապարակված հոդվածում Հայաստանի գիտական համակարգը համեմատել են իտալականի հետ՝ հաշվի առնելով, որ Իտալիան ինտեգրված է եվրոպական գիտական տարածքին։ Այս փաստը, հեղինակների խոսքով, օգնում է գնահատել Հայաստանի՝ եվրոպական հետազոտական ստանդարտներին համապատասխանությունը:  Նրանք Հայաստանի և Իտալիայի գիտնականների արդյունավետության ցուցիչների համեմատություն են կատարել՝ ցույց տալով, թե որքանով է Հայաստանը զիջում Իտալիային, որոնք են Հայաստանում գիտական առաջատար ուղղություններն ու հետազոտություններ իրականացնող կառույցները։   Համեմատությունը անհատական և ընդհանուր մակարդակներով Հետազոտության հեղինակներն ուսումնասիրության մեջ ներառել են 3617 հայ և 27 034 իտալացի գիտնականների։ Ավելի քան 33 հազար գիտնականների համար նրանք հաշվել են արդյունավետության անհատական ցուցիչներ՝ հիմնվելով Web of Science (WOS) գիտատեղեկատվական շտեմարանում ինդեքսավորված ամսագրերում այդ գիտնականների՝ 2017-2021 թթ․ հրապարակումների վրա։ Հեղինակները համեմատություն կատարելիս հիմնվել են ոչ թե հոդվածների բացարձակ թվի վրա, այլ բանաձևով հաշվարկել են, թե երկու երկրներում գիտության մեջ արված ներդրումների դիմաց որքան գիտական արդյունք են տվել գիտնականները։ Բանաձևում մի կողմից հաշվի են առնված ամեն գիտնականի աշխատաժամանակը, աշխատավարձը, հետազոտությունների մեջ ներդրված կապիտալ ծախսերը, մյուս կողմից՝  WOS-ում ինդեքսավորված ամսագրերում հրապարակված հոդվածներն ու դրանց արված հղումները։ Սակայն հաշվի են առնված ոչ թե հոդվածների բացարձակ թվերը, այլ այն, թե որքան է տվյալ գիտնականի՝ հոդվածին մասնակցությունը (հոդվածը բաժանվել է համահեղինակների թվին), ինչ ազդեցության գործակցով ամսագրում է հրապարակվել այն, որքան հղում է ստացել։ Այլ կերպ ասած՝ սա որակական ցուցիչ է, որը ցույց է տալիս, թե ստացած ներդրման դիմաց ամեն գիտնական որքան արդյունավետ է աշխատել։ Շուշանիկ Սարգսյանը Ստացված արդյունավետության ցուցիչների համեմատությունը գիտակական ավելի կայուն ու զարգացած համակարգ ունեցող երկրի հետ, ինչպիսին Իտալիան է, թույլ է տալիս պատկերացում կազմել Հայաստանում հետազոտությունների արդյունավետության մասին։ «Այս ցուցիչի նպատակն է գնահատել արտադրողականությունը՝ հաշվի առնելով ոչ միայն հրապարակումների քանակը, այլև դրանց որակը, կապիտալի և աշխատուժի ներդրումը և համագործակցային հետազոտություններում անհատական ներդրումները»,- ասում է հոդվածի համահեղինակ, Գիտական տեղեկատվության վերլուծության և մոնիտորինգի կենտրոնի ղեկավար, գիտաչափագետ Շուշանիկ Սարգսյանը:   Համեմատության արդյունքները Հետազոտության մեջ ներառված գիտնականները դասակարգվել են ըստ գիտական ուղղությունների՝ հիմնվելով WOS-ի՝ ամսագրերի դասակարգման սխեմայի վրա, ընդհանուր՝ 128 ուղղություններ։ Ապա այդ 128 գիտական ուղղությունները խմբավորել են 8 ընդհանուր ուղղություններում։ Ստորև ներկայացված տվյալները ցույց են տալիս գիտնականների բաշխվածությունն այս 8 ուղղություններում։ Հետաքրքիր է, որ և՛ Հայաստանում, և՛ Իտալիայում ճարտարագիտությունը գիտնականների թվով առաջատար է։ Հոդվածի հեղինակները նշում են, որ տվյալների բազայում ներառված 3617 հայ հետազոտողներից միայն 1025-ը կամ 28.3%-ն է 2017-2021 թթ․ ընթացքում WOS-ում ինդեքսավորված ամսագրում առնվազն մեկ հրապարակում հեղինակել: Մինչդեռ Իտալիայի դեպքում այդ գիտնականների թիվը կազմում է 26 515 կամ ավելի քան 98%։ Հեղինակները հետազոտության համատեքստում ակտիվ գիտնական են համարում նրանց, ովքեր WOS-ում ինդեքսավորված ամսագրերում առնվազն մեկ հրապարակում են ունեցել ուսումնասիրված տարիների ընթացքում։ Ստորև կարող եք տեսնել Հայաստանի և Իտալիայի ակտիվ գիտնականների տոկոսը՝ ըստ առանձին ոլորտների (պատկերն ինտերակետիվ է․ ամեն ուղղության տոկոսը տեսնելու համար սլաքը մոտեցրեք համապատասխան կետիկին)։ Ընդ որում, ինչպես և սպասելի էր, Հայաստանում գիտական կազմակերպություններում բուհերի համեմատ ավելի մեծ տոկոս են կազմում ակտիվ գիտնականները, համապատասխանաբար՝ 38.4% և 22.7%։ Իսկ հաջորդիվ կարող եք տեսնել, թե նշված գիտական ուղղություններում մեկ գիտնականին միջինում քանի հոդված է բաժին ընկնում (հաշվարկում ներառված են միայն ակտիվ գիտնականները)։ Ինչպես երևում է, Հայաստանում առաջատարն է ֆիզիկան։ Ինչպես նշեցինք, հեղինակները վերը նշված բանաձևով գիտնականների համար արդյունավետության անհատական ցուցիչներ են հաշվարկել։ Ապա նրանք մեկ այլ բանաձևով հաշվարկել են ընդհանրական ցուցիչներ առանձին ոլորտների համար՝ հիմնվելով այդ ոլորտների գիտնականների անհատական ցուցիչների վրա։ Ստորև կարող եք տեսնել վերը նշված 8 ոլորտների արդյունավետության ցուցիչները։ Այս հաշվարկում ներառված են միայն ակտիվ գիտնականները։ Հայաստանի համար առաջատար ուղղությունն է մաթեմատիկան։ Սակայն մեր ամենաարդյունավետ ուղղությունն անգամ բավականին հետ է մնում Իտալիայի պակաս արդյունավետ ուղղությունից։  Հետազոտողները 128 ոլորտներից առանձնացրել են այն ոլորտները, որոնք առաջատարն են արդյունավետության ցուցիչների առումով։ Հայաստանում առաջին տեղում է կոմպլեմենտար և ինտեգրատիվ բժշկությունը։ Մնացած առաջատար ուղղություններին կարող եք ծանոթանալ ստորև։ Ինչպես երևում է, Հայաստանի ամենաառաջատար ուղղություններում Իտալիայի հետ տարբերությունն այնքան էլ մեծ չէ։ Հետազոտողները գիտնականների անհատական ցուցիչների հիման վրա ընդհանրական ցուցիչներ են հաշվարկել ոչ միայն ոլորտների, այլ նաև հետազոտություն իրականացնող կառույցների համար։  Ուսումնասիրվող ժամանակահատվածում hայաստանյան երեք կազմակերպություններ ոչ մի հոդված չեն ունեցել WOS-ում ինդեքսավորված ամսագրերում։ Դրանք են Գավառի պետական համալսարանը, Գորիսի պետական համալսարանը և ԳԱԱ Հիդրոպոնիկայի պրոբլեմների ինստիտուտը: Ստորև կարող եք տեսնել հայաստանյան կառույցները՝ ըստ արդյունավետության ցուցիչների։ Ցանկը գլխավորում է Հայաստանում Ամերիկյան համալսարանը, հաջորդում են ԳԱԱ երկու ինստիտուտներ։ Այս դեպքում ևս հաշվարկն իրականացվել է միայն ակտիվ գիտանականների ցուցիչներով։ Թերթեք՝ տեսնելու համար բոլոր կառույցները։ Հաշվի առնելով, որ արդյունավետության անհատական ցուցիչները հաշվարկվել են հետազոտության մեջ ներառված ավելի քան 33 հազար գիտնականների համար, հոդվածի հեղինակներն առանձին ցանկով ներկայացնում են նաև արդյունավետության ամենաբարձր ցուցիչ ունեցող հայաստանյան գիտնականներին՝ նշելով միայն նրանց ոլորտը և այն, թե որ կառույցի/կառույցների հետ են աֆիլացվում։ Ինչպես տեսնում ենք, չնայած ոլորտների ընդհանրական ցուցիչներով Հայաստանն անհամեմատ հետ է Իտալիայից, կան արդյունավետության տպավորիչ արդյունք գրանցած առանձին գիտնականներ։ Այս գիտնականներն աֆիլացվում են Երևանի պետական բժշկական համալսարանի (ԵՊԲՀ), Հայ-ռուսական համալսարանի (ՀՌՀ), Երևանի պետական համալսարանի (ԵՊՀ), Գիտությունների ազգային ակադեմիայի (ԳԱԱ) մի քանի ինստիտուտների և Հայաստանում ամերիկյան համալսարանի (ՀԱՀ) հետ։ Թերթեք՝ տեսնելու համար բոլոր գիտնականներին   Տվյալները՝ քաղաքականության մշակման հիմք Ամփոփելով հետազոտությունը՝ գիտնականները նշում են, որ Հայաստանի ու Իտալիայի արդյունքների անհամաչափությունն ակնհայտ է հատկապես բարձր ազդեցության գործակցով ամսագրերում․ այստեղ հայ գիտնականների ներկայությունը շատ ավելի ցածր է: Այն, որ իտալական գիտական համակարգը ցուցաբերում է հետազոտական ավելի բարձր արդյունավետություն, հոդվածի հեղինակները պայմանավորում են մի քանի գործոններով՝ կայուն ինստիտուցիոնալ հիմքեր, հետևողական ֆինանսավորում, եվրոպական հետազոտական տարածքին ինտեգրում և միջազգային համագործակցություններ: Հեղինակները նշում են, որ Հայաստանի գիտական համակարգը, թեև ցուցաբերում է զարգացման խոստումնալից նշաններ, դեռ պայքարում է խորհրդային անցյալի ժառանգության հետ: Իսկ արդյունավետության ցածր մակարդակը հեղինակները պայմանավորում են ֆինասնավորման համեմատաբար փոքր ծավալով, որոշ կառույցներում միջազգային հրապարակումները խրախուսող մեխանիզմների բացակայությամբ։  Հեղինակները ողջունում են կառավարության վերջին նախաձեռնությունները, որոնք խրախուսում են WOS-ում և Scopus-ում ինդեքսավորված ամսագրերում տպագրությունները, մյուս կողմից շեշտում են, որ այս փոփոխությունների լիարժեք ազդեցությունները դեռ պետք է երևան: Իսկ վերջում Հայաստանի գիտական քաղաքականությունը մշակողների համար մի քանի առաջարկներ են ներկայացնում՝ մրցակցային հետազոտական ֆինանսավորման ընդլայնում՝ խրախուսելու բարձրորակ հրապարակումները և միջազգային համագործակցությունը,  միջազգային հրապարակումների խթանների մշակում, ինչպիսիք են ֆինանսավորման բոնուսները WOS-ում և Scopus-ում ինդեքսավորված ամսագրերում հրապարակումների համար, ակադեմիական շարժունակության ծրագրերի ամրապնդում՝ գլոբալ գործընկերությունները ընդլայնելու համար, հետազոտական ինստիտուտները համալսարանների կազմում ինտեգրում՝ համապատասխան եվրոպական բարձրագույն կրթության մոդելներին: Գիտական տեղեկատվության վերլուծության և մոնիտորինգի կենտրոնում Հոդվածի համահեղինակ Շուշանիկ Սարգսյանը նշում է՝ կարևոր է, որ բուհերի դասախոսների՝ հետազոտություններով զբաղվելը խրախուսվի, ինչու ոչ՝ նաև պարտադրվի։ Գիտնականի խոսքով եթե անգամ սկզբնական շրջանում հետազոտությամբ զբաղվելը պարտադիր չլինի, պիտի գոնե հետազոտող դասախոսներն ինչ-ինչ առավելություններ ունենան։  Հոդվածի հեղինակը կարևորում է նաև այն, որ այս և նմանատիպ հետազոտությունների արդյունքները դրվեն որոշումների կայացման հիմքում։ Իրենց հետազոտությունն, օրինակ, ներառում է Հայաստանում հետազոտություններ իրականացնող գրեթե բոլոր գիտնականների բազան՝ արդյունավետության ցուցիչներով։ Եթե կառավարությունը նպատակ ունի զարգացնելու այս կամ այն ոլորտը, ապա այս տվյալների հիման վրա կարող է պատկերացում կազմել, թե յուրաքանչյուր ոլորտում որ գիտնականներն են առաջատար դիրքերում։ Շուշանիկ Սարգսյանը շեշտում է այն հանգամանքը, որ որոշ ոլորտներում Հայաստանն ունի գիտնականներ, որոնք Իտալիայի նույն ոլորտի գիտնականների հետ հավասար դիրքերում են, անգամ՝ առաջ են անցնում, և այդ մարդկանց ներուժը կարելի է օգտագործել։ Բացի այդ՝ գիտնականը կարևորում է, որ իրենց հավաքագրած ու վերլուծած տվյալներն օգտագործվեն գիտական ուղղությունների առաջնահահերթություններ սահմանելիս։ «Նախ պետք է որոշել, թե որ ուղղություններն են առաջնահերթ մեզ համար։ Օրինակ՝ մենք ասում ենք, որ ուզում ենք հայագիտությունը զարգացնել և ամբողջ աշխարհին տեսանելի դարձնել։ Ի՞նչ քայլեր ենք անում դրա համար։ Ամենակարևորը՝ պետք է հասկանանք՝ մեր երկրի զարգացման համար որ ուղղություններն են կարևոր, վեր հանենք այն մասնագետներին, որոնք կարող են տվյալ ուղղությունները մակրո մակարդակով զարգացնել։ Եթե մենք ուզում ենք ինտեգրվել միջազգային գիտական հանրությանը, ապա  պետք է խաղանք այդ խաղի կանոններով, տեսնենք՝ այնտեղ որ ուղղություններն են զարգացած, պրոյեկտենք մեր երկրի առանձնահատկությունների վրա՝ հաշվի առնելով մեր հնարավորությունները։  Գուցե, օրինակ, երկրաբանության մեջ հիմա ներդրում չենք անում, բայց խորհրդային շրջանում ունեինք լավ երկրաբաններ։ Միգուցե դա պետք է զարգացնե՞լ Հայաստանում։ Կամ ագրոգիտությունը։ Ես հիմա ափսոսանքով եմ լսում, որ Ագրարային համալսարանում դիմորդ չի լինում, բայց հետաքրքիր ուղղություններ կան, ինչո՞ւ չենք զարգացնում դա»,- ասում է նա։   Տվյալների հավաքագրումն ու հնարավոր սահմանափակումները Հետազոտության մեջ ներառվել են հայաստանյան 14 համալսարաններ, ինչպես նաև ԳԱԱ 20 ինստիտուտներ (ԳԱԱ համակարգից դուրս գործող ինստիտուտները չեն ներառվել)։ Հայաստանյան մի քանի բուհեր՝ Պոլիտեխնիկական համալսարանը, Հայաստանի ֆրանսիական համալսարանը և Հայաստանի եվրոպական համալսարանը, չեն տրամադրել գիտնականների մասին տվյալներ, հետևաբար հետազոտողներն այս բուհերի տվյալները չեն ներառել։ Սա, հեղինակների փոխանցմամբ, կարող է իրենց տվյալներում որոշակի սահմանափակումներ մտցնել։  Տվյալների անհասանելիության պատճառով հետազոտության մեջ չի ներառվել նաև Ալիխանյանի անվան ազգային գիտական լաբորատորիան, որը ԳԱԱ կազմից դուրս գործող գիտական կառույց է։ Սա ևս որոշակի սահմանափակումներ է  մտցնում ֆիզիկային վերաբերող տվյալներում՝ հաշվի առնելով, որ ֆիզիկայի հետազոտություններով զբաղվող գիտական այս կառույցն, ըստ Հայաստանի կառավարության տվյալների, ապահովում է Հայաստանի միջազգային տպագրությունների մոտ 25%-ը։  Իտալիայի դեպքում հետազոտողները վերցրել են պետական բոլոր համալսարանների գիտնականների տվյալները, քանի որ այնտեղ հետազոտություններում առանցքային դեր են խաղում հենց համալսարանները։ Այս դեպքում տվյալները հավաքագրելու կարիք չի եղել՝ հաշվի առնելով, որ Իտալիան պաշտոնական համակարգված վիճակագրություն է վարում։  Շուշանիկ Սարգսյանը նշում է՝ Հայաստանի տվյալների հավաքագրումը և գիտնականների նույնականացումն իրենց աշխատանքի ամենադժվար փուլերից մեկն էր՝ հաշվի առնելով, որ այդ տեղեկություններն իրենք վերցրել են պաշտոնական փաստաթղթերից, գիտական կառույցների կայքերից կամ գրությունով խնդրել առանձին կազմակերպություններից։ Որոշ կառույցներից, ինչպես արդեն նշեցինք, հնարավոր չի եղել տվյալները ստանալ։ Կարևոր է նշել, որ հեղինակները հոդվածում շեշտում են՝ չնայած այս հետազոտության մեջ ներառվել են WOS-ում ինդեքսավորված ամսագրերում հրապարակումները, դրանք գիտական միակ արդյունքը չեն․ գիտական արդյունք են համարվում նաև պատենտները կամ հետազոտական այնպիսի աշխատանքները, որոնց վերջնանպատակը տպագրությունը չէ։ Հեղինակները հավելում են, որ հոդվածներին կատարված հղումները ևս միանշանակ կերպով չեն խոսում այն մասին, որ հետազոտությունից այլ հեղինակներ օգտվել են: Շուշանիկ Սարգսյանը բացատրում է, որ սա փորձնական հետազոտություն էր, որի նպատակն էր համեմատության այս ֆրակցիոն (հետազոտություններին ամեն գիտնականի մասնակցության չափը հաշվի առնող) մեթոդը կիրառելու Հայաստանում։ Գիտնականը նշում է՝ այս մեթոդն արդեն կիրառվել է Իտալիայում, Նորվեգիայում, իսկ այժմ արդեն՝ Հայաստանում։ Լուսանկարում Շուշանիկ Սարգսյանի կողքին հոդվածի առաջին հեղինակ Ջովաննի Աբրամոն է, որը գիտական համակարգերի համեմատության այս մոդելի հեղիակներից մեկն է Կարևոր է նշել, որ հետազոտությունը ներառում է միայն բնագիտական, տեխնոլոգիական, ճարտարագիտական և մաթեմատիկական (ԲՏՃՄ), ինչպես նաև բժշկագիտական ուղղությունները․ հումանիտար և հասարակագիտական ուղղությունները չեն ներառվել։ Շուշանիկ Սարգսյանը բացատրում է, որ այս ուղղություններում հոդվածներին կատարվող հղումների քանակը սովորաբար քիչ է լինում։ Հետևաբար, եթե փորձեին արդյունավետության ցուցիչ հաշվել, այն, միևնույն է, 0 էր լինելու։ Գիտնականը նշում է, որ սա հումանիտար և հասարակագիտան ուղղությունների առանձնահատկությունն է․ այս ոլորտների գիտնականները շատ ավելի մեծ ինտերվալներով են հոդվածներ տպագրում, համահեղինակներ քիչ են լինում, բացի այդ՝ շատ հաճախ հղումներ են կատարվում արխիվային նյութերի, դասական հեղինակների, և հղումների ցանցն այնպես չի աշխատում, ինչպես ԲՏՃՄ և բժշկագիտական ուղղությունների համար։ Այդ է պատճառը, որ այս մեթոդաբանությամբ նշված ոլորտները հնարավոր չէ համեմատել։ Վերջում Շուշանիկ Սարգսյանը հույս է հայտնում, որ երբ մի քանի տարի հետո նորից որոշեն նմանատիպ հետազոտություն իրականացնել, հնարավորություն կունենան ներառելու Հայաստանի բոլոր բուհերն ու գիտական կազմակերպությունները, իսկ Հայաստանն ավելի առաջատար դիրքերում կլինի։ Հեղինակ՝ Աննա ՍահակյանԼուսանկարները՝ Ռոման Աբովյանի Կարդացեք նաև «Հանրագիտ» շարքի նախորդ հոդվածը՝ «Երբ բացվում էր երկաթե վարագույրը․ ինչպես էր ԽՍՀՄ-ն աշխատում Հայկական Սփյուռքի հետ | Հանրագիտ»   «Հանրագիտ» շարքն իրականացվում է «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի» (ԵԳԱԾ) ֆինանսավորմամբ։      
21:15 - 30 մայիսի, 2025
Հրապարակվեց մայոր Հայկազ Գրիգորյանի գործով մեղադրական եզրափակիչ ճառը

Հրապարակվեց մայոր Հայկազ Գրիգորյանի գործով մեղադրական եզրափակիչ ճառը

44-օրյա պատերազմի ժամանակ Ջրականի 5-րդ ուսումնական գումարտակի 13-րդ հրաձգային վաշտի հրամանատար, կապիտան Հայկազ Գրիգորյանի վերաբերյալ քրեական գործի քննությունը մոտենում է ավարտին։ Գրեթե 1 տարվա քննությունից հետո Հակակոռուպցիոն դատարանում հրապարակվեց մեղադրական եզրափակիչ ճառը։ Հանրային մեղադրող, Զինվորական դատախազության ավագ դատախազ Գեւորգ Ավետիսյանը, ամփոփելով դատաքննությամբ հետազոտված ապացույցները, պնդեց, որ դրանցով հիմնավորվել է Գրիգորյանին ներկայացված մեղադրանքը․ «Գործով ձեռք բերված ապացույցների գնահատմամբ գտնում եմ, որ մեղադրյալ Հայկազ Գրիգորյանի մեղքն ամբողջությամբ հիմնավորված է, արարքին տրվել է քրեաիրավական ճիշտ գնահատական և նա ենթակա է քրեական պատասխանատվության առաջադրված մեղադրանքում նշված հոդվածով»,- ասաց նա: Հիշեցնենք՝ Հայկազ Գրիգորյանը մեղադրվում է պատերազմի ժամանակ իշխանազանցության մեջ, որը դրսեւորվել է առանց վերադաս հրամանատարության թույլտվության իր անձնակազմին «նահանջ» հրաման տալով եւ զբաղեցրած բնագիծը թողնելով։ Այս մասին հայտնի է դարձել նույն գումարտակի հրամանատար Իշխան Վահանյանի վերաբերյալ գործի դատաքննության ժամանակ, որի շրջանակում Գրիգորյանը ներկայացել էր դատարան՝ որպես վկա հարցաքննվելու։ Հարցաքննությունից հետո հանրային մեղադրողը հանցագործության մասին հաղորդում էր ներկայացրել, նախաձեռնվել էր նոր քրեական վարույթ։ Հայկազ Գրիգորյանն առաջադրված մեղադրանքը չի ընդունում։ Ըստ մեղադրողի՝ Հայկազ Գրիգորյանի գործողությունների հետեւանքով կազմաքանդվել են 5-րդ գումարտակի մարտակարգերը Հանրային մեղադրող Գեւորգ Ավետիսյանն իր եզրափակիչ ելույթը սկսեց՝ հիշեցնելով մեղադրյալ Հայկազ Գրիգորյանի մեղադրանքի մանրամասները։  Գեւորգ Ավետիսյանը Ըստ այդմ, Գրիգորյանը, զբաղեցնելով Ջրականի զորամասի 5-րդ հրաձգային գումարտակի 13-րդ հրաձգային վաշտի հրամանատարի պաշտոնը, կոչման և պաշտոնի բերումով հանդիսանալով 13-րդ վաշտի  բոլոր զինծառայողների ուղղակի պետը, ինչպես նաև պաշտոնատար անձ՝ հանրային ծառայող, «Հայաստանի Հանրապետության զինված ուժերի ներքին ծառայության կանոնագիրքը հաստատելու մասին» ՀՀ օրենքի, ինչպես նաեւ Մարտական կանոնադրության մի շարք դրույթների համաձայն, պարտավոր է եղել իրեն վստահված պահպանության տեղամասում կազմակերպել կայուն, ակտիվ, հակառակորդի բոլոր զինատեսակների հարվածներին դիմակայելու ընդունակ պաշտպանություն, իր ստորաբաժանման հետ համառորեն պաշտպանել զբաղեցրած շրջանը, նույնիսկ շրջապատման և հարևանների հետ մարտավարական կապի բացակայության պայմաններում չթողնել դրանք առանց ավագ պետի հրամանի։ Մինչդեռ ըստ մեղադրանքի՝ 2020 թվականի հոկտեմբերի 3-ին զբաղեցրած դիրքերի պաշտպանությունն առկա ուժերով ու միջոցներով շարունակելու, ինչպես նաև ենթակա անձնակազմի բարոյահոգեբանական վիճակը բարձրացնելու փոխարեն Գրիգորյանը չի կատարել իր ծառայողական պարտականությունները եւ նահանջ կատարելու անհրաժեշտության բացակայության պարագայում, իր ուղղությամբ հակառակորդի հնարավոր հարձակմանը չդիմակայելու, անմիջական մարտի չբռնվելու, այդպիսով իր, ինչպես նաև ենթակա ստորաբաժանման կյանքն ու առողջությունը չվտանգելու անձնական շահագրգռվածությունից ու խմբային շահից ելնելով՝ որևէ միջոց չի ձեռնարկել խնդրի կատարումը շարունակելու ուղղությամբ։ Ըստ մեղադրանքի՝ Գրիգորյանը, իր ծառայողական լիազորություններն օգտագործելով ի վնաս պետական և ծառայողական շահերին, չարաշահելով իշխանությունը, խախտել է վաշտին նահանջի հրաման տալու իրավասության, նահանջի կազմակերպման և կատարման կարգի վերաբերյալ պահանջները և ավագ պետի կողմից նահանջ կատարելու հրաման կամ թույլտվություն չունենալու, անգամ նման արգելքի պայմաններում անձնակազմին տվել է «նահանջ» հրաման՝ չսահմանելով նաև նահանջի ուղղություն և նոր բնագիծ, որպիսի պայմաններում վաշտը Կանոնադրությամբ չսահմանված զորաշարժ է կատարել դեպի խոր թիկունք և անզգուշությամբ առաջացրել մարտական առաջադրանքի խափանում և այլ ծանր հետևանքներ։ Մասնավորապես, կազմաքանդվել են ՊԲ 59703 զորամասի և 5-րդ ուսումնական գումարտակի մարտակարգերը և զորաշարվածքը, հակառակորդի ստորաբաժանումները 13-րդ վաշտի պաշտպանության հատվածով մխրճվել են պաշտպանության խորքը, թևանցման վտանգ ստեղծել նույն գումարտակի մյուս ստորաբաժանումների համար, իսկ 2020 թվականի հոկտեմբերի 5-ին մխրճված հատվածով հակառակորդին հաջողվել է գրավել նույն վաշտի ձախակողմյան հատվածում պաշտպանության անցած ՊԲ 59703 զորամասի 1-ին հրաձգային գումարտակի հրամանատարական դիտակետը և հարակից մարտական դիրքերը: Գեւորգ Ավետիսյանի խոսքով՝ նախաքննության ժամանակ Հայկազ Գրիգորյանը մեղադրանքի վերաբերյալ դիրքորոշում չի հայտնել, իսկ դատաքննության ընթացքում չի ընդունել այն՝ հերքելով դրանում նկարագրված փաստերը․ «Մասնավորապես՝ դիրքերից դուրս գալու մասին հրաման տալը Գրիգորյանը պայմանավորեց ենթակաների մեծ մասի նորակոչիկներ լինելու և իրականացվող մարտական գործողությունների ժամանակ վատ բարոյահոգեբանական վիճակ ունենալու հանգամանքով։ Իր գործողությունները պատճառաբանեց նաև նրանով, որ իր ենթակայության տակ է անցել մոբ-ից մոտավորապես 40-50 հոգանոց անձնակազմ, որը մարտական գործողությունների ընթացքում վատ ազդեցութուն է ունեցել ենթակա անձնակազմի վրա, իջեցրել բարոյահոգեբանական վիճակը, և երբ դուրս են եկել զբաղեցրած դիրքերից, անձնակազմի մարտունակությունը վերջնականապես ընկել է: Բացի այդ, նշեց, որ իր ենթակա ստորաբաժանումը, ըստ սահմանված կարգի, պետք է ցրվեր առաջնագծում գտնվող ստորաբաժանումներում, մինչդեռ մնացել են նախապես սահմանված վայրում, որտեղ առկա ինժեներական կառույցները գտնվել են անմխիթար վիճակում: Իր գնահատմամբ իրեն հաջողվել է փրկել ենթակա անձնակազմից շատերի կյանքը։  Գտնում եմ, որ, հերքելով իր կողմից կատարված հանցագործությունները՝ Հայկազ Գրիգորյանը ընդամենը փորձ է կատարում կոծկել իր գործողությունների իրական նպատակը, խուսափել քրեական պատասխանատվությունից և դատարանում ճանաչվել անմեղ»,- պնդեց մեղադրողը։ Ըստ մեղադրողի՝ հիմնավորվել է, որ մեղադրյալը չի կատարել իր վրա դրված պարտականությունները Գեւորգ Ավետիսյանի խոսքով՝ առաջին հարցը, որը նշված համատեքստում ենթակա է քննարկման, Հայկազ Գրիգորյանի՝ նախատեսված հանցագործության սուբյեկտ, այսինքն` պետ կամ պաշտոնատար անձ հանդիսանալու հանգամանքն է, ինչը հիմնավորվել է ՊԲ 59703 զորամասի հրամանատարի համապատասխան հրամանով, որով Գրիգորյանը հուլիսի 15-ից նշանակվել է զորամասի 5-րդ հրաձգային գումարտակի 13-րդ վաշտի հրամանատարի պաշտոնում։ Ձախից՝ պաշտպան Նորիկ Նորիկյանը, մեղադրյալ Հայկազ Գրիգորյանը Երկրորդ հարցը, որ Հայկազ Գրիգորյանին առաջադրված մեղադրանքի շրջանակում ենթակա է քննարկման, այն է՝ արդյո՞ք Գրիգորյանի վրա օրենքով կամ այլ իրավական ակտերով դրված եղել են այնպիսի պարտականություններ, որոնք նա պարտավոր է եղել կատարել ենթակա անձնակազմի հետ սահմանված բնագծում պաշտպանություն իրականացնելիս: Թեեւ Գրիգորյանը չի վիճարկել այս հանգամանքը, այնուհանդերձ, մեղադրողը մեջբերեց Մարտական կանոնադրության եւ «ՀՀ ԶՈՒ ներքին ծառայության կանոնագիրքը հաստատելու մասին» օրենքի մի շարք դրույթներ, ապա պնդեց․ «Ակնհայտ է, որ զինվորական ծառայության կարգը սահմանող նորմերը բովանդակում են, որ վաշտի հրամանատարը հանդիսանում է այն կարևոր օղակը կամ անձը, ով պետք է պատրաստ լինի ձեռնարկել հնարավորը կամ «անհնարինը» հայրենիքի պաշտպանության համար՝ այդ նպատակի համար չխնայելով անգամ կյանքը: Նույն հրամանատարն իր գործողությունները կամ որոշումները պարտավոր է իրականացնել՝ պահպանելով տվյալ իրադրությունում հարաբերությունները կարգավորող նշված իրավական նորմերը։ Վերը նշված գերնպատակի իրագործման համար էլ սահմանվել են վաշտի գործողությունները, այս դեպքում նահանջը գումարտակի հրամանատարի թույլտվությամբ իրականացնելու պարտադիր պահանջը։ Բացի այդ, եթե առաջացել է հարկադրված նահանջ կատարելու անհրաժեշտություն, ապա այն կատարել այնպես, որ նախապես կնախորոշվի այն շրջանը, որտեղ պարտավոր է ենթակա անձնակազմը դուրս գա՝ ապահովելով փոխգործակցությունը մյուս ստորաբաժանումների հետ»,- ասաց մեղադրողը՝ հավելելով, որ նշված նորմերի վերաբերելիությունը 13-րդ վաշտի պաշտպանության տեղամասում տեղի ունեցած դեպքերին և վաշտի հրամանատար Հայկազ Գրիգորյանին, հիմնավորվել է նաև դատարանում հարցաքննված վկաների ցուցմունքներով։ Մյուս հարցը, որ պաշտոնեական անգործության և պաշտոնեական պարտականությունները ի վնաս պետական շահի օգտագործելու հանցակազմի առկայությունը կամ բացակայությունը հաստատելու համար ենթակա է քննարկման, ըստ դատախազի, հետևյալն է՝ Հայկազ Գրիգորյանը, որպես վաշտի հրամանատար, դեպքի օրը կատարե՞լ է իրավական ակտերով իր վրա դրված պարտականությունները, թե՝ ոչ։ Մեղադրողն ընդգծեց՝ եթե նախորդ երկու դեպքերում Հայկազ Գրիգորյանը որևէ առարկություն չհայտնեց, ապա վերը նշված հարցի շուրջ, բերեց մի շարք պատճառաբանություններ, որոնց արդյունքում իբր այլ ելք չի մնացել, քան դուրս գալ զբաղեցրած դիրքերից: Այս հանգամանքը, սակայն, ըստ մեղադրողի, հերքվել է մի շարք վկաների ցուցմունքներով։ Գեւորգ Ավետիսյանը մեջբերեց, օրինակ, ՀՀ ՊՆ ՀՀ ԶՈՒ ԳՇ օպերատիվ վարչության պետի տեղակալ, գնդապետ Բագրատ Մաթևոսյանի ցուցմունքը, ըստ որի՝  Հայկազ Գրիգորյանի կողմից նշված անձնակազմի վատ բարոյահոգեբանական վիճակի պայմաններում վերջինս պարտավոր է եղել միջոցներ ձեռնարկել այդ վիճակը բարձրացնելու և հետագա խնդիրները կատարելու ուղղությամբ․ «Բագրատ Մաթեւոսյանը կարծիք հայտնեց, որ զինծառայողների վատ բարոյահոգեբանական վիճակի համար թիվ մեկ պատասխանատուն հրամանատարն է, և բերեց օրինակներ, որտեղ ավելի վատ իրավիճակներում գտնվող զորքը, հրամանատարին տեսնելով, մնացել է և կատարել իր պարտքն առ հայրենիք:  Ամեն դեպքում, ուժեղ հրետակոծությունը կամ դիվերսիոն խմբերի առաջխաղացումը հիմք չեն զբաղեցրած մարտական դիրքերից դուրս գալու համար: Ինչ վերաբերում է Հայկազ Գրիոգարյանի ենթակա անձնակազմը նորակոչիկներով համալրված լինելու հանգամանքին, վկան նշեց, որ օրենդրությամբ որևէ արգելք սահմանված չէ նրանց կիրառելու համար»,- ասաց Ավետիսյանը՝ հիշեցնելով, որ Մաթեւոսյանի գնահատմամբ՝ Հայկազ Գրիգորյանը չի պահպանել նաև նահանջի կարգը։ Լսելով քրեական գործով ձեռք բերված այն տվյալը, որ նահանջելիս յուրային ստորաբաժանումները կրակել են 13-րդ վաշտի ուղղությամբ՝ վկան հայտնել է, որ այդ հանգամանքը ևս վկայում է չկազմակերպված նահանջի մասին։ Գեւորգ Ավետիսյանը վկայակոչեց նաեւ զորամասի նախկին հրամանատար Արտյոմ Պողոսյանի ցուցմունքը, ըստ որի՝ Հայկազ Գրիգորյանը զբաղեցրած մարտական դիրքերից դուրս է եկել առանց իր թույլտվության, ինչի իրավունքը նա չի ունեցել․ «Երբ ուսումնական գումարտակի հրամանատար Գարիկ Վարդերեսյանը և զորամասի շտաբի պետը, ով պատասխանատու է եղել փոխգործակցության ապահովման համար, իրեն զեկուցել են, որ Հայկազ Գրիգորյանը չկա, խնդիր է դրել հնարավորինս փակել [Հայկազ Գրիգորյանի անձնակազմի] զբաղեցրած բնագիծը, քանի որ ըստ զորամասի պաշտպանության պլանի՝ այդ հատվածում պետք է լինեին համապատասխան ստորաբաժանումներ։ Պողոսյանը նշել է, որ նորակոչիկներից բաղկացած անձնակազմը գործել է ըստ սահմանված ղեկավար փաստաթղթերի, ունեցել է համապատասխան սպառազինություն, և նրանց առաջնագծում մարտի ներգրավելու համար չկա որևէ արգելք: Հավելել է նաև, որ այն դիրքերը, որտեղ գտնվել է Հայկազ Գրիգորյանի ենթակայության անձնակազմը, պատշաճ կահավորված է եղել, որի կահավորմանը անգամ մասնակցել է Հայկազ Գրիգորյանը»,- ասաց մեղադրողը՝ շեշտելով, որ զորամասի հրամանատարի հավաստմամբ՝ «9-րդ կմ» հատվածը դուրս է եղել իր ենթակա զորամասի պաշտպանության հատվածից և այնտեղ որևէ բնագիծ չի եղել, որտեղ կարող էր Հայկազ Գրիգորյանը նահանջել և զբաղեցնել, այսինքն՝ եղել է անկանոն փախուստ, ոչ թե նահանջ:  Նույն զորամասի 5-րդ հրաձգային գումարտակի հրամանատարի մարտական պատրաստության գծով տեղակալ-գումարտակի հրամանատարի պաշտոնակատար Գարիկ Վարդերեսյանն էլ դատարանում պատմել է, որ 2020 թվականի հոկտեմբերի 2-ին Հայկազ Գրիգորյանը կապ է հաստատել իր հետ և հայտնել, որ վաշտը բարոյապես ծանր վիճակում է, դիմացից հակառակորդի մեծաքանակ ուժեր են դիտարկվում, և վաշտն ի վիճակի չէ խնդիր կատարել ու անձնակազմը ցանկանում է լքել դիրքերը․ «Ինքը նրան հրամայել է մնալ իրենց տեղում, մասնավորապես ասել է. «ոտներդ էդտեղից չկտրեք»: Այդ օրը Հայկազ Գրիգորյանի վաշտը հակառակորդի հետ անմիջական մարտի մեջ չի մտել: Վաշտը պաշտպանել է 1-ին գումարտակի թիկունքը և գումարտակի մնացած մարտակարգերը: Որոշ ժամանակ հետո լեյտենանտ Նազարյան Հովիկն իրեն զեկուցել է, որ 13-րդ վաշտը լքել է զբաղեցրած դիրքերը, իսկ ինքը սերժանտներ Սամվել Իսկանդարյանի և Խաչիկ Ազիզյանի հետ մնացել է դիրքում: Այդ մասին տեղեկանալուց հետո ինքը փորձել է միջոցներ ձեռնարկել վաշտի նահանջը կանխելու համար, սակայն չի ստացվել, ինչի պատճառով հարևան ստորաբաժանումներից հավաքագրել է մոտավարապես 20-հոգանոց խումբ և տեղափոխվել Հայկազ Գրիգորյանի վաշտի պաշտպանության հատվածում տեղակայված մարտական դիրքեր և անցել պաշտպանության»,- նշեց Ավետիսյանը։ Հայկազ Գրիգորյանի դեմ ցուցմունք են տվել նաեւ ժամկետային զինծառայողները Ըստ մեղադրողի՝ Հայկազ Գրիգորյանի կողմից իր պարտականությունները չկատարելու հանգամանքը հաստատվել է նաեւ ժամկետային զինծառայողների ցուցմունքներով, ինչպես, օրինակ, Արման Արղամանյանի, Կարեն Մանուկյանի եւ այլոց։ Դատավոր Վարդգես Ստեփանյանը Այսպես․ Արման Աղամանյանը ցուցմունք է տվել այն մասին, որ այն ընթացքում, երբ ինքը գտնվել է տանկային փոս ճանապարհից (ռով) մոտ 10 մետր հեռավորության վրա, նկատել է, որ Հայկազ Գրիգորյանը և դասակի հրամանատար Գագիկ Հարությունյանն իրար հետ խոսում են այն մասին, թե ինչ անեն: Խոսակցությունից հասկացել է, որ Հայկազ Գրիգորյանը չի կողմնորոշվել, թե ինչ անի, իսկ Գագիկ Հարությունյանն ասել է հետևյալը. «ինչ հրաման տաս՝ այն էլ կանենք»: Դրանից հետո, ըստ վկայի, Գագիկ Հարությունյանն անձնակազմին ասել է, որ պետք է նահանջեն․ «Դատարանում հարցաքննվելիս վկան ավելացրեց նաև, որ եթե իրեն նահանջի հրաման չտային, ինքը պատրաստ է եղել մնալ և շարունակել պաշտպանությունը: Իր կողմից վերը նշված խոսակցությունների ժամանակ իրեն թվացել է, որ Հայկազ Գրիգորյանը «պանիկայի» մեջ է: Իրենց մոտ եղել են բջջային հեռախոսներ, որոնցով հնարավոր եղել է կապ հասատատել այլ անձանց հետ: Նշեց նաև, որ նահանջելիս Հայկազ Գրիգորյանը բջջայինով տանկի ռովի միջից կապ է հաստատել վերադաս հրամանատարության հետ, որտեղից հայհոյանքներ և տհաճ բառերե են հնչել, ասել են հետ գնացեք ու ավտոմատով կրակեք տանկերի աշտարակների վրա առկա ծակերին: Ամեն դեպքում հետ գնացեք և շարունակեք պաշտպանությունը, ինչը, սակայն չեն կատարել։ Անձնակազմի հիմնական մասը պատրաստ է եղել շարունակել պաշտպանությունը, սակայն կատարել են վերադասի հրամանները»։ Հաջորդիվ մեղադրողը վկայակոչեց վկա Կարեն Մանուկյանի ցուցմունքը, որը հայտնել է, որ իրենց՝ 14-րդ վաշտի հարևանությամբ դիրքավորված է եղել 13-րդ վաշտը, որի հրամանատարն է հանդիսացել կապիտան Հայկազ Գրիգորյանը․ «Այդ ընթացքում իրենց վաշտով մարտի մեջ են մտել հակառակորդի հետ, հակառակորդը իրենց վաշտի տեղակայման վայրի ուղղությամբ հարվածել է և հրետանիով, և նռնականետով, և ԱԹՍ-ով, ինչպես նաև հակառակորդի հետ անմիջական փոխհրաձգություն է տեղի ունեցել: 13-րդ վաշտի հրամանատար Հայկազ Գրիգորյանի կողմից նահանջ հրաման տալու հանգամանքի վերաբերյալ հայտնել է, որ այդ մասին իմացել է, երբ գտնվել են «Չռիկներ» կոչվող տեղանքում: Նրանց անվանել են «թռնողների վաշտ», քանի որ առաջինն են լքել մարտական դիրքերը: Իրենց վաշտի ամբողջ անձնակազմի տրամադրվածությունն այնպիսին է եղել, որ պետք է պահեն դիրքերը: Մինչև 13-րդ վաշտի նահանջելը հակառակորդի հետ մարտ են վարել դիրքերի ճակատային մասից, սակայն երբ 13-րդ վաշտը նահանջել է, հակառակորդը սկսել է գրոհել տարբեր ուղղություններից և իրենք նահանջելու միայն մեկ ուղղություն են ունեցել»։ Վկա Դավիթ Սահակյանն էլ իր ցուցմունքով հայտնել է, որ մինչև նահանջի օրն անմիջական մարտական գործողություններ չեն եղել և միայն գիշերներն անկանոն կրակել են իրենց դիրքերի դիմաց գտնվող անտառի ուղղությամբ, քանի որ մարդկանց շարժ են նկատել, սակայն, իր կարծիքով, նույնիսկ մարդ չի եղել: Նահանջ կատարելու օրը Հայկազ Գրիգորյանն անձամբ է այդ հրամանը տվել և ինքն այդ հրամանը լսել է նրանից: Նա ասել է նաև, որ նման հրաման տալու իրավունք չունի, բայց իրենք չեն կարող հակառակորդին դիմագրավել և պետք է շուտ դուրս գան իրենց զբաղեցրած դիրքերից․ «Վկան նշել է նաև, որ ինքն ի վիճակի եղել է մնալ զբաղեցրած բնագծերում և շարունակել պաշտպանությունը և իր գնահատմամբ իր ծառայակիցները ևս պատրաստ են եղել և միայն Հայկազ Գրիգորյանի հրամանով է, որ նման որոշում են կայացրել: Անգամ հրամայեցին, ինչ կա-չկա, թողենք ու դուրս գանք՝ վերցելով միայն զենքը, ինչը կատարել են: Երբ բավականին հետ են եկել, Հադրութում զորամասի սպաներից մեկը ասաց, որ սխալ են արել, որ նահանջել են և հորդորեց հետ գնալ, և մի քանիսը հետ գնացին, այդ ժամանակ հասկացել է, որ նահանջը եղել է չթույլատրված»։  Դատախազի խոսքով՝ մեղադրյալի վաշտի առջև նահանջի պահին առկա են եղել յուրային այլ ստորաբաժանումներ Հիշատակված անձանց ցուցմունքներով, ըստ Ավետիսյանի, հաստատվում է նաեւ, որ Հայկազ Գրիգորյանն ունեցել է իրական հնարավորություն՝ կատարելու օրենքով իր վրա դրված պարտականությունները։ Օրինակ՝ գումարտակի հրամանատարի մարտական պատրաստության գծով տեղակալ-գումարտակի հրամանատարի պաշտոնակատար Գարիկ Վարդերեսյանի ցուցմունքով այն մասին, որ Հայկազ Գրիգորյանի և նրա ղեկավարած ստորաբաժանման կողմից մարտական դիրքերը թողնելուց հետո ինքը հարևան ստորաբաժանումներից, որոնք, ի դեպ, եւս եղել են նորակոչիկներ, ընդ որում՝ ավելի քիչ ծառայած, քան Հայկազ Գրիգորյանի անձնակազմը, հավաքել է մոտ 20-հոգանոց խումբ և տեղափոխվել Հայկազ Գրիգորյանի վաշտի պաշտպանության հատվածում տեղակայված մարտական դիրքերում և անցել պաշտպանության: Նշել է, որ Հայկազ Գրիգորյանի ստորաբաժանումը հակառակորդի հետ անմիջական մարտի մեջ չի մտել, երբ ինքը հասել է լքված բնագիծ, այնտեղ ոչ հակառակորդ է եղել, ոչ մարտ է գնացել: Մնացել են տեղանքում և մեկ օր անց նոր միայն մարտի բռնվել հակառակորդի հետ:  ՊԲ 59703 զորամասի 1-ին հրաձգային գումարտակի նախկին հրամանատար Արսեն Խաչատրյանի ցուցմունքի համաձայն՝ անձնակազմ չունենալու պատճառով կարողացել է առանձնացնել 4-5 հոգանոց խումբ և հանձնարարել պաշտպանության անցնել Հայկազ Գրիգորյանի զբաղեցրած դիրքերում, ինչն այդ խումբը կատարել է և 2 օր մնացել նշված բնագծերում: Այդ ընթացքում հակառակորդի ստորաբաժանումները նրանցից գտնվել են երկու կիլոմետր հեռավորության վրա: Իր գնահատմամբ՝ Հայկազ Գրիգորյանի ստորաբաժանման մոտ հարկադրված նահանջի իրավիճակ չի եղել:  Անդրադառնալով Հայկազ Գրիգորյանին առաջադրված մեղադրանքում նշված հանցակազմի մյուս հատկանիշին՝ հետևանքներին, Ավետիսյանը պնդեց՝ վկաների ցուցմունքներով անհերքելիորեն հիմնավորվել է նաև, որ մեղադրանքում նկարագրված հետևանքներն առաջացել են 13-րդ վաշտի՝ զբաղեցրած բնագծերը թողնելու հետևանքով․ «Պաշտպանկան կոմը շատ գեղարվեստորեն կարող է ներկայացնել, թե ինչպիսի անտանելի վիճակ է եղել առաջնագծում և անհնար է եղել շարունակել պաշտպանությունը, սակայն քրեական գործով որևէ տվյալ, որով կհաստատվեր գոնե մեկ գործողություն, որը կատարել է Հայկազ Գրիգորյանը՝ փորձելու շարունակել իրեն առաջադրված խնդիրը ձեռք չբերվեց: Հակառակը՝ ստացված տվյալներով ինքը և դասակի հրամանատարը չեն տիրապետել իրավիճակին, եղել են խառնված վիճակում ու երկուսով որոշել դուրս գալ դիրքերից»։ «Պատվարժան դատարան, իմ կողմից քննարկվող հանգամանքը հիմնավորվում է նաև հակառակորդի գտնվելու վայրի և յուրային ստորաբաժանումների մարտունակության վերաբերյալ կազմված օպերատիվ տեղեկագրերով, որոնք դատարանի կողմից ստացվեցին և հետազոտվեցին դատաքննության ընթացքում: Այն, որ հակառակորդը 04.10.2020 թվականի դրությամբ գտնվել է առաջնագծում և յուրային ստորաբաժանումները մեծ կորուստներ չեն ունեցել:  Ունենք փաստ՝ Հայկազ Գրիգորյանի պաշտպանության հատվածում մի կողմից 1 օր ժամկետով առանց խոչընդոտի պաշտպանության է անցել նորակոչիկների 20-հոգանոց անձնակազմ, մյուս կողմից՝ 5-հոգանոց անձնակազմ, և 2 օր մնացել դիրքերում: Այս պայմաններում փորձել ասել, թե 70-հոգանոց նորակոչիկները չէին կարող մնալ, ապա պետք է հարց առաջանա՝ 20-հոգանոց նորակոչիկների անձնակազմն ինչպե՞ս է մնացել, ինչո՞ւ է Հայկազի ստորաբաժանումը եղել բարոյահոգեբանակ վատ վիճակում, ինչի մասին միայն նա ու Գագիկ Հարությունյանն են հայտում, իսկ մյուս ստորաբաժանումը, որն ավելի քիչ ծառայություն է իրականացրել, կարողացել է անցնել պաշտպանության: Ես ցավում եմ, որ այդ խնդիրները բարձրաձայնելիս Հայկազը այդ հարցն իրեն չի տալիս: Պաշտպան Նորիկյանը փորձում է փաստերը տեղափոխել ինչ-որ ռազմագիտական գնատատականների տիրույթ, ինչը տվյալ դեպքում անթույլատրելի էր, քանի որ կա անձնակազմ, որը դա արել է։ Եվ վերջ»,- իր ելույթում նշեց հանրային մեղադրող Գեւորգ Ավետիսյանը։ Մեղադրողն անդրադարձավ նաեւ Հայկազ Գրիգորյանին առաջադրված մեղադրանքի սուբյեկտիվ կողմին, քանի որ նրան մեղսագրված է հակառակորդի հնարավոր հարձակմանը չդիմակայելու, հակառակորդի հետ անմիջական մարտի չբռնվելու, իր ու անձնակազմի կյանքը չվտանգելու շահագրգռվածությամբ իշխանության անգործություն դրսևորելու և իշխանությունը չարաշահելու հանգամանք․ «Վկա Արտյոմ Պողոսյանը նշեց, որ իր կարծիքով՝ Հայկազ Գրիգորյանը ենթակա ստորաբաժանմանը հրաման է տվել դուրս գալ զբաղեցրած մարտական դիրքերից անորոշության և իրավիճակին չտիրապետելու արդյունքում: Վկա Գագիկ Հարությունյանը նշեց, որ նահանջ որոշումն ընդունելու ժամանակ գտնվել է Հայկազ Գրիգորյանի մոտ, խոսակցությունների ժամանակ լսել է, «լավա գնանք, քան մնանք մսաղաց»: Հայկազը գումարտակի հրամանատարին փորձել է համոզել, որ սենց չի լինի, չենք կարող հակառակորդին դիմակայել, պետք է դուրս գանք, սակայն հրամանատարը չի թույլատրել: Վկա Հովհաննես Նազարյանն էլ նշեց, որ երբ Հայկազ Գրիգորյանից փորձել է ճշտել, թե ինչու են նահանջել, Հայկազը պատասխանել է, որ զորքն այլևս չի մնում մարտական դիրքերում, ինչպես նաև հակառակորդի կողմից կուտակում են նկատել ու չեն կարող դիմադրել նրանց: Այդ ընթացքում եղել են խոսակցություններ, որ «եթե մնան, կմեռնեն»: Նախաքննության ժամանակ տված ցուցմունքով Հովհաննես Նազարյանը հայտնել է, որ Հայկազի մոտ վախ է նկատել, սակայն դատաքննության ընթացքում չմտաբերեց՝ Հայկազը գտնվե՞լ է վախեցած վիճակում, թե՝ ոչ, սակայն հնարավոր համարել է․․․ Այսպիսով, կարծում եմ, որ քրեական գործով ձեռք բերված ապացույցների համակցությամբ հիմնավորվել է 03.10.2020 թվականին Հայկազ Գրիգորյանի կողմից իշխանության անգործություն ցուցաբերելու և իշխանական դիրքը չարաշահելու դիտավորությունը և հակառակորդի հնարավոր հարձակմանը չդիմակայելու, հակառակորդի հետ անմիջական մարտի չբռնվելու, իր ու անձնակազմի կյանքը չվտանգելու շահագրգռվածությունը»։ Հավելենք, որ կողմերի ճառերից հետո նախագահող դատավորը պետք է կայացնի վերդիկտ՝ անձին մեղավոր կամ անմեղ ճանաչելու վերաբերյալ դատական ակտ, որից հետո միայն՝ մեղավոր ճանաչվելու դեպքում, քննարկման առարկա դառնա նշանակվող պատժի չափը։   Միլենա Խաչիկյան
17:41 - 23 մայիսի, 2025
«Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի նախագիծն ԱԺ-ում է․ ինչ փոփոխություններ են առաջարկվում

«Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի նախագիծն ԱԺ-ում է․ ինչ փոփոխություններ են առաջարկվում

Կառավարությունը մայիսի 15-ին հաստատեց «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի նախագիծը։  Նախագծով Հայաստանի բարձրագույն կրթական և գիտական համակարգերում առաջարկվում են մի շարք արմատական փոփոխություններ, որոնց թվում են հետազոտական համալսարանների ստեղծման համար իրավական հիմքերի հաստատումը, գիտական կազմակերպությունների՝ համալսարանների կազմում ինտեգրումը, Գիտությունների ազգային ակադեմիայի նոր դերի սահմանումը, ակադեմիական քաղաքի տարածքից դուրս բուհական ենթակառուցվածքների ստեղծման արգելքը՝ եզակի բացառություններով։  Հիշեցնենք, որ այս օրենքի տարբեր նախագծեր շրջանառության մեջ են դրվել՝ սկսած 2019-ից, սակայն օրենք այդպես էլ վերջնականապես չի ընդունվել։ Նախագծերից մեկը 2021-ին Ազգային ժողովում (ԱԺ) հաստատավել էր, սակայն մի քանի դրույթով հակասահմանադրական էր ճանաչվել։ Անցած տարվա աշնանը հրապարակվեց օրենքի լրամշակված նոր նախագիծը, որը քննարկումների ու առաջարկների ընդունման փուլից հետո հասավ կառավարություն և կառավարության՝ մայիսի 15-ի նիստին ընդունվեց՝ ուղարկվելով ԱԺ։ Հայաստանի գիտական ու բարձրագույն կրթական համակարգերը Այս պահին Հայաստանում գործում են մի քանի տասնյակ բուհեր, որոնց զգալի մասը կենտրոնացած  է հիմնականում կրթական գործառույթի վրա։ Որոշ բուհեր իրականացնում են նաև գիտական հետազոտություններ։ Գիտությունն իրականացվում է Գիտությունների ազգային ակադեմիայի (ԳԱԱ) ավելի քան 30 ինստիտուտներում, ԳԱԱ կազմից դուրս գործող գիտական մի քանի անկախ կազմակերպություններում, ինչպես նաև գերատեսչական պատկանելիության ինստիտուտներում։  «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի նախագծով առաջարկվում է ունենալ բուհերի նոր տեսակ՝ հետազոտական համալսարաններ, որոնք իրենց կազմում, ի թիվս կառուցվածքային այլ միավորների, կունենան գիտական առնվազն մեկ կազմակերպություն (հոդված 3)։ Նախագծով առաջարկվում է, որ գործեն երեք տեսակի հանրային գիտական կազմակերպություններ՝ հետազոտական համալսարանների կազմում գործող ակադեմիական միավորներ, որևէ գերատեսչության ենթակայությամբ գործող գիտական կազմակերպություններ, հանրային կազմակերպությունների (օրինակ՝ թանգարանների) կազմում գործող հիմնարկներ (հոդված 8)։ ԳԱԱ կազմում, ըստ նախագծի, ինստիտուտներ չեն գործելու, իսկ ԳԱԱ-ին վերապահվելու են նոր գործառույթներ, որոնց մասին՝ մի փոքր ուշ։ Բուհի կառուցվածքում չգործող հանրային գիտական կազմակերպություն, ըստ նախագծի, կարող է հիմնադրվել միայն այն դեպքերում, եթե այն իրականացնելու է կիրառական բնույթի հետազոտություններ կամ փորձարարական մշակումներ գերազանցապես պետական որևէ գերատեսչության խնդիրների շրջանակում:  «Ընդ որում, դրա հիմնադրման որոշման կայացման հիմքում պետք է դրվեն տվյալ բնույթի հետազոտությունները հետազոտական համալսարանների գիտական կազմակերպություններում իրականացնելու անհնարինության հիմնավորումները, տվյալ գերատեսչության կողմից պատշաճ մակարդակի և պատշաճ ծանրաբեռնվածությամբ հետազոտական խնդիրներ առաջադրելու կարողունակության վերլուծությունը և լիազոր մարմնի կողմից ստեղծված մասնագիտական փորձագիտական խորհրդի դրական եզրակացությունը»,- ասվում է նախագծում (հոդված 27): Հանրային գիտական անկախ կազմակերպություններ ունենալու մասին որևէ դրույթ նախագծում առկա չէ։ Այս փաստը օրենքի նախագծի քննարկումների ժամանակ, մեկ անգամ չէ, որ առարկության է հանդիպել։ «Գիտուժ» նախաձեռնությունից, մասնավորապես, ԱԺ-ում նախագծի վերջին քննարկման ժամանակ նշել էին, որ տարբեր երկրներում սովորաբար հետազոտական համալսարաններին զուգահեռ գործում են նաև անկախ, երբեմն՝ տարբեր միավորումներում ներառված, գիտական կազմակերպություններ, որոնք զբաղվում են պետությունների կարիքներից բխող կիրառական հետազոտություններով։ Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարար Ժաննա Անդրասյանը, սակայն, նույն քննարկման ընթացքում նշեց, որ աշխատել կարող են գիտական համակարգի տարբեր մոդելներ, ապա հարցրեց՝ ո՞ր մոդելը կարող ենք մեզ թույլ տալ։ «Ամեն ինչը գին ունի․ արդյո՞ք մենք պատրաստ ենք առանձին ռեսուրս ունենալ որակյալ ակադեմիական կրթության և ակադեմիական գիտության համար, մի հատ էլ միջազգայնորեն մրցունակ լրիվ առանձին գիտության համար։ Որտե՞ղ դա իմաստ ունի անել և որտե՞ղ իմաստ չունի։ Որտեղ դրանք համադրվում են, պիտի լինեն միասին, որտեղ չեն համադրվում, պետք է ձևակերպենք ու պահենք առանձին՝ բայց հասկանալով մեր ակնկալիքը ու արդյունքը»,- ասաց նախարարը։ Որքան էլ քննարկման ժամանակ նախարարը պնդում էր, որ կառավարության առաջարկած համակարգը բացառող չէ, տեսնում ենք, որ օրենքի նախագծով գիտական կազմակերպությունների տեսակները սահմանափակում են միայն երեքով՝ համալսարանների կազմում, գերատեսչությունների կազմում կամ հանրային կառույցների կազմում՝ չստեղծելով իրավական հիմքեր հանրային գիտական անկախ կառույցների կամ դրանց միավորումների ձևավորման համար։ Մյուս կողմից, ըստ նախագծի, հետազոտական համալսարաններն, ի թիվս կրթական գործառույթների, ունենալու են ավելի լայն գործառույցներ, այդ թվում՝  գիտական գործունեության միջազգայնացումը, Հայաստանի տնտեսության և պետական այլ մարմինների կամ կազմակերպությունների կարիքների համար հետազոտությունների և փորձարարական մշակումների իրականացումը, ձեռնարկատիրական գործունեության տեսակներով զբաղվելը (հոդված 6): Նախագծով առաջարկվում է, որ հետազոտական համալսարանների կառուցվածքում գործող գիտական կազմակերպությունները մասնակցեն համալսարանի կրթական ծրագրերին` ապահովելով որոշակի կրեդիտներ կրթական ծրագրերի հետազոտական և մասնագիտական բնույթի ակադեմիական մոդուլների մասով։  Գիտական կազմակերպությունները համալսարանների կազմում ունենալու են ինքնավարության որոշակի մակարդակ․ կարողանալու են գիտական այլ կազմակերպությունների կամ բուհերի հետ ստեղծել համագործակցային ցանցեր (կոնսորցիումներ) կամ անդամակցել դրանց՝ գիտական, տեխնոլոգիական կամ նորարարական խնդիրների համատեղ լուծման նպատակով, ինքնուրույն են լինելու գիտական կամ նորարարական գործունեության կազմակերպման, գիտական և ճարտարագիտատեխնիկական աշխատողների ատեստավորման ձևերի և պարբերականության ընտրության հարցերում (հոդված 8)։ Օրենքի պահանջները բուհերի վրա տարածվելու են 2026-2027 ուսումնական տարվանից, իսկ գիտական կազմակերպությունների վրա` 2026 թվականից (հոդված 43): Կարելի է ենթադրել, որ բուհերի խոշորացումը և գիտական կազմակերպությունների՝ բուհերին միավորումը սպասվում է 2026-ին։ Թե ինչպես առաջ քաշվեց բուհերի խոշորացման և գիտական կազմակերպությունները խոշորացված բուհերի կազմում ընդգրկելու, ակադեմիական քաղաք ստեղծելու օրակարգը, կարող եք դիտել «Ինֆոքոմի» ֆիլմում։    Հոգաբարձուների խորհուրդները և բուհերի ապակուսակցականացումը Նախագծով առաջարկվում է, որ բուհն ունենա կառավարման հետևյալ մարմինները՝ հոգաբարձուների խորհուրդ, ակադեմիական խորհուրդ, ռեկտոր։ Հետազոտական համալսարանները, ի թիվս վերը նշվածների, ունենալու են նաև կառավարման կամ տնօրենների խորհուրդ (հոդված 26): Գիտական կազմակերպություններն ունենալու են կառավարման հետևյալ մարմինները՝  հոգաբարձուների խորհուրդ, գիտական խորհուրդ, տնօրեն: Ընդ որում, հետազոտական համալսարանի կազմում գործող գիտական կազմակերպության հոգաբարձուների խորհուրդ է համարվելու համալսարանի հոգաբարձուների խորհուրդը (հոդված 27): Ըստ նախագծի՝ բուհի և դրա կառուցվածքային միավորների կառավարման մարմիններում ինչպես նաև ակադեմիական միավորների (ֆակուլտետներ, դպրոցներ, ամբիոններ, դոկտորական դպրոցներ, գիտական ինստիտուտներ) ղեկավար պաշտոններում արգելվելու է որևէ կուսակցության անդամ հանդիսացող, հանրային պաշտոններ կամ հանրային ծառայության պաշտոններ զբաղեցնող անձանց ներգրավումը: Նշված հանգամանքի առաջացումը հիմք է լինելու այդ պաշտոններից ազատման համար (հոդված 26)։ Բուհի հոգաբարձուների խորհուրդը կազմված է լինելու 20 անդամից: 10-ին առաջադրելու է Կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի նախարարությունը (ԿԳՄՍՆ)՝ գիտության, կրթության կամ հումանիտար, արվեստների, սպորտի, գործարար միջավայրի բարձր հեղինակություն վայելող անձանցից, այդ թվում` Սփյուռքից կամ այլ պետության քաղաքացիներից: Մյուս 10-ին ներկայացնելու է բուհը` ակադեմիական կազմի ներկայացուցիչներից` ներառյալ բուհի կառուցվածքում գործող գիտական կազմակերպություններից, ինչպես նաև ուսանողական մարմինների ներկայացուցիչներից: Հոգաբարձուների խորհուրդն է ընտրելու ռեկտորին և գիտական կազմակերպության տնօրենին (հոդված 28)։  Եվ չնայած, ինչպես արդեն նշեցինք, բուհի հոգաբարձուների խորհրդի համար կուսակցության անդամ լինելու և հանրային պաշտոն զբաղեցնելու արգելք կա, այդ արգելքը չի կիրառվելու մինչև 2029-2030 ուսումնական տարին։ Հոգաբարձուների խորհրդի ձևավորման կարգին վերաբերող դրույթները ուժի մեջ են մտնելու 2029-2030 ուսումնական տարում։ Մինչև այդ հոգաբարձուների խորհուրդները ձևավորվելու են գործող կարգով, այսինքն՝ ակադեմիական կազմից, ուսանողության ներկայացուցիչներից, ինչպես նաև վարչապետի և ԿԳՄՍՆ առաջադրած անդամներից։ Ավելին՝ անուսակցական և պաշտոնյա չլինելու արգելքը չի տարածվելու գործող կարգով ձևավորվող խորհուրդների վրա (հոդված 43)։  Հիշեցնենք, որ Ինֆոքոմն ուսումնասիրել էր Երևանում գործող 12 պետական բուհերի հոգաբարձուների խորհուրդների կազմն ու պարզել, որ այդ բուհերի հոգաբարձուների խորհուրդների՝ վարչապետի առաջադրած անդամների մոտ 47%-ը կա՛մ քաղաքական պաշտոն է զբաղեցնում, կա՛մ «Քաղաքացիական պայմանագիր» (ՔՊ) կուսակցության անդամ է, կա՛մ էլ նույն կուսակցության աջակից/փոխկապակցված անձ է։ Իսկ ԿԳՄՍՆ առաջադրած անդամների 18․3%-ը կա՛մ պետական համակարգի աշխատող է, կա՛մ նախկին քաղաքական պաշտոնյա, կա՛մ ՔՊ փոխկապակցված անձ/ համակիր։ Այպիսով, չի բացառվում, որ բուհերի խոշորացումից հետո ևս հոգաբարձուների խորհուրդներում կշարունակեն առաջադրվել քաղաքական պաշտոնյաներ և կուսակցականներ, քանի որ հոգաբարձուների խորհուրդների ձևավորման կարգը կսկսի գործել 2029-ին միայն։ Սա այն դեպքում, երբ կառավարությունը դեռ 2019-ից է խոստանում ապակուսակցականացնել բուհերը։ Մինչդեռ գիտական կազմակերպությունների հոգաբարձուների խորհուրդները ձևավորվելու են օրենքն ուժի մեջ մտնելուց հետո՝ 8 ամսվա ընթացքում (հոդված 44)։ Մինչ հետազոտական համալսարանների կազմում ներառվելը, հիշեցնենք, գիտական կազմակերպությունները լինելու են ԿԳՄՍՆ գերատեսչական պատկանելիության կառույցներ։  Իսկ ըստ օրենքի նախագծի՝ գերատեսչական պատկանելության գիտական կազմակերպության հոգաբարձուների խորհրդի նախագահին նշանակելու է տվյալ գերատեսչության ղեկավարը, իսկ հոգաբարձուների խորհրդի մեծամասնությունը ձևավորվելու է տվյալ գերատեսչության ղեկավարի ներկայացմամբ: Հոգաբարձուների խորհրդի ձևավորման կարգը սահմանվելու է կանոնադրությամբ  (հոդված 27):   Բուհերի ռեկտորներն ու գիտական կազմակերպությունների տնօրենները  Բուհի ռեկտորի, ինչպես նաև գիտական կազմակերպության տնօրենի համար, բացի անկուսակցական լինելու պահանջից, դրված է նաև առաջադրման պահին և պաշտոնավարման ընթացքում քաղաքական զսպվածություն և չեզոքություն դրսևորելու պահանջ  (հոդված 27, հոդված 31)։ Ե՛վ բուհի ռեկտորը, և՛ գիտական կազմակերպության ղեկավարը պետք է ունենան ԿԳՄՍՆ հաստատած միջազգային հեղինակավոր բուհերի հետ համատեղ իրականացվող՝ բարձրագույն կրթության և հետազոտությունների ոլորտի կառավարիչների ակադեմիական մոդուլը «լավ» կամ «գերազանց» ավարտելը հավաստող փաստաթուղթ կամ ԿԳՄՍՆ հաստատած, դրան առնվազն համարժեք որակավորում (հոդված 27, հոդված 31)։ Ե՛վ գիտական կազմակերպության տնօրենի, և՛ բուհի ռեկտորի պաշտոնների դեպքում նույն անձը չի կարող ավելի քան երկու անգամ անընդմեջ ընտրվել նույն պաշտոնում։ Սակայն ռեկտորների դեպքում երկու անգամ անընդմեջ ընտրվելու սահմանափակումը տարածվելու է օրենքի ուժի մեջ մտնելուց հետո միայն, և մինչ այդ ռեկտոր հանդիսանալու հանգամանքը չի դիտարկվելու (հոդված 44): Սա նշանակում է, որ բուհերի ներկայիս ռեկտորները հնարավորություն են ունենալու խոշորացումից հետո ևս երկու անգամ աընդմեջ ռեկտոր ընտրվելու։ Գիտական կազմակերպությունների տնօրենների մասով որևէ հստակեցում օրենքում առկա չէ։   Բարձրագույն կրթության և գիտության ֆինանսավորումը Բարձրագույն կրթության և գիտության ոլորտների պետական բյուջետավորումն իրականացվելու է բյուջետային առանձին ծրագրերով: Բուհերի ինստիտուցիոնալ ֆինանսավորումը հիմնված է լինելու կատարողականի վրա։ Բուհերը ստանալու են նաև կրթաթոշակների ֆինանսավորում, դրամաշնորհներ՝ նորարարական ծրագրերի համար, ինչպես նաև թիրախային ֆինանսավորում՝ պետության կողմից կոնկրետ միջոցառումների իրականացման համար։ Գիտական գործունեության պետական բյուջետային ֆինանսավորման ձևերը շատ փոփոխությունների չեն ենթարկվելու՝ բազային, թիրախային (ներկայումս՝ նպատակային) և դրամաշնորհային (հոդված 39)։  Հետազոտական համալսարանի կազմում գործող գիտական կազմակերպություններն ունենալու են առանձին բանկային հաշիվ կամ ենթահաշիվ, ազատ են լինելու տնօրինելու պետական բյուջեով և դրամաշնորհներով կամ այլ ծրագրերով իրենց տրամադրված միջոցները` միևնույն ժամանակ դրամաշնորհային և արտաբյուջետային այլ ծրագրերի մասով որոշակի վերադիր գումար հատկացնելով համալսարանի ընդհանուր բյուջեին  (հոդված 27): Պետական աջակցության ծրագրերից օգտվել կարողանալու են նաև մասնավոր գիտական կազմակերպությունները, եթե գրանցվեն գիտության կառավարման տեղեկատվական համակարգում (հոդված 8)։    ԳԱԱ դերն ու գործառույթները Նախագծով առաջարկվում է, որ ԳԱԱ-ն գործի որպես ինքնակառավարվող հիմնադրամ, որն իր կազմում կներառի՝ ԳԱԱ անդամներին (ակադեմիկոսներին և ասոցացված անդամներին), ԳԱԱ գիտական բաժանմունքները,  ԳԱԱ աշխատակազմը,  ԳԱԱ պատվավոր և արտասահմանյան անդամներին, հանրային գիտական կազմակերպությունների պատվավոր առաջատար և պատվավոր գլխավոր գիտաշխատողներին: «Ակադեմիայի գործունեության ինքնավարությունն իր կառուցվածքն ու փորձագիտական գործառույթներն ինքնուրույն սահմանելու, գիտական գործունեության արդյունավետության և արդյունքների գնահատման ձևերն ու մեթոդներն ինքնուրույն որոշելու, միջազգային գիտական համագործակցության ուղղություններն ու եղանակներն ինքնուրույն ընտրելու և ֆինանսական ռեսուրսներն ինքնուրույն կառավարելու իրավասությունն է»,- ասվում է նախագծում։ ԳԱԱ կանոնադրությունը՝ ներառյալ կառավարման և գործունեության առանձնահատկությունները, անդամների ընտրության կարգը, հաստատելու է կառավարությունը։ ԳԱԱ անդամների առավելագույն թիվը լինելու է 100։ ԳԱԱ-ն ունենալու է կառավարման հետևյալ մարմիններները՝ ընդհանուր ժողովը, հոգաբարձուների խորհուրդը` ակադեմիայի նախագահությունը, գործադիր մարմինը` նախագահը: ԳԱԱ նախագահությունը բաղկացած է լինելու 11 անդամներից, որոնք  կարող են լինել պետական բարձր պաշտոն կամ գիտության և կրթության բնագավառների բարձր հեղինակություն վայելող և ղեկավար պաշտոն զբաղեցրած կամ զբաղեցնող անձինք։ Նախագահության անդամներից 3-ին առաջադրելու  է կառավարությունը, մյուս անդամներն ընդհանուր ժողովն ընտրելու է ԳԱԱ կազմից։ Նախագահության կազմը հաստատելու է Կառավարությունը։ Նույն անձը չի կարողանալու ավելի քան երկու անգամ անընդմեջ ընտրվել ԳԱԱ նախագահության անդամ: Նախագահությունն ակադեմիկոսների թվից ընտրելու է  ԳԱԱ նախագահին, և ընտրության արդյունքները հաստատելու է կառավարությունը։  Նախագծով սահմանվում է, որ ԳԱԱ-ում ղեկավար պաշտոն զբաղեցնող անձի լիազորությունները դադարեցվելու են, եթե լրանա նրա 75 տարին: Իսկ ԳԱԱ անդամներին գիտական գործունեության առնվազն 30 տարվա ստաժի առկայության և 75 տարին լրանալու դեպքում հատկացվելու է ամենամսյա դրամական վճար։ Նշենք, որ «Գիտությունների ազգային ակադեմիայի մասին» օրենքով կամ ԳԱԱ կանոնադրությամբ այժմ նախատեսված չէ, որ ԳԱԱ նախագահության կազմը կամ նախագահի ընտրությունների արդյունքները հաստատում է կառավարությունը։ Սպասվող օրենսդրական փոփոխությունների արդյունքում, փաստորեն, ԳԱԱ-ն ավելի մեծ կախվածություն կունենա կառավարությունից։ Նախագծով առաջարկվում է սահմանել ԳԱԱ գործունեության հետևյալ հիմնական ուղղությունները՝ հետազոտությունների գերազանցության խրախուսումը` քննարկումների և համաժողովների կազմակերպմամբ, հայագիտական հետազոտությունների աջակցությունը, գիտական գործունեության բազային և պետական այլ նախագծերի փորձաքննությանը և ծրագրերի մշտադիտարկմանը մասնակցությունը, Հայաստանի գիտության ոլորտի վերաբերյալ տարեկան և հնգամյա պարբերականությամբ զեկույցների պատրաստումն ու հրապարակումը, կառավարությանը և հասարակությանը գիտականորեն հիմնավորված խորհրդատվության տրամադրումը, գիտական ամսագրերի հրապարակումը, գիտական մշակույթի տարածումը, գիտաչափական և գիտական-գրադարանային արդի ծառայությունների մատուցումը, գիտական գործունեության արդյունքում ստացված գիտելիքի նկատմամբ վստահության ձևավորումը, գիտության հանրայնացման միջոցառումների իրականացումը, այդ թվում՝ սովորողների շրջանում գիտական գործունեության ներկայացման և հետազոտությունների նկատմամբ հետաքրքրության ձևավորման ծրագրերի միջոցով, միջգիտակարգային երկխոսության ապահովումը, հանրային և համամարդկային նշանակության գիտական խնդիրների բացահայտումը, ոլորտային քաղաքականությունների խորհրդատվության տրամադրումը` գիտականորեն կշռադատված, անկախ և թափանցիկ եղանակով, ապահովելով գիտական արդյունքի փոխարկումը հանրային և համամարդկային արժեքի: ԳԱԱ գործունեությունների շրջանակն ավելի է լայնացել՝ համեմատած օրենքի նախագծի՝ անցած տարվա սեպտեմբերին շրջանառության մեջ դրված տարբերակի հետ։ Այս փոփոխությունը արդյունք է ԳԱԱ նախագահության և կառավարության քննարկումների։ Այս հանգամանքը պարզ դարձավ ԱԺ-ում օրենքի նախագծի քննարկման ժամանակ, երբ ԳԱԱ նախագահ Աշոտ Սաղյանը հայնտեց՝ կառուցողական քննարկում են ունեցել, և ԳԱԱ-ն պատասխանատու, կարևոր դերակատարություն է ունենալու։ Օրենքի նախագծով նաև առաջարկվում է, որ ԳԱԱ-ն յուրաքանչյուր տարի կազմակերպի տարեկան գիտաժողով, որի ժամանակ հանրային գիտական կազմակերպությունները կներկայացնեն իրենց գիտական գործունեության ուղղությամբ հաշվետվությունները, իսկ ԳԱԱ-ն գնահատի հաշվետվությունները և ներկայացնի ԿԳՄՍՆ՝ որպես գիտական կազմակերպությունների արտաքին գնահատման բաղադրիչ: ԳԱԱ-ին վերաբերող կարգավորումներին կարող եք ծանոթանալ նախագծի 9-րդ հոդվածում։ Օրենքի ընդունումից հետո ԳԱԱ համակարգում գործող գիտական բոլոր կազմակերպություններն անցնելու են ԿԳՄՍՆ գերատեսչական պատկանելիության մինչև բուհերի խոշորացման և գիտական կազմակերպությունների ինտեգրման գործընթացը (հոդված 43) Օրենքն ուժի մեջ մտնելու հետո` 6 ամսվա ընթացքում, հաստատվելու է ԳԱԱ կանոնադրությունը, կազմակերպվելու է նոր անդամների ընտրությունը, ձևավորվելու է հոգաբարձուների խորհուրդը (նախագահություն), և ընտրվելու է նախագահ (հոդված 44)։   Ակադեմիական քաղաքը Օրենքի նախագծով սահմանվում է, որ ակադեմիական քաղաքը լինելու է կրթության, հետազոտության, փորձարարական մշակումների, նորարարության, ինչպես նաև մշակութային և մտավոր ժամանցի համար պետության կողմից ստեղծված արդիական միջավայր, որն ապահովելու է ուսումնական հաստատությունների, գիտական ու արտադրական կազմակերպությունների միջև ցանցային համընթաց համագործակցությունը և երաշխավորելու է ոլորտների միջազգային մրցունակությունը և գերազանցությունը (հոդված 3): Ակադեմիական քաղաքի տարածքում մասնավոր կազմակերպությունները ևս կարողանալու են գործունեություն ծավալել, եթե դա բխի քաղաքի զագացման հայեցակարգից: Ակադեմիական քաղաք տեղափոխման արդյունքում ազատված և չօգտագործվող բուհական և գիտական ենթակառուցվածքների կառավարումը, այդ թվում՝ մասնավոր կազմակերպությունների ներգրավմամբ, իրականացնելու է «Ակադեմիական քաղաք» հիմնադրամը, իսկ ստացված եկամուտն օգտագործվելու է «Ակադեմիական քաղաք» ծրագրի իրականացման նպատակով, չօգտագործված գումարով էլ համալրվելու է հիմնադրամի անձեռնմխելի կապիտալը (հոդված 42): Ակադեմիական քաղաքի տարածքից դուրս արգելվելու է բուհական նոր ենթակառուցվածքների ստեղծումը, եթե դա պայմանավորված չլինի ենթակառուցվածքի բաղադրիչի կոնկրետ բնակլիմայական կամ աշխարհագրական առանձնահատկություններով: Մինչ օրենքի ուժի մեջ մտնելը լիցենզիա ունեցող բուհերը գործունեությունը կարողանալու են շարունակել իրենց գործունեության վայրում: Իսկ օրենքի ուժի մեջ մտնելուց հետո կրթական ենթակառուցվածքների ընդլայնում հնարավոր է լինելու միայն ակադեմիական քաղաքի հայեցակարգի հետ համապատասխանության պարագայում (հոդված 44): Մյուս կողմից, Հայաստանում բուհերի միջազգային վարկանիշավորման աղյուսակների առաջին հիսունյակում գտնվող բուհերի մասնաճյուղեր հիմնադրելիս կառավարությունը կարողանալու է սահմանել այդ մասնաճյուղերի գործունեության համար լիցենզավորման և դրանց կազմակերպական-իրավական ձևին և գործունեության բնույթին վերաբերող այլ պայմաններ (հոդված 43): Թե ինչ փուլերով է նախատեսվում կառուցել ակադեմիական քաղաքն ու տեղափոխել այնտեղ բուհերը, կարող եք կարդալ «Ինֆոքոմի» հոդվածում։   Գիտության առևտրայնացում և ձեռնարկատիրական գործունեություն Օրենքի նախագծում կան կարգավորումներ, որոնք վերաբերում են գիտության առևտրայնացմանն ու բուհերի՝ ձեռնարկատիրական գործունեությանը։ Նշվում է, որ ԿԳՄՍՆ Բարձրագույն կրթության և գիտության կոմիտեի գործառույթներից է լինելու աջակցել գիտական արդյունքի առևտրայնացմանն ու գործնական կիրառություններին և նորարարական գործունեության իրականացմանը (հոդված 37)։ Բուհի գործառույթներից է լինելու իր աշխատողների մտավոր սեփականության իրացման և տարածման նպատակով ստեղծել ընկերություններ, հիմնարկներ, մասնաճյուղեր և կառուցվածքային միավորներ, այդ թվում՝ օտարերկրյա պետություններում։ Նախագծով սահմանվում է, որ բուհն իր, ինչպես նաև իր աշխատողների մտավոր գործունեության արդյունքների իրացման նպատակով կարող է իրականացնել ձեռնարկատիրական գործունեություն` ստեղծելով տնտեսական ընկերություններ կամ մասնակցելով դրանց:  Իսկ հետազոտական համալսարանն, ի թիվս այլնի, իր կազմում կարող է ունենալ փորձարարական մշակումների համար նախատիպավորման աշխատանոցներ, համալսարանական ինկուբատորներ և այլ ենթակառուցվածքներ (հոդված 6):   Գնումների գործընթաց Օրենքի նախագծում անդրադարձ կա նաև գնումներ գործընթացին։ Մասնավորապես նշվում է, որ հանրային բուհերում «Գնումների մասին» օրենքով կառավարությանը վերապահված լիազորությունները փոխանցվելու են հոգաբարձուների խորհրդին (հոդված 7)։ Համապատասխան փոփոխություններ են առաջարկվում նաև «Գնումների մասին» օրենքում։ Նշենք, որ «Գնումների մասին» օրենքի կարգավորումների խնդիրների մասին գիտական համայնքը մեկ անգամ չէ, որ բարձրաձայնել է։ Հաշվի առնելով, որ գիտական սարքերը, փորձերի համար անհրաժեշտ նյութերը ձեռք բերելու համար պետք է գնման մրցույթ հայտարարել և հետևել օրենքի ընթակացակարգերին, փորձերի համար անհրաժեշտ նյութերն ու սարքավորումները շատ ուշ են հասնում Հայաստան՝ դանդաղեցնելով հետազոտությունների ընթացքը։ Երեք տարի առաջ կառավարությունը գնման գործընթացին վերաբերող որոշումներից մեկում փոփոխություն կատարեց՝ հնարավորություն տալով, որ հրատապության հիմնավորում ունենալու պարագայում գիտական կազմակերպության ղեկավարի որոշմամբ ավելի դյուրացված ընթացակարգերով գնում իրականացվի։ Դրա համար անհրաժեշտ է ներկայացնել կառավարության որոշման նախագիծ՝ գործադիրից խնդրելով թույլտվություն, որ  գնման գործընթացն իրականացվի այլ պայմաններով։ «Բարձրագույն կրթության և գիտության» օրենքի ընդունումից և «Գնումների մասին» օրենքում փոփոխություններից հետո, փաստորեն, կառավարության այս լիազորությունները կփոխանցվեն հոգաբարձուների խորհրդին։   Բուհերում ընդունելությունը և կրթական գործընթացը Հայաստանում գործող բոլոր բուհերը՝ անկախ տեսակից կամ կարգավիճակից, ենթակա են լինելու լիցենզավորման, իսկ լիցենզիայով սահմանվող՝ ուսանողների սահմանային թիվը չի կարող պակաս լինել 4000-ից  (հոդված 14): Երեք տարի անընդմեջ ուսանողների՝ լիցենզիայով տրամադրված սահմանային թվի կեսից պակասը  համալրելու դեպքում բուհի լիցենզիայի գործողությունը դադարեցվելու է (հոդված 15): Բարձրագույն կրթության որակավորում շնորհող բոլոր մակարդակների կրթական ծրագրերը ևս ենթակա են լինելու լիցենզավորման, իսկ եթե որևէ կրթական ծրագրով երեք տարի անընդմեջ սահմանային տեղերի կեսից պակաս ընդունելության արդյունքներ գրանցվեն, լիցենզիայի գործողությունը դադարեցվելու է (հոդված 16)։ Բուհ առաջին շրջափուլով ընդունվելիս «Հայոց լեզու» և «Մաթեմատիկա» առարկաներից արտաքին գնահատման առնվազն «լավ» գնահատականին համարժեք գնահատականով վկայագրերը պարտադիր են լինելու։  Բուհերն ազատ են լինելու սահմանելու ընդունելության պահանջները, որոնք կարող են լինել հանրակրթական ավարտական փաստաթղթի միջին գնահատական, մոտիվացիոն նամակ, ներբուհական քննություններ և այլն։ Բարձրագույն կրթության առաջին մակարդակի և ինտեգրված կրթական ծրագրերով դիմորդները կարողանալու են դիմել սովորելու համար մեկ և ավելի բուհերի կրթական ծրագրերով, ինչպես նաև սովորել միաժամանակ երկու մասնագիտություններով, որոնցից միայն մեկը կարող է լինել լրիվ ծանրաբեռնվածությամբ (հոդված 21):  Առաջարկվում է, որ բուհը կարողանա կրթական ծրագրեր իրականացնել նաև այլ բուհերի, գիտական կազմակերպությունների կամ արդյունաբերական կազմակերպությունների հետ համագործակցությամբ։ Դրանք են՝ համատեղ կրթական ծրագրեր, որոնք իրականացվում են բուհի և այլ բուհի, գիտական կազմակերպության կամ արտադրական կազմակերպության համագործակցությամբ, և ավարտին շնորհվում է մեկ մասնագիտությամբ որակավորում՝  ներգրավված բոլոր կազմակերպությունների համատեղ դիպլոմով, կրկնակի որակավորման կրթական ծրագրեր՝ մեկ բուհի շրջանակներում կամ երկու կամ ավելի բուհերի համագործակցությամբ իրականացվող կրթական ծրագրեր, որոնց ավարտին շնորհվում է երկու մասնագիտություններով որակավորում ՝ կրկնակի որակավորման դիպլոմով, կրկնակի որակավորման համատեղ դիպլոմով կամ տարբեր որակավորումներ շնորհող երկու դիպլոմներով (հոդված 10): Առաջարկվում է, որ ուսանողները կարողանան կազմել ուսուցման անհատական պլան` ընտրելով տվյալ կրթական ծրագրով նախատեսված դասընթացները (ակադեմիական մոդուլները), ինչպես նաև բուհի սահմանած կարգով գրանցվել ցանկացած այլ ուսումնական մոդուլի, որը դասավանդվում է տվյալ կամ այլ բուհում (հոդված 22): Հետազոտական համալսարաններում կարող են գործել նաև դոկտորական դպրոցներ, որոնք պատասխանատու են լինելու բարձրագույն կրթության երրորդ մակարդակում կրթության կազմակերպման համար (հոդված 6)։  Իսկ գիտական աստիճանների շնորհման համակարգը դառնալու է միաստիճան, գիտության թեկնածուներ այսուհետ չեն լինելու, լինելու միայն դոկտորներ (հոդված 3)։ Առաջարկվող փոփոխություններից մեկն էլ այն է, որ լիցենզավորված բուհերն իրենց կառուցվածքում ունենան Էթիկայի գրասենյակ,  որը պետք է ստանա, գնահատի և առաջարկի լուծումներ ուսանողների, ակադեմիական կազմի և աշխատակազմի՝ ակադեմիական, գործառնական, էթիկական կամ բարեվարքությանն առնչվող բողոքներին (հոդված 33)։  Տարիքային շեմեր և դրամական վճարներ Բուհերում վարչական, ակադեմիական ղեկավար պաշտոն զբաղեցնող անձանց լիազորությունները դադարեցվելու են 65 տարին լրանալիս (հոդված 23)։ Բուհում կամ գիտական կազմակերպությունում գիտական գործունեության առնվազն 30 տարվա ստաժ ու գիտական աստիճան ունեցող և վերջին 10 տարում առնվազն 8 տարի գիտական աստիճանի համար հավելավճար ստացած անձանց 70 տարին լրանալու ու պետական ֆինանսավորման ծրագրերում ընդգրկված չլինելու դեպքում պետությունը նրանց տալու է ամենամսյա դրամական վճար (հոդված 24)։   Բարձրագույն կրթության և գիտության ոլորտներում պետական քաղաքականությունը Նախագծում նշվում է, որ, ի թիվս այլնի,  բարձրագույն կրթության և գիտության ոլորտներում պետական քաղաքականության սկզբունքներն են`  ակադեմիական կազմի կողմից հանրային պատասխանատվության գիտակցման ձևավորումը, ազատությունների և պատասխանատվությունների հավասարակշռված կիրարկումը, բարձրագույն կրթության և գիտության ոլորտների ապաքաղաքական և աշխարհիկ բնույթը (հոդված 4): Իսկ բուհերի գործառույթների մեջ, ի թիվս այլնի, մտնելու է քաղաքացիական գիտակցության, պատասխանատվության, ազգային և համամարդկային արժեքների արմատավորումը (հոդված 6): Բարձրագույն կրթության և գիտության ոլորտների պետական քաղաքականության հիմնական ուղղություններից է լինելու հայագիտության զարգացումը (հոդված 4)։ Պետական քաղաքականության ուղղություններից մեկն էլ եվրոպական բարձրագույն կրթական տարածքին և եվրոպական հետազոտական տարածքին Հայաստանի բարձրագույն կրթության և գիտության համակարգի ինտեգրումն է՝ «կրթական և գիտական լավագույն ավանդույթների և նվաճումների պահպանմամբ ու զարգացմամբ» (հոդված 4)։ Թե ինչպես է կառավարությունը հիմնավորում, որ բարձրագույն կրթության և գիտության ոլորտների զարգացման լավագույն ճանապարհը բուհերի խոշորացումն ու գիտական կազմակերպությունների՝ խոշորացված բուհերում ինտեգրումն է, ինչպես է այդ փոփոխությունն, ըստ կառավարության, նպաստելու գիտության արդյունավետ սերնդափոխությանը, և ինչ հակափաստարկներ կան այդ հիմնավորումներին, կարող եք կարդալ «Ինֆոքոմի» հոդվածում։ «Բարձրագույն կրթության և գիտության մասին» օրենքի նախագծի վերաբերյալ ԱԺ-ում երկու քննարկում է տեղի ունեցել, որոնց կարող եք ծանոթանալ այստեղ և այստեղ։    Աննա ՍահակյանԳլխավոր նկարը՝ Մարգարիտա Հովհաննիսյանի
15:54 - 21 մայիսի, 2025
Երբ բացվում էր երկաթե վարագույրը․ ինչպես էր ԽՍՀՄ-ն աշխատում Հայկական Սփյուռքի հետ | Հանրագիտ

