ԱԺ «Իմ քայլը» խմբակցության պատգամավոր, Ֆինանսավարկային եւ բյուջետային հարցերի մշտական հանձնաժողովի անդամ Արտակ Մանուկյանի հետ զրուցել ենք պետական գնումների ոլորտում անհրաժեշտ բարեփոխումների եւ արդեն իսկ կատարված փոփոխությունների արդյունավետության շուրջ։

- «Գնումների մասին» ՀՀ օրենքով սահմանվում է, որ գնումներ կատարելու համար ֆինանսական միջոցներ նախատեսվում են բյուջետային ծախսերի տնտեսագիտական դասակարգման ապրանքների, աշխատանքների եւ ծառայությունների ձեռքբերման համար սահմանված համապատասխան հոդվածներով: Տարվա ընթացքում, սակայն, չնախատեսված գնումներ կատարելու անհրաժեշտություն է առաջանում, որը ենթադրում է միջհոդվածային փոփոխություն։ Արդյոք հավելյալ ժամանակը, որը ծախսվում է միջհոդվածային փոփոխություններ իրականացնելու համար, չի՞ խանգարում գնումները մրցակցային անցկացնելու համար նախատեսվող ժամանակին։

- Երբ իմ եւ մեր հանձնաժողովի նախաձեռնությամբ Ազգային ժողովում պետական գնումների վերաբերյալ խորհրդարանական լսումներ իրականացրինք, այս խնդրի մասին բարձրաձայնեցին հատկապես բուհական համակարգի ներկայացուցիչները, մասնավորապես՝ Ագրարային համալսարանը։ Սա, իրականում, դժվարացնում է գործընթացը եւ, մեծ հաշվով, բերում է նրան, որ պատասխանատու կամ այս դեպքում ձեռքբերում իրականացնող մարմինը ստիպված է լինում մեկ անձից գնում իրականացնել։ Այս մասին մենք տեղեկացրել ենք Ֆինանսների նախարարությանը։ Իհարկե, իրենք հակափաստարկներ ունեն, որ այս առումով խնդրի լուծումը չպետք է միակողմանի դիտարկել, այլ ընդհանուր, ողջ համատեքստում, նաեւ պլանավորման որակի բարձրացումն էլ, ի թիվս այլնի, պետք է քննարկվի։ 

Որպես ուղենիշ՝ պետք է նշեմ, որ մենք Ֆինանսների նախարարության հետ համատեղ գույքագրում ենք առկա խնդիրները։ Այս խնդիրը եւս գույքագրել ենք եւ պետք է փորձենք հնարավորինս քննարկել։ Բայց հասկանալի է, որ բալանսավորված մոտեցումներ պետք է լինեն։ Այնուհանդերձ, հոդվածով սահմանաչափերի ամրագրումը եւս բյուջետային կանոնների մեկ այլ մաս է։ Օրինակ, եկեք ասենք, որ այսքան գումար ենք ուզում, ծախսելու ենք այսինչ նպատակների համար եւ ընդհանրապես հոդվածների բաշխում էլ չիրականացնենք ու սկսենք վերաբաշխումներ անել։ Հասկանալի է, որ ներկայումս ճկունությունից որոշակիորեն զրկված են, բայց այնպես չէ, թե այդ ճկունությունն անհրաժեշտ չէ, որպեսզի նաեւ բյուջետային կանոնակարգումներին համապատասխան որոշակի հնարավորություններ լինեն։ Այլ բան է, որ այս համատեքստում դիտարկենք, թե շեղումների մասով ինչպես հավելյալ ճկունություն տալ, հատկապես՝ գիտահետազոտական ինստիտուտներին։

- Արդյոք գնահատող հանձնաժողովը պե՞տք է ունենա իրավասություն՝ ինքնուրույն որոշելու այն մասնակցի՝ գնումների գործընթացին մասնակցելու իրավունք չունեցողների ցուցակում ներառելու հարցը, որի հայտը մերժել է հենց հանձնաժողովը։

- Նման կարգի քննարկումներ կան։ Ես մի քանի մոտեցումներ կուզեի նշել։ Իհարկե, աշխարհը դեռեւս չունի գնումների գնահատման կամ բողոքները քննող հանձնաժողովի ունիվերսալ, լավագույն մոդել։ Ակնհայտ է, որ նշվածները պետք է լինեն անկախ, անաչառ, բայց ի՞նչ ասել է անկախը կամ ինչպե՞ս է այն ձեւավորվում․ ինչպես ՀՀ-ն, այնպես էլ աշխարհի մի շարք երկրներ, դեռ փնտրտուքի մեջ են։

Նախ ասեմ, որ 2018 թվականի դեկտեմբերին նախաձեռնվեցին փոփոխություններ, որով Ֆինանսների նախարարությունը, հասարակական կազմակերպությունները, Պետական վերահսկողական ծառայությունը կարողացան բողոքարկման հանձնաժողովի աշխատանքներն ավելի հրապարակայնացնել։ Այս առումով ես պետք է նաեւ շնորհակալությունս հայտնեմ, որ իմ՝ «Թրանսփերընսի ինթերնեշնլ» հակակոռուպցիոն կենտրոնում գնումների փորձագետ լինելու տարիներին ներկայացված առաջարկը, այն է՝ բողոքները քննող հանձնաժողովի նիստերի առցանց հեռարձակումը, ներկայումս իրականացվում է e-gov.am պորտալում։ 