Երբ բացվում էր երկաթե վարագույրը․ ինչպես էր ԽՍՀՄ-ն աշխատում Հայկական Սփյուռքի հետ | Հանրագիտ

Հայոց ցեղասպանության հետևանքով իրենց տունը հարկադրաբար լքած հայերը, հաստատվելով աշխարհի տարբեր երկրներում, հայրենիք վերադառնալու մտադրություններ ունեին։ Հայրենիքը նրանց համար ի սկզբանե միայն Արևմտյան Հայաստանն էր, սակայն հետզհետե խորհրդայնացած Հայաստանը ևս սկսեց որպես հայրենիք ընկալվել։ Այդ փոփոխությունը պայմանավորված էր մի շարք գործոններով, այդ թվում՝ Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միության (ԽՍՀՄ) վարած քաղաքականությամբ։ Խորհրդային Միության ու Հայկական սփյուռքի հարաբերությունների մասին է պատմում պատմական գիտությունների թեկնածու Հրածին Վարդանյանի և Երևանի պետական համալսարանի (ԵՊՀ) Պատմության ֆակուլտետի ասպիրանտ Մարիամ Հակոբյանի՝ Diaspora studies պարբերականում հրապարակված հոդվածը։  Հետազոտողների խոսքով Խորհրդային Միության և Սփյուռքի հարաբերությունների մասին գիտական ուսումնասիրությունները մեծապես անդրադառնում են առանձին իրողությունների՝ հայրենադարձությանը, Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին և այլն։ Հրածին Վարդանյանն ու Մարիամ Հակոբյանը Հայաստան-Սփյուռք հարաբերություններն ուսումնասիրել են որպես պետություն-սփյուռք գործակցության մոդել՝ հիմնվելով այդ հարաբերությունների ընդհանուր պատմության և  հիմնական զարգացումների վրա։   Նախքան Հայաստանի խորհրդայնացումը Հոդվածի առաջին հեղինակ, սփյուռքագետ Հրածին Վարդանյանն «Ինֆոքոմի» հետ զրույցում նշում է, որ Հայկական սփյուռքն առաջին հերթին ձևավորվեց Հայոց ցեղասպանությունից փրկված և աշխարհի տարբեր վայրերում բնակություն հաստատած հայերի կողմից։ Սակայն մինչ այդ էլ, գիտնականի խոսքով, գոյություն ուներ «հայկական գաղթաշխարհը», որը ցեղասպանությունից հետո համալրվեց հայության նոր խմբերով։  Հրածին Վարդանյանը Հայաստանի Առաջին Հանրապետության կառավարությունը գիտակցում էր Սփյուռքի կարևորությունը։ Հրածին Վարդանյանը նշում է՝ Առաջին Հանրապետությունը Սփյուռքի հետ աշխատանքի մի քանի հիմնական ուղղություն ուներ․ մի կողմից՝ նորանկախ Հայաստանի կառավարության համոզմամբ Արևելյան Հայաստանը պետք է դառնար ցեղասպանությունից փրկվածների վերադարձի հասցե, մյուս կողմից էլ Հայաստանն ինքը լավ վիճակում չէր, ուստի պետք էր դարերի ընթացքում ձևավորված, համակարգված և կայուն հայկական գաղթօջախների օժանդակությունը։  Հայաստանի Առաջին Հանրապետության կարճատև գոյությամբ պայմանավորված՝ այդ հարաբերություններում առանձնապես զարգացումներ տեղի չունեցան, իսկ նախաձեռնած ծրագրերը մնացին անավարտ: Հրածին Վարդանյանը, սակայն ընդգծում է, որ, թեկուզև կարճատև կյանքով, պետականության վերականգնումը 5 դար անց կարևոր ազդեցություն ունեցավ հայկական ազգային ինքնության վրա, մասնավորապես՝ սփռված հայությունը պետականազուրկ սփյուռքից վերածվեց պետականահեն սփյուռքի։   Ինչպե՞ս կապվեցին Խորհրդային Հայաստանն ու Սփյուռքը Խորհրդային գաղափարախոսության տարածման նպատակով դեռևս 1917-ին Խորհրդային Ռուսաստանում ստեղծվել էր տարբեր էթնիկ խմբերի հետ աշխատանքների համար նախատեսված Ազգությունների ժողովրդական կոմիսարիատը։ Սրա բաժանմունքներից մեկն էլ Հայկական գործերի կոմիսարիատն էր՝ Վահան Տերյանի տեղակալությամբ։ Կոմիսարիատն իր գրասենյակներն էր բացում այն վայրերում, որտեղ ցեղասպանության պատճառով հաստատվել էին մեծ թվով հայեր։ Աստրախանում, Սարատովում, Դոնի Ռոստովում և այլ վայրերում ստեղծված այս գրասենյակներն առաջին օգնություն էին ցուցաբերում գաղթյալներին՝ բացելով որբանոցներ ու հիվանդանոցներ, ինչպես նաև տարածում սոցիալիստական գաղափարախոսությունը ու հեշտացնում երկրում խորհրդային կարգեր հաստատելու գործընթացը։  Հրածին Վարդանյանը ԵՊՀ գրադարանում 1921-ին՝ Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո, կոմիսարիատը դադարեցրեց իր գործունեությունը։ Այդ տարածքներում բնակվողները համարվեցին ԽՍՀՄ քաղաքացիներ՝ «ներքին սփյուռք», իսկ իշխանությունները Միության տարածքում չէին խրախուսում էթնիկ խմբերի ազգային-մշակութային կյանքի կազմակերպումը, ուստի ավելի վաղ ժամանակներում ձևավորված հայկական համայնքներն աստիճանաբար թուլացան և մարեցին:  Հոդվածում ներկայացվում է, որ խորհրդայնացումը փոխեց Հայաստանի և Սփյուռքի հարաբերությունները, ձևավորվեցին ինստիտուցիոնալ հարաբերություններ, որոնք նպաստեցին Սփյուռքի և Հայաստանի միջև ազգային, մշակութային ինքնությանն ուղղված աշխատանքների իրականացմանը։ Սրան զուգահեռ Հրածին Վարդանյանն ընդգծում է՝ ԽՍՀՄ-ը Հայկական սփյուռքի հետ համագործակցությունը դիտարկում էր միջոց՝ արտերկրում սեփական հեղինակությունը բարձրացնելու և խորհրդային կարգերի քարոզչություն իրականացնելու, ուստի պատահական չէ, որ դրա հետ մերձեցմանը նպաստող կառույցներ ստեղծվեցին։ Վերջիններս հասարակական կազմակերպություններ էին, սակայն, ինչպես նշում է հետազոտողը, ամբողջությամբ վերահսկվում էին պետության կողմից։ «Խորհրդային Հայաստանում պետություն-սփյուռք կապերն ապահովելու համար ստեղծված կառույցները, թեև ունեին հասարակական կազմակերպության կարգավիճակ, սակայն, բնական է, Խորհրդային Միությունում արտերկրի հետ առնչվող հաստատությունները պետք է գործեին խորհրդային իշխանությունների և հատուկ ծառայությունների աչալուրջ վերահսկողության ներքո: Ուստի, այդ հաստատությունների գործունեությունն, ըստ էության, հենց պետական քաղաքականություն էր»,- մանրամասնում է Հրածին Վարդանյանը։ Այդ կառույցներից առաջինը Հայաստանի օգնության կոմիտեն (ՀՕԿ) էր, որը ստեղծել էին Խորհրդային Հայաստանի իշխանությունները՝ բացահայտ նպատակ ունենալով Սփյուռքի համայնքներից նյութական աջակցություն ներգրավելու։ 1921-ին ստեղծված կոմիտեի գործունեությունն ի սկզբանե ուղղված էր Խորհրդային Հայաստանի վիճակի բարելավմանը․ սոցիալ-տնտեսական ծանր պայմաններն ու գաղթականների խնդիրները բարդ դրության մեջ էին դրել Հայաստանին։ Խորհրդային Միությունը գիտակցում էր՝ Հայաստանը գաղթավայրերի օգնության կարիքն ունի։ 1930-ականների սկզբին ՀՕԿ-ն արդեն 200 մասնաճյուղ ուներ թե՛ Միության տարածքի, թե՛ դրանից դուրս գտնվող երկրների հայկական համայնքներում։  Կոմիտեն ի սկզբանե իրեն ներկայացրել էր որպես անկուսակցական կառույց, սակայն աստիճանաբար Սփյուռքում սկսեց ընկալվել որպես Խորհրդային Միության գործիք, և Սփյուռքի ու ՀՕԿ-ի հարաբերությունները վատթարացան։ Ինչպես հոդվածում նշում են հետազոտողները, 1930-ականների կեսերին ՀՕԿ-ը որակվեց որպես օտարերկրյա գործակալների ու լրտեսների կազմակերպություն, իսկ դրա ղեկավար կազմի մեծ մասը դարձավ ստալինյան բռնաճնշումների զոհ․ նրանք հիմնականում գնդակահարվեցին։ 1937-ից մինչև Երկրորդ աշխարհամարտի սկիզբը Սփյուռքի հետ համագործակցությունը միառժամանակ դադարեցվեց։    Հայաստանն ու Սփյուռքը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում և դրանից հետո  Հոդվածում հեղինակները մանրամասնում են, որ Հայաստան-Սփյուռք հարաբերությունները վերականգնվեցին Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում Արտասահմանյան երկրների հետ մշակութային կապի հայկական ընկերության (ՄԿԸՀ, հայտնի էր նաև որպես АОКС, 1944) հիմնադրմամբ։ Այս կառույցին ավելի ուշ միացավ Սփյուռքահայության հետ մշակութային կապի կոմիտեն (ՍՀՄԿԿ, 1964)։ Սրանք ՀՕԿ-ի նման աշխատում էին հասարակական կազմակերպությունների տրամաբանությամբ։ Այս կառույցներն ապահովում էին մշակութային կապը, Հայաստանից գրքեր, թերթեր, լուսանկարներ, կինոֆիլմեր և այլ նյութեր էին ուղարկում հայաշատ համայնքներ, կազմակերպում մշակութային գործիչների այցելության ծրագրեր։  «Հայրենիքի ձայն» շաբաթաթերթի 1965-ի համարներից մեկը պատմում է սփյուռքահայ ուսուցիչների՝ Խորհրդային Հայաստան այցի մասին Հետազոտողները հոդվածում առանձացնում են ՄԿԸՀ-ի հիմնադրած «Սովետական Հայաստան» թերթը, որն ուղարկվում էր Սփյուռք, և որտեղ մեծապես տեղ էին գտնում Խորհրդային Հայաստանին վերաբերող նյութեր, սակայն կային նաև ընդհանուր Խորհրդային Միության գիտական, տնտեսական և այլ ոլորտներին վերաբերող նվաճումներին անդրադարձներ։ Այս կառույցներն, աշխատելով Խորհրդային Միության հատուկ ծառայությունների ուշադրության կենտրոնում, խստորեն պահպանում էին բոլոր սահմանափակումները, բայց միաժամանակ օգնում սփյուռքահայերին ազգային ինքնությունը վերագտնելու ու պահպանելու հարցում։ Խորհրդային Միությունը խրախուսում էր նաև սփյուռքահայ երիտասարդների՝ Հայաստանում կրթություն ստանալը։ 1957-ից նրանք կարող էին անվճար սովորել Խորհրդային Հայաստանի բուհերում։ Արդյունքում հազարավոր հայեր Մերձավոր Արևելքից կրթություն ստացան Հայաստանում՝ հիմնականում դառնալով ֆիզիկոսներ, ինժեներներ, հայ երաժշտության ու պարի ուսուցիչներ։ Հրածին Վարդանյանն ընդգծում է, որ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմն, ըստ էության, շրջադարձային էր, ոչ միայն Հայկական սփյուռքի hետ հարաբերությունների վերականգնման, այլև հարաբերությունների բնույթի փոփոխման առումով. եթե մինչև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը իր սոցիալ-տնտեսական իրավիճակի բարելավման համար Խորհրդային Հայաստանն էր Սփյուռքից ռեսուրսներ ստանում, ապա հետպատերազմյան շրջանում Խորհրդային Հայաստանը, որը սոցիալ-տնտեսական բարգավաճում ապրեց 60-ականներին և հատկապես 70-ականներին, այլևս Հայկական սփյուռքից նյութական աջակցություն ստանալը առաջնահերթություն չէր համարում, ավելին՝ ինքն էր փորձում մշակութապես աջակցել Սփյուռքին:   Ովքե՞ր կարող էին այցելել Խորհրդային Հայաստան Հոդվածի հեղինակները մատնանշում են, որ խորհրդային իշխանությունները հայկական համայնքները բաժանում էին գաղափարական երկու հակառակ ճամբարների։ Ճնշող մեծամասնությունը բնութագրվում էր որպես «հայրենասեր» և «առաջադեմ», այսինքն՝ բարեհաճ տրամադրված դեպի ԽՍՀՄ-ը և Խորհրդային Հայաստանը, «մշտապես հետաքրքրված հայրենիքում տնտեսության, գիտության և մշակույթի զարգացմամբ»։ Այս ճամբարում էին Կոմունիստական, Հնչակյան և Ռամկավար կուսակցությունները և նրանց հետ առնչվող մշակութային, մարզական և ուսանողական կազմակերպությունները։  «Հայրենիքի ձայն» շաբաթաթերթի 1977-ի համարներից մեկը պատմում է Սփյուռքի մշակութային գործիչների, այդ թվում՝ Վիլյամ Սարոյանի՝ ՀԽՍՀ այցի մասին Մյուս, այսպես կոչված, «ռեակցիոն», «ազգայնական» ճամբարը ներկայացնում էին Հայ հեղափոխական դաշնակցությունը (ՀՅԴ) և նրա ազդեցության տակ գտնվող կազմակերպությունները։ Հենց այս վերաբերմունքով պայմանավորված էլ ընտրվում էին Հայաստան այցելողները։ ՄԿԸՀ-ից ու Մշակութային կապի կոմիտեից բացի՝ պատվիրակություններն ընտրվում էին նաև Ռամկավար ազատական և Սոցիալ-դեմոկրատ հնչակյան կուսակցությունների կողմից։ Ընտրող կառույցները հատուկ ուշադրություն էին դարձնում ոչ միայն մարդկանց անցյալին ու համայնքում ունեցած դերին, այլև ԽՍՀՄ-ի գաղափարների հանդեպ հավատարմությանը։    Դառնալով հայրենիք սփյուռքահայության համար Ցեղասպանությունից հետո աշխարհի տարբեր երկրներում հաստատված հայերը սկզբնական շրջանում Խորհրդային Հայաստանը չէին ընկալում որպես հայրենիք։ Նախ, ինչպես նշվում է հոդվածում, պատմականորեն որոշակի խզվածքներ կային Օսմանյան կայսրության տիրապետության տակ գտնվող և Ցարական Ռուսաստանի տիրապետության տակ գտնվող հայության միջև։ Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո էլ Սփյուռքը վերապահումներով էր մոտենում Խորհրդային Միության վարչակարգին։ Խորհրդային Հայաստանը որպես հայրենիք ընկալելու հարցում հոդվածի համահեղինակ Մարիամ Հակոբյանն ընդգծում է հասարակական կազմակերպությունների (ՀՕԿ, ՄԿԸՀ, ՍՀՄԿԿ) նշանակությունը։   «Դրանք այն հաստատություններն էին, որոնք իրենց գործունեությամբ կաթիլ առ կաթիլ Սփյուռքի մեջ փոխեցին վերաբերմունքը, որ կար Խորհրդային Հայաստանի նկատմամբ։ Կամաց-կամաց սփյուռքյան համայնքները Խորհրդային Հայաստանը սկսեցին դիտել որպես հայրենիք»,- նշում է գիտնականը մեզ հետ զրույցում։  Մարիամ Հակոբյանը, լուսանկարը՝ Մարսելի «Արամ» հետազոտության և հայկական հիշողության արխիվների միության Մարիամ Հակոբյանը հենց այս ընկալման փոփոխությամբ է պայմանավորում նաև ԽՍՀՄ-ի կենտրոնական իշխանությունների նախաձեռնած՝ 1946-1948-ի Մեծ հայրենադարձությունը, որը Սփյուռքից Հայաստան բերեց շուրջ 90 հազար մարդու։ Գիտնականը պարզաբանում է Մեծ հայրենադարձության շարժառիթները. պատերազմից հետո ԽՍՀՄ-ը կանգնած էր դեմոգրաֆիական լուրջ ճգնաժամի առջև, կար աշխատուժի պակաս, բացի դրանից՝ կարճ ժամանակով Մոսկվան դիտարկում էր տարածքային պահանջներ ներկայացնել Թուրքիային՝ Կարսի և Արդահանի նկատմամբ, ինչը ոգևորեց սփյուռքահայությանը։ Այս հանգամանքները դարձան հիմնական շարժիչ ուժ՝ տասնյակ հազարավոր սփյուռքահայերի՝ Հայաստան բերելու համար։ Սակայն Մեծ հայրենադարձությունը, Մարիամ Հակոբյանի խոսքով, կազմակերպչական բացեր ուներ․ հայրենադարձվածների հմտությունները, նախկինում ապրած սոցիալական ու մասնագիտական միջավայրը հաշվի չէին առնվում։ Հետազոտողի դիտարկմամբ սրա հետևանքը եղավ այն, որ շատերը կարճ ժամանակ անց ցանկացան լքել Խորհրդային Հայաստանը: Միաժամանակ, հետազոտողը շեշտում է՝ թեև հայրենադարձները  հիասթափվել էին՝ Խորհրդային Հայաստանի ծանր պայմանները տեսնելով, հայրենադարձությունը նպաստեց Հայաստանում ժողովրդագրական խնդրի լուծմանը և ակնառու հետք թողեց բոլոր բնագավառներում՝ կրթությունից ու գիտությունից մինչև կենցաղ:   Եկեղեցին՝ ԽՍՀՄ-Սփյուռք հարաբերություններում Հրածին Վարդանյանը, խորհրդային իշխանությունների անմիջական նախաձեռնությամբ ստեղծված կառույցներից զատ (ՀՕԿ, ՄԿՀԸ/АОКС, ՍՀՄԿԿ), պետություն-սփյուռք հարաբերություններում ընդգծում է Հայ առաքելական եկեղեցու (ՀԱԵ) դերակատարումն ու գործունեությունը՝ մասնավորապես Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում և դրանից հետո։ Մարիամ Հակոբյանը 2016-ից ուսումնասիրում է խորհրդային շրջանում Մայր Աթոռի և Սփյուռքի թեմերի գործունեությունը։ Նա նշում է՝ 1920-30-ականները եկեղեցու գոյության դժվարագույն շրջաններից էին, երբ մեկը մյուսի հետևից փակվում էին կրթամշակութային կենտրոններ, հալածանքներ էին սկսվում հոգևորականների նկատմամբ, բռնագրավվում էին Էջմիածնի գանձերը, ստալինյան բռնաճնշմանը զոհ էին գնում մի շարք եկեղեցականներ՝ ընդհուպ կաթողիկոս։ Այս շրջանում Էջմիածնի և Սփյուռքի թեմերի հաղորդակցությունը դժվար էր տեղի ունենում, նրանց միջև մեծ անդունդ կար։  Մարիամ Հակոբյանը մանրամասնում է՝ իրենց հետազոտության ընթացքում առանց արտասահմանյան հայագիտական կենտրոնների արխիվային փաստաթղթերի, միայն Մայր Աթոռի Գերագույն հոգևոր խորհրդի վավերագրերի վրա հիմնվելով, ամբողջական ու իրական պատկերը չէին ունենա, քանի որ Էջմիածինը սուղ հնարավորություններ ուներ՝ տեղեկանալու Սփյուռքի կյանքի մասին։ Այդ պատճառով էլ Հրածին Վարդանյանն ու Մարիամ Հակոբյանը, բացի Հայաստանում արխիվային նյութերից, ուսումնասիրել են 20-րդ դարի խորհրդահայ և սփյուռքահայ մամուլը, Ֆրանսիայի Նուբարյան գրադարանի ու «Արամ» ասոցացիայի արխիվները։  Մարիամ Հակոբյանը՝ «Արամ» հետազոտության և հայկական հիշողության արխիվների միության գրադարանում, նկարը՝ ասոցիացիայի Սփյուռքահայության և եկեղեցու հարաբերությունների դժվարությունը հաշվի առնելով՝ կարելի է մտածել, որ Սփյուռքում Մայր Աթոռը հեղինակազրկված պետք է լիներ, սակայն Մարիամ Հակոբյանն ընդգծում է՝ այն հազվագյուտ դեպքերում, երբ 1920-30-ականներին Էջմիածնից որևէ հոգևորական կարողանում էր համայնքներ այցելել, սփյուռքահայ մամուլը «թնդում էր խանդավառությամբ»։ Հոդվածում հետազոտողները ներկայացնում են, որ խորհրդային իշխանությունների ու Մայր Աթոռի հարաբերությունների կարգավորման ու Հայաստան-Սփյուռք համագործակցության վերականգնման խարիսխը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմն էր։ Խորհրդային Միությունը երկար ժամանակ Հայ առաքելական եկեղեցուն դիտարկում էր որպես «հակահեղափոխական երևույթ», սակայն հենց պատերազմի սկզբում Մոսկվան որոշեց ներգրավել նաև եկեղեցու ռեսուրսները, իսկ Երկրորդ աշխարհամարտի ժամանակ եկեղեցու՝ ֆաշիզմի դեմ պայքարը էլ ավելի նպաստեց նրան, որ Մոսկվան փոխի իր վերաբերմունքը ազգային-կրոնական հարցերի նկատմամբ։  Մարիամ Հակոբյանն  ընդգծում է, որ այդ առումով կաթողիկոսական տեղապահ Գևորգ արքեպիսկոպոս Չորեքչյանի կոչը՝ ուղղված Սփյուռքի հայերին, ուներ կարևոր շեշտադրումներ․ «Հայը՝ բացի Սովետական Հայաստանից՝ չունի այլ հայրենիք։ ․․․ Աջակցել Սովետական Միության, նշանակում է աջակցել հայրենիքին:»։ Հետազոտողն ընդգծում է՝ կաթողիկոսական տեղապահի ու մի շարք այլ հոգևորականների ուղերձները որոշիչ դեր կատարեցին Սփյուռքի ներգրավվման մեջ․ նրանց կազմակերպած դրամահավաքով ռազմադաշտ ուղարկվեց տանկային 2 շարասյուն։  «Էջմիածին» հանդեսի 1944-ի համարներից մեկում տպագրվել է Ստալինի շնորհակալական ուղերձը Մայր Աթոռին  Այս ամենից հետո, ինչպես նշում է Մարիամ Հակոբյանը, Մոսկվան փոխեց եկեղեցու հանդեպ վերաբերմունքը՝ «եկեղեցուն տեսնելով սոցիալիզմի համաշխարհային հաղթանակին հասնելու միջոց»։ Սրա հետևանքով աճեց ՀԱԵ-ի հեղինակությունը․ Մայր Աթոռն, օրինակ, սկսեց տպագրել «Էջմիածին» ամսագիրը, որով խորհրդահայ հասարակությունը ևս տեղեկացվեց Սփյուռքի հոգևոր կյանքի մասին, քանի որ բացի եկեղեցուն վերաբերող նորություններից՝ լուսաբանվում էին նաև Սփյուռքում տեղի ունեցող իրադարձություններ։ 1962-ին, երբ Մայր Աթոռը դարձավ Եկեղեցիների համաշխարհային խորհրդի անդամ, Սփյուռքի թեմերի հետ համագործակցությունն ավելի ակտիվացավ։   *** Այսպիսով՝ ԽՍՀՄ-Հայկական սփյուռք հարաբերությունները հիմնված էին Խորհրդային Միության մշակութային ու գաղափարական նպատակների, ինչպես նաև Սփյուռքի՝ Խորհրդային Հայաստանին աջակցելու պատրաստակամության վրա։ Գիտնականների հետազոտությունը մատնանշում է, որ ԽՍՀՄ-ը սփյուռքահայությանը դիտարկում էր որպես իր նվաճումները աշխարհին ցույց տվող, սոցիալիստական գաղափարախոսությունը տարածող միջոց, միաժամանակ սփյուռքահայությունը միանգամից չընկալեց Խորհրդային Հայաստանը որպես հայրենիք․ դա տեղի ունեցավ աստիճանաբար՝ հասարակական կազմակերպությունների ու եկեղեցու օգնությամբ։  Հոդվածի հեղինակներն ընդգծում են՝ թեև պետություն-սփյուռք հարաբերություններում նյութական աջակցությունը և տնտեսական համագործակցությունը եղան նշանակալի, Խորհրդային Հայաստանի և Սփյուռքի միջև հարաբերություններն աստիճանաբար դարձան ավելի բազմակողմանի և բազմաշերտ։ Պետականազրկության երկարատև շրջանից և Հայաստանի Առաջին Հանրապետության կարճատև գոյությունից հետո Հայաստանի և Սփյուռքի միջև ինստիտուցիոնալ հարաբերությունները, ըստ էության, ձևավորվեցին խորհրդային տարիներին։  Հետազոտողները հիշատակում են նաև ժամանակակից սփյուռքագիտության մեջ առաջ քաշված մի հիպոթեզ, ըստ որի՝ Համախառն ներքին արդյունքի (ՀՆԱ) բարձր ցուցանիշ ունեցող պետություններում իրենց սփյուռքի հետ աշխատանքների համար նախատեսված պետական կառույցների հիմնումը պակաս հավանական է։ Այդ երկրներն ավելի քիչ կարիքներ ունեն՝ տնտեսական նպատակներով իրենց սփյուռքի օգնությանը դիմելու: Հրածին Վարդանյանն ընդգծում է, որ Խորհրդային Հայաստանի օրինակն այս տեսանկյունից դիտարկելը հետաքրքրական է, քանի որ Խորհրդային Միության տնտեսական զարգացմանն ու բարգավաճմանը զուգահեռ պետությունը ոչ թե դադարեց Հայկական սփյուռքի հետ աշխատանքներ իրականացնող կառույցի գոյությունը, այլ փոխվեց քաղաքականության բնույթը. սփյուռքի ռեսուրսներն օգտագործելու քաղաքականությունից անցում կատարվեց ինքնության ամրապնդմանն ուղղված քաղաքականության:  Մարիամ Հակոբյանի և Հրածին Վարդանյանի բանախոսությունը Մարսելի Սահակ-Մեսրոպ մշակույթի կենտրոնում, լուսանկարը՝ Մարիամ Հակոբյանի Մարիամ Հակոբյանն ու Հրածին Վարդանյանն իրենց հետազոտության արդյունքներով բանախոսություն են կազմակերպել Մարսելի Սահակ-Մեսրոպ մշակույթի կենտրոնում։ Մարիամ Հակոբյանը նշում է՝ իրենց ներկայացրած իրողությունները նորություն էին համայնքի համար, ուստի պլանավորում են պարբերաբար նման միջոցառումներ իրականացնել։ Հետազոտողները ամփոփում են՝ թեման դեռևս չի սպառվել, ուսումնասիրման տարբեր կողմեր կան՝ արխիվային նյութեր, որոնք կարող են ավելին ասել պետություն-սփյուռք այս բազմաբնույթ հարաբերությունների մասին։    Գլխավոր լուսանկարը՝ «Հայրենիք» շաբաթաթերթի՝ 1965-ի համարներից մեկից   Հեղինակ՝ Անի ԽաչատրյանԼուսանկարները՝ Ռոման Աբովյանի Կարդացեք նաև «Հանրագիտ» շարքի նախորդ հոդվածը՝ ««Փող չկա, ու կյանք չկա»․ խորհրդային «բանն» ու հետխորհրդային «բան չկան» | Հանրագիտ»   «Հանրագիտ» շարքն իրականացվում է «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի» (ԵԳԱԾ) ֆինանսավորմամբ։      
18:46 - 14 մայիսի, 2025
Հետարդյունաբերական ծռմռված քաղաքները․ Տարածքային ուսումնասիրությունների ու զարգացման լաբորատորիայից ներս

Հետարդյունաբերական ծռմռված քաղաքները․ Տարածքային ուսումնասիրությունների ու զարգացման լաբորատորիայից ներս

Ջերմասիճանը՝ -1, ձյան հավանականությունը՝ մեծ։ Ստեփանավանում դեկտեմբերի 27-ի եղանակային կանխատեսումն այսպիսին է։ Դեպի Ստեփանավան տանող ճանապարհը տեղ-տեղ ձյունապատ է։ Քաղաքում, չնայած կանխատեսումներին, ձյուն չկա, ցուրտն էլ տանելի է։ Սոցիոլոգների մոտ տասը հոգանոց խումբը, ինչպես և պայմանավորվել էր նախապես, առավոտյան հավաքվում է Ստեփանավանի հայտնի «ֆոտոյի» մոտ ու քայլում դեպի հրապարակ։   Դասական քաղաքային հրապարակ է․ անջուր շատրվան, տեղական ինքնակառավարման մարմինների մեծ շենքեր և տոնածառ, որն, ի տարբերություն նախորդների, այստեղ ժամանակավոր է։ Հրապարակից աջ՝ դեպի Թիֆլիս գնացող ճանապարհին է նայում Ստեփան Շահումյանի արձանը։ Այս գործչի անունն է կրում քաղաքը։ Երևանի պետական համալսարանի (ԵՊՀ) սոցիոլոգիայի ֆակուլտետի գիտնականները տարածական և տարածքային հետազոտություններով զբաղվում են դեռ 2011-ից։ Այս տարիների ընթացքում ֆակուլտետի Կիրառական սոցիոլոգիայի լաբորատորիան, ի թիվս այլ հետազոտությունների, ուշադրության կենտրոնում է պահել Հայաստանի ինչպես քաղաքային, այնպես էլ գյուղական համայնքները։ Հաշվի առնելով այս փորձը՝ ֆակուլտետի գիտնականները որոշեցին նոր լաբորատորիա հիմնել, որը կզբաղվի հենց տարածքների հետազոտություններով՝ շեշտադրելով տնտեսական կայուն զարգացումը, աղքատության հաղթահարումը, շրջակա միջավայրի պահպանությունն ու տարածքների զարգացմանը վերաբերող այլ կարևոր հարցեր։ Այսպիսով, 2024-ին Բարձրագույն կրթության և գիտութան կոմիտեի՝ Հայաստանում հեռավար լաբորատորիաների հիմնադրման ծրագրի շրջանակում ստեղծվեց Տարածքային ուսումնասիրությունների ու զարգացման լաբորատորիան, որը Վիեննայի համալսարանի աշխարհագրության և տարածաշրջանային հետազոտությունների ֆակուլտետի Քաղաքային ուսումնասիրությունների աշխատանքային խմբի ղեկավար պրոֆեսոր Քերսթին Քրելենբերգի և նույն խմբի ասիստենտ Իվոնե Ֆրանցի հետ համագործակցությամբ սկսեց իր հետազոտական առաջին ծրագիրը՝ հայկական հետարդյունաբերական քաղաքների մասին։  Գիտնականները քայլում են դեպի առևտրի կենտրոնի շենք Ստեփանավանի կենտրոնական հրապարակից խումբը թեքվում է աջ։ Տարածքային ուսումնասիրությունների ու զարգացման լաբորատորիայի ղեկավար Հարություն Վերմիշյանը, որ ծնունդով Ստեփանավանից է, ծանոթացնում է տեղանքին։ Խումբը հասնում է Ստեփան Շահումյանի արձանին։ Արձանից քիչ այն կողմ առևտրի հին կենտրոնն է, որ գործել է խորհրդային շրջանում, իսկ հիմա ամայի տեսքի ունի։ Առևտրի կենտրոնի շենքի դիմաց դեղին ավտոբուսներ են։    Սոցիոլոգիա՝ ինտուիտիվ - Մաթֆակ։  - Ֆիզֆակ։  - Մաթֆակ։ - Ֆիզֆակ։  - Սոցիոլոգիա․․․ Հարություն Վերմիշյանը սովորում էր ֆիզիկամաթեմատիկական թեքումով դպրոցում։ Ուսումնական վերջին տարվա ավարտին դպրոցի տնօրենը եկավ նրանց 30 հոգանոց դասարան՝ տեղեկանալու, թե աշակերտներից ով որ ֆակուլտետ է դիմելու։ Հարությունի սիրելի առարկան մաթեմատիկան էր, և տնօրենը նրանից ակնկալում էր լսել առնվազն «մաթֆակ»։ Վերջինիս հարցական հայացքի ներքո, սակայն, Հարություն Վերմիշյանը կրկնեց․ - Անկեղծ եմ ասում․ սոցիոլո՛գիա։  Հարություն Վերմիշյանը Մաթեմատիկայի մեջ Հարությունը կիրառականություն էր փնտրում, բայց թե ինչու ընտրեց հենց սոցիոլոգիան, կամ, ինչպես 90-ականներին էին ասում, ընկերաբանությունը, այդքան էլ պարզ չէ։ «Չգիտեի՝ դա ինչ է, ինձ ինչ է սպասվում։ Բայց հաստատ գիտեի, որ դա՛ եմ ուզում, որովհետև ինտուիտիվ պատկերացնում էի»,- հիշում է նա։  Դե իսկ ժամանակը ցույց տվեց, որ ինտուիցիան չէր խաբում։  Բակալավրում սովորելու տարիները Հարությունին ոչ մի կերպ չէին հուշում, որ ինքն ակադեմիական ուղի կընտրի։ Համալսարան ընդունվելու սկզբնական ոգևորությունը մի պահ կորավ ու վերադարձավ 4-րդ կուրսի վերջում միայն։ Իսկ մագիստրատուրայում արդեն գործերն այնքան լավ էին, որ ֆակուլտետը նրան երաշխավորեց ասպիրանտուրայում սովորելու։  Բակալավրի սկզբնական տարիներին բաց թողածը լրացնել էր պետք, և ասպիրանտական տարիներն անցան գրադարանում։ Մի տարի միայն Հարությունը ծախսեց կարդալու համար բնօրինակներ, որոնց մասին բակալավրում դասագրքերով էին անցնում։ Մինչև հիմա հիշում է, թե ինչպես մի օր գրադարանում լուրջ դեմքով խնդրեց Կարլ Մարքսի «Կապիտալը», ու գրադարանի աշխատակիցը թերահավատորեն ծանր հատորները դրեց սեղանին․․․  Հարությունի ասպիրանտական թեզը վերաբերում էր հայ սոցիոլոգիայի պատմությանը, տեսությանն ու մեթոդաբանությանը։ Իսկ այդ թեման այնքան քիչ էր ուսումնասիրված, որ պետք էր գրադարանում շարունակ գրականություն փնտրել ու տեղեկություններ հավաքել։ Սոցիոլոգը հիշում է, թե ինչպես մի օր Ազգային գրադարանի գիտական ընթերցասրահի տարեց աշխատակիցներից մեկը մոտեցավ ու հետաքրքրվեց, թե ով է, ինչ է անում։  «Ասացի, որ դիսերտացիա եմ  գրում։ Նայեց [տեքստին], ասաց՝ այստե՞ղ ես հասել, տո՛ւր․․․ Վերջակետ դրեց, ասաց՝ տար հանձնի՛ր։ Ինչքան գրես, դեռ կգրվի․․․ Պաշտպանի՛ր, հետո շարունակիր գրելը»,- պատմում է Հարությունը։ Սոցիոլոգիայի տեսության և պատմության ամբիոնի արևկող սենյակի գրապահարանից գիտնականը մի գիրք է հանում, դնում սեղանին։ Ասում է՝ իր դիսերտացիայի «կողմնակի հետևանքն է»։ Թեման նա այնքան խորությամբ էր ուսումնասիրել, որ դիսերտացիան ի վերջո Հայ սոցիոլոգիայի պատմության ձեռնարկ դարձավ, ինքն էլ մնաց ակադեմիայում։    Սոցիոլոգիան՝ իր ծանրագույն բարդությամբ Ստեփանավանի հին շուկայից խումբը քայլում է դեպի կամուրջ, որի ներքևում հոսում է հանքարդյունաբերությունից աղտոտված Ձորագետը՝ քաղաքը բաժանելով երկու մասի։ Արամ Վարտիկյանը հանում է թուղթն ու մատիտը և գծում՝ փորձելով քաղաքի «տարածությունների հիերարխիան հասկանալ»։ Ձորագետը Խումբն առաջ է գնում, իսկ նա շարունակ հետ է մնում․ մերընդմերթ կանգնում է, զննում շուրջը, ինչ-որ բաներ թղթին հանձնում, գործընկերներին խնդրում լուսանկարներ անել այս կամ այն անկյունից։ Հարությունը շրջվում է, նայում իրենցից հետ մնացածներին․ - Անջատողականնե՜ր։ Արամ Վարտիկյանը գծում է տարածությունը Արամ Վարտիկյանը սոցիոլոգիա եկավ պատահաբար, իսկ գիտություն՝ ոչ մի դեպքում պատահաբար, ինչպես ինքն է ասում։ Նա մեծացել է գիտնականների ընտանիքում․ հայրը ֆիզիկոս էր, մայրը՝ կենսաբան։ Պայմանավորված մոր մասնագիտությամբ՝ Արամի համար սպիտակուցների անունները ֆետիշներ դարձան․ նա սիրում էր կանգնել ու բարձր բղավել մայրիկի սինթեզած սպիտակուցների երկար անունները։ Մեծ գրադարան՝ կազմված մոտ 2000 անուն գրքից, խորհրդային ինտելիգենցիայի մասնակցությամբ զրույցներ․ այսպիսի մանկությունը պիտի նրան տրամաբանորեն տաներ դեպի գիտություն, իսկ ավելի կոնկրետ՝ ֆիզիկա։ «Երբ մտա ֆիզֆակ, սիրահարվեցի․ պատերին էի ձեռք տալիս, հոտն էի շնչում։ Մինչև հիմա 4-րդ հարկում զգացվում է ֆիզիկայի յուրահատուկ հոտը»,- հիշում է Արամ Վարտիկյանը։ Արամ Վարտիկյանը Ստեփանավանի այգում Սակայն ֆակուլտետն այնքան էլ չէր համապատասխանում այն «բյուրեղյա իրականությանը», որն Արամը պատկերացնում էր։ Այն ամենը, ինչ նա տեսավ, գնահատականների մրցավազք էր լավագույն ուսանողի կոչմանն արժանանալու համար։ Գերազանց գնահատականների շարքում մի 4-ը կամ 3-ը կարող էր ճակատագրական լինել․ հաղթում էին նրանք, ովքեր միայն 5-եր ունեին։ «Իսկ ես ռոմանտիկ էի, պոետիկ էի, ես երկար պիտի թերթեի, մինչև հրապուրվեի, մինչև ոգևորվեի, մինչև գտնեի զրուցակից»,- պատմում է նա։ Արամի ուսանողական տարիներին համացանցը նորություն էր, և այնտեղ նա պատահաբար մի գիրք գտավ մթնոլորտի ֆիզիկայի մասին։ Մթնոլորտի ֆիզիկան դարձավ նրա նոր տարերքը։ «Մեկն ականջիս փչփչաց, որ դրանով զբաղվում են աշխարհագրության ֆակուլտետում։ Իմ միավորները ֆիզիկայի ֆակուլտետի մագիստրատուրայի համար չհերիքեցին, բայց հերիքեցին աշխարհագրության ֆակուլտետի համար»,- հիշում է նա։  Աշխարհագրության ֆակուլտետը, սակայն, կրկին այն չէր, ինչ նա փնտրում էր․ ֆիզիկայի խնդիրներն այնտեղ առաջնահերթություն չէին։  Այդ ընթացքում Արամը հասցրել էր ծանոթանալ սոցիոլոգիայի ֆակուլտետին, չնայած որ ուսումն այնտեղ շարունակելու մտքեր չուներ։ Ասպիրանտուրա դիմելիս մտածում էր՝ մնալ աշխարհագրության ֆակուլտետո՞ւմ, թե՞ վերադառնալ ֆիզիկային։ Նրան մտափոխեց սոցիոլոգիայի ֆակուլտետի հիմնադիր Լյուդմիլա Հարությունյանը՝ առաջարկելով ընտրել սոցիոլոգիան, որտեղ «կային ավելի լայն հեռանկարներ»։  «Հայերեն ասած՝ ափալ-թափալ փորձեցի, զիջմամբ փորձեցի և վերցվեցի այստեղ․․․ Շատ քրտինք տարավ․ ես ուղնուծուծով բնագետ էի, սա շատ ծանր էր, սա շատ բարդ էր, սա շատ խորթ էր, սա շատ վիրավորական էր․․․ Բայց փրկությունն այն էր, որ պարզվեց՝ ես սիրում եմ ոչ թե խորթը, ոչ թե վիրավորականը, այլ ես սիրում եմ ամենածանրն ու ամենաբարդը։ Եվ ահա տարիներ անց (ոչ թե այն օրերին, որոնց մասին պատմում եմ) սոցիոլոգիան իմ առջև բացվեց իր մեծագույն բարդությամբ։ Ո՛չ մի ֆիզիկա, ո՛չ մի աշխարհագրություն նրա հետ չի համեմատվի իր ծանրագույն բարդությամբ։ Եվ ահա, այդ ծանրագույն բարդությունը դարձավ ամենագրավիչը»,- պատմում է գիտնականը։  Այդպես, նա դարձավ, ինչպես գործընկերներն են կատակում, այստեղի ամենածանր մտածողը․․․   Քաղաքները՝ ինդուստրիալությունից հետո Ձորի վերևի հատվածում՝ կամրջից քիչ հեռու, կիսաքանդ ու ժանգոտված ցուցանակով շենք է՝ դիմացը քարերի կույտեր։ Այն ժամանակին ռեստորան է եղել։ Մինչ Արամը կանգ է առնում նկարելու «մահացած ռեստորանը», խումբն առաջ է շարժվում՝ ստեփանավանցիներին հարցուփորձ անելով ածնանոթ տեղերի ու հուշարձանների մասին։ Մահացած ռեստորանը Անցնում են կայարանի կողքով։ Այն հիմա չի գործում․ դարձել է «Լեո» մանկական սրճարան։ Առյուծի նկարով գունավոր պաստառը տարօրինակ հակադրության մեջ է մտնում քաղաքի անձյուն ձմեռվա մռայլության հետ։ Որքան հեռանում են կենտրոնից, այնքան ավելի մռայլ է դառնում պատկերը․ ասֆալտապատ ճանապարհներին ու գեղեցիկ մայթերին հաջորդում են կիսաքանդ տներն ու ցեխոտ, անհարթ ճանապահները։ 1988-ի երկրաշարժի հետքերն ամենուր են․․․ Թափառող շները քաղաքում շատ են։ Նրանցից մեկը՝ սպիտակ մորթով ու փոքր, կարմրած աչքերով, ողջ օրը գիտնականներից չի հեռանում։ Արամը նրան Ջեմսիկ է կոչում։ Դե, իրականում, նա բոլոր շներին է այդպես կանչում․ մանկուց մնացած սովորություն։  Ջեմսիկը՝ Ստեփանավանի Կապի գործարանի փլատակների մոտ Խումբը հասնում է Ստեփանավանի այգի կամ, ինչպես բնակիչներն են ասում, սադ (ռուսերեն сад՝ այգի բառից)։ Նոր ու գունավոր կարուսելներ են այգում․ դրանք եկել են փոխարինելու խորհրդային կարուսելներին։ Իսկ թե ինչով են փոխարինվել խորհրդային գործարաններն ու արդյունաբերական կյանքը, հենց այս հետազոտությամբ են գիտնականները փորձում հասկանալ։ Հետինդուստրիալ քաղաքների մասին հետազոտությունն իրականացվում է մի քանի փուլով՝ արխիվային նյութերի ուսումնասիրություն, հարցազրույցներ առանցքային տեղեկատուների հետ (տեղական ինքնակառավարման մարմինների ներկայացուցիչներ, գործարանների նախկին տնօրեններ ու աշխատակիցներ)  և նարատիվ հարցազրույցներ բնակիչների հետ, որոնք հիշում են խորհրդային շրջանն ու արդյունաբերական կյանքը։ Հարություն Վերմիշյանը հիշում է՝ երբ նոր էին թեման ընտրել, իրենց առաջ մեթոդաբանական կարևոր հարց դրեցին՝ տարբեր քաղաքների համեմատությամբ ընդհանրական պատկե՞ր են ուզում ստանալ, թե՞ պիտի ամեն քաղաք որպես մի առանձին դեպք ուսումնասիրեն։ «Վիեննայի գործընկերների հետ քննարկմամբ եկանք այն եզրահանգման, որ սրանք դեպքի ուսումնասիրություններ են (case study,- խմբ․)»,- ասում է գիտնականը։ Ստեփանավանում Որպես հետազոտության օբյեկտ ընտրվեցին հետարդյունաբերական երեք քաղաքներ՝ Չարենցավանը, Ստեփանավանն ու Սիսիանը։ Այս ընտրությունը պատահական չէր։  Գիտնականները հետարդյունաբերական քաղաքների միջև ընտրություն կատարելիս մի շարք չափանիշներ սահմանեցին․ ե՞րբ է հիմնվել քաղաքը, ե՞րբ է քաղաքի կարգավիճակ ստացել, Երևանից ինչքա՞ն է հեռու, քանի՞ բնակավայր է ընդգրկում, միգրացիոն ի՞նչ ցուցանիշներ ունի, որքա՞ն է բնակչությունը, արդյո՞ք տուժել է երկրաշարժից, սահմանին ինչքա՞ն մոտ է։ Արդյունքում քաղաքների երեք խումբ ստացվեց, և ամեն խմբից մեկական քաղաք ընտրվեց՝ Չարենցավանը, որ մոտ է Երևանին, Սիսիանը, որ սահմանամերձ է, և  Ստեփանավանը, որ տուժել է 1988-ի երկրաշարժից։ «Սիսիանը փլուզումից հետո արդյունաբերական քաղաքից վերապրոֆիլավորվել է գյուղատնտեսականի, Չարենցավանի բոլոր գործարանները կան, ինչ-որ չափով, երբեմն՝ 100 տոկոսով, աշխատում են։ Ստեփանավանը փլուզվել է»,- ասում է Հարությունը։ Այն, ինչ մնացել է նախկին Կապի գործարանից  Գլխավոր հարցերից մեկը, որին պիտի պատասխանեն գիտնականներն այս քաղաքների ուսումնասիրությամբ, հետևյալն է․ ինչո՞ւ է մի քաղաքն այս ուղին բռնել, մյուսը՝ այն։  Հարությունը նշում է, որ այս նպատակով իրենք տարածական մի քանի հատվածներ պիտի ուսումնասիրեն՝ ինդուստրիալ տարածություն (գործարաններ/գործարանների փլատակներ), բնակտարածություն, հանրային տարածքներ, բնություն (պոտենցիալ զբոսաշրջային վայրեր)։ Հենց այս տարածքների ուսումնասիրությունը ցույց կտա, թե ինչպես են փոխվել, կամ, Արամ Վարտիկյանի բնորոշմամբ, ծռմռվել քաղաքները։ Գիտնականներն արդեն հասցրել են ճանաչողական այցով շրջել Չարենցավանի փողոցներով։ Իսկ այժմ նրանք Ստեփանավանում են։   Միայն մի գիտակարգը բավարար չէ  Բնակիչների հետ նարատիվ հարցազրույցներ անցկացնողների թվում է Նարինե Աբգարյանը։ Աշխարհագրագետ Նարինեի՝ սոցիոլոգների շրջապատում, այնուհետև թիմում հայտնվելու մեղավորը նրա հետաքրքրասիրությունն էր։ Այն, որ տարածքների ուսումնասիրությունը և, առհասարակ, գիտական հետազոտությունները պետք չէ սահմանափակել միայն մի գիտակարգով, Նարինեն հասկացավ աշխարհագրության ֆակուլտետում սովորելու տարիներին։ Կենտրոնում Նարինեն է Ֆակուլտետ նա ընդունվել էր աշխարհագրության մասին միակողմանի պատկերացումներով։ Սակայն պարզվեց, որ աշխարհագրությունը միայն գետերի, մայրաքաղաքների ու ֆիզիկական տարածությունների մասին չէ․ ֆիզիկական աշխարհագրությունից բացի՝ կա նաև հասարակական աշխարհագրություն։ Որոշ ժամանակ անց էլ Նարինեն հանգեց այն մտքին, որ այս երկուսը տարանջատել պետք չէ։ «Գոյություն չունի հասարակական աշխարհագրություն առանց ֆիզիկական աշխարհագրության, և հակառակը, քանի որ փոխպայմանավորող գործոններ են․ տարածքը չես կարող ուսումնասիրել միակողմանի»,- ասում է նա։ Նարինեի մագիստրոսական թեզը վերաբերում էր Երևանում ծառայությունների բաշխման անհավասարությանը։ Թե ինչու են ծառայություններն անհավասար բաշխված, Նարինեն փորձեց հասկանալ աշխարհագրության դիտանկյունից, բայց զգաց, որ մի բան կիսատ է։ Հենց այդ կիսատը լրացնելու համար դիմեց սոցիոլոգների օգնությանը, սկսեց կարդալ դասական սոցիոլոգներին ու այդ դիտանկյունից ևս անդրադարձավ թեմային։ Երբ Նարինեն արդեն ասպիրանտուրայում էր, նրան սկսեցին դասավանդել Հարություն Վերմիշյանը, Արամ Վարտիկյանը, որոնք խորհուրդ էին տալիս՝ ինչ գրքեր կարդալ, պատասխանում նրա հարցերին։ Նարինեն՝ սոցիոլոգիայի ֆակուլտետում Եվ այժմ, ասպիրանտուրային, փորձառական զբոսաշրջության վերաբերյալ դիսերտացիային և աշխարհագրության ֆակուլտետում դասավանդամանը զուգահեռ, Նարինեն Տարածքային ուսումնասիրությունների ու զարգացման լաբորատորիայում ուսումնասիրում է հետարդյունաբերական քաղաքները։ «Այս դեպքում ունենք սոցիոլոգիայի լեզու, ունենք աշխարհագրագրության լեզու, ունենք մարդաբանության լեզու։ Մենք կփորձենք մեր գիտությունների լեզուներով պատմել քաղաքների ու դրանց տրանսֆորմացիաների մասին»,- ասում է գիտնականը։ Դե իհարկե, այն, ինչ պակասում էր այս բազմաշերտ հետազոտությանը, մարդաբանությունն է։  Մարդաբան Մարիա Գունկոն Հայաստան տեղափոխվեց 2022-ին։ Մարիան ծնվել ու մեծացել է ռուսական փոքր քաղաքում, որտեղ տղաներն ինժեներ էին դառնում, աղջիկները՝ բժիշկ կամ ուսուցիչ։ Իսկ Մարիան ընտրեց աշխարհագրությունը՝ մասնագիտանալով հասարակական աշխարհագրության ուղղությամբ։ Ասպիրանտական տարիներին նրա ուսումնասիրության թեման դարձան հենց փոքր քաղաքները, որոնք, ըստ գիտնականի, հետազոտություններում մեծ քաղաքների համեմատ պակաս են ներկայացված։ Մարիա Գունկոն 2022-ին նա Օքսֆորդի համալսարանում սկսեց իր ասպիրանտական երկրորդ կրթությունը՝ այս անգամ մարդաբանության ուղղությամբ։ «Դատարկություն. ապրելով կապիտալիզմը և ժողովրդավարությունը հետխորհրդային շրջանից հետո» ծրագրի շրջանակում նա պետք է ուսումնասիրեր հետխորհրդային քաղաքներն ու դրանց տրանսֆորմացիաները։ Մարիայի ասպիրանտական հետազոտությունը քաղաքական տարրեր էր պարունակում․ տեղական ինքնակառավարման մարմինների հետ զրույցներ, ենթակառուցվածքների մասին հարցեր։ Բացի այդ՝ նա սովորում էր արևմտյան համալսարանում։ Հենց այս հանգամանքներն անհնարին դարձրին, որ գիտնականն իր հետազոտությունն իրականացնի պատերազմական Ռուսաստանում։ Հետազոտության համար հետխորհրդային այլ երկրների փնտրտուքը նրան բերեց մեր տածաշրջան։ Ի վերջո, Մարիայի ցանկում մնացին երկու պետություններ՝ Հայաստանը և Վրաստանը, որոնցից էլ նա ընտրեց Հայաստանը՝ մտածելով, թե հայերեն սովորելն շատ ավելի հեշտ է լինելու։ Այստեղ, իհարկե, ինչպես Մարիան է նշում, ամեն բան շատ խճճված է։ Գիտնականը հիշում է Նյու Յորքի համալսարանի մարդաբան Բրյուս Գրանտի խոսքերը․ «Անհնար է ուսումնասիրել ողջ Կովկասը․ պետք է կենտրոնանաս կա՛մ որևէ դարաշրջանի, կա՛մ որևէ լեզվի, կա՛մ որևէ կրոնի, կա՛մ էլ որևէ գյուղի վրա: Որովհետև եթե փորձես ամեն ինչ ընդգրկել, պարզապես կխելագարվես»։ Այսպիսով, հայաստանյան փոքր քաղաքներից մեկում Մարիան սկսեց իր հետազոտությունը։ Այդ ընթացքում Սոցիոլոգիայի ֆակուլտետից հրավեր ստացավ միանալու նոր ստեղծվող Տարածքային ուսումնասիրությունների ու զարգացման լաբորատորիային։ Այդպես նա դարձավ թիմի անդամ։ Մարիան նշում է՝ հետարդյունաբերական քաղաքների ուսումնասիրության մեջ ինքն այն մարդն է, որն այս քաղաքներին նայելու է դրսի աչքերով։ «Իսկապես հետաքրքիր է մարմնավորել այդ օտարականին, գտնվել մի տեսակ լիմբոսում։ Մի կողմից՝ դու մեկն ես, ով ինչ-որ բան գիտի և մի փոքր տիրապետում է լեզվին՝ այդպիսով արժանանալով մարդկանց հարգանքին: Բայց մյուս կողմից՝ դու դեռևս օտարական ես, երբեք չես դառնա մերոնցական, այնպես որ քեզ թույլատրված է «հիմար» հարցեր տալ։ Գուցե կա ինչ-որ բան, որ տեղացի գիտնականը չի հարցնի, ոչ միայն որովհետև դա ակնհայտ է, այլ նաև կարող է անհարմար զգալ նման հարց տալուց: Իսկ ես կարող եմ ասել՝ բացատրե՛ք ինձ պարզ բառերով, ես չեմ հասկանում, ես տեղացի չեմ: Եվ սա, իսկապես, հետաքրքիր է․ ինչ-որ առումով քեզ երեխա ես զգում»,- ասում է գիտնականը։ Մարիայի նոթատետրը Հարցին, թե ինչպես են ընթանում հայերենի դասերը՝ Մարիան պատասխանում է․ «Կամաց-կամաց»։ Հայերեն սովորելուն զուգահեռ նա իր ուսուցչի օգնությամբ հայկական պոեզիա է ընթերցում։ Հիշում է՝ ամեն բան սկսվեց Չարենցի ծննդյան օրը «Կապուտաչյա հայրենիք»-ը կարդալուց։ Դե իսկ հետո նա ծանոթացավ Տերյանին, որի «Մոռանալ» բանաստեղծությունն ու «Դինջիս» խմբի համանուն երգը դարձան ամենասիրելիներից։ Այժմ Մարիան ընթերցում է Թումանյանի հեքիաթները։ «Կարծում եմ՝ հայերենը ամենագեղեցիկ լեզուներից մեկն է աշխարհն ընկալելու մոտեցումների առումով: Օրինակ՝ «համբուրել» բառը՝ «համ» և «բույր»․ սա այնքա՜ն գեղեցիկ ձև է նկարագրելու համբույրը: Կամ «հուսալքվածություն»․ դու, կարծես, մնացել ես առանց հույսի․․․ Ես հայերենը սովորում եմ՝ բառերի ստուգաբանությունները հասկանալով»,- ասում է գիտնականը։ Ապա ցույց է տալիս իր նկարները, որ արել է դաշտային աշխատանքների ժամանակ՝ Ստեփանավանում ու այլ քաղաքներում շրջելիս։ Դրանց կողքին երբեմն նաև հայերեն գրություններ են հանդիպում։ Սովորաբար, հենց շրջապատն ուշադիր զննելով ու նկարելով և մարդկանց հետ առօրյա զրույցներով է Մարիան սիրում դաշտային աշխատանքների ժամանակ տեղեկություններ հավաքել։   *** Երեկո է։ Ձորի էն կռից վերադարձողների խումբը միանում է էս կուռը մնացածներին։ Ստեփանավանում դաշտային առաջին աշխատանքն ամփոփվում է։ Դաշտային աշխատանքները շարունակվելու են․ գիտնականները դեռ պիտի այցելեն Սիսիան, վերադառնան Չարենցավան ու Ստեփանավան։ Իսկ հավաքած տվյալների ամփոփումից հետո նրանք կանցնեն դրանց մշակմանն ու վերլուծությանը՝ փորձելով հասկանալ, թե արդյոք այս քաղաքները կարող են ունենալ կայուն զարգացում։   Հեղինակ՝ Աննա ՍահակյանԼուսանկարները և տեսանյութը՝ Սարգիս ԽարազյանիՄոնտաժը՝ Ռոման Աբովյանի   «Լաբորատորիայից ներս» շարքն իրականացվում է «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի» (ԵԳԱԾ) ֆինանսավորմամբ։      
18:42 - 12 մայիսի, 2025
Ըստ գեներալ Արտակ Բուդաղյանի՝ Անդրանիկ Վերանյանը աներկբա պետք է կատարեր ԻՍՎ անձնակազմին Ջրական տեղափոխելու իր հրամանը

Ըստ գեներալ Արտակ Բուդաղյանի՝ Անդրանիկ Վերանյանը աներկբա պետք է կատարեր ԻՍՎ անձնակազմին Ջրական տեղափոխելու իր հրամանը

44-օրյա պատերազմի ժամանակ 4-րդ բանակային կորպուսի հրամանատար, գեներալ-մայոր Արտակ Բուդաղյանի խոսքով՝ փոխգնդապետ Անդրանիկ Վերանյանին տրված հրամանը՝ Մեղրու զորամասի ինժեներասակրավորական վաշտի 18-հոգանոց անձնակազմին Ջրական տեղափոխելու վերաբերյալ, ենթակա էր աներկբա կատարման։  Երեկ այս մասին դատարանում հայտարարեց Բուդաղյանը՝ հավելելով, որ չկատարելու դեպքում մարտական գործողությունների ավարտից հետո ինքն անձամբ Վերանյանի առնչությամբ հանցագործության մասին հաղորդում կներկայացներ՝ քրեական գործ հարուցելու համար։ Քննչական մարմինները, այնուհանդերձ, քրեական գործ հարուցել են․ Մեղրու զորամասի հրամանատարի՝ մարտական պատրաստության գծով նախկին տեղակալ Վերանյանը այժմ մեղադրվում է ռազմական դրության պայմաններում անձնական շահագրգռվածությունից ելնելով պաշտոնեական դիրքը չարաշահելու մեջ։ Դա, ըստ մեղադրանքի, դրսեւորվել է նրանում, որ 2020 թ․ հոկտեմբերի 9-ին Ջրական մեկնելու ճանապարհին՝ Իշխանաձորի խաչմերուկում, պատսպարված անձնակազմին տեսնելով՝ Վերանյանը մեքենաները նստելու եւ երթը շարունակելու հրաման է տվել, չնայած երկնքում տեսանելի եւ լսելի է եղել հակառակորդի անօդաչու թռչող սարքը։ Րոպեներ անց ԱԹՍ-ն հարվածել է զինծառայողներին տեղափոխող Ուրալին։ 18 զինծառայող զոհվել է, 3 անձ՝ վիրավորվել։ Պետությանը պատճառվել է ավելի քան 21 միլիոն դրամի վնաս։ Անդրանիկ Վերանյանն առաջադրված մեղադրանքը չի ընդունում։ Արտակ Բուդաղյանն այսօր մանրամասնեց՝ զորքի տեղափոխման հրամանն ինքն է Վերանյանին տվել․ «Ես խնդիր եմ տվել, որ պիտի պաշտպանության անցնենք ինչ-որ տեղամասում, սկզբում ասած եմ եղել, որ ինժեներասակրավորական վաշտը երեկոյան գա, բայց քանի որ հակառակորդի առաջխաղացում կար, առաջնագիծը ճեղքվել էր, ասել եմ՝ առավոտյան արագ հասեք, ականապատում իրականացրեք, որպեսզի առաջխաղացումը կասեցվի։ Ջաբրայիլ քաղաքը վերցնելու ժամանակ վտանգ էր սպառնում մնացած թեւերին, դրա համար լուսաբացին որ գային, լավ կլիներ»,- ասաց գեներալը՝ հավելելով, որ իր պատկերացմամբ՝ ժամը գոնե 11-ին պիտի ժամանեին։ ԻՍՎ անձնակազմը, սակայն, այդպես էլ տեղ չի հասել։ Անձնակազմի մյուս մասը հասել է միայն ժամեր անց՝ 16։00-ի մոտակայքում։ Կորպուսի նախկին հրամանատարը մեղադրյալին միայն դրական բնութագրեց Հարցաքննության սկզբում Անդրանիկ Վերանյանի պաշտպան Նարեկ Գրիգորյանը վկային խնդրեց բնութագրել իր պաշտպանյալին նախ որպես սպա, ապա՝ որպես մարդ․ - Որպես զինվորական եղել է խստապահանջ, կարգապահ եւ ֆունկցիոնալ պարտականությունները կատարող։ Որպես մարդ՝ նույն ձեւ։ - Մինչեւ պատերազմը նույն կե՞րպ կբնութագրեիք։ - Նույն կերպ։ - Այսինքն՝ բացասական բանով աչքի չի՞ ընկել։ - Ոչ։ - Իսկ Ձեր կամ կորպուսի ղեկավարության աչքի առաջ հավելյալ աչքի ընկնելու կարիք ունե՞ր։ - Ինչո՞ւ պիտի կարիք ունենար, ծառայություն էր, կատարում էր։ - Պարո՛ն գեներալ, ըստ Ձեզ՝ Ձեր ենթակա Վերանյանը ունա՞կ էր անձնական կամ այլ շահագրգռվածության համար խաղաղ պայմաններում ի վնաս Զինված ուժերի կատարել որեւէ գործողություն կամ մի այնպիսի գործողություն կամ անգործություն, որը կվտանգեր համածառայակիցներին։ Նման դեպք հայտնի՞ է։ - Ոչ։ - Իսկ ունա՞կ էր։ - Ոչ։ - Անդրանիկ Վերանյանը ունա՞կ էր իր անձնական շահի համար վտանգի տակ առնել թեկուզ մեկ զինվորի կյանք, լինել այնքան դաժան, անմարդկային, որ իր սեփական եսը ընդգծելու համար այսքան մեծ դժբախտության պատճառ դառնար։ - Ոչ։ - Ձեզ հայտնի՞ է դեպք, երբ նա կոնֆլիկտ է ունեցել իր վերադասի կամ ենթակայի հետ։ - Չէ, չի եղել։ -  Այդ պարագայում հնարավո՞ր է, որ սպան ինքնահաստատվելու կամ կայանալու կամ իր անձը ծառայության շահերից վեր դասելու խնդիր ունենա ու կոնֆլիկտի մեջ չլինի վերադասի կամ ենթակայի հետ։ - Ես ընդհանրապես նման ենթականեր չեմ ունեցել։ Գեներալ Արտակ Բուդաղյանը հայտնեց նաեւ, որ դեպքից առաջ Անդրանիկ Վերանյանը Ջրականում ավելի բարդ խնդրի կատարման է մասնակցել։ Պաշտպանը հետաքրքրվեց՝ դրա դիմաց պաշտոնի բարձրացման, պարգեւատրման խոստում տվե՞լ է, ինչին ի պատասխան՝ գեներալն ասաց՝ ինքը միայն հրամաններ է տվել։ Գեներալի խոսքով՝ ԱԹՍ-ների դեմ պայքարի արդյունավետ միջոց չեն ունեցել Արտակ Բուդաղյանի խոսքով՝ անօդաչու թռչող սարքերին առաջին անգամ առնչվել են 2016 թ․ Քառօրյա պատերազմի ժամանակ, երբ մեր ԶՈՒ-ն այդ միջոցից դեռ չի ունեցել։ - Մինչ 2020 թ․ սեպտեմբերի 27-ը Գլխավոր շտաբից ցուցում, նորմատիվ այլ ձեւակերմամբ փաստաթուղթ ստացե՞լ եք, թե ԱԹՍ-ի դեմ պայքարի ինչ միջոցներ կան,- հետաքրքրվեց պաշտպանը։ - ԳՇ-ն տալիս Է՝ էսինչ տեղը էսինչ գործողության մասնակցել, ԱԹՍ-ի մասին առանձին գրություն չի տալիս, դրա համար կա հակաօդային պաշտպանություն, բայց կա նաեւ ԱԹՍ, որից անգամ ՀՕՊ-ով չես կարող պաշտպանվել։ - Այսինքն՝ չկա՞ր կարգ, թե ԱԹՍ տեսնելու, լսելու դեպքում ինչ պիտի արվի։ - Գրվածքներ կան՝ զինվորների՝ մարտի դաշտում տեղաշարժի մասին, օրինակ՝ ձեռքի գնդացիրով ցածր թռչող օբյեկտի խոցում։ - Մեղրու զորամասը ԱԹՍ-ի դեմ պայքարի համապատասխան միջոցներ ունեցե՞լ է։ - Ոչ, միայն ՀՕՊ-ն է ունեցել՝ Իգլա տեսակի հրթիռ։ - Դա արդյունավե՞տ միջոց էր։ - ԱԹՍ-ի դեմ՝ չէ, այն նախատեսած է բարձր թռչող, ավելի խոշոր ինքնաթիռների համար։ - Իսկ Ձեր կորպուսը ունե՞ր։ - Չէ, չուներ։ - Իսկ Զինված ուժե՞րը։ - ՀՕՊ համակարգի մեջ էր, ՀՕՊ-ն էր ապահովում մեր շարժը դեպի մարտական գործողությունների տեղանք։ Ըստ Բուդաղյանի՝ ԱԹՍ-ի առկայությունը անվերապահորեն չի հանգեցնում խնդրի չկատարմանը Անցնելով ավելի առարկայական հարցերի՝ պաշտպանը հետաքրքրվեց՝ հոկտեմբերի սկզբին Իշխանաձորի տարածքում ԱԹՍ-ներ կայի՞ն։ Ի պատասխան՝ վկան ասաց՝ ամեն օր էլ 50-ից ավելի ԱԹՍ կար օդում․ «Նույն ձեւ խոցվել եմ ես, բայց պատահականությամբ ողջ եմ մնացել»։ - Այսինքն՝ այդ տարածքը անվտա՞նգ չէր,- ճշգրտեց պաշտպանը։ - Չէ, բոլորն էլ վտանգված էին,- պատասխանեց վկան։ - Իսկ Ձեր պրակտիկայում եղե՞լ է դեպք, որ մարտի ժամանակ ԱԹՍ-ն օդում լինի։ - Ո՞նց կարող է չլինել։ -  Պարո՛ն գեներալ, կյանքի, առողջությանը սպառնացող վտանգի առկայությունը բացառո՞ւմ են խաղաղ պայմաններում մարտական խնդրի կատարումը։ - Ո՞նց են բացառում․ եթե խնդիր է, պետք է կատարվի։ - Նույնը վերաբերո՞ւմ է պատերազմին։ - Առավել եւս։ - Այսինքն՝ վտանգ լինի թե չէ, խնդիրը ենթակա է կատարման։ - Բա ոնց։ - Իսկ մարտի ժամանակ ԱԹՍ-ի առկայությունը անվերապահ հանգեցնո՞ւմ է խնդրի չկատարմանը։ - Ոչ, նորից եմ կրկնում՝ 50-ից ավելի ԱԹՍ գտնվում էր օդում, օպերատորն է որոշում՝ որտեղից կխփի, երբ․․․ - Որեւէ մեկը կարո՞ղ է կանխատեսել օպերատորի գործողությունները։ - Ոչ։ - Պիկապները ի՞նչ նշանակություն ունեին հակառակորդի համար։ - Առավել խոցելի էին, քանի որ, ենթադրաբար, հրամանատարական մեքենա էին։ - Այս համատեքստում կարո՞ղ էր նույն կերպ խոցվել Պիկապը, ոչ թե զինծառայողների Ուրալը։ - Կարող էր,- նշեց գեներալ Արտակ Բուդաղյանը։ Արտակ Բուդաղյանի պնդմամբ՝ ոչինչ չէր կարող հետաձգել իր հրամանի կատարումը Պաշտպան Նարեկ Գրիգորյանը մեջբերեց Ներքին ծառայության կանոնները հաստատելու մասին ՀՀ օրենքի 13-րդ հոդվածը, ըստ որի՝ զինծառայողը պարտավոր է հավատարիմ լինել զինվորական երդմանը, անձնուրաց կերպով ծառայել իր ժողովրդին, արիաբար, հմտորեն, չխնայելով սեփական արյունը և նույնիսկ կյանքը, պաշտպանել Հայրենիքը` Հայաստանի Հանրապետությունը, կատարել զինվորական պարտքը, անսասան տանել զինվորական ծառայության դժվարությունները։  - Այս համատեքստում հրամանը պե՞տք է անվերապահ կատարվի թե՞ դրանից շեղում թույլատրվում է։ - Պետք է անվերապահ կատարվի։ - Անդրանիկ Վերանյանին Ձեր տված հրամանը օրինակա՞ն էր։ - Այո։ - Ենթակա՞ էր կատարման։ - Բա ոնց, հրաման է, համապատասխան հրաման էլ ես իմ վերադասից եմ ստանում։ - Իսկ սպաները ի՞նչ պիտի անեին՝ պիտի արագ հասնեի՞ն թե՞ կարող էին ոտները կախ գցել։ - Հրաման են ստացել, ո՞նց ոտները կախ գցեին։ - Որեւէ հանգամանք կարո՞ղ էր արդարացնել այդ հրամանի չկատարումը կամ դրա հետաձգումը։ - Ոչ։ Հանրային մեղադրող Հայկ Մարգարյանը միջամտեց՝ նշելով՝ ակնհայտ ապօրինի հրամանը, օրինակ, ենթակա չէ կատարման։ Արձագանքելով՝ Բուդաղյանն ասաց՝ դե, դա պարզ է, բայց չհամաձայնեց, թե հրամանատարը կարող է նման հրաման տալ։ Մարգարյանը նաեւ խնդրեց մանրամասնել՝ ինչպիսին է եղել երթի կազմակերպման կարգն այդ օրվա դրությամբ․ - Ես խնդիր եմ դնում՝ շարժվել էսինչ ուղղությամբ, մնացածը իրենք պիտի որոշեն, իրենք են գտնվում մարտական գործողության շրջանում,- նշեց գեներալը։ - Բայց ժամանակ, հեռավորություն, արագություն պե՞տք է նշվի,- հարցրեց մեղադրողը։ - Այո։ Իմ մտածելով՝ ժամը 11-ի կողմերը պիտի տեղ հասնեին։ - Բայց Դուք ժամ չեք ասել։ - Սկզբում ասել եմ՝ երեկոյան՝ ժ․ 20։00, բայց քանի որ Ջրականի հատվածում էդ վիճակն է հասել, արդեն պետք էր առավոտ, ասել եմ՝ շուտ հասեք։ - Մեր դեպքը եղել է ժ․ 16-17-ի սահմաններում, այսինքն՝ Ձեր պատկերացրած ժ․ 11-ից 5-6 ժամ հետո, եւ այդ ընթացքում ոչ մի մեքենա հասած չի եղել։ Ո՞նց կպարզաբանեք։ - Չեն հասցրել, բայց հետո 2-3 մեքենա եկած է եղել, այն անձնակազմը, որ խրամատ էր զբաղեցնելու։ - Դա՝ ժ․ 16-ի սահմաններում։ Ձեր ասած ժամից՝ 5-6 ժամ ուշ, դրա հրատապը էլ ո՞րն է։ - Հրատապը կայանում է նրանում, որ ականապատեին տարածքը, հակառակորդի ուժերը կանգնեցնեին։ Ես խնդիրը ուրիշ զորամասի եմ տվել արդեն, ժ․ 2-ի կողմերը սկսել են։ - Բա կապվե՞լ եք՝ տեսնեք՝ ուր են։ - Ես վիրավորվել եմ այդ օրը։  - Ժա՞մը։ - Երեկոյան․․․ Բայց հա,  իրենց շտաբի պետի հետ 10 անգամ կապվել ենք՝ արագացրեք, արագացրեք․․․ - Ե՞վ։ Զորքը 5 ժամ ուշանում է, այդ թվում՝ այն զորքը, որը լիցքավորման խնդիր չուներ՝ երթի առաջին ավտոմեքենան՝ շտաբի պետի՝ Դավիթ Հարությունյանի ղեկավարմամբ։ - Որ Դավիթն է ղեկավարել, բա խի՞ եք ինձ հարցնում։ - Դուք եք խնդիրը դրել։ Էդքան ուշացել են, բա էլ ի՞նչ հրատապ։ - Ելնելով իրադրությունից՝ ուշացել են, դրա համար եւս մեկ այլ միջոցի դիմել եմ, բայց հետագայում էդ անձնակազմը եկել, պաշտպանության է նստել՝ բացառությամբ  նռնականետային դասակի եւ ԻՍՎ–ի։ - Փաստացի, էդ մարդիկ չեն շտապել,- արձանագրեց մեղադրող Մարգարյանը։ - Ես իրավիճակը չեմ իմանում,- նշեց վկա Բուդաղյանը։ Ըստ գեներալի՝ երթի ընթացքում դադար չպիտի իրականացվի Մարտական կանոնադրությունը սահմանում է, որ օդային հարձակման ժամանակ, երթը, որպես կանոն, շարունակվում է։ Այս առնչությամբ պաշտպան Նարեկ Գրիգորյանը հետաքրքրվեց՝  օդում ԱԹՍ-ի առկայությունը ենթադրո՞ւմ է հարձակում, թե՞ այն սոսկ վտանգ է։ Ի պատասխան՝ գեներալն ասաց՝ երկուսն էլ։  - Որպես կանոն ասելով՝ ինչ ենք հասկանում, կարելի՞ է ենթադրել, որ կան բացառություններ, եթե այո, դրանք սահմանող իրավական ակտ կա՞։ - Երթի ժամանակ ամեն 100 կմ-ից հետո 1 ժամ դադար է տրվում հանգստանալու համար, հաջորդ երթից հետո՝ 2-3 ժամ․․․ Հանրային մեղադրող Հայկ Մարգարյանը եւս անդրադարձավ այս եզրույթին, նշեց՝ որպես կանոն-ը հայերենի իմաստով նշանակում է, որ կան բացառություններ։ Մեղադրողը նաեւ հայտնեց, որ ըստ հետազոտված ապացույցների՝ նախօրյակին զորքին հանձնարարել են մեքենաները լիցքավորել․ եթե այդ խնդիրը չի կատարվել, ԶՈՒ նորմատիվների համաձայն՝ պիտի՞ զեկուցվեր»,- հարցրեց նա։ Նշենք, որ լիցքավորման խնդրի պատճառով է, որ անձնակազմը երթի ընթացքում մի պահ շեղվել է բուն ճանապարհից։ Վկան միանշանակ պնդեց՝ ծառայության պետը պիտի դա զեկուցեր։ - Իսկ եթե երթին մասնակից անձնակազմից մեկը ԱԹՍ է նկատում, երթի մյուս մասնակիցներին պիտի՞ տեղեկացնի,- հետաքրքրվեց մեղադրողը։ - Այո։ - Իսկ եթե ԱԹՍ-ով պայմանավորված դադար է իրականացնում, այդ մասին ե՞ւս։ - Երթի ընթացքում դադար չպիտի լինի, հակառակը՝ պիտի մեծացնես արագությունը կամ մեքենաների միջեւ հեռավորությունը, դրա համար մեքենաներում դիտորդներ են նշանակվում,- պնդեց վկան։ Մեղադրող Հայկ Մարգարյանը վկայակոչեց ՀՕՊ զորքերի պետ Արմեն Վարդանյանի ցուցմունքը, որի համաձայն՝ եթե երթ է, ապա ճիշտ է երթը կանգնեցնել, պատսպարվել, բայց հնարավորության դեպքում դասակը կարող է նաեւ կենտրոնացած կրակ վարել՝ ծնկի գալով կամ պառկելով։ - ՀՕՊ պետը իր ցուցմունքում ասաց՝ համար մեկ խնդիրը պատսպարվելն է, համաձայն չե՞ք։ - Ես տենց չեմ գտնում։ - Արմեն Վարդանյանը, որպես ՀՕՊ-ի պետ, ցուցմունք է տվել, որ անձամբ զորամասերի մեծամասնությունում հրահանգել է՝ օդային հարձակման դեպքում պատսպարվել, հնարավորության դեպքում ձեռքին առկա միջոցներով խոցել։ - Բայց ոչ երթի ժամանակ, այլ եթե գտնվում ես մարտական գործողությունների մեջ։ - Նույն գեներալը ասում է՝ էդ տեղանքում Ուրալով 60-80 կմ/ժ արագություն ժամ զարգացնել հնարավոր չէ։ - Նույն գեներալը էնտեղ ե՞րբ է ծառայել, որ ասի, ես չեմ ասում՝ եսիմինչ արագություն, 100 չես կարող, 60 կարող ես։ - Անձնակազմը իջել եւ պատսպարվել է ըստ գեներալ Վարդանյանի նշած հրահանգի։ Սխա՞լ է արել։ - Հրամանատարն է որոշում՝ իրադրությունից ելնելով։ - Հրամանատարը, ցավոք, հանգուցյալ Տարոն Նիկողոսյանն է, սխալվե՞լ է։ - Ես չեմ իմանում՝ ինչ իրադրություն է եղել։ - Օդում ԱԹՍ է եղել, տեսել են եւ լսել են,- ընդգծեց մեղադրողը։ - Դուք ինձ ստիպում եք, որ ես զոհվածին գնահատական տամ, ես ի՞նչ իմանամ էդ իրադրության ժամանակ․․․ Եղել է դեպք՝ գնացել եմ, մտածել եմ՝ հենց ձայնը մոտենա, կկանգնեմ, բայց չի մոտեցել, չեմ կանգնել։ Ես ոչ մի տեղ չեմ կանգնել, վարորդին ասում էի՝ քշի,- նշեց վկան՝ հավելելով, որ հրամանատարը, ամեն դեպքում, կարող էր վերադասին զեկուցել, նոր իր այդ որոշումը կայացնել։ Հաջորդ նիստը նշանակվեց մայիսի 14-ին։   *Վկա Արտակ Բուդաղյանն առարկել է իրեն լուսանկարելու դեմ Գլխավոր լուսանկարում՝ ձախից պաշտպանը, Անդրանիկ Վերանյանը Հեղինակ՝ Միլենա Խաչիկյան
17:11 - 09 մայիսի, 2025
Ըստ Հովիկ Գաբրիելյանի՝ թշնամին իրենց թիկունք անցել է յուրային ստորաբաժանման պատճառով

Ըստ Հովիկ Գաբրիելյանի՝ թշնամին իրենց թիկունք անցել է յուրային ստորաբաժանման պատճառով

- 2020 թ․ հոկտեմբերի 4-ին 1-ին բանակային կորպուսի առանձին զրահատանկային գումարտակը, պարենով, զինամթերքով, գիշերային տեսանելիության սարքերով ապահովված լինելով հանդերձ, թույլ է տվել, որ թշնամին մոտենա մինչեւ 400-500 մ հեռավորության վրա, ինչի հետեւանքով նրա զրահատեխնիկան եւ կենդանի ուժը թափանցել են իմ թիկունք, որտեղ թաքնվելով էլ՝ գիշերը սկսել են խփել իմ անձնակազմին,- Հակակոռուպցիոն դատարանում երեկ այսպիսի հայտարարություն արեց նույն բանակային կորպուսի մեկ այլ գումարտակի հրամանատար, այժմ մեղադրյալ Հովիկ Գաբրիելյանը։ Փոխգնդապետ Գաբրիելյանը մեղադրվում է 2020 թ․ հոկտեմբերի 5-ին առանց վերադաս հրամանատարների գիտության եւ թույլտվության իր անձնակազմի հետ Ջրականից դեպի Հադրութ նահանջելու եւ այդ մասին իրենից աջ գտնվող յուրային ստորաբաժանումներին չտեղեկացնելու մեջ։ Դրա հետեւանքով, ըստ մեղադրանքի, վերջիններս ընկել են շրջափակման մեջ՝ կրելով մարդկային եւ նյութական կորուստներ։ Յուրային ստորաբաժանումներից մեկն էլ զրահատանկային հիշյալ գումարտակն է, որի մասին իր հայտարարության մեջ նշեց Գաբրիելյանը․ - Ընկե՛ր Գաբրիելյան, Ձեր նշած տեխնիկան ես չեմ ունեցել,- մեղադրյալի հայտարարությանը այսպես հակադարձեց այդ գումարտակի հրամանատարի տեղակալ Սարգիս Ադամյանը,- 11 ԲՄՊ-ից ունեցել եմ 1-ը, իսկ 20-21 տանկերից մնացել է 15-ը, մնացածը խոցվել են, ականանետային մարտկոցն էլ 12 հաշվարկից 3 հաշվարկ է ունեցել։ Ես Ձեր ասած ուժը չեմ ունեցել, որ հակագրոհ իրականացնեի, առաջին օրը կանգնեցրել եմ, երկրորդ օրը էլ չեմ կարողացել, կարողացել եմ միայն ինքս ինձ պաշտպանել։ Արդեն երկրորդ նիստն է, ինչ Ադամյանը ներկայանում է դատարան՝ գործի հանգամանքների վերաբերյալ որպես վկա ցուցմունք տալու։ Սարգիս Ադամյանի խոսքով՝ զորքը բարոյահոգեբանական լավ վիճակում էր Ցուցմունքով Ադամյանը հայտնել է, որ երբ հոկտեմբերի 3-ին տեղակայվել են Ջրականի տարածքում, հակառակորդի հետ մարտական գործողություններ են եղել 2 անգամ՝ հոկտեմբերի 4-ի երեկոյան եւ լույս 5-ի առավոտ։ 4-ի գրոհը, նրա խոսքով, իրենց գումարտակը կասեցրել է, հակառակորդը նահանջել է։ Դրանից հետո՝ մինչ 5-ի առավոտ, ըստ Ադամյանի, այլ գրոհ չի եղել։ Մեղադրյալ Գաբրիելյանը, սակայն, այլ բան է հայտնել․ ըստ նրա՝ գիշերն իրենց ուղղությամբ հարձակում է եղել, եւ իրենք, չունենալով բավարար զինամթերք, զինտեխնիկա, սնունդ ու հագուստ, ստիպված են եղել նահանջել։ Պատասխանելով նախագահող դատավոր Վարդգես Սարգսյանի հարցերին՝ վկա Ադամյանը հայտնեց, որ տեղանքը, ըստ էության, բնագիծ չէր, պատշաճ խրամատներ չկային, եղածները հին էին, բայց անձնակազմին տեղավորել են, ինչպես որ հնարավոր է եղել։ - Ձեր ստորաբաժանումը պառազինության խնդիր ունե՞ր։ - Այդ դեպքից հետո՝ հա, հոկտտեմբերի 4-ի լույս 5-ի առավոտյան, որ մարտի էինք, դրանից հետո հնարավորություն չկար մատակարարելու։ - Իսկ մինչ այդ դե՞պքը։ - Չէ, խնդիր չկար։ - Իսկ Գաբրիելյանի ստորաբաժանումը զորքի եւ սպառազինության խնդիր ունե՞ր։ - Ես տեղյակ չեմ։ Հովիկ Գաբրիելյանը վկայից հետաքրքրվեց՝ ո՞րն է պատճառը, որ նրանց ապահովել են, իսկ իրենց, որ դարձյալ նույն կորպուսի ենթակայության տակ էին, չեն մատակարարել։ Վկան ասաց, որ ինքն այդ հարցին պատասխանել չի կարող․  «Այդ ամենը կազմակերպել է զորամասի թիկունքի պետը, հագուստը եղել է քաղաքացիական, սնունդը՝ քաղաքացիական։ Թե ձեզ ինչու չեն բերել, չեմ կարող ասել»։ Դատավորը խնդրեց հայտնել նաեւ, թե ինչպիսին էր իր զորքի բարոյահոգեբանական վիճակը։ - Տվյալ պահին՝ լավ, մանավանդ, որ հոկտեմբերի 4-ի գիշերը մարտում կարողացանք հակառակորդին հետ շպրտել, կներեք, այսպես ասած, դուխավորվել էին։ - Նույնաբովանդակ ցուցմունք է տվել Համլետ Լեւոնյանը, պատմել, որ անձրեւին զորքը հայր մերն է ասել․․․ Բայց նույն պայմաններում, երբ հարցաքննում ենք պարոն Գաբրիելյանի ենթականերին, նրանք ասում են՝ շատ վատ էր, շատ ընկճված։ Ինձ մոտ դիսոնանս է առաջանում․ դուք անմիջական շփման մեջ եք մտնում հակառակորդի հետ, բայց մարտի արդյունքում բարոյահոգեբանական վիճակը շատ լավ է, Հովիկ Գաբրիելյանի զորքը, որ, ենթադրաբար, մարտի մեջ չի մտնում, վատ է։ Սա չեմ կարողանում հասկանալ։ Դուք դա ինչպե՞ս կբացատրեք,- հարցրեց դատավորը։ - Ես չեմ կարող ասել,- պատասխանեց վկան։ Ըստ վկայի՝ դիվերսիոն ներթափանցման համար տեղանքը բարենպաստ էր Վկան տեղեկություն չուներ՝ նահանջից առաջ Գաբրիելյանը վերադաս հրամանատարությանը զեկուցել է թե ոչ։ Ասաց՝ հետագայում է իմացել, որ նահանջել են Հադրութ։ Հարցին, թե ինչու հենց Հադրութ, վկան պատասխանեց․ «Հադրութն էր մոտիկ, բայց չեմ կարող ասել՝ ինչի համար են գնացել»։ Հովիկ Գաբրիելյանը, դիմելով Ադամյանին, հարցրեց․ «Եթե ամսի 4-ի գիշերը հակառակորդը հետ է գնացել, դա խուճապի մատնված հակառակորդ է, չէի՞ք կարող 21 տանկով եւ 11 ՀՄՄ-ով բաց դաշտում ոչնչացնել եւ մարտն ավարտել»։ Մեղադրող Դավիթ Նավասարդյանը առարկեց հարցի դեմ, հարցը հանվեց։ Մեղադրյալը հայտարարությամբ հանդես եկավ․   - 32 հատ զրահատեխնիկա ունենալը ահռելի ուժ է, կարելի էր թշնամուն էն ձեւ քայքայել, որ էդ զորքը հետ չգար։ - Ձեր հայտարարությունը արձանագրվեց,- ասաց դատավորը։ Պատասխանելով Հովիկ Գաբրիելյանի հարցերին՝ Սարգիս Ադամյանը հայտնեց, որ հակառակորդն իրենցից ընդամենը 400-500 մ հեռավորության վրա էր․ - Որ մոտեցել է 400-500 մ, կարո՞ղ էր գիշերը թաքնվել ու առավոտյան դիպուկահարներով կրակ բացել ձեր վրա,- հարցրեց մեղադրյալը։ - Կարող էր, տեսանելիություն չկար, հորդառատ անձրեւ էր, հնարավոր էր։ - Այսինքն՝ խումբ–խումբ հնարավոր էր էդ տարածք մտնել։ - Նմանատիպ մարտերի, անձնակազմի ներթափանցման համար տեղանքը բարենպաստ էր,- պատասխանեց վկան։ Գաբրիելյանը նաեւ հետաքրքրվեց՝ ծանր հրետանու աշխատելու ընթացքում զորամասի հրամանատարը որտեղի՞ց էր կապ պահում․ - Առաջնագծում էր։ - Կոնկրետ որտե՞ղ։ - Խրամատում։ - Ըստ Մարտական կանոնադրության՝ չպիտի՞ լիներ ՀՄՄ-ի մեջ, որպեսզի տեղյակ լիներ՝ ում ինչ ցուցում տա․․․ - Ըստ Կանոնադրության՝ հա, բայց մենք էնտեղ ըստ Կանոնադրության ոչ մի բան չենք արել, զրահատեխնիկայի մեջ գտնվելը տվյալ պահին շատ սխալ էր,- նշեց վկան՝ հավելելով, որ խոցման դեպքեր են եղել հենց դրա պատճառով։ Ըստ վկայի՝ Գաբրիելյանի նահանջի հետեւանքով իրենք ունեցել են կորուստներ Դատավորը հիշեցրեց նաեւ, որ Համլետ Լեւոնյանը, թվելով զոհերի անունները, պնդում է կատարել, որ զոհերի մեծ մասը հետեւանք է նրա, որ Գաբրիելյանը նահանջել է, եւ հակառակորդը կարողացել է շրջանցել իր զորքին։ Ապա խնդրեց վկային հայտնել իր կարծիքը այդ պատճառահետեւանքային կապի վերաբերյալ․ -  Պատերազմ է եղել, ես չեմ կարող ասել՝ իր մեղքով է եղել թե չէ, մարտ է եղել, ցանկացածն էլ կարող էր․․․ - Բայց նահա՞նջն է պատճառահետեւանքյին կապի մեջ գտնվել ձեր կորուստների հետ։ - Ես չեմ կարող ասել՝ եթե Գաբրիելյանը դուրս չգար, կբռնվեին մարտի թե ոչ։ Այնուհանդերձ, վկան պնդեց՝ ենթադրյալ նահանջի հետեւանքով իրենք կրել են թե՛ մարդկային, թե՛ նյութական կորուստներ։ Զոհվել են թե՛ ժամկետայիններ, թե՛ սպաներ։ Մեղադրյալի պաշտպան Վրեժ Խաչիկյանը եւս անդրադարձավ այս դրվագին՝ խնդրելով ճշգրտել՝ այդ կորուստները Հովիկ Գաբրիելյանի նահանջի հետ պատճառահետեւանքային կապ ունե՞ն թե՞ անկախ նահանջից հակառակորդը կխոցեր․ - Դուրս գալու հետեւանքով որեւէ զինտեխնիկայի կորուստ ունեցե՞լ եք թե՞ ոչ։ - Ունեցել ենք ավտոտեխնիկայի կորուստ էլ, զրահատեխնիկայի կորուստ էլ։ - Դա եղել է Հովիկ Գաբրիելյանի դուրս գալու հետեւանքո՞վ։ Պաշտպանի կրկնվող հարցին առարկեց մեղադրող Դավիթ Նավասարդյանը՝ նշելով, որ վկան հստակ պատասխան տվեց։ Առարկությունը ընդունվեց։ - Իսկ զինտեխնիկան ինչպե՞ս է խոցվել։ - Նռնականետով եւ հրետանիով։ -Որքան հեռավորության վրա դրանք կարող են խոցել։ - Մինչեւ 1 կմ։ Հաշվի առնելով, որ հակառակորդը, ըստ վկայի խոսքերի, իրենցից հենց 1 կմ հեռավորության վրա էր, պաշտպանը հետաքրքրվեց՝ այդ դեպքում հնարավո՞ր է, որ հակառակորդը իր գտնվելու վայրից խոցած լինի, ոչ թե Գաբրիելյանի ուղղությունից։ Ի պատասխան վկան ասաց՝ հնարավոր է։ - Բա եթե հնարավոր է, Ձեր ենթադրությունը, որ Գաբրիելյանի դուրս գալու հետեւանքով է տեխնիկան խոցվել, այլ ոչ թե հակառակորդի 1 կմ հեռավորության հատվածից, Ձեր այդ համոզմունքը ինչո՞ւմն է կայանում։ Մեղադրողը դարձյալ առարկեց հարցի ձեւակերպման դեմ՝ նշելով, որ հնչեց գնահատական, որը դատավորի տիրույթի հարց է․ «Եվ սա կարծես դիմում լինի Ձեզ, պատվարժան դատարան, որ դա ընդամենը ենթադրություն է։ Ես առարկում եմ հարցի ձեւակերպման դեմ, իսկ  բովանդակային մասով այն կրկնվում է»։  Պաշտպան Խաչիկյանը հետաքրքրվեց նաեւ, թե քանի տեխնիկա է խոցվել։ ի պատասխան վկան ասաց․ «5 տարի է անցել, չեմ կարող մանրամասն ասել՝ տվյալ խոցումը այստեղ է եղել, թե այնտեղ։ Թե քանի մետրից, քանի սմ-ից քանի տեխնիկա է խոցվել, չեմ կարող հիշել»։ - Ձեր հենց կողքի՞ց է հրթիռախոցվել, թե՞ առջեւից,- հարցրեց պաշտպանը։ - Պարոն Խաչիկյան ջան, ես ուրախ եմ, որ Դուք նման իրադրության մեջ չեք ընկել, Դուք չեք կարող պատկերացնել՝ ես չեմ տեսնի՝ տվյալ պադրոնը էս ուղղությամբ եկավ, թե էս։ Գլխիս թափում է, ես նստեի, բախտագուշակությամբ զբաղվեի՞՝ որ կողմից է եկել։ Չեմ կարող ասել․ մարտ է եղել, մարտը ղեկավարել ենք, անձնակազմին ղեկավարել ենք, թե աջից կգա, թե ձախից, ես չեմ կարող ասել։ Արձագանքելով վկայի վրդովմունքին՝ պաշտպանը նշեց՝ պատերազմի ժամանակ ինքը եւս առաջնագծում է եղել․ «Պետք չէ ռազմական գործի մասնագետ լինել․․․ Երբ վկան հայտարարում է, որ 1 կմ-ից տեխնիկա է խոցվել, եւ չի կարողանում ասել՝ աջ կողմից թե դիմացից, բայց ենթադրում է, որ Հովիկ Գաբրիելյանի դուրս գալու հետեւանքով, վերջինիս ենթադրությունը ողջամիտ չէ»,- հարցաքննության ավարտին հայտարարեց նա։ Դատարանն անփոփոխ թողեց մեղադրյալի խափանման միջոցը Երեկվա նիստի ընթացքում քննարկվեց նաեւ Հովիկ Գաբրիելյանի նկատմամբ ընտրված տնային կալանքի ժամկետը երկարաձգելու հարցը։ Հանրային մեղադրող Դավիթ Նավասարդյանը դատարանին միջնորդեց դրա ժամկետը երկարաձգել․ «Ես չեմ ուզում այստեղ վկայակոչել, որ անձը մեղադրվում է ծանր հանցանքի կատարման մեջ կամ այն, որ ենթադրյալ հանցանքը կատարվել է ռազմական դրության պայմաններում, այլ ուզում եմ շեշտադրել արարքի հանրային հնչեղությունը, հանրային նշանակությունը եւ մեղադրյալի՝ մեղավոր չճանաչվելու ցանկության մեծությունը։ Զգալով հնարավոր մեղավոր ճանաչվելու վտանգը՝ անձը կարող է խուսափել քնննությունից»,- նշեց նա։ Պաշտպան Խաչիկյանը առարկեց՝ նշելով, որ մինչ այս պահը չի եղել որեւէ հանգամանք, որը կփաստեր, որ Գաբրիելյանը խուսափել, խոչընդոտել է կամ կարող էր խոչընդոտել։ Տնային կալանքի տակ անցկացրած վերջին ամիսները, ըստ պաշտպանի, հակառակն են փաստում։ Ուստի նա միջնորդեց Գաբրիելյանի նկատմամբ սահմանել վարչական հսկողություն։ Խաչիկյանը շեշտադրեց նաեւ այն հանգամանքը, որ ՀՀ կառավարության կողմից բռնի տեղահանվածներին դրամական աջակցությունը այլեւս դադարել է, ինչի պայմաններում Գաբրիելյանը կարիք ունի աշխատելու եւ իր ընտանիքի հոգսը հոգալու․ «Մենք գործ չունենք անձի հետ, ով ՀՀ-ում ում է մեծացել, ունի պապենական տուն, այլ բարեկամի տանն են ապրում, հնարավորություն տանք, որ ընտանիքի կարիքները հոգա, դա է պատճառը, թե չէ խնդիր չէ տանը նստելը»։ Գաբրիելյանն էլ իր հերթին հավաստիացրեց, որ ազատության մեջ գտնելով՝ ոչ մի խնդիր չի ստեղծի․ «Ուզում եմ հավաստիացնել, որ իմ կողմից ոչ մի խնդիր չի լինի, կարողանամ աշխատել եւ գումար վաստակել իմ ընտանիքի համար։ Շատ խնդիրներ կապված են երեխաների, մորս հետ։ Գնալով ավելի է սպառվում ամեն ինչ, եւ խնդիրները շատանում են»։ Լսելով կողմերին՝ նախագահող դատավոր Վարդգես Սարգսյանը որոշեց Գաբրիելյանի նկատմամբ ընտրված տնային կալանքի ժամկետը երկարաձգել եւս երեք ամսով․  «Դատաքննության այս փուլում դատարանը իրատեսական չի համարում այլընտրանքային խափանման միջոցի կիրառումը եւ դրանով պատշաճ վարքագիծ ապահվումը, միգուցե դատաքննության այլ փուլում այլ հետեւության գա»,- ասաց նա։ Հաջորդ նիստը նշանակվեց մայիսի 22-ին։ Միլենա Խաչիկյան
14:11 - 07 մայիսի, 2025
Գործադուլի «գործադուլը» Հայաստանում․ պարզ իրավունք, բարդ իրացում

Գործադուլի «գործադուլը» Հայաստանում․ պարզ իրավունք, բարդ իրացում

Զանգեզուրի պղնձամոլիբդենային կոմբինատից (ԶՊՄԿ) հեռացված Վահե Մխիթարյանն ու 7 այլ աշխատակիցներ դատական հայց են ներկայացնել Կոմբինատի դեմ: Նրանք պահանջում են անվավեր ճանաչել իրենց աշխատանքային պայմանագիրը լուծելու հրամանը, հարկադիր պարապուրդի համար բռնագանձել իրենց միջին աշխատավարձը, վերականգնել իրենց նախկին աշխատանքում, իսկ դրա անհնարինության դեպքում բռնագանձել նաեւ աշխատանքի չվերականգնելու դիմաց հատուցումը։ Այս տարեսկզբին ՀՀ խոշորագույն հարկատուներից մեկի՝ Կոմբինատի հարյուրավոր աշխատակիցներ գործադուլ էին իրականացնում։ Նրանք դժգոհում էին սոցիալական անհավասար պայմաններից եւ պահանջում աշխատավարձերի բարձրացում։ Թեեւ օրեր անց Կոմբինատը հայտարարեց, որ կբարձրացնի աշխատավարձերը, այնուհանդերձ, գործադուլը նաեւ բացասական հետեւանքներ ունեցավ․ 8 անձ, այդ թվում՝ Մխիթարյանը, հեռացվեց աշխատանքից։  Արդյո՞ք իրավաչափ են գործադուլին հաջորդող ազատումները, գործադուլ անվանումը ստացած բոլոր ակցիանե՞րն են համարվում իսկապես գործադուլ, առհասարակ, գործադուլի իրականացման ինչպիսի՞ իրավակարգավորումներ են սահմանված Հայաստանում եւ աշխարհում, եւ ի՞նչ խնդիրներ կան։ Նյութում կարդացեք գործադուլերը Հայաստանում․ ոչ պաշտոնական վիճակագրություն, գործադուլի իրավունքը ներպետական օրենսդրության մեջ, ԶՊՄԿ-ի  օրինակը․ ինչ են ասում կողմերը ինչ խնդիրներ կան․ Արհմիությունների կոնֆեդերացիայի իրավաբանի եւ ճյուղային Արհմիության նախագահի կարծիքը, գործադուլի իրավունքը միջազգային փաստաթղթերում․ եվրոպական երկրների փորձը։   Գործադուլերը Հայաստանում․ ոչ պաշտոնական վիճակագրություն Զարգացող պետություններում, ինչպիսին Հայաստանն է, քաղաքացիները, որպես կանոն, մշտապես ունենում են դժգոհության տարաբնույթ առիթներ եւ ձգտում՝ հասնելու դրական փոփոխությունների։ Եվ շատ հաճախ այս ճանապարհին որպես պայքարի ձեւ ընտրվում է հենց գործադուլը։ «Ինֆոքոմը» բաց աղբյուրներում որոնում է իրականացրել՝ հավաքագրելով վերջին տասը տարում կազմակերպված եւ լուսաբանված գործադուլերի վերաբերյալ տվյալները (հավաքագրում իրականացնելիս հիմք է ընդունվել կազմակերպիչների հայտարարությունը գործադուլի մասին, այլ ոչ թե գործողությունների լիարժեք համապատասխանությունը օրենքին)։ Թեեւ ստացված պատկերը կարող է ամբողջական չլինել, սակայն եղածն էլ հստակ ցույց է տալիս որոշակի օրինաչափություն․ Հայաստանում ամենից հաճախ գործադուլի են դիմել 2018 թ․-ին (իշխանափոխության ընթացքում տեղի ունեցած գործադուլերը հաշվարկվել են մեկ անգամ՝ հիմք ընդունելով դրանց մեկ ընդհանուր պահանջը), ամենաքիչը՝ 2015-ին։    Գործադուլերի թեմատիկայում ամենից հաճախ հանդիպում են աշխատավարձերի բարձրացման կամ ղեկավարի հրաժարականի պահանջները։    Գործադուլի իրավունքը․ ներպետական օրենսդրություն Գործադուլի իրավունքը ամրագրված է ինչպես ներպետական օրենսդրությամբ, այնպես էլ միջազգային կոնվենցիաներով ու համաձայնագրերով։ ՀՀ Սահմանադրությունն է նախատեսում, որ աշխատողներն իրենց տնտեսական, սոցիալական կամ աշխատանքային շահերի պաշտպանության նպատակով ունեն գործադուլի իրավունք, որը կարող է սահմանափակվել միայն օրենքով՝ հանրային շահերի կամ այլոց հիմնական իրավունքների եւ ազատությունների պաշտպանության նպատակով: Գործադուլի իրականացման կարգը հիմնականում սահմանվում է Աշխատանքային օրենսգրքով։ Ըստ դրա՝ գործադուլը մեկ կամ մի քանի գործատուների մոտ աշխատողների կոլեկտիվի կամ աշխատողների որոշակի խմբի` կոլեկտիվ գործողությունների միջոցով աշխատանքների լրիվ կամ մասնակի ժամանակավոր դադարեցումն է աշխատողների տնտեսական, սոցիալական կամ աշխատանքային շահերի պաշտպանության նպատակով։ Սակայն գորադուլը ծայրահեղ միջոց է, որին պետք է նախորդեն այլ փուլեր՝ կոլեկտիվ աշխատանքային վեճի քննարկում հաշտեցման հանձնաժողովում (պարտադիր փուլ է)  կոլեկտիվ աշխատանքային վեճի քննում դատարանում (եթե կոլեկտիվ աշխատանքային վեճը վերաբերում է կոլեկտիվ պայմանագրի կատարման ընթացքին): Կոլեկտիվ աշխատանքային վեճը չլուծելու, հաշտեցման գործընթացից խուսափելու եւ օրենքով սահմանված մի քանի այլ դեպքերում նոր միայն կարող է իրականացվել գործադուլ։ Արհեստակցական միությունն է այն միակ մարմինը, որի միջոցով, ըստ Արհմիությունների մասին ՀՀ օրենքի, հնարավոր է իրականացնել օրինական գործադուլ։ Արհմիությունը հասարակական միավորում է, որն օրենքով սահմանված կարգով եւ ազատ կամքի դրսեւորումով միավորում է գործատուի հետ աշխատանքային հարաբերությունների մեջ գտնվող աշխատողներին` իրենց աշխատանքային ու դրա հետ կապված մասնագիտական, տնտեսական, սոցիալական իրավունքներն ու շահերը ներկայացնելու եւ աշխատանքային հարաբերություններում դրանք պաշտպանելու նպատակով։ Հայաստանում առաջին արհմիությունները կազմավորվել են 1905-1907 թթ․-ին` Երևանում, Ալեքսանդրապոլում, Կարսում, Ալավերդիում, իսկ մասսայական տարածում՝ ստացել 1921 թ․-ին։ Անդամների թիվն էապես ավելացել է 1950-ականներին՝ հետպատերազմյան շրջանում։ Խորհրդային տարիներին, սակայն, արհմիությունները ձեւական բնույթ էին կրում եւ սերտաճած էին պետական կառավարման համակարգին։ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո էլ որպես աշխատողների շահերը ներկայացնող մարմին՝ արհմիությունների արդյունավետության մակարդակն ու դերը շարունակեց մնալ ցածր՝ կապված նաեւ այն հանգամանքի հետ, որ խորհրդային արհմիություններն օգտվում էին պետական աջակցությունից ու այդպիսով աշխատավորների համար նյութական արտոնություններ ստեղծում։ Արհմիությունների մասին առավել մանրամասն՝ այստեղ։   ՀՀ Աշխատանքային օրենսգիրքը սահմանում է նաեւ, որ նախատեսվող գործադուլի մասին արհմիությունը պարտավոր է գործատուին գրավոր տեղեկացնել գործադուլը սկսելու օրվանից առնվազն 7, իսկ անընդհատ գործող արտադրությամբ կազմակերպություններում, ինչպիսին Կոմբինատն է, 14 օր առաջ: Գործադուլին մասնակցող աշխատողներն ազատվում են իրենց աշխատանքային գործառույթները կատարելու պարտականություններից, իսկ գործատուն իրավունք է ստանում ցանկության դեպքում գործադուլի մասնակիցներին աշխատավարձ չվճարել: Սակայն գործադուլի ընթացքում պահպանվում է գործադուլին մասնակցող աշխատողների աշխատատեղը (պաշտոնը):  Չնայած օրենսդրական այս պահանջին՝ գործադուլներին հաճախ ազատումներ են հաջորդում։ Գործատուները աշխատակիցներին հեռացնում են աշխատանքից՝ կազմակերպված ակցիաները օրենքի իմաստով գործադուլ չհամարելով կամ հղում կատարելով Աշխատանքային օրենսգրքի այն դրույթներին, որոնց համաձայն՝ գործատուն կարող է սեփական նախաձեռնությամբ լուծել պայմանագիրը, եթե նա կորցրել է վստահությունը աշխատողի նկատմամբ, որը կատարել է այնպիսի արարք, որի հետեւանքով գործատուն կրել է կամ կարող էր կրել նյութական վնաս։ Հենց սա է, ի թիվս այլնի, դրված ԶՊՄԿ-ի աշխատակիցների, ինչպես նաեւ «Երևանի ավտոբուս» ՓԲԸ-ի գործադուլավոր վարորդներին աշխատանքից ազատելու որոշման հիմքում։    ԶՊՄԿ-ի օրինակը․ ինչ են ասում կողմերը Մեր զրույցում ԶՊՄԿ-ի նախկին աշխատակից Վահե Մխիթարյանը պատմում է՝ ինչպես է իրականացվել իրենց կազմակերպած գործադուլը։ Մխիթարյանի խոսքով՝ իրենք նախ գրավոր ծանուցել են նախազգուշական գործադուլի մասին։ Նախազգուշական գործադուլը, ըստ Աշխատանքային օրենսգրքի, չի կարող շարունակվել 2 ժամից ավելի: Գործադուլ իրականացնելու որոշումը պետք է գաղտնի քվեարկությամբ հավանության արժանանա քվեարկությանը մասնակցած աշխատողների ձայների մեծամասնության կողմից, որը չի կարող պակաս լինել աշխատողների ընդհանուր թվի կեսից։ Տվյալ դեպքում, ըստ Մխիթարյանի, այդ ցուցանիշն ապահովվել է․ կոմբինատի 4600 աշխատակցից ստորագրահավաքին միացել է 2448-ը։ Վահե Մխիթարյանը շեշտում է՝ իրենք հավաքված ստորագրությունները տրամադրել են միությանը, սակայն վերջինս անարձագանք է թողել այն․ «Հունվարի 31-ին մեզ հաջողվեց հանրային ճնշման ներքո գալ համաձայնության եւ հանդիպել Կոմբինատի տնօրենի՝ Ռոման Խուդոլլիի հետ։ Մոտ 2․5 ժամ տեւած բանակցությունները անարդյունք եղան, նույնիսկ կասեի` ոչ կառուցողական․․․ Ի վերջո, տնօրենը հայտարարեց՝ եթե ուզում եք կանգնեցնել աշխատանքը, գնացեք, կանգնեցրեք; Դրանից անմիջապես հետո այդպես ինքնաբուխ գործադուլը ստացվեց։ Այսինքն՝ մենք ի սկզբանե պլանավորել էինք, որ ընդամենը 2 ժամ պետք է կանգնեցնենք աշխատանքը, որովհետեւ առաջնորդվում էինք չվնասելու սկզբունքով, բայց քննարկումներից հետո այդ էմոցիոնալ ֆոնի վրա, ինքնաբուխ գործադուլ ստացվեց»։ Դրանից հետո «ԶՊՄԿ» ՓԲԸ արհմիությունը հայտարարեց՝ վերոնշյալ գործողությունները գործադուլ չի համարում եւ չի աջակցում դրանց՝ համարելով ոչ իրավաչափ։ Կատարվածի առնչությամբ նաեւ հանցագործության մասին հաղորդումներ ներկայացվեցին։ Հաղորդումների հիման վրա Քննչական կոմիտեում նախաձեռնվել է քրեական վարույթ ինքնիրավչության հոդվածով։ Կոմիտեի մամուլի քարտուղար Կիմա Ավդալյանի փոխանցմամբ՝ որպես մեղադրյալ ներգրավված անձինք այս պահին չկան, նախաքննությունը շարունակվում է։ Ի վերջո 11 օր անց՝ 8 աշխատակցի հեռացնելուց հետո միայն, երբ Կոմբինատը հայտարարեց, որ խոստանում է աշխատավարձերը բարձրացնել 20 տոկոսով, գործադուլը դադարեց։ Վահե Մխիթարյանը ընդգծում է՝ Հայաստանի նորագույն պատմության մեջ այնպիսի գործադուլ, որը կհամապատասխանի օրենքի բոլոր կետերին, ըստ ամենայնի, տեղի չի ունեցել․ «Ենթադրում եմ՝ օրենքը ուղղակի փոխառնվել է զարգացած երկրներից որեւէ մեկից, բայց չի տեղայնացվել եւ ցավոք սրտի, մեր հասարակությունը եւ գործատուները, դեռեւս չունեն այն իրավագիտակցությունը եւ մշակույթը, որ այդ օրենքը գործարկվի»,- ասում նա։ Մեր զրույցում ԶՊՄԿ-ից նշեցին, որ հավելյալ մեկնաբանություն չունեն՝ առաջարկելով դիմել Ճյուղային արհմիությանը։ Մանրամասները՝ տեսանյութում   Ինչ խնդիրներ են մատնանշում մասնագետները Հայաստանի արհմիությունների կոնֆեդերացիայի իրավաբան Աննա Բարիկյանը մեր զրույցում նշում է՝ աշխատանքային իրավունքների պահպանման, աշխատողների եւ գործատուների իրավագիտակցության հարցում այսօր կա որոշակի առաջընթաց, սակայն դեռ շատ անելիքներ կան։ Առկա օրենսդրական ընթացակարգերը Բարիկյանը երկար ու բարդ է որակում, նշում՝ դրանք գործնականում խոչընդոտում են աշխատողների` օրինական գործադուլ կազմակերպելու հնարավորությունը։ Արհեստակցական կազմակերպությունները գործադուլ հայտարարելու համար պարտավոր են անցնել փուլերով, ինչը լրջորեն սահմանափակում է նրանց գործողությունները։ Բարիկյանն ընդգծում է՝ Արհմիությունների միջազգային կոնֆեդերացիան ամեն տարի հրապարակում է Իրավունքների գլոբալ ինդեքսը, որը կարեւոր զեկույց է ամբողջ աշխարհում ժողովրդավարության հիմնական սկզբունքների՝ աշխատողների և արհեստակցական միությունների հիմնական իրավունքների և ազատությունների պաշտպանության և իրականացման համար պայքարի իրավիճակի մասին․ Արհմիությունների միջազգային կոնֆեդերացիան փաստում է կառավարությունների և գործատուների կողմից միջազգայնորեն ճանաչված կոլեկտիվ աշխատանքային իրավունքների խախտումները, մասնավորապես՝ միավորման ազատության, կոլեկտիվ բանակցությունների և գործադուլի իրավունքի: Աննա Բարիկյանը համաձայն է՝ Հայաստանի արհմիությունները դեռեւս բախվում են պատմական ժառանգության հետևանքներին, սակայն Հայաստանի արհմիությունների կոնֆեդերացիան վերջին տարիներին ակտիվ աշխատանք է իրականացրել՝ կազմակերպելով սեմինարներ և հանդիպումներ, իրազեկման արշավներ, որոնք նպաստում են արհեստակցական կազմակերպությունների վերաբերյալ կարծրատիպերի վերափոխմանը։ 2023 թվականին նույնիսկ դատական կարգով վերականգնվել է արհեստակցական կազմակերպության նախագահի լիազորությունը, քանի որ գործատուն խոչընդոտում էր նրա գործունեությունը որպես արհեստակցական կազմակերպության նախագահ․  «Ուստի, արհմիությունների միջոցով գործադուլ կազմակերպելու պահանջը ոչ միայն իրավաչափ է, այլև անհրաժեշտ նախապայման՝ աշխատողների գործադուլի իրավունքի լիարժեք իրացման համար։ Բացի գործադուլ կազմակերպելուց, արհմիությունները ներգրավված են նաև պետության և գործատուների հետ բանակցային գործընթացներում, ինչը թույլ է տալիս գտնել լուծումներ առանց ծայրահեղ միջոցների։ Եթե յուրաքանչյուր աշխատող ինքնուրույն փորձի գործադուլ իրականացնել, դա կարող է հանգեցնել անկայունության, մինչդեռ արհմիությունը տրամադրում է կառուցվածքային մոտեցում՝ պաշտպանելով ինչպես աշխատողների իրավունքները, այնպես էլ սոցիալական կայունությունը»։ «Լեռնագործների, մետալուրգների եւ ոսկերիչների արհեստակցական կազմակերպությունների ճյուղային հանրապետական միության» նախագահ Էդուարդ Փահլևանյանը եւս մի շարք գործնական խնդիրներ է մատնանշում։ Աշխատանքային օրենսգրքում առկա կարգավորումները, ըստ նրա, գործնականում անհնար են դարձնում գործադուլի իրականացումը․ «Վերցնենք մի օրինակ՝ մեծ կազմակերպություն, որտեղ առաջացել է կոլեկտիվ վեճ, այդ կոլեկտիվ վեճը չի հանգուցալուծվել բանակցությունների միջոցով։ Ըստ օրենսգրքի՝ պիտի գնանք գործադուլի, չէ՞, պիտի նախազգուշացնենք, սահմանված ժամկետում մեր իրավական պահանջները ներկայացնենք գործատուին, եւ կամ պիտի ստեղծվի հանձնաժողով, արձագանք լինի, կամ բողոք լինի դատական կարգով, կամ ընդհանրապես հանգուցալուծում չունենա։ Այդ ժամանակ պիտի փակ քվեարկությամբ հավաքենք բոլոր աշխատողների մեկ երրորդի համաձայնությունը, բայց դեռ չկա սահմանված որեւէ կարգ, թե ինչպես պիտի դա անես, որ գործատուն չբողոքարկի։ Կոնֆեդերացիան բղավում է այս մասին, բայց մեր գործընկերները` ի դեմս ՀՀ կառավարության, ականջալուր չեն»,- ասում է Փահլեւանյանն ու ընդգծում՝ ԱԺ-ում աշխատավորները չունեն իրենց գեթ մեկ ներկայացուցչին, որպեսզի կարողանան անմիջականորեն բարձրաձայնել խնդիրները։ Մանրամասները՝ տեսանյութում   Գործադուլի իրավունքը․ միազգային փաստաթղթեր Աշխատողների իրավունքների վերաբերյալ միջազգային առաջնահերթ փաստաթղթերը Աշխատանքի միջազգային կազմակերպության կոնվենցիաներն են։ 1948 թ․-ին Կազմակերպությունն ընդունել է Միավորման ազատության եւ կազմակերպվելու իրավունքի պաշտպանության մասին կոնվենցիա (ՀՀ-ն վավերացրել է 2005 թ․-ին), իսկ 1949 թ․-ին՝ Կազմակերպվելու եւ կոլեկտիվ բանակցությունների իրավունքի մասին (ՀՀ-ն վավերացրել է 2003 թ․-ին)։  Գործադուլի իրավունքն ուղղակիորեն ամրագրված է նաեւ Միավորված ազգերի կազմակերպության՝ 1966 թ․-ի Տնտեսական, սոցիալական եւ մշակութային իրավունքների մասին միջազգային դաշնագրում, որը պարտադիր է ՄԱԿ-ի անդամ պետությունների համար (ՀՀ-ն անդամ է 1992 թ․-ից)։  Մարդու իրավունքների եւ հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին եվրոպական կոնվենցիան էլ սահմանում է՝ յուրաքանչյուր ոք ունի խաղաղ հավաքների ազատության եւ այլոց հետ միավորվելու ազատության իրավունք` ներառյալ իր շահերի պաշտպանության համար արհմիություններ ստեղծելու եւ դրանց անդամակցելու իրավունքը (հոդված 11)։ Բարիսը եւ մյուսները ընդդեմ Թուրքիայի գործով Եվրոպական դատարանն արձանագրել է՝ գործադուլը, սկզբունքորեն, պաշտպանված է 11-րդ հոդվածով միայն այն չափով, որ կազմակերպվում է արհեստակցական միությունների կողմից եւ համարվում է արհեստակցական միության գործունեության ոչ թե ենթադրյալ, այլ արդյունավետ մաս (Barış and Others v. Turkey (dec.), § 45): Մի շարք վճիռներում Եվրոպական դատարանը նշել է, որ գործադուլի արգելքը պետք է համարվի արհեստակցական միության` իր անդամների շահերը պաշտպանելու լիազորության սահմանափակում և հետևաբար, միավորման ազատության սահմանափակում (UNISON v. the United Kingdom (dec.), 2002; Hrvatski liječnički sindikat v. Croatia, 2014, § 49; Veniamin Tymoshenko and Others v. Ukraine, 2014, § 77): Այս համատեքստում, ըստ ՄԻԵԴ-ի, որեւէ սահմանափակում դրանց անդամներին  չպետք է ենթարկի վնասներ կրելու կամ աշխատավարձի իջեցման կամ աշխատանքային այլ պայմանների վատթարացման ապագա փորձերի դեպքում անպաշտպան մնալու իրական կամ անմիջական վտանգի (UNISON v. the United Kingdom )։ Գործադուլի կարգավորման միջազգային փորձից խոսելիս հարկ է հիշատակել նաեւ եվրոպական երկրների օրինակը։ Գերմանիայի Սահմանադրության 9-րդ հոդվածն է ամրագրում միավորման ազատությունը, որն ընդգրկում է ինչպես արհմիությունների ստեղծման, այնպես էլ գործադուլի իրավունքը։ Գործադուլ հայտարարելու ընթացակարգը հիմնականում ձևավորվել է դատական պրակտիկայով և արհմիությունների կանոններով։ Գործադուլից առաջ գերմանական արհմիությունները պետք է վարեն բանակցություններ գործատուի հետ՝ նոր պայմանագիր կնքելու կամ պահանջներ ներկայացնելու նպատակով։ Կոլեկտիվ պայմանագրի գործողության ժամանակահատվածում գործում է «խաղաղության պարտավորությունը» (Friedenspflicht), որն արգելում է գործադուլները պայմանագրի գործողության ընթացքում: Սա ապահովում է կայունություն և կանխատեսելիություն։ Գործադուլի ծանուցման ժամկետը (Ankündigungsfrist) Գերմանիայում հստակ սահմանված չէ, բայց ձեւավորված պրակտիկայի համաձայն՝ ծանուցումը պետք է արվի «հիմնավոր և համապատասխան ժամկետում» (angemessene Frist), որպեսզի գործատուն կարողանա կազմակերպչական քայլեր ձեռնարկել։  Ընդհանուր առմամբ, օրինական գործադուլի մասնակցությունը չի կարող պատճառ դառնալ աշխատանքից հեռացման։ Բայց կա բացառություն՝ հավատարմության երդման խախտումը (Verletzung der Treuepflicht). եթե գործադուլի ընթացքում աշխատակիցը ծանր ձևով խախտի իր վերաբերմունքը գործատուի հանդեպ (օրինակ՝ վիրավորական արտահայտություններ, ֆիզիկական բռնություն), գործատուն կարող է կիրառել խիստ կարգապահական միջոցներ՝ մինչև աշխատանքից ազատում։ Ֆրանսիայում եւս գործադուլի իրավունքը ամրագրված է սահմանադրական մակարդակով: 1946 թվականի Սահմանադրության նախաբանը, որը 1958 թվականի ներկայիս Սահմանադրության անբաժանելի մասն է, ուղղակիորեն ճանաչում է գործադուլի իրավունքը որպես հիմնարար իրավունք: Սակայն ի տարբերություն Գերմանիայի, Ֆրանսիայում գործադուլը համարվում է աշխատողի անհատական իրավունք, որը կարող է իրականացվել կոլեկտիվ կերպով: Սա նշանակում է, որ արհմիության մասնակցությունը պարտադիր չէ: Ֆրանսիայում գործադուլ հայտարարելու համար չկան խիստ պահանջներ, ինչպիսիք են նախնական բանակցությունների պարտադիր լինելը կամ հատուկ ծանուցման ժամկետները (բացառությամբ հանրային ծառայությունների ոլորտի, որտեղ գործում է 5 օրվա ծանուցման եւ բանակցություններ վարելու պահանջ): Հանրային ծառայությունների ոլորտում գործում է «նվազագույն ծառայության» (service minimum) պահանջը, որը նշանակում է, որ անգամ գործադուլի դեպքում պետք է ապահովվի հիմնական ծառայությունների մատուցումը: Ֆրանսիայում տարածված են կարճաժամկետ նախազգուշական գործադուլները, որոնք սովորաբար տևում են մեկ օր կամ նույնիսկ մի քանի ժամ՝ հիմնականում ճնշում գործադրելու և բանակցային դիրքեր ամրապնդելու նպատակով: Այսպիսով, ինչպես աշխարհի շատ երկրներում, այնպես էլ Հայաստանում գործադուլի իրավունքն ունի սահմանադրական արժեք։ Ներպետական կարգավորումները, սակայն, այնքան խրթին ու տեւական են, որ գործնականում գրեթե անհնարին են դարձնում օրինական գործադուլի հնարավորությունը, ինչը փաստում են թե՛ աշխատողները, թե՛ Արհմիությունների կոնֆեդերացիայի ներկայացուցիչները։ Իսկ դրա բացասական հետեւանքները կրում են աշխատավորները։   Միլենա Խաչիկյան
21:01 - 30 ապրիլի, 2025
«Փող չկա, ու կյանք չկա»․ խորհրդային «բանն» ու հետխորհրդային «բան չկան» | Հանրագիտ

«Փող չկա, ու կյանք չկա»․ խորհրդային «բանն» ու հետխորհրդային «բան չկան» | Հանրագիտ

-  Ուրեմն, Ձեր հետազոտությունը պատմության շո՞ւրջ է։ Ձեզ հետաքրքի՞ր է վանքը։ - Չէ, ես հետազոտում եմ ժամանակակից պատմությունը, հենց Աջիձորի խորհրդային և հետխորհրդային շրջանների պատմությունը, և այն, թե ինչպես են մարդիկ այստեղ ապրում։ - Ոչ մի հետաքրքիր բան չկա ստեղ։ Ձեզ ուղիղ կասեմ․․․ Բան չկա. փող չկա, ու կյանք չկա։   *** Երբ մարդաբան Մարիա Գունկոն այցելեց հայկական փոքր քաղաքներից մեկը, նա ակնկալում էր լսել «դատարկություն» բառը՝ մի եզրույթ, որով հաճախ են իրենց առօրյա կյանքը նկարագրում հետխորհրդային տարածքների փոքր քաղաքների բնակիչները: Իսկ հետխորհրդային և, առհասարակ, փոքր քաղաքների կյանքը հասկանալը Մարիայի հետազոտությունների հիմնական թեման է։ Մարիա Գունկոն Փոխարենը, նա լսեց «լքված», «ավերակ» բառերը: Սակայն գիտնականի ուշադրությունն ամենից շատ գրավեց տիպիկ հայկական մի արտահայտություն՝ «բան չկա»: «Երբեմն ինչ-որ բան տպավորվում է մոտդ, ու սկսում ես այն ամենուր տեսնել: Սկզբում չես նկատում, իսկ հետո անկարող ես անտեսել»,- պատմում է ինձ Մարիան մի փոքրիկ սրճարանում երևանյան արևոտ մի առավոտ։ Երբ Մարիան սկսեց իր դաշտային աշխատանքը, նա արագ յուրացրեց հայերենում լայնորեն տարածված «ի՞նչ կա, չկա» արտահայտությունը, որին ամենահաճախ տրվող պատասխանն էր՝ «բան չկա», որ նշանակում է «առանձնապես ոչինչ չկա» կամ «ամեն ինչ կարգին է»: Բայց շուտով նա հայտնաբերեց, որ «բան չկան» ունի իմաստային շատ ավելի երանգներ: «Դա այնքան ընդգրկուն էր: Մարդիկ այդպես նկարագրում էին վայրերը, կյանքը, հետաքրքիր բաների բացակայությանը»,- ասում է Մարիան: Այսպիսով, «բան չկա»-ն դարձավ հետխորհրդային այս քաղաքի մասին նրա հետազոտության կենտրոնական գաղափարը։   Անձայն դիտարկումները Մարիան «Դատարկություն. ապրելով կապիտալիզմը և ժողովրդավարությունը հետխորհրդային շրջանից հետո» նախագծի շրջանակում իր հետազոտությունը սկսեց 2022-ին: Ռուսաստանից Հայաստան տեղափոխվելուց հետո նա որպես իր ուսումնասիրության վայր ընտրեց Աջիձորը (քաղաքի անունը մտածացին է, մարդկանց դեպքում նշված են կեղծանուններ, որպեսզի  զրուցակիցները չնույնականացվեն)։ Այս որոշումն իր հետ բերեց բազում մարտահրավերներ․ լինելով օտարերկրյա գիտնական՝ նա անծանոթ էր տեղական համատեքստին և դեռ հայերենին չէր տիրապետում։ Չնայած այս ամենին՝ նա միայնակ գնաց Աջիձոր և սկսեց իր դաշտային աշխատանքը: Սկզբում հանդիպեց տեղական ինքնակառավարման մարմինների հետ՝ հավաքելու նախնական տեղեկություններ: Բայց ինչպես Մարիան է նշում, «ազգագրությունը միայն այդքանը չէ, և ինչ-որ տարածք հասկանալու համար այնտեղ ապրել է պետք»: Գիտնականի հետազոտությունը տևեց մեկուկես տարի՝ 2022-ի օգոստոսից մինչև 2024-ի դեկտեմբեր: Եվ այժմ «Social & Cultural Geography» ամսագրում հրապարակված հոդվածում նա ընթերցողներին իր հետ տանում է Աջիձոր՝ բացահայտելով, թե ինչու այնտեղ «բան չկա»: Սկզբում, երբ Մարիան նոր էր սկսել հայերեն սովորել և դժվարանում էր հասկանալ մարդկանց խոսակցությունները, նա կենտրոնացավ դիտարկումների վրա: Գիտնականը նկարում էր խորհրդային շրջանի գործարանի ավերակները, հին ռադիատորներից պատրաստված ցանկապատերը, վառարանների ծխնելույզների համար պատուհանների վերևում բացված անցքերը, դատարկ խանութը, լքված դպրոցը․․․ Ամեն ինչ: Այս դիտարկումները նրան նախնական պատկերացումներ տվեցին քաղաքի և հետխորհրդային շրջանում դրա նյութական փոխակերպումների մասին: Աջիձորում, նկարը՝ Մարիայի Ավելի ուշ, երբ նա հայերենին տիրապետում էր այնքան, որ կարողանում էր հասկանալ հանրային վայրերի զրույցները, գիտնականը սկսեց ոչ միայն դիտարկել, այլ նաև լսել: Հենց այդ ժամանակ էր, որ «բան չկան» հայտնեց նրա կյանքում, և ինչպես ինքն է ասում, դարձավ «իր մեծ սերը»։ Բայց մինչ այս հասկացությանն ավելի մանրամասն ծանոթանալը մի փոքր խոսենք խորհրդային շրջանում ենթակառուցվածքների ստեղծման կարևորության և Խորհրդային Միության փլուզմանը հաջորդած «մութ ու ցուրտ» իրականության մասին։   Ոչ մի բանից դեպի ինչ-որ բան ու հետո նորից ոչ մի բան Հեղինակը պատմում է` Աջիձորը հիմնադրվեց 1940-ականների վերջին և զարգացավ  արդյունաբերության շուրջ, ինչպես բազմաթիվ այլ խորհրդային քաղաքներ: Խորհրդային իշխանություններն այստեղ կառուցեցին մետալուրգիական գործարան, որը բարձր վարձատրությամբ աշխատատեղեր ապահովեց տղամարդկանց համար: Ավելի ուշ բացվեց սպառողական ապրանքների արտադրամաս՝ կանանց ևս աշխատանքով ապահովելու համար: Աջիձորի բնակիչների հետ զրույցների ժամանակ Մարիան հաճախ էր լսում, որ մինչև գործարանն այս վայրում բան չկար: Շատերը գործարանի հիմնադրումից հետո այստեղ էին տեղափոխվել մոտակա բնակավայրերից: Զրույցներից մեկի ժամանակ Մարիայի հյուրընկալի ծնողները՝ Լևոնն ու Հայկուշը, պատմեցին, որ իրենց ընտանիքը մինչև գործարանն ապրում էր մոտակա քաղաքում, քանի որ «այստեղ բան չկար»: Լսելով դա՝ Մարիան հարցրեց. - Բայց հաստատ մի բան կար, չէ՞։ Հետևեց Լևոնի պատասխանը։ - Չգիտեմ... Գուցե անասունների և ոչխարների համար նախատեսված գոմեր: [Ձորի] մյուս կողմում՝ վանքի տակ, գյուղ կար, ինչպես հիմա: Բայց այստեղ՝ իրոք ոչ մի բան... Միայն գոմաղբ ու խոտ: Աջիձորում, նկարը՝ Մարիայի Ենթակառուցվածքների ստեղծումը նշանակալի դեր էր խաղում խորհրդային իշխանությունների համար: Նրանք այդպիսով նպատակ ունեին ցուցադրելու իրենց ուժն ու ամենուր ներկայություն հաստատելու: Հեղինակը գրում է, որ 1920-ականների սկզբից խորհրդային ռեժիմը ցանկանում էր մեծամասամբ գյուղական բնակավայրեր ունեցող Հայաստանը վերափոխել մի տարածության, որն այն ժամանակ ընկալվում էր որպես «մեծապես արդյունաբերականացված և տեխնոլոգիապես մոդերնիզացված»: Մայրաքաղաք Երևանն ու այլ քաղաքներ վերապլանավորվում էին, և այնտեղ ընթանում էին շինարարական աշխատանքներ։ «Խորհրդային պետությունը եկավ և հայտարարեց՝ այստեղ բան չկա, հետևաբար՝ մենք պատրաստվում ենք կառուցել ինչ-որ մի բան, արդիականացնել և քաղաքակրթել: Տիպիկ գաղութային խոսույթ terra nullius-ի մասին (հայ․՝ «ոչ մեկի հողը»,- խմբ․), որը սպասում է նվաճման»,-  նկատում է Մարիան: Նույնը տեղի ունեցավ Աջիձորում. մինչև գործարանի կառուցումն այստեղ գյուղ կար, բայց «խորհրդային իշխանություններն այն ընկալեցին որպես ոչ մի բան՝ բռնելով նյութական վերակառուցման և սոցիալական ճարտարագիտության ուղին», ինչպես նշում է գիտնականը: Զրույցների ընթացքում Աջիձորի բնակիչներից շատերը խորհրդային ժամանակաշրջանը նկարագրում էին որպես «սոցիալիստական դրախտ, կյանքով լի և ծաղկող քաղաք, որտեղ մարդիկ առավոտյան շտապում էին աշխատանքի, երեխաները վազում էին դպրոց, սիրահար զույգերը երեկոյան պարում էին կենտրոնական հրապարակում, խանութներն առաջարկում էին ապրանքների բազմազանություն, հանրային ավտոբուսները կապում էին Աջիձորը երկրի այլ հատվածների հետ, և փոստային ծառայությունը լուրեր էր բերում հեռուներից»: Խորհրդային կարգերի տապալումից հետո հետխորհրդային երկրներում ենթակառուցվածքները խաթարվեցին, գործարաններ և այլ կառույցներ փակվեցին, ավերումներ տեղի ունեցան: Ինչպես նշում է հոդվածի հեղինակը, այսպիսի լուրջ հետևանքների պատճառներից մեկն այն էր, որ տնտեսական մի համակարգից մյուսին անցումն արմատական և անկանոն էր: Տարածաշրջանում ենթակառուցվածքների «ամենակտրուկ և արմատական» խափանումներից մեկը տեղի ունեցավ Հայաստանում։ Դրան նպաստեցին մի քանի գործոններ, այդ թվում՝ Ադրբեջանի հետ պատերազմը, գազի մատակարարման ուղիների շրջափակումը և 1988-ին Սպիտակի ավերիչ երկրաշարժը: Այս իրադարձությունները սկիզբ դրեցին, այսպես կոչված «մութ ու ցուրտ տարիներին, որոնք ձգվեցին մինչև 1995 թվականը: Էներգետիկ ճգնաժամի արդյունքում Աջիձորի գործարանը և արտադրամասը փակվեցին: 1990-ականների սկզբին դրանք մասնավորեցվեցին, այնուհետև մաս առ մաս վաճառվեցին: Աջիձորում գործազրկություն սկսվեց, էլեկտրականության և ջրի մատակարարումները խաթարվեցին, քաղաքն ամբողջովին զրկվեց կենտրոնական ջեռուցումից և հանրային տրանսպորտից: Այս պատկերն, ինչպես նկատում է հոդվածի հեղինակը, «կտրուկ հակադրվում էր խորհրդային շրջանում քաղաքի բարգավաճմանը»: Կենտրոնացված ջեռուցման համակարգի բացակայության պայմաններում քաղաքի բնակիչները ստիպված էին վերադառնալ փայտի վառարաններին, որոնք նրանք օգտագործում էին մինչև 1970-ականները: Ինչ-որ առումով նրանք «բախտավոր» էին՝ հաշվի առնելով, որ քաղաքը շրջապատված է անտառներով: Մարիայի տարեց զրուցակիցներից մեկը մի անգամ նկատեց․ - Մութ էր, այո՛: Բայց գոնե այնքան ցուրտ չէր, ինչքան Երևանում: Մենք հնարավորություն ունեինք փայտ հավաքելու։ Փայտի վառարանը Աջիձորի տներից մեկում, նկարը՝ Մարիայի Հեղինակն այնքան պատկերավոր է նկարագրում մութ ու ցուրտ տարիների հետքերը, որ թվում է, թե հայտնվել ես Աջիձորի տներից մեկում ու նայում ես պատուհաններին․ «Փայտե վառարանների (վերա)տեղադրումը պահանջում էր վերադասավորել կահույքն ու հեռացնել պատուհանների վերին ապակիները`  փոխարինելով դրանք տախտակներով, որոնց վրա բացված շրջանաձև անցքերով վառարանների խողովակներն էին անցկացվում: Մինչ օրս տները կրում են այս փոփոխությունների հետքերը՝ մրոտ, սև բծեր` պատուհանների մեջ բացված անհարթ ծխնելույզների շուրջ: Մութ ու ցուրտ տարիները խոր հետքեր են թողել բոլորի նրանց վրա, ովքեր ապրել են այդ ժամանակներում: Իմ զրուցակիցներից ամեն մեկն ունի դժվարությունների իր պատմությունը, որ մթության ու կարիքի մասին է»: Մարիայի հարևան Սեդան, օրինակ, հիշում է, թե ինչպես իր ամուսինը, սկեսուրը և երեք երեխաները կուչ էին գալիս խոհանոցում՝ միակ սենյակում, որտեղ «գրեթե նորմալ ջերմաստիճան» էր, քանի որ փայտի վառարանն այնտեղ էր դրված․ - Խոհանոցը դարձել էր մեր ննջասենյակը, ճաշասենյակը, հյուրասենյակը և գրասենյակը... Խոհանոցի սեղանը բազմաֆունկցիոնալ էր․ մոմերի լույսի ներքո մենք կարդում էինք, գրում և անում տնային բոլոր գործերը: Հեղինակը նշում է, որ հատկապես ծանր էր մանկահասակ երեխաներ ունեցող ընտանիքների վիճակը: Հեղինեն՝ Մարիայի հյուրընկալի մորաքույրը, պատմում էր․ - Երեխաների հետ կապված բոլոր գործերից մեջքդ ջարդվում էր: Պատկերացրեք՝ ձմեռվա ցրտին երեխային բարուրեր, շորերը լվանալ ու չորացնել... Ահավոր տարիներ էին։   Վերարտադրելով ոչ մի բանը Քանի որ հետխորհրդային շրջանում քաղաքային ենթակառուցվածքները փլուզվեցին, դրանց փոխարինելու եկան տնային ինքնաշեն լուծումները (DIY): Աջիձորում ինքնաշեն պրակտիկաները հաճախ արտահայտվում էին, ինչպես հեղինակն է գրում, «ջեռուցման անհատականացման» միջոցով. «Խճճված և անգամ վտանգավոր տեսք ունեցող ջեռուցման ինքնաշեն համակարգերը՝ խողովակներով, լարերով և ծխնելույզներով, գալարվում են պատերի և առաստաղների շուրջ՝ կախվելով բնակելի շենքերի պատուհաններից»: Խճճված լարեր Աջիձորում, նկարը՝ Մարիայի Մարիայի զրուցակիցներից մեկը՝ Զարուհին, որ հինգ երեխաների երիտասարդ մայր է, ապրում է իր գործազուրկ ամուսնու հետ։ Վերջինս շարունակ վերանորոգում և վերակառուցում է իրենց տունը: Զարուհին մի անգամ նկատեց․ - Սա կյա՞նք է: Նայե՛ք այս տանը, նայե՛ք այս փայտի վառարանին․․․ Ամուսինս ինքն է այն սարքել աղբից, ոչնչից բան է ստեղծել… Ջեռուցման կայանում մնացած անպետք մետաղական թիթեղներից։ …. Այսպես ենք մենք այստեղ գոյատևում՝ առանց որևէ բանի, մնացորդներով: Մեկ այլ բնակիչ՝ ինժեներ Միքայելը, որ ժամանակին աշխատելիս է եղել գործարանում, իր այգում շվաքարան (բիսեդկա) է սարքել գործարանից և բնակարաններից «փրկված» խողովակներով: - Ես այն հավաքեցի այն ամենից, ինչ հասանելի էր․․․ Իրականում՝ ոչնչից,- մի անգամ նշեց Միքայելը: Հեղինակի զրուցակիցները մետաղական թիթեղները նկարագրում էին որպես «ոչ մի բան» կամ «ոչինչ», քանի որ դրանք փակված գործարանի անպետք մնացորդներ են: Սակայն դրանք դառնում են «ինչ-որ բան»՝ ձեռք բերելով նոր արժեք որպես ինքնաշեն կառույցների մասեր, ինչպես օրինակ փայտի վառարանը կամ այգու շվաքարանը։   «Բան չկայի» նշանակությունները «Բան չկայի» ամենաառաջին իմաստը, որ Մարիան սովորեց դաշտային աշխատանքի սկզբում, շատ պարզ էր՝ «առանձնապես ոչինչ չկա» կամ «ամեն ինչ կարգին է»: Բայց ժամանակի ընթացքում նա հայտնաբերեց այս արտահայտության առնվազն երեք նոր իմաստներ: «Քանի գնում, այնքան ավելի մռայլ է դառնում»,- ասում է Մարիան: Երբ գիտնականը նոր էր տեղափոխվել Աջիձոր, նա հանդիպեց Երանուհուն՝ Մշակույթի տան տնօրենին: Երբ Երանուհին իմացավ, որ Մարիայի հետազոտությունն առնչվում է պատմությանը, հիշատակման արժանի միակ բանը, որ եկավ նրա մտքին, հին վանքն էր: Մարիան բացատրեց, որ ինքը հետաքրքրված է ժամանակակից պատմությամբ, և Երանուհին պատասխանեց՝ ոչ մի հետաքրքիր բան չկա ստեղ: Նրա պատասխանում Մարիան բացահայտեց «բան չկայի» երկրորդ իմաստը․ այս քաղաքում օտարականի համար հետաքրքիր բան չկա: Հեղինակը գրում է. «Նրա (Երանուհու,- խմբ․) խոսքից բխում է, որ միայն գրավիչ ու սովորականից անդին մի բան կարող է հետաքրքիր լինել ինձ նման օտարական մեկին: Օրինակ՝ հնագույն վանքը, որ բազմաթիվ պատմագիտական և հնագիտական հետազոտությունների թեմա է, համարվում է հետաքրքրության առարկա: Իսկ Աջիձորը, հակառակը, թերագնահատվում և նսեմացվում է, քանի որ ծանոթ է և չի ընկալվում որպես առանձնահատուկ մի բան»: Մարիան դաշտային աշխատանքներից առանց նկարների չի վերադառնում Ուսումնասիրելով Աջիձորի պատմությունը՝ Մարիան պարզեց, որ Աջիձորն, ինչպես շատ այլ քաղաքային կենտրոններ, ի սկզբանե որպես «ոչ մի բան» էր ընկալվում խորհրդային իշխանությունների կողմից, որոնք եկան այն արդիականացնելու՝ կառուցելով գործարանը, արտադրամասը, նոր բնակարաններ և կենտրոնական ջեռուցման համակարգը: Նույնիսկ այսօր շատ բնակիչներ մտածում են, որ «այստեղ բան չկար մինչև գործարանը»: Հեղինակն արտահայտության այս իմաստին տալիս է «գաղութային բան չկա / ոչինչ» անվանումը։ «Բան չկայի» չորրորդ իմաստն էլ ծագեց Երանուհու խոսքի երկրորդ մասից. - Ուղիղ կասեմ Ձեզ… Բան չկա․ փող չկա, ու կյանք չկա... Մարիան սա կոչում է «հարաբերական բան չկա / ոչինչ»: «Աջիձորը, որ ժամանակին ստեղծվեց ընկալվող ոչ մի բանից, այժմ վերադարձել է ոչ մի բանի: ․․․․ Եթե խորհրդային ժամանակների ոչ մի բանն ասոցացվում էր մոդերնիզմի ու նորը կառուցելու պատկերացումների հետ, ապա ի՞նչ է հետխորհրդային ոչ մի բանը: Դատարկ բնակարաններում դեռ կան իրեր, բայց չկան մարդիկ, որոնք դրանք տուն են դարձնում: Գործարանում դեռ կան սարքավորումներ, բայց արտադրությունը կանգ է առել: Նախկին դպրոցի շենքում հատակին ցրված են նստարանների մնացորդներ և ուսումնական նյութեր, բայց բացակայում են ուսուցիչներն ու աշակերտները»,- գրում է հեղինակը: Այս մի «բան չկան» Մարիայի զրուցակիցների խոսքում նշանակում է կարևոր իրերի և երևույթների բացակայություն: Մարիան այնքան տարվեց «բան չկայի» տարբեր իմաստներով, որ նույնիսկ առանձին հոդված նվիրեց այս արտահայտությանը: Նա ասում է, որ լրագրողական հոդվածներ գրելն ու երևույթները լայն հանրությանը բացատրելն օգնում է իրեն գլխում մշակել այն տեղեկությունները, որոնք հավաքում է դաշտային աշխատանքի ընթացքում, և դրանք ավելի լավ հասկանալ:   Նրանք եկան ու քանդեցին Մարիայի զրուցակիցները հավատում էին, որ 1990-ականները «միտումնավոր ավերման» տարիներ էին: Մի անգամ՝ Աշա անունով տարեց բնակիչներից մեկի հետ զբոսնելիս, Մարիան նրան հարցրեց, թե բլրի վրա ինչ ավերված շենք է երևում: Պարզվեց, որ դա ջեռուցման կայանն է: Երբ նա հարցրեց, թե ինչ է պատահել դրան, Աշան պատասխանեց. - Նրանք ավիրեցին։ - Ովքե՞ր են նրանք։ - Իշխող էլիտաները՝ Տեր-Պետրոսյանը, Քոչարյանը և նրանց ընկերները... Նրանք ավիրեցին ու վաճառեցին ամեն բան... Հեղինակը նշում է, որ Աշան ավիրումը վերագրում էր «նրանց» (Հայաստանի ներսում գործող կապիտալիստ-պետական դաշինքին) ոչ միայն ավիրման պատասխանատուներ գտնելու, այլ նաև այդ գործընթացից իրեն հեռացնելու համար։ «Երբ դու չես հասկանում, թե ով է ինչ-որ բան արել, սովորաբար ասում ես «նրանք»: ... Տեսականորեն, այս «նրանքն» այն ուժն է, որն ինչ-որ տեղ՝ հեռվում է, հասանելի չէ և սովորաբար կոռումպացված է: Եվ դու չունես իշխանություն դրա դեմ պայքարելու: Այստեղից էլ ծագում են դավադրության տեսություններ. նրանք փորձում են մեզ սպանել, նրանք փորձում են մեզ ոչնչացնել: Բայց դա պարզապես հարմար միջոց է` խոսելու այդ ուժի մասին, որ քո վերահսկողությունից դուրս է: Դա նաև խուսափելու միջոց է. ես դրա հետ կապ չունեմ, այդ նրանք են, ես ոչինչ չեմ արել»,- բացատրում է գիտնականը: Երբ Մարիան և Աշան մտան ջեռուցման կայան, այն լիովին դատարկ գտան․ սարքավրումներ չկային, բոլոր խողովակները կտրված էին։ «Մերկ պատերին դեռ մնացել են պոկված պղնձե լարերի և բացակայող ռադիատորների հետքերը: Պատուհանների տակ մնացել են միայն կեռերը, որոնցից մի ժամանակ ռադիատորներ էին կախված»,- ասվում է հոդվածում: Ցանկապատ դարձած ռադիատորները, նկարը՝ Մարիայի Ըստ հեղինակի՝ Հայաստանի Հանրապետությունն, ըստ երևույթին, չուներ բավարար միջոցներ կամ քաղաքական կամք՝ պահպանելու խորհրդային շրջանի կենտրոնացված ջեռուցման համակարգը կամ աջակցելու արդյունաբերությանը, բայց հենց Աջիձորի և հարակից տարածքների սովորական բնակիչներն էին, որ ֆիզիկապես քանդեցին ենթակառուցվածքը: Երբ Մարիան հարցրեց Աշային, թե ինչ են եղել սարքավորումներն ու խողովակները, վերջինս պարզապես ասաց` տարել են: Ինչպես նշում է հեղինակը, այս դեպքում Աշան դերանուն չգործածեց բայի հետ և չցանկացավ մանրամասնել. «Սակայն պարզ էր, որ Աշան «տանողներին» ավելի քիչ էր դատապարտում, քան «ավիրողներին»»: Հեղինակը նշում է՝ մարդաբան Քսենիա Չերկաևն օգտագործում է «հունձից հետո հասկերը հավաքել» փոխաբերությունը՝ նկարագրելու այն մանր գողությունները, որոնք հետևեցին հետխորհրդային շրջանի ավերմանը: Մեկ այլ մարդաբան՝ Մարտին Սաքսերը, նշում է, որ «այս ռազմավարությունը շատ չի տարբերվում վայրի խոտաբույսեր, հատապտուղներ կամ սնկեր հավաքելուց»: Հեղինակը բացարում է, որ նույնը տեղի ունեցավ Աջիձորում: Խորհրդային ժամանակներում այս իրերը հանրային սեփականություն էին, և պետության հեռանալուց հետո մարդիկ գտան դրանք վերօգտագործելու եղանակներ. «Արժեքավոր մետաղները վաճառվում էին որպես ջարդոն, իսկ ինչ հնարավոր չէր լինում վաճառել, վերաօգտագործում էին: Այսօր էլ Աջիձորով քայլելիս կարելի է ամենուր տեսնել այս քանդման և (վերա)կառուցման հետքերը: Կտրված խողովակները, մետաղական լարերը և ռադիատորները դարձել են մասնավոր տները և հողակտորները շրջապատող  ցանկապատներ: Մետաղական թիթեղներն օգտագործվում են տանիքներ ծածկելու, շվաքարաններ, պահեստներ, արտաքին զուգարաններ և այլն սարքելու համար»:   Որպեսզի հասկանայի «բան չկան», պետք է ինքս դառնայի «բան չկա» Աջիձորի պատմությունը բացահայտելն այնքան էլ հեշտ գործ չէր: 2022-ին Մարիան դեռ նոր սկսել էր հայերեն սովորել: Դաշտային աշխատանքների ավարտին արդեն նա բավականաչափ տիրապետում էր լեզվին՝ օգտագործելու համար, ինչպես ինքն է անվանում, զրույցների «ռուսերեն-հայերեն խառնուրդը»: «Ես սկսում էի հայերենով, մարդիկ պատասխանում էին: Ես չէի հասկանում, խնդրում էի թարգմանել, կամ մենք խոսում էինք ռուսերեն, ու ես հարցնում էի` ինչպե՞ս դա կասեք հայերեն: Այսպիսով, դա մի փոքր խճճված իրավիճակ էր: Բայց մյուս կողմից էլ ես շատ հետաքրքիր և, իրականում, բավականին օգտակար դիրքերում էի հայտնվում, քանի որ մարդիկ ստիպված էին լինում ինձ բացատրել շատ տարրական բաներ»,- ասում է Մարիան: Գիտնականին հանդիպած ամենամեծ դժվարություններից մեկն Աջիձորում բնակվելու ընթացքում տղամարդ բնակիչների մասնակցությամբ տհաճ միջադեպերն էին: Նա նշում է, որ որպես կին հետազոտող դաշտային աշխատանք կատարելը հեշտ չէ, իսկ սլավոնացի կին լինելը ստեղծում է լրացուցիչ մարտահրավերներ: «Ոչ միայն Հայաստանում է այդպես: Նախկին Խորհրդային Միության ամբողջ տարածքում կա այդ երևույթը, երբ սլավոնացի կանայք ընկալվում էին և դեռևս ընկալվում են որպես նվազ համեստ: Մենք մի փոքր այլ մշակույթ ունենք, որտեղ կանայք, կարող ենք ասել, ավելի ազատ են: Բայց տեղացի զրուցակիցների աչքերում դա ոչ թե ազատություն էր, այլ թեթևաբարո վարք», - բացատրում է նա: Մարիան ընդունում է, որ երբ որոշեց տեղափոխվել Հայաստան և սկսել իր հետազոտությունը, լիովին նախպատրաստված չէր այս կարծրատիպերին, և այդ է պատճառը, որ սկզբում նման բարդ փորձառություն ունեցավ: Գիտնականն ասում է, որ հիմա շատ զգուշավոր է ամեն հարցում: Մարիան նաև հիշում է, որ հենց եկավ Աջիձոր, դարձավ այնտեղի միակ «բանը» բնակիչների աչքերում: «Ինձնից ակնկալում էին պատմել հեռավոր երկրների, իմ, ընտանիքիս մասին: Երկար ժամանակ ես էի նորությունը, ես էի բանը», - հիշում է նա: Ի պատասխան՝ ես ժպտում եմ ու ասում․ - Մինչև որ դարձաք «բան չկա»: Հետևում է Մարիայի պատասխանը. - Ճիշտ այդպես: Դուք հիմա ծիծաղում եք, բայց դա իմ ռազմավարությունն էր՝ դառնալ «բան չկա»: - Հաջողվե՞ց։ - Այո՜, հաջողվեց: Ինչ-որ իմաստով, որպեսզի հասկանայի «բան չկան», պետք է ինքս դառնայի «բան չկա»։ Առաջին բանը, որ Մարիան արեց, իր արտաքինը փոխելն էր։ Նա սկսեց մազերը դեպի հետ ձիգ հյուսել, գունավոր հագուստը սև ու փակ հագուստով փոխարինել․ ո՛չ մի բաց կամ նեղ հագուստ: Այնուհետև նա սկսեց մտերիմ կապեր հաստատել իրեն հյուրընկալող ընտանիքի հետ, որպեսզի այն դառնար իրեն աջակցող և պաշտպանող մարդկանց ցանց: Մարիան ու նրա հյուրընկալի մայրը մտերիմ ընկերներ դարձան։  «Մենք սուրճ էինք խմում, միասին ինչ-որ բան էինք թխում, ես խնդրում էի նրան ինձ ճաշ եփել սովորեցնել, թողնել, որ այգու գործերում օգնեմ»,- հիշում է նա: Երբ ես հարցրի, թե ինչ հայկական ուտեստներ սովորեց պատրաստել, Մարիան հայերենով պատասխանեց. - Տոլմա, կլոր գաթա, ավելուկով աղցան։ Բայց ամենակարևոր քայլը, որ Մարիան ձեռնարկեց, իր ընտանիքին Աջիձոր բերելն էր: «Հիմա Դուք կծիծաղեք (ամուսինս այնքա՜ն ծիծաղեց), բայց ես այնտեղ տարա նրան և իմ երկու տղաներին: Ամուսինս քայլում էր առջևից, ես փոքր քայլերով հետևում էի նրան, և նա հարցնում էր՝ ի՞նչ է կատարվում: Հետո ես նրան տարա բոլոր այն մարդկանց մոտ, որոնց հետ խոսել էի, բոլոր մարդկանց մոտ, որոնց ճանաչում էի, և ասացի նրանց՝ սա իմ ամուսի՜նն է: Ես պտտվում էի նրա շուրջը, սուրճ մատուցում և ինձ պահում այնքան (որ բառն է՞ր)  համեստ, հանգիստ (վերջին բառերն ասում է հայերենով,- խմբ․)», - պատմում է նա: Մարիան այսօրվա պես հիշում է 2023-ի հուլիսյան առավոտներից մեկը։ Նա իր որդիների հետ անցնում էր կենտրոնական հրապարակով, որտեղ տղամարդկանց մի խումբ հավաքված էր շվաքարանում (բիսեդկա): «Տղամարդիկ նույնիսկ չշրջվեցին ինձ նայելու: Դա առաջին անգամն էր, որ նրանք չնայեցին: Ու ես հասկացա, որ դարձել եմ «ոչ մի հետաքրքիր բան»: Վերջապե՜ս», - ասում է նա:   *** 2023-ի հունիսն էր: Մարիան նստած էր Աջիձորի կենտրոնական հրապարակում և դիտարկում էր շուրջը: Աշան անցնում էր իր երկնագույն Լադայով: Նա կանգնեցրեց մեքենան, իջեցրեց պատուհանն ու ձայն տվեց Մարիային. - Էլի հրապարակո՞ւմ ես: Չձանձրացա՞ր: Ստեղ բան չկա․ ո՛չ մի հետաքրքիր բան: Սպասելու բան չկա: Բոլորը թողնում գնում են, ու դու էլ պետք է հեռանաս, աղջիկ ջան․․․ Մարիան, սակայն, նշում է՝ «բան չկան» այս պատմության միայն առաջին մասն է։ Չնայած ամեն ինչին՝ մարդիկ դեռ ապրում են Աջիձորում: Բնակիչները՝ հատկապես կանայք, վերօգտագործում են անսարք առարկաները, մինչ տղամարդիկ հաճախ են մեկնում արտագնա աշխատանքի ու  դրամական փոխանցումներ անում: Սփյուռքի կապիտալը գալիս է քաղաք՝ փորձելով այստեղ ինչ-որ մի «բան» բերել: Առաջիկայում լույս են տեսնելու Մարիայի գիտական նոր հոդվածները, որտեղ նկարագրված է, թե ինչպես են մարդիկ ապրում Աջիձորում՝ իրենց ընկալած «բան չկայի» հետ կողք կողքի։  «Ստեղծելով ինչ-որ բան ոչնչից, ինչպես Աստված ստեղծեց բանը դատարկությունից, որն ի սկզբանե էր»,- ասում է գիտնականը: Հեղինակ՝ Աննա ՍահակյանԼուսանկարները՝ Ռոման ԱբովյանիԳլխավոր նկարը՝ Սուսինա Խաչատրյանի Կարդացեք նաև «Հանրագիտ» շարքի նախորդ հոդվածը՝ «Պատերազմ և խաղաղություն․ հաղթանակի հակադիր նարատիվները Հայաստանում և Ադրբեջանում | Հանրագիտ»   «Հանրագիտ» շարքն իրականացվում է «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի» (ԵԳԱԾ) ֆինանսավորմամբ։      
19:50 - 30 ապրիլի, 2025
Դատարանը տեսակապով հարցաքննեց 73-հոգանոց վաշտի զոհվելու գործով տուժողների իրավահաջորդներին

Դատարանը տեսակապով հարցաքննեց 73-հոգանոց վաշտի զոհվելու գործով տուժողների իրավահաջորդներին

Հադրութի նախկին բնակիչ Վեներա Ղարայանն այսօր տեսակապով հարցաքննվեց իր կրտսեր որդու՝ Դավիթ Ղարայանի վերաբերյալ քրեական գործով։  Դավիթը մեկն է «Մարտունի 3» զորամասի 73-հոգանոց այն վաշտից, որը 2020 թ․ հոկտեմբերի 11-ին «9-րդ կմ» կոչվող տեղանք հասնելու փոխարեն խորացել է մինչեւ Հադրութ քաղաք եւ ընկել շրջափակման մեջ։ Վաշտի ողջ անձնակազմը զոհվել է։ Վեներա Ղարայանը պատերազմում կորցրել է նաեւ ավագ որդուն եւ ամուսնուն։ Առողջական խնդիրների պատճառով նա դատարան ներկայանալ չի կարողացել։  Պատասխանելով հանրային մեղադրող Վազգեն Վարդանյանի հարցերին՝ որդեկորույս այրին պատմեց, որ Դավիթը Մարտունու զորամասում ծառայել է որպես սերժանտ։ Վերջին անգամ որդու հետ հոկտեմբերի 10-ին է խոսել․  «Իրենց տեղափոխվել են Հադրութ, բայց ես դրա մասին տեղյակ չէի, ծառայության ժամանակ նա ոչ մի բան չէր ասում, հետո եմ իմացել․․․ Ուզում էինք Դավիթին գտնել, բայց հոկտեմբերի 14-ին ամուսինս զոհվեց մեծ տղուս հետ, ասացին՝ Դավիթենց ուղարկել են ապահով տարածք, ինչ-որ պահեստներ, ես ասում էի՝ ի՞նչ պահեստներ, ասացին՝ ոչ մեկը դրա մասին չի խոսում, քանի որ դավաճանները շատ են․․․ Չկարողացա մեկնել Ղարաբաղ, որովհետեւ պիտի ամուսնուս հուղարկավորեինք․․․»։ Մեղադրողի հարցին՝ տեղյա՞կ է, թե ով է զորքին ուղարկել այնտեղ, Վեներա Ղարայանը պատասխանեց՝ Գոռ Իշխանյանը։ Իշխանյանը եղել է հիշյալ զորամասի հրամանատարը։ Նա է այժմ մեղադրվում ծառայողական պարտականությունների նկատմամբ անփույթ վերաբերմունք դրսեւորելու համար։ Մեղադրյալի աթոռին է նաեւ ՊԲ օպերատիվ բաժնի պետ Նվեր Մարտիրոսյանը։  Նրանք առաջադրված մեղադրանքը չեն ընդունում։ Տուժողի իրավահաջորդին հարցեց հղեց նաեւ Գոռ Իշխանյանի պաշտպան Դավիթ Կարապետյանը։ Հետաքրքրվեց՝ տեղյա՞կ է, թե «9-րդ կմ» կոչվող տարածքից մինչեւ Հադրութ որքա՞ն է։ Ի պատասխան՝ տիկին Վեներան ասաց․ «Ես հադրութում եմ մեծացել, 5 մատիս պես ծանոթ եմ 9 կմ-ին։ 9 կմ է։ Ես լսել եմ, որ իրենց ուղարկել են 9 կմ, բայց ռազմական գործողությունների ժամանակ տենց բան չկա, որ բաց տարածքում հանես, էդքան զորքին պահես»։ - Իսկ տեղյա՞կ եք, որ Ջալալ Հարությունյանի հրամանով՝ «9-րդ կմ» կոչվող խաչմերուկում զորքին պետք է կդիմավորեր Կարեն Առստամյանը,- հարցրեց Դավիթ Կարապետյանը։- Որ ասեցիք, հիշեցի, հա։- Իսկ տեղյա՞կ եք՝ ինչու չի դիմավորել։- Չէ, չգիտեմ։- Ո՞ւմ մեղավորությունն եք տեսնում կատարվածի մեջ։- Գոռ Իշխանյանից մինչեւ Ջալալ մեղադրում եմ, սաղ էլ անփույթ վերաբերմունք են ցուցաբերել,- պատասխանեց Վեներա Ղարայանը։ Նշենք, որ հիշյալ Կարեն Առստամյանը, որ 18-րդ հրաձգային դիվիզիայի հրամանատարն էր, այս գործով ունեցել է մեղադրյալի կարգավիճակ, սակայն հետագայում նրա նկատմամբ քրեական հետապնդումը դադարեցվել է։ Այժմ նա հետախուզման մեջ է մեկ այլ գործի շրջանակում։ Նվեր Մարտիրոսյանին Վեներա Ղարայանը չէր ճանաչում։ Դատարանն այսօր տեսակապով հարցաքննեց նաեւ երկու տուժողի իրավահաջորդի, որոնք գտնվում էին ՀՀ-ից դուրս։ Նրանցից մեկը զոհված զինծառայող Առուշ Խաչատրյանի մայրն էր՝ Լուսինե Սարգսյանը։ Նա եւս նշեց, որ որդու հետ կապը կորել է հոկտեմբերի 10-ից․ «Բոլորին զանգել ենք, ում համարը ունեինք՝ ծանոթ–անծանոթ, ես էլ, եղբայրս էլ, ասել են՝ բունկերներում են, ոչ մի բան չկա, ու անընդհատ նույն բանը․․․ Ամուսինս մեկնել է Ղարաբաղ, տեսել է Գոռ Իշխանյանին, նա էլ ասել է՝ ես մեղավոր չեմ, վերեւից հրաման է եղել»։ - Ինչ–որ մեկին մեղադրո՞ւմ եք,- հարցրեց Իշխանյանի պաշտպանը։- Մեղադրանքը էն է, որ պիտի չուղարկեին, եթե գիտեին, որ Հադրութը գրավված է։- Ո՞վ չուղարկեր։- Գոռը, ես իրեն գիտեմ, պիտի չուղարկեր, զուտ էդ, իրավունք չուներ ուղարկելու էնտեղ։- Իսկ որ Ջալալ Հարությունյանի կողմից հրաման է եղել, կարո՞ղ էր չենթարկվել,- հարցրեց պաշտպանը։ Մեղադրողը, սակայն, առարկեց հարցի դեմ՝ նշելով, որ այն մասնագիտական է։ Հաջորդիվ հարցաքննվեց Ալեքս Գեւորգյանը՝ Մարտունու Ճարտար գյուղից։ Նա եւս գտնվում էր ՌԴ-ում եւ մեղադրյալներից միայն Գոռ Իշխանյանին էր ճանաչում․ «Վերջին անգամ եղբորս հետ զրուցել ենք հոկտեմբերի 10-ին, 11-ին մի քանի անգամ զանգել ենք, չի ստացվել, Գոռին եմ զանգել, ասել է՝ սաղ նորմալ է, կապ չկա, բայց չի ասել՝ որտեղ,  ասել է՝ հեսա գնում ենք՝ հանենք, հեսա գնում ենք՝ հանենք․․․»։ Գեւորգյանին հայտնի էր, որ Գոռ Իշխանյանին հրաման է տվել Ջալալ Հարությունյանը, բայց զորքին դիմավորելու ոչ ոք չի եկել, ինչի հետեւանքով էլ նրանք ընկել են շրջափակման մեջ։ Նրա տեղեկություններով՝  հոկտեմբերի 10-11-ին Հադրութի կեսը արդեն թուրքերի հսկողության ներքո էր։ Դատարանը այսօր պետք է հարցաքններ նաեւ մի քանի այլ տուժողի իրավահաջորդի, սակայն դատական նիստը անորոշ ժամանակով հետաձգվեց։ Հակակոռուպցիոն կոմիտեի քննիչները ժամանեցին դատարան՝ գործը քննող դատավոր Արտուշ Գաբրիելյանի վերաբերյալ կաշառքի դեպքի առթիվ նախաձեռնված վարույթի շրջանակում քննչական գործողություններ իրականացնելու։ Ավելի ուշ պարզ դարձավ, որ գլխավոր դատախազը դիմել է Բարձրագույն դատական խորհրդին՝ դատավոր Արտուշ Գաբրիելյանի նկատմամբ քրեական հետապնդում իրականացնելու եւ նրան ազատությունից զրկելու համաձայնություն ստանալու նպատակով։  Հավելենք, որ  Քրեական դատավարության համաձայն՝ այն բացառիկ դեպքերում, երբ առողջական վիճակի կամ Հայաստանի Հանրապետության սահմաններից դուրս գտնվելու պատճառով հարցաքննության ենթակա անձի ներկայությունը դատարանում անհնար է կամ կարող է սպառնալ հարցաքննվողի անվտանգությանը կամ վտանգել ցուցմունքի արժանահավատությունը կամ երբ առկա է անչափահաu տուժողի կամ վկայի իրավաչափ շահերի պաշտպանության անհրաժեշտություն, դատարանը կողմի միջնորդությամբ կամ սեփական նախաձեռնությամբ իրավասու է հարցաքննությունը կատարելու տեսահաղորդակցության տեխնիկական միջոցների օգտագործմամբ՝ տեսակապի միջոցով: Տեսակապի միջոցով հարցաքննությունը հարցաքննվողի գտնվելու վայրում ապահովում է դատարանի որոշած անձը: Թե տվյալ դեպքում ով է հանդիսացել այդ երաշխավոր անձը, դատական նիստում չքննարկվեց։   Միլենա Խաչիկյան
23:26 - 29 ապրիլի, 2025
Դատավոր Արտուշ Գաբրիելյանի վերաբերյալ գործն առնչվում է կաշառք ստանալուն

Դատավոր Արտուշ Գաբրիելյանի վերաբերյալ գործն առնչվում է կաշառք ստանալուն

Դատավոր Արտուշ Գաբրիելյանի մասնակցությամբ ապացուցողական գործողություն է իրականացվել կաշառք տալու, ստանալու և կաշառք ստանալուն օժանդակելու դեպքերի առթիվ նախաձեռնված քրեական վարույթի շրջանակում։ Այս մասին «Ինֆոքոմի» հարցին ի պատասխան՝ հայտնել է Հակակոռուպցիոն կոմիտեի մամուլի քարտուղար Մարինա Օհանջանյանը․ «Կաշառք տալու, ստանալու և կաշառք ստանալուն օժանդակելու դեպքերի առթիվ ՀՀ քրեական օրենսգրքի համապատասխան հոդվածներով ՀՀ հակակոռուպցիոն կոմիտեում նախաձեռնված քրեական վարույթի շրջանակներում 2025 թվականի ապրիլի 29–ին Երևան քաղաքի առաջին ատյանի ընդհանուր իրավասության քրեական դատարանի Շենգավիթ նստավայրում ՀՀ դատական իշխանության ներկայացուցչի մասնակցությամբ իրականացվել է ապացուցողական գործողություն։ Քրեական վարույթով նախաքննությունը շարունակվում է»,- մեր զրույցում նշեց Օհանջանյանը։ Նշենք, որ դատավորի նկատմամբ քրեական հետապնդում հարուցելու համար Գլխավոր դատախազությունը պետք է դիմի Բարձրագույն դատական խորհրդին։ ԲԴԽ խոսնակ Ծովինար Խաչատրյանը, սակայն, սրա վերաբերյալ հրապարկման ենթակա տեղեկություն դեռեւս չունի, իսկ Դատախազություն մեր զանգերն այս պահին անպատասխան են։ Հիշեցնենք, Երեւանի ընդհանուր իրավասության քրեական դատարանի Շենգավիթի նստավայրում դատավոր Արտուշ Գաբրիելյանի նախագահությամբ այսօր առավոտյան ընթանում էր դատական նիստ, որն ինչ-որ պահի անորոշ ժամանակով ընդմիջվեց․ պատճառն այն էր, որ Հակակոռուպցիոն կոմիտեի քննիչներն էին եկել դատարան՝ իրականացնելու քննչական գործողություններ։ Ավելի ուշ պարզ դարձավ, որ այդ գործողություններն առնչվում են հենց դատավոր Արտուշ Գաբրիելյանին։  Միլենա Խաչիկյան
16:26 - 29 ապրիլի, 2025
Քննչական գործողություններ՝ դատավոր Արտուշ Գաբրիելյանի առնչությամբ․ Շենգավիթի դատարանում լարված իրավիճակ է

Քննչական գործողություններ՝ դատավոր Արտուշ Գաբրիելյանի առնչությամբ․ Շենգավիթի դատարանում լարված իրավիճակ է

Երեւանի ընդհանուր իրավասության քրեական դատարանում այս պահին լարված իրավիճակ է․ Հակակոռուպցիոն կոմիտեի քննիչներն այստեղ քննչական գործողություններ են իրականացնում։ «Ինֆոքոմը» ներկա էր դատավոր Արտուշ Գաբրիելյանի նախագահությամբ ընթացող դատական նիստին, երբ այն 10 րոպեով ընդմիջվեց։ Հանրային մեղադրող Վազգեն Վարդանյանը տեղեկացրեց, որ շատ կարեւոր, անհետաձգելի զանգ է ստացել եւ դուրս եկավ նիստերի դահլիճից։ Րոպեներ անց դատարանի միջանցքից աղմուկի եւ իրարանցման ձայներ լսվեցին։ Դատավորի նիստերի քարտուղարը տեղեկացրեց, որ նիստը հետաձգվում է անորոշ ժամանակով։ Քիչ անց պարզեցինք, որ քննչական գործողություններն առնչվում են հենց դատավոր Արտուշ Գաբրիելյանին։ Գործով տուժողները մեզ տեղեկացրին, որ նկատել են՝ ինչպես են քննիչները Գաբրիելյանին ուղեկցում այլ սենյակ։ Փորձեցինք մանրամասներ ճշտել Հակակոռուպցիոն կոմիտեից, որի մամուլի քարտուղար Մարինա Օհանջանյանը «Ինֆոքոմի» հարցին ի պատասխան հայտնեց միայն, որ քննիչները դատարանում իրականացնում են քննչական գործողություններ իրենց մոտ քննվող վարույթի շրջանակում։ Հաշվի առնելով, որ դատավորի նկատմամբ քրեական հետապնդում իրականացնելու համար անհրաժեշտ է Բարձրագույն դատական խորհրդի թույլտվությունը՝ դիմեցինք նաեւ ԲԴԽ մամուլի քարտուղար Ծովինար Խաչատրյանին, որը եւս մանրամասներ չհայտնեց՝ նշելով, որ նորությունները հրապարակվում են դատական իշխանության պաշտոնական կայքում։ Նշենք, որ Արտուշ Գաբրիելյանի նախագահությամբ այսօր ընթանում էր 44-օրյա պատերազմի ժամանակ Հադրութի Այգեստան գյուղում Մարտունու N զորամասի 3-րդ հրաձգային գումարտակի 7-րդ վաշտի 73-հոգանոց անձնակազմի զոհվելու հանգամանքների վերաբերյալ դատաքննությունը։ Կատարվածից հետո որդեկորույս ծնողները մտահոգություն հայտնեցին, որ դատավորի հավանական փոփոխության դեպքում իրենց որդիներին առնչվող գործի քննությունը պետք է նորից սկսվի, մինչդեռ գործով քրեական պատասխանատվության ենթարկվելու վաղեմության ժամկետների լրանալուն մնացել է 6 ամիս։ Հիշեցնենք, որ 2024 թ․ նոյեմբերին Գլխավոր դատախազության ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման գործերով վարչությունը պահանջ է ներկայացրել Հակակոռուպցիոն դատարանին՝ դատավոր Արտուշ Գաբրիելյանից և նրան փոխկապակցված անձանցից հօգուտ Հայաստանի Հանրապետության բռնագանձել 5 անշարժ գույք, 4 տրանսպորտային միջոց, 1 իրավաբանական անձում մասնակցություն, 62 միլիոն 811 հազար դրամ, 1 բնակելի տան միջին շուկայական արժեքի չափով գումար: Հակակոռուպցիոն դատարանը հայցադիմումը վարույթ էր ընդունել։ 2024 թ․ սեպտեմբերին Արտուշ Գաբրիելյանը ենթարկվել էր նաեւ կարգապահական պատասխանատվության։ Բարձրագույն դատական խորհուրդը նրան հայտարարել էր խիստ նկատողություն։   Միլենա Խաչիկյան
13:05 - 29 ապրիլի, 2025
Մեղադրողը միջնորդեց 18 տարվա ազատազրկման դատապարտել մայոր Իշխան Վահանյանին

Մեղադրողը միջնորդեց 18 տարվա ազատազրկման դատապարտել մայոր Իշխան Վահանյանին

44-օրյա պատերազմի ժամանակ Ջրականի 5-րդ ուսումնական գումարտակի հրամանատար Իշխան Վահանյանի վերաբերյալ քրեական գործի քննությունը մոտենում է ավարտին։  Շուրջ 3 տարվա քննությունից հետո Երեւանի ընդհանուր իրավասության քրեական դատարանում այսօր հրապարակվեց մեղադրական ճառը։ Հանրային մեղադրող, Զինվորական դատախազության ավագ դատախազ Գեւորգ Ավետիսյանը միջնորդեց Վահանյանին մեղավոր ճանաչել մեղսագրվող հանցանքների կատարման մեջ՝ դատապարտելով նրան 18 տարի ժամկետով ազատազրկման։ Հիշեցնենք՝ մայոր Իշխան Վահանյանը մեղադրվում է պատերազմի ժամանակ անձնական շահագրգռվածությունից ելնելով՝ իշխանության անգործության եւ մարտի դաշտը ինքնակամ լքելու մեջ: Նա կալանավորված է եւ առաջադրված մեղադրանքը չի ընդունում։ Ճառի սկզբում հանրային մեղադրող Գեւորգ Ավետիսյանը մանրամասն հիշեցրեց իրադարձությունները, որ նկարագրված են Իշխան Վահանյանի մեղադրանքում, ապա առանձնացրեց ու վերլուծեց այն բոլոր ցուցմունքները, որոնք, ըստ նրա, արժանահավատ են եւ հաստատում են Վահանյանի մեղքը։  Նշենք, որ ճառը դատավարության կողմերի եզրափակիչ ելույթն է, որի ընթացքում նրանք ամփոփում են ողջ դատաքննությունը՝ հիշատակելով դատարանում հետազոտված այն բոլոր ապացույցները, որոնցով, իրենց գնահատմամբ, հաստատվում կամ հերքվում է մեղադրանքը։ Կատարվածի հետեւանքով զոհվել է առնվազն 16, վիրավորվել 6, գերեվարվել 7 զինծառայող Մեղադրական ճառի համաձայն՝ իրադարձությունները տեղի են ունեցել հետեւյալ կերպ․ 2020 թ․ հոկտեմբերի 8-ին Ջրականի զորամասի հրամանատար Արթուր Քարամյանը Իշխան Վահանյանին հրաման է տվել իր ենթակայության ներքո գտնվող գումարտակի անձնակազմի հետ տեղափոխվել Արցախի Հանրապետության Հադրութ քաղաքի մոտակայքում գտնվող Խուռհատ սար եւ իրականացնել հիշյալ վայրում տեղակայված մարտական դիրքերի պաշտպանությունը՝ կանխելով հակառակորդի առաջխաղացումը: Հոկտեմբերի 9-ին հրամանը կատարվել է։ Հոկտեմբերի 10-ին՝ ժամը 12:00-ի սահմաններում, հակառակորդն անցել է հարձակման։ Ըստ մեղադրանքի՝ մարտական գործողությունների ժամանակ Իշխան Վահանյանը չի կատարել մի շարք իրավական ակտերով իր վրա դրված պարտականությունները եւ որևէ միջոց չի ձեռնարկել առաջադրված խնդրի կատարումն ապահովելու ուղղությամբ։ Փոխարենը նա, այլ մարտական գործողությունների ընթացքում աջ ազդոսկրի վերին շրջանում բեկորային թեթև վնասվածք ստանալը որպես պատրվակ օգտագործելով, վերցրել է վերադաս հրամանատարության հետ կայուն կապ հաստատելու համար նախատեսված «Հայտեռա» տեսակի միակ կապի միջոցը, պարտականությունների կատարումը տեղակալներից որևէ մեկին չի փոխանցել,  անձնակազմին թողել է առանց պատշաճ ղեկավարման եւ ղեկավարման միջոցների եւ ինքնակամ լքել մարտադաշտը։ Հանրային մեղադրող Գեւորգ Ավետիսյանը Մեղադրող Գեւորգ Ավետիսյանն ընդգծեց՝ Վահանյանի դրսևորած իշխանության անգործությունն անզգուշությամբ առաջացրել է ծանր հետևանքներ։ Մասնավորապես, 5-րդ գումարտակի անձնակազմը, մնալով առանց պատշաճ հրամանատարական ղեկավարման եւ կապի միջոցի, մատնվել է խուճապի, փորձել է հնարավոր միջոցներով պաշտպանվել, սակայն համակարգված մարտական գործողություններ վարելու և միասնական ղեկավարման բացակայության պայմաններում դա նրանց չի հաջողվել։ Հնարավորություն չունենալով վերադաս շտաբից տեղեկանալ հակառակորդի՝ Հադրութ քաղաք ներթափանցելու վերաբերյալ՝ գումարտակի անձնակազմի մի մասը նահանջել է այդ ուղղությամբ, որոնցից, ի թիվս այլոց (առ այսօր Խուռհատ սարի մարտական օպերացիային մասնակցած անձանց ամբողջական ցանկ առկա չէ-հեղ․), զոհվել են պարտադիր ժամկետային զինծառայողներ՝ Տիգրան Ագանեսյանը Նարեկ Ղազարյանը Հարութ Ղարախանյանը Սուրեն Խեչումյանը Էրիկ Մարտիրոսյանը Արտաշես Այվազյանը Հայկ Հարությունյանը Սասուն Պետրոսյանը Ալբերտ Ստեփանյանը Սամվել Սամբատովը Կարեն Ներսեսյանը Գրիշա Գրիգորյանը Դավիթ Ադոյանը Արտյոմ Մկրտչյանը Արման Գաբրիելյանը Ռաֆիկ Սահակյանը։  Հակառակորդի կողմից գերեվարվել են՝ Էրիկ Գասպարյանը Ալբերտ Գրիգորյանը Նարեկ Սիրունյանը Էրիկ Խաչատրյանը Ռոբերտ Վարդանյանը Կարեն Մանուկյանը Արայիկ Գալստյանը։ Տարբեր աստիճանի մարմնական վնասվածքներ են ստացել պարտադիր ժամկետային զինծառայողներ՝  Արման Արմաղանյանը Արթուր Հարությունյանը Նիկոլայ Ստեփանյանը Դավիթ Սահակյանը Արսեն Այվազյանը Ռուսլան Թումանյանը։ Մեղադրողը պնդեց՝ Վահանյանը, որպես հրամանատար, պարտավոր է եղել անձնուրաց ծառայել եւ եղած միջոցներով ազդել մարտի վրա Ըստ մեղադրողի՝ առաջին հարցը, որը Իշխան Վահանյանին առաջադրված մեղադրանքի շրջանակում ենթակա է քննարկման, նրա պետ կամ պաշտոնատար անձ հանդիսանալու հանգամանքն է (375-րդ հոդվածով նախատեսված հանցագործության սուբյեկտ). «Քրեական գործով ձեռք բերված և հետազոտված՝ ՊԲ նախկին հրամանատարի՝ 09.10.2020 թվականի թիվ 2224-Ա հրամանի համաձայն՝ Իշխան Վահանյանը նույն օրն ազատվել է զորամասի 5-րդ հրաձգային գումարտակի հրամանատարի տեղակալ-շտաբի պետի պաշտոնից և նշանակվել՝ որպես նույն գումարտակի հրամանատար: Որպես այդպիսին, ամբաստանյալ Վահանյանը եւս, թե՛ նախաքննության և թե՛ դատաքաննության ընթացքում չվիճարկեց իր կողմից պաշտոնատար անձ հանդիսանալու հանգամանքը»,- նշեց մեղադրողը։ Երկրորդ հարցը, ըստ նրա, հետևյալն է. 2020 թ․ հոկտեմբերի 10-ի դրությամբ Իշխան Վահանյանի վրա օրենքով կամ այլ իրավական ակտերով դրված եղե՞լ են այնպիսի պարտականություններ, որոնք նա պարտավոր էր կատարել Խուռհատ սարում տեղի ունեցած մարտական գործողությունների, ինչպես նաև ստորաբաժանման նահանջը կազմակերպելու և իր պարտականությունները ենթակա անձնակազմի սպաներից որևէ մեկին փոխանցելու ժամանակ։ Մեղադրող Գեւորգ Ավետիսյանը մանրամասն թվարկեց «ՀՀ ԶՈՒ ներքին ծառայության կանոնագիրքը հաստատելու մասին» ՀՀ օրենքով եւ Մարտական կանոնադրությամբ սահմանված զինծառայողի, հրամանատարի, գումարտակի հրամանատարի, շտաբի պետի այն պարտականությունները, որոնք տվյալ դեպքում վերաբերելի են Վահանյանին․ Հրամանատարը (պետը) պատասխանատու է ենթակա անձնակազմի կողմից զինվորական ծառայության անվտանգության պահանջների կատարման համար և  պարտավոր է  միջոցներ ձեռնարկել անձնակազմին զոհվելուց, խեղվելուց զերծ պահելու համար, սահմանել անվտանգության ապահովման անհրաժեշտ պահանջներ, մարտական ծառայության ժամանակ պահանջել ենթականերից խստագույն կատարել նշված պահանջները: Գումարտակի  հրամանատարն անձամբ պատասխանատու է ընդունվող որոշումների, ենթակա ստորաբաժանումների ճիշտ կիրառման և նրանց՝ առաջադրված խնդիրների կատաման համար: Նա պարտավոր է սահմանված ժամկետներում կազմակերպել ավագ պետի առաջադրված խնդիրների կատարումը, ղեկավարել ենթակա ստորաբաժանումների անմիջական նախապատրաստությունը մարտին (ստացած խնդրի կատարմանը), ինչպես նաև անընդհատ ու հաստատակամորեն ղեկավարել նրանց, հետևողականորեն հասնել ընդունած որոշումը սահմանված ժամկետներում կատարելուն: Գումարտակի նահանջը կազմակերպվում ու իրականացվում է ստորաբաժանումները հակառակորդի գերազանցող ուժերի հարվածներից հեռացնելու, հետագա գործողությունների համար ավելի բարենպաստ դիրք զբաղեցնելու, այլ ուղղություններում օգտագործելու համար ուժերի մի մասն ազատելու (դուրս բերելու) նպատակով: Այն անցկացվում է միայն ավագ պետի հրամանով կամ թույլտվությամբ, պետք է մանրակրկիտ նախապատրաստվի և իրականացվի կազմակերպված ու գաղտնի՝ գումարտակը (վաշտը) մարտունակ վիճակում  (Ձեր ուշադրություննեմ հրավիրում այդ պահանջին) ժամանակին որոշված շրջան (Սա ևս կարևոր է մեղադրանքի հիմնավորվածությունը քննարկելու տեսանկյունից) հասնելով կամ նշանակված պաշտպանության շրջանը զբաղեցնելով [...]»։ [...] Գեւորգ Ավետիսյանը հիշատակեց նաեւ մի քանի վկաների ցուցմունքներ, որոնք եւս փաստել են, որ հրամանատարի վրա դրված են եղել վերոնշյալ պարտականությունները։ Նախագահող դատավոր Ջոն Հայրապետյանը Օրինակ՝  18-րդ հրաձգային դիվիզիայի նախկին հրամանատար, պահեստազորի գեներալ-մայոր Կարեն Առստամյանը հայտնել է, որ ըստ մարտական կանոնագրքերի՝ վիրավորման դեպքում մարտի դաշտից դուրս գալու պարագայում հրամանատարը, սահմանված կարգի համաձայն, պարտավոր է իր լիազորությունները և իր մոտ առկա կապի միջոցները փոխանցել իրեն փոխարինողին և այդ մասին հայտնել վերադասին։ Մեկ այլ վկա վկա, զորամասի օպերատիվ բաժանմունքի նախկին պետ-շտաբի պետի տեղակալ, փոխգնդապետ Ռյուրիկ Սեմյոնովը հայտնել է, որ ըստ Մարտական  կանոնադրոության՝ նահանջը պետք է իրականացվի կազմակերպված, որպեսզի ենթակա անձնակազմը տեղյակ լինի իր հետագա գործողությունների մասին, իմանա, թե որ ուղղությամբ է դուրս գալու և չընկնի խուճապի մեջ: Նույն գումարտակի հրամանատարի նախկին տեղակալ-շտաբի պետ Հայկազ Գրիգորյանն էլ հայտնել է, որ Իշխան Վահանյանը, Մարտական կանոնադրությունների համաձայն, պարտավոր է եղել մինչ հեռանալը իր փոխարեն, եթե անգամ վիրավորում էր ստացել, նշանակել պաշտոնակատար, խնդիրներ առաջարել եւ այդ մասին զեկուցել վերադասին ու փոխանցել կապի միջոցները․ «Վերը նշված, ինչպես նաև քրեական գործում առկա այլ ապացույցների վերլուծությունից ակնհայտ է, որ գործով հաստատվել է 10.10.2020 թվականի դրությամբ գումարտակի հրամանատար հանդիսացող Իշխան Արմենի Վահանյանի վրա ՀՀ ԶՈՒ ներքին ծառայության կանոնագրքի և մարտական կանոնադրության՝ առաջադրված մեղադրանքում նշված կետերով դրված պարտականությունների առկայությունը: Մասնավորապես այն, որ Իշխան Վահանյանը պարտավոր է եղել անձնուրաց կերպով ծառայել իր ժողովրդին, արիաբար, հմտորեն, չխնայելով սեփական արյունը և նույնիսկ կյանքը, պաշտպանել հայրենիքը, անսասան տանել զինվորական ծառայության դժվարությունները, խստորեն պահպանել ՀՀ Սահմանադրությունն ու օրենքները,  հմտորեն ղեկավարել գումարտակը, իր բացակայության դեպքում պարտականությունների կատարումը թողնել տեղակալին, մարտի վճռական պահերին գտնվել առավել կարևոր ուղղությունում և իր ենթակայության տակ եղած ուժերով ու միջոցներով ժամանակին ազդել մարտի վրա, իրավիճակի կտրուկ փոփոխության դեպքում ավագ պետի ընդհանուր մտահղացման սահմաններում ընդունել նոր որոշում և խնդիրներ առաջադրել ենթակա ստորաբաժանումներին, պաշտպանության շրջանը շրջանցելու դեպքում կազմակերպել շրջանաձև պաշտպանություն և շարունակել պահել զբաղեցրած դիրքերը, իսկ հարկադրաբար նահանջի անհրաժեշտության դեպքում ավագ պետի հրամանով կամ թույլտվությամբ, կանոնադրությամբ սահմանված կարգով, կազմակերպել ստորաբաժանման նահանջը՝ սահմանելով այն շրջանը, որտեղ պարտավոր է նահանջել գումարտակը»,- պնդեց մեղադրողը։ Ըստ մեղադրողի՝ բազում ցուցմունքներով հերքվել է Վահանյանի այն պնդումը, թե ինքը կատարել է իր պարտականությունները Երրորդ հարցն էլ, ըստ մեղադրողի, որ պաշտոնեական անգործության հանցակազմի առկայությունը կամ բացակայությունը հաստատելու համար ենթակա է քննարկման, հետեւյալն է․ Իշխան Վահանյանը, որպես գումարտաակի հրամանատար, կատարե՞լ է իր վրա դրված վերը նշված պարտականությունները, թե՞ ոչ կամ այլ խոսքով՝ դրսևորե՞լ է անգործություն թե՞ ոչ. «Եթե նախորդ երկու դեպքերում Իշխան Վահանյանը որևէ առարկություն չհայտնեց, ապա վերը նշված հարցի շուրջ թե նախաքննության, թե դատաքննության ժամանակ հայնեց, որ ինքը կատարել է իր վրա օրենսդրությամբ և Մարտական կանոնագրքերով դրված պարտականությունները, և մարտադաշտից հեռացել է իր այդ պարտականությունները կատարելուց հետո, երբ ստացած վիրավորման պատճառով այլևս հնարավոր չի եղել մնալ տեղում կամ տեղաշարժվել։ Հայտնեց նաեւ, որ առաջացած հետևանքները իր մեղքով»,- նկատեց մեղադրողը։ Վերջինիս խոսքով՝ իր այս ցուցմունքով Իշխան Վահանյանը նպատակ է հետապնդել խուսափել քրեական պատասխանատվությունից և դատարանում ճանաչվել անմեղ: Նրա հայտնած տեղեկությունները, սակայն, ըստ մեղադրողի, հերքվում են մի շարք վկաների ցուցմունքներով․ Տուժողների իրավահաջորդները «Օրինակ՝ զորամասի նախկին հրամանատար Արթուր Քարամյանն իր ցուցմունքով հայտնել է, որ 10.10.2020 թվականին Իշխան Վահանյանը զանգահարել է իրեն և խուճապահար վիճակում  զեկուցել, որ հակառակորդը հարձակում է գործել, ինչի արդյունքում զորքը փախչում  է, բացի այդ, ունեն զոհեր և վիրավորներ, ինքը նույնպես վիրավոր է, ինչի համար նահանջում են, իսկ Վահանյանը ցանկանում է հեռանալ։ Տեղեկանալով, որ Վահանյանը ծանր վիրավորում չի ստացել, հայտնել է, որ պետք չէ խուճապի մատնվել և հեռանալ, անհրաժեշտ է զորքին հավաքել և շարունակել ղեկավարել զորքը: Այնուհետև, Իշխան Վահանյանը երկրորդ անգամ զանգահարել է իրեն և հայտնել, որ գրեթե հասել է Հադրութ քաղաք, ինչին պատասխանել է, որ հակառակորդի կողմից գրավված լինելու պատճառով պետք չէ գնալ Հադրութի վերևի գյուղի ուղղությամբ, սակայն այդ ընթացքում տեղյակ չի եղել, որ Վահանյանը չի կատարել իր հրամանը և առանձնացել է գումարտակի անձնակազմից: Նշել է նաև, որ ինքը որևէ կերպ տեղեկացված չի եղել Վահանյանի կողմից հրամանատարությունը այլ սպայի հանձնելու մասին, մինդեռ այդ մասին նա պարտավոր է եղել հայտնել: Ինքը դեպքի օրը գումարտակի սպաներից կապի մեջ է գտնվել միայն Իշխան Վահանյանի հետ: Եթե ենթակա անձնակազմը լիներ Վահանյանի ղեկավարության ներքո, ինքը ոչ Վահանյանին և ոչ էլ անձնակազմին դեպի Հադրութի ուղղությամբ չէր ուղղորդի: Վերլուծելով Խուռհատ սարում տեղի ունեցած դեպքերը՝ կարծիք է հայտնել, որ այնտեղ պատշաճ կերպով չի կազմակերպվել նահանջը, իսկ թեթև վիրավորում ստացած գումարտակի հրամանատարի փախուստը ազդել է ենթակա անձնակազմի մոտ խուճապ առաջացնելու և նմանատիպ զոհեր տալու տեսանկյունից,- հիշեցրեց մեղադրողը։ Վերջինիս պնդմամբ՝ ամբաստանյալի ցուցմունքը հերքվել է նաև նրա տեղակալ-շտաբի պետ Հայկազ Գրիգորյանի՝ հետեւյալ ցուցմունքներով․ «(․․․) Երբ անձնակազմը իջել է սարի ներքևի հատվածի խաչմերուկ, գումարտակի հրամանատար Իշխան Վահանյանը, պատճառաբանելով, թե վիրավոր է, միայնակ նստել է տեղում գտնվող ավտոմեքենաներից մեկը և իր հետ վերցնելով կապի միջոցները, հեռացել՝ չսահմանելով անգամ իրենց հետագա գործողությունների շրջանակը կամ նահանջ կատարելու ուղղությունը: Անձնակազմը, տեսնելով կատարվածը, ավելի է մատնվել խուճապի: Իշխան Վահանյանի հեռանալուց հետո կապի բացակայության, կոնկրետ նահանջի ուղղությունը չիմանալու պատճառով 5-ից 6 ժամ ինքը և մյուս սպաները փորձել են դուրս գալ տեղանքից, բացի այդ կապի դուրս գալ գնդի հրամանատարի հետ, սակայն չի հաջողվել, բոլոր ուղղություններից կրակել են իրենց ուղղությամբ: Հակառակորդի կրակոցների ազդեցության տակ ավագ լեյտենանտ Հովիկ Մուրադյանը և կամավոր Արտյոմը շարժվել են Վանք գյուղի ուղղությամբ, իսկ իրենք՝ մոտ 35 զինվորով և 4 սպաներով, փորձել են բարձրանալ նույն զորամասի 3-րդ գումարտակի  ուղղությամբ, ինչը չի ստացվել, քանի որ այդ հատվածից ևս կրակոցներ են հնչել։ Այնուհետև փոխել են ուղղությունը և կարողացել շրջափակումից դուրս գալ՝ գնալով Սարուշեն գյուղի ուղղությամբ»:  Վահանյանի ցուցմունքի արժանահավատությունը գնահատելու համատեքստում մեղադրողը հիշեցրեց, որ Հայկազ Գրիգորյանը դատարանում հայտարարել է, որ դատական նիստերի դահլիճ ներկայանալու ժամանակ, երբ ինքն ու Իշխան Վահանյանը կալանավորական նույն մեքենայում են եղել, Վահանյանը փորձել է համոզել, որ Գրիգորյանը դատարանում հայտնի, թե ինքն իբր կապի միջոցները և հրամանատարությունը փոխանցել է նրան, ու ինքն իրականում լուրջ վիրավորում է ստացած եղել, ինչին, սակայն, Գրիգորյանը չի համաձայնվել։ Ի թիվս այլնի, մեղադրողը հիշատակեց նաեւ սխալ ուղղությամբ գնացած, 70-օրյա շրջափակումից հրաշքով փրկված զինծառայողների ցուցմունքները (նրանց ցուցմունքները՝ 1,2,3,4,5,6)։ Միակ ցուցմունքը, որ հանրային մեղադրող Գեւորգ Ավետիսյանը գնահատեց անարժանահավատ, կապի ծառայության պետ Վիգեն Ծատրյանինն էր․ «Վիգեն Ծատրյանից որևէ այլ վկա սույն քրեական գործի շրջանակներում չհայտնեց կապի միջոցներ ունենալու մասին: Խոսքը լիցքավորում ունեցող կամ սարքին վիճակում գտնվող կապի միջոցների մասին է: Ծատրյանը հանդիսացել է կապի ծառայության պետը, ով անմիջական պատասխանատվություն է կրել կապի միջոցների համալրվածության, բաշխման և սարքինության համար, եւ չի բացառվում, որ իր ծառայությունը դրական ներկայացնելու և հնարավոր խնդիրներից խուսափելու համար է նման բովանդակության ցուցմունք տվել։ Բացի այդ,  քրեական գործում առկա է ձայնագրություն, որտեղ Վիգեն Ծատրյանի ենթակա Հովհաննես Մուրադյանը, ով եղել է գումարտակի կապի թիվ մեկ պատասխանատուն, հեռախոսային խոսակցության ժամանակ ևս հայտնում է, որ ինքը կապ չունի, ինչով պայմանավորված էլ զանգահարել է ոչ թե զորամասի հրամանատարությունից որևէ մեկին, այլ զինծառայողների ծնողներին»,- ասաց Ավետիսյանը։ Նա պնդեց՝ Իշխան Վահանյանը 10.10.2020 թվականին Խուռհատ սարում տեղի ունեցած մարտական գործողությունների ժամանակ, գտնվելով նշված հատվածում, չի իրականացրել որևէ գործողություն, որն ուղղված կլինի իր վրա ՀՀ ԶՈՒ ներքին ծառայության կանոնագրքով և մարտական կանոնագրքով սահմանված պարտականությունների կատարմանը: Ըստ մեղադրողի՝ Վահանյանը պարզապես նախընտրել է հոսպիտալ տեղափոխվելը Չորրորդ հարցը, որ առաջ քաշեց Գեւորգ Ավետիսյանը, հետեւյալն էր, Վահանյանն ունեցե՞լ է  հնարավորություն կատարելու իր վրա դրված պարտականությունները․ «Այս հարցի շուրջ ցուցմունք տալուց Իշխան Վահանյանը նշել է, որ ինքը որոշակիորեն զրկված է եղել նաև իր պարտականությունները կատարելու լիարժեք հնարավորությունից: Որպես այդպիսին, դրանք կապել է երկու հանգամանքների հետ՝ աջ ազդրի շրջանում ստացած մարմնական վնասվածքի, որը զրկել է մարտադաշտում իրեն ազատ գործելու և երկար մնալու հնարավորությունից, եւ ենթակա անձնակազմի կողմից խուճապահար վիճակում Խուռհատ սարից իջնելու և բարոյահոգեբանական վատ վիճակում իրենց կողմից տրված հրամանները չլսելու և չկատարելու հետ: Ինչպես նախորդ դեպքում, այս հանգամանքը ևս հերքվել է քրեական գործում առկա ապացույցներով»։ Մեղադրողը դարձյալ մեջբերեց Վահանյանի տեղակալ Հայկազ Գրիգորյանի ցուցմունքը այն մասին, որ իր գնահատմամբ Վահանյանն ի վիճակի է եղել կատարել իր վրա դրված պարտականությունները, ավելին, նրա գործողություններն իրեն կասկածելի են թվացել, քանի որ վիրավորին ինքը ասոցացնում է այնպիսի վնասվածքների հետ, որոնց դեպքում անձը զրկվում է ինքնուրույն տեղաշարժվելու հնարավորությունից, այլապես գլխացավը կամ ոտքի ցավն իր համար վիրավորում չէ: Վահանյանը մշտապես ոտքի վրա է կանգնած եղել և տեղաշարժվել ինքնուրույն, ինքը որևէ օգնություն նրան չի ցուցաբերել․ «Հիշեցնեմ, որ Հայկազ Գրիգորյանը նշեց նաև այն մասին, որ դատական նիստերի դահլիճ ներկայանալու ժամանակ ի թիվս այլնի Վահանյանը փորձել է Հայկազ Գրիգորյանին համոզել լուրջ վիրավորում ստանալու մասին»,- ընդգծեց նա։ Նրա խոսքով՝ ՊԲ 18-րդ ՀԴ-ի նախկին հրամանատար, պահեստազորի գեներալ-մայոր Կարեն Առստամյանը եւս նշել է, որ թեթև վիրավորումը, որը կյանքին վտանգ սպառնացող չէ, հնարավոր է բուժել նաև մարտադաշտում: Ամեն դեպքում ցանկացած հրամանատար պարտավոր է գտնվել իր զորքի կողքին և կատարել վերադասի ցուցումները․ «Միաժամանակ բոլոր վկաներն առանց բացառության հայտնեցին, որ թեև իրենց բարոյահոգեբանական վիճակը լավ չի եղել, սակայն դա իրենց չի զրկել վերադաս հրամանատարության հրամանները լսելու և դրանք կատարելու ունակությունից»։ Ըստ մեղադրողի՝ Իշխան Վահանյանի կողմից մարտադաշտում մնալու և իր պարտականությունները կատարելու հնարավորությունը հիմնավորվել է նաև դատաքննության ընթացքում դատարանի կողմից իրականացված հարցման պատասխանով, որով ուղղակիորեն նշված է, որ նման վիրավորումների դեպքում բուժօգնությունը տրամադրվում է տեղում, առկա սանիտարական միջոցներով. «Այսպիսով՝ ելնելով վերոգրյալից, վերը նշված ապացույցները համադրելով քրեական գործում առկա մյուս ապացույցների հետ, կարելի է փաստել, որ Իշխան Վահանյանը, թե ստացած վիրավորման, թե՛ զորքի բարոյահոգաբանական վատ վիճակում գտնվելու պայմաններում, հնարավորություն ունեցել է իրականացնել իր վրա դրված պարտականությունները և մնալ մարտադաշտում, ինչը չի կատարել և նախընտրել է հոսպիտալ տեղափոխվելը»,,- նշեց մեղադրողը։ Վերադաս հրամանատարությունը տեղյակ եղել է, որ թշնամին Հադրութում է Դատախազ Գեւորգ Ավետիսյանն իր ելույթում շեշտեց՝ հետազոտված ապացույցներով հիմնավորվել է, որ վերադաս հրամանատարությունը՝ զորամասի հրամանատար Արթուր Քյարամյանի գլխավորությամբ, տեղյակ եղել է հակառակորդի՝ Հադրութում գտնվելու մասին: Նա դա հայտնել է Իշխան Վահանյանին, սակայն վերջինս այդ մասին թե՛ Խուռհատ սարում գտնվելու, թե՛ շրջափակման մեջ մնացածների հետ հեռախոսով զրուցելու ժամանակ չի տեղեկացրել:  Ավետիսյանի խոսքով՝ քրեական գործում եղած ապացույցներով հիմնավորվում է նաև, որ Հադրութ չգնալու և սահմանված ուղղության նշված լինելու պարագայում Հովհաննես Մուրադյանի և «Քեռի» մականունով կամավորականի ուղեկցությամբ դեպի Վանք գյուղ իջած զինծառայողները հնարավորություն ունեցել են դուրս գալու, քանի որ Հայկազ Գրիգորյանի, Վազգեն Վարդանյանի և մյուս զինծառայողների ուղեկցությամբ դուրս եկած անձնակազմը առանց լուրջ մարդկային կորուստների կարողացել են դուրս գալ մարտի դաշտից: Ճանապարհին վիրավորում է ստացել ընդամենը մեկ զինծառայող, որը հաջորդ օրը դուրս է բերվել:  Այս համատեքստում մեղադրողը մեջբերեց նաեւ վկա Արսեն Ղուկասյանի կողմից դեռևս նախաքննության ընթացքում ներկայացված լազերային սկավառակի զննության արձանագրությունը, որը ցույց է տալիս՝ եղե՞լ է արդյոք անկառավարելի վիճակ, թե՞ ոչ, սպայակազմը և ժամկետային զինծառայողներն ունեցե՞լ են վերադաս հարամանատարության կողմից ուղղորդման կամ սահմանված կարգով նահանջ կատարելու կարիք, թե՞ ոչ, կամ ունեցե՞լ են արդյոք սահմանված բնագիծ կամ ուղղություն, որով պետք է նահանջեին: Նշենք, որ Արսեն Ղուկասյանը անհետ կորած զինծառայող Սարգիս Ղուկասյանի հորեղբայրն է։ Շրջափակման մեջ գտնվող Սարգիսը զանգահարել է հորեղբորը եւ օգնություն խնդրել։ Վերջինս էլ այդ խոսակցությունը ձայնագրել եւ հետագայում փոխանցել է քննչական մարմնին։ Մեղադրյալ Իշխան Վահանյանը, հանրային պաշտպան Սիրանուշ Հարությունյանը Սարգիս Ղուկասյան- Ուզում ես՝ տամ ավելի լավ իմացող մարդու, թող ինքը տեղանքը նկարագրի, հետո զապիս արեք, ուղարկեք։ Արսեն Ղուկասյան- Շուտ արեք, շուտ արեք։ Սարգիս Ղուկասյան- Արեք, ով գիտի տեղանքը: Մուրադյա՛ն, տվեք Մուրադյանին հեռախոսը։ Հովհաննես Մուրադյան- Ախպերս, լսո՞ւմ ես։ Արսեն Ղուկասյան- Հա, ասա, սաղ ասա միանգամից, շուտ․․․ Հովհաննես Մուրադյան- Նայի, Հադրութի պոստից, որ նայում ես դեպի հակառակորդը, հենց ուղիղ աջ կողմը մենք անտառի մեջ ենք, ես ԿԳԲ-ի զորքին ասացի, որ մենք էդ սարի գլխին անտառի երեք տեղ պոստ ունենք դրած, հիմի էդ պոստի վրից կրակում են մեզ: Պտի իմանանք՝ եթե մերոնք են, ասեն՝ չկրակեն,  հելնենք գոնե էնտեղ: Արսեն Ղուկասյան-Դե, էդքանը պետքա փոխանցենք։ Հովհաննես Մուրադյան- Հա, ախպեր, թեկուզ համար-մամար խոսացեք կգբ-շնիկներ են, հաստատ իրանք գիտեն: Արսեն Ղուկասյան- Լավ, հենց հիմա կանենք: Հովհաննես Մուրադյան- Մեկին ասա՝ հետս կապնվի, մեկ էլ ջոգենք՝ զորքը ոնց կարանք տանենք ավելի ապահով տեղ: Հա, թող մի հատ զանգեն, սաղ ասեն։ Արսեն Ղուկասյան-Լավ: Արսեն Ղուկասյանը հայտարարել է, որ հիշյալ խոսակցությունից հետո այլևս Սարգիս Ղուկասյանի հետ չի կարողացել կապ հաստատել և մինչ օրս եղբոր որդու՝ Սարգիս Ղուկասյանի գտնվելու վայրը հայտնի չէ: Մյուս ապացույցը  սպա-հոգեբան Արայիկ Հայրյանի ցուցմունքն է, որը դատարանում հայտնեց, որ երբ զինծառայողները Խուռհատ սարից եկել են զորամասի ժամանակավոր տեղակայման վայր, ինքն առանձնազրույցներ է ունեցել նրանց հետ։ Վերջիններս հայտնել են, որ իրենց ղեկավար սպա չի եղել, ինչի պատճառով, չիմանալով, թե ուր գնան, բաժանվել են խմբերի ու գնացել տարբեր ուղղություններով: Նշել են, որ այդ մարտերի ժամանակ Վահանյանը թեթև վիրավորման պատրվակով թողել է մարտադաշտն, ինչը հոգեբանական առումով ևս բացասական ազդեցություն է ունեցել իրենց վրա: Մեղադրողի գնահատմամբ՝ Վահանյանը պատերազմի ընթացքում պարբերաբար դրսեւորել է խուսափողական վարքագիծ Իր ելույթի վերջին հատվածում դատախազ Ավետիսյանը հիշեցրեց, որ Իշխան Վահանյանին մեղսագրված է հանցանք, որը դրսեւորվել է մարտական գործողություններին ակտիվ մասնակցություն չունենալու և սեփական կյանքը չվտանգելու անձնական շահագրգռվածությամբ։ Այս հանգամանքը ապացուցելու համար Ավետիսյանը նշեց մի քանի դրվագներ՝ պնդելով, որ Իշխան Վահանյանն օգտագործել է ցանկացած առիթ մարտական գործողությունների շրջանից դուրս գալու համար եւ իր այդ մտադրությունն իրականացնելու համար անգամ օգտագործել է վիրավոր զինծառայողներին օգնություն ցուցաբերելու համար հրամանատարական կետից դուրս գալու հնարավորությունը։ Այդ ժամանակ ձևականորեն կատարել է իր այդ պարտականությունը, և հասնելով զորամասի մշտական տեղակայման վայր, որի թույլտվությունը նա վերադաս հրամանատարի կողմից չի ունեցել, երկու օր բացակայել է մարտական գործողությունների վայրից:  Իր այս պնդումը հիմնավորելու համար մեղադրողը հիշատակեց գումարտակի նախկին հրամանատար Գարիկ Վարդերեսյանի ցուցմունքը․ Գարիկ Վարդերեսյանը նշել է նաև, որ 02.10.2020 թվականին, երբ գումարտակի 2-րդ վաշտի անձնակազմը Նյուզգյար գյուղում ենթարկվել է հրետակոծության, Իշխան Վահանյանին հանձնարարել է շտապօգնության մեքենայով ուղևորվել գյուղ և տարածքում գտնվող վիրավորներին տարհանել, սակայն հետագայում տեղեկացել է, որ գյուղի մոտակայքից նա վերցրել է մի քանի վիրավորների և գյուղ չմտնելով, թողնելով վիրավորների մի մասին՝ հեռացել: Դրանից հետո՝ մինչև հոկտեմբերի 4-ն  ընկած ժամանակահատվածում, Իշխան Վահանյանը իր հետ կապ չի հաստատել և ինքը տեղեկություն չի ունեցել նրա գտնվելու վայրի մասին։ Վահանյանի խուսափողական վարքագիծը հիմնավորելու համար մեղադրողը մեջբերեց նաեւ վկա Վարազդատ Հովհաննիսյանի ցուցմունքը։ Ըստ դրա՝ Վահանյանը Խուռհատ սարում տեղի ունեցած մարտերի ժամանակ իրեն և գումարտակի այլ ծառայողներին հրամայել է  բարձրանալ սարի վրա, իսկ նա մնացել է թիկունքում՝ մոտ 50 մետր իրենցից ներքև։ Երբ առաջին խումբը բարձրացել է վերև, հակառակորդը կրակոցներ են արձակել նրանց ուղղությամբ, ինչի պատճառով սկսել են վիրավորներին տարհանել: Այդ ընթացքում շրջվել են և մոտ 10 մետր հեռավորության վրա նկատել Իշխան Վահանյանին, ով միայնակ նստել է ճանապարհի մոտ կայանված մեքենան և հեռացել՝ իրենց թողնելով մարտական գործողությունների վայրում: Անգամ իր հետ չի տարել ավտոմեքենայի մոտ վազող երեք զինծառայողներին: Մեղադրողը կարեւորեց նաեւ ՀՀ ԱՆ ԴԲԳԳԿ դատաբժիշկ փորձագետ Արշակ Ալեքսանյանի ցուցմունքը, ըստ որի՝ Իշխան Վահանյանի վրա հայտնաբերված մարմնական վնասվածքների առկայության պայմաններում վերջինս հնարավորություն ունեցել է ինքնուրույն գործողություններ կատարելու և տեղաշարժվելու․ «Իշխան Վահանյանը Խուռհատ սարում տեղի ունեցած մարտական գործողությունների ժամանակ 1.5*1.0 սմ չափսերով վիրավարումով լքել է մարտադաշտը, իսկ դրանից առաջ՝ 29.09.2020 թվականին ստացած 2.7*1.0 սմ չափսերով վիրավորումով (ԱՎԵԼԻ ՄԵԾ), շարունակել է իր պարտականությունների կատարումը մինչև 02.10.2020 թվականը ներառյալ»,- ընդգծեց մեղադրողը։ Ամփոփելով իր ելույթը՝ Գեւորգ Ավետիսյանը հայտարարեց․ «Կարծում եմ՝ գործով ձեռք բերված ապացույցների գնահատմամբ ամբաստանյալ Իշխան Վահանյանի մեղքն ամբողջությամբ հիմնավորված է, արարքներին տրվել են քրեաիրավական ճիշտ գնահատականներ և նա ենթակա է քրեական պատասխանատվության առաջադրված մեղադրանքում նշված հոդվածներով: Ուստի միջնորդում եմ Իշխան Վահանյանին մեղավոր ճանաչել ՀՀ նախկին քրեական օրենսգրքի 375-րդ հոդվածի 4-րդ մասով և 380-րդ հոդվածի 1-ին մասով: 375-րդ հոդվածի 4-րդ մասով նախատեսված արարքի կատարման համար, որը համապատասխանում է գործող քրեական օրենսգրքի 549-րդ հոդվածի 3-րդ մասին, նշանակել պատիժ ազատազրկում 11 տարի ժամկետով, իսկ նախկին քրեական օրենսգրքի 380-րդ հոդվածի 1-ին մասով՝ ազատազրկում 9 տարի ժամկետով: Նախկին քրեական օրենսգրքի 66-րդ հոդվածի կանոնների համաձայն՝ պատիժները մասնակի գումարելով՝ վերջնական պատիժ նշանակել ազատազրկում 18 տարի ժամկետով։ Իշխան Վահանյանի նկատմամբ նշանակվող պատժից հաշվանցել վերջինիս կողմից փաստացի կալանքի տակ գտնվելու 3 տարի 8 ամիս 8 օր ժամկետը»,- նշեց մեղադրողը՝ միջնորդելով, որ Վահանյանի նկատմամբ ընտրված խափանման միջոցը մնա անփոփոխ մինչև դատավճռի օրինական ուժի մեջ մտնելը։ Հաջորդ դատական նիստը նշանակվեց հունիսի 3-ին։   Միլենա Խաչիկյան
23:55 - 21 ապրիլի, 2025