Ինչ վերաբերում է գնահատող հանձնաժողովի իրավասությունների ավելացմանը՝ հարցին պետք է շատ խորքային նայել, բայց առաջին հայացքից հարցադրումներ են առաջանում։ Չմոռանանք, որ գնահատող հանձնաժողովը որակական եւ որակավորման չափանիշների համապատասխանությունը գնահատող հանձնաժողով է, այո, գնահատում է, թե ինչքանով է տվյալ մարմինը կոմպետենտ եւ ունակ, բայց, մեծ հաշվով, փոխզսպումների մեխանիզմի համատեքստում, կարծում եմ, որ արտադատական մարմինը, որը չի ձեւավորում պատվիրատուն, ղեկավարը, ինչպես՝ գնահատման հանձնաժողովը, ոչ միայն դատարան դիմելու հնարավորություն է ընձեռում, այլ բիզնեսի համար առանցքային որոշումների ընդունման գործընթացն է հեշտացնում եւ այլընտրանք է լինում դատական համակարգի համար։

Կարծում եմ՝ այս հարցը կարելի է քննարկել, բայց այս պահին նման մոդելի ընտրության ճիշտ ժամանակը չէ։ 

Եթե նայենք ՏՀԶԿ-ի եւ Եվրամիության աջակցության ներքո գույություն ունեցող ՍԻԳՄԱ ծրագրի գնահատումները ՀՀ-ի համար, այնտեղ էլ բողոքարկման գործընթացի գնահատումները հիմնականում հենված են նրա վրա, որ անկախություն պետք է ապահովվի՝ զերծ մնալով որեւէ կարգի մոդելային առաջարկից, քանի որ աշխարհում դեռեւս լավագույն լուծումը չկա, լավագույն լուծումը հենվում է առկա կարողությունների վրա։

- Անդրադառնանք պետական մարմինների կարիքներին եւ իրենց իսկ գնումների պլաններին։ Ներկայումս գնումների պլանները որքանո՞վ են արտացոլում պետական մարմնի կարիքները։

- Եթե մենք դիտարկենք գնումների պլանավորման համակարգը, ապա մեկ բարեփոխում կա, որն իրականացրել է Ֆինանսների նախարարությունը։ Այն է՝ գնումների պլանավորման փուլում պլանավորումը եւս կարող է բողոքարկման առարկա լինել։ Այսինքն՝ եթե մասնակիցները, որոնք տեսնում են, որ գնումների պլանավորման փուլում առկա են այնպիսի տեխնիկական բնութագրեր, որոնք հարմարեցված են մեկ սուբյեկտի, կամ նման դրույթների պարունակումը սահմանափակում է մրցակցությունը, ապա նրանք կարող են բողոքարկել՝ նույնիսկ դեռ պլանավորման փուլում եղած վիճակում։

Կարծում եմ, որ գնումների պլանավորուման համակարգն էական բարելավումների կարիք ունի՝ անկախ ՄԺԾԾ-ի հետ համապատասխանությունից։

Վերջերս նայում էի գնումների պլանները եւ նկատեցի, որ պետական եւ հատկապես համայնքային մարմիններ կան, որոնք իրենց պլաններում ներառում են ինչպես լեդ, այնպես էլ սովորական լամպեր։ Սա պլանավորման արդյունավետության ցցուն ցուցիչներից է։ Եթե գնումների պլանավորման մասով պետական կամ համայքնային մարմիններն ունենան ռազմավարություն, ապա իրենց համար կուղենշեն՝ կամ անցում են կատարում ամբողջովին ավելի թանկ, լեդ լամպերի՝ համապատասխանաբար ավելի քիչ քանակությամբ, բայց ամեն տարի ավելի մեծ ծածկույթ ապահովելով, կարեւորում են էներգախնայողությունը եւ երկարաժամկետում ֆինանսական միջոցների արդյունավետությունը, կամ կարճաժամկետում ավելի քիչ ծախս են անում՝ առանց հեռանկարային լուծումների։ Սրանք հենց խոսում են խնդիրների մասին։

Պետք է նաեւ նշել, որ մեր բուհական համակարգը եւ, ընդհանրապես, ինստիտուտները, չունեն գնումների մասնագետների ինստիտուտը ձեւավորող կրթօջախներ։ Ես խոսում եմ բուհական համակարգի մասին, այլ ոչ լիցենզավորված գնումների, ինչն  իրականացնում է Ֆինանսների նախարարությունը։ Սա ինչի համար եմ ասում, որ պետական համակարգում աշխատողները գնումների պլանավորման կարողությունների զարգացման կարիք ունեն։ 

Շատ հաճախ մենք տեսնում են նաեւ, որ, օրինակ, այն գնային առաջարկները, որոնք ներկայացնում են հասարակ գրիչի համար, տատանվում են․ մեկն առաջարկում է 500 դրամ, մյուսը՝ 50 դրամ։ Սա խոսում է այն մասին, որ գնումների պլանավորման փուլում եւ դրանց հիման վրա իրականացվող նախապատրաստական գործընթացում ներկայացվող տեխնիկական բնութագրերն այնքան էլ հստակ չեն «խաղացողների» (ընկերությունների,- հեղ․) համար, որպեսզի նրանք հասկանան, թե կոնկրետ որակավորման ինչ ստանդարտով գրիչի մասին է խոսքը։ Կարծում եմ, որ սա խնդիր է։

Մեկ այլ բան էլ նշեմ։ Մի շարք երկրներում գնումների պլանների հաստատումից հետո հատկապես որոշակի շեմից բարձր գնումների դեպքում հավաքվում են բոլոր պոտենցիալ հետաքրքրվող կազմակերպությունները, եւ պատվիրատուն ինքը փորձում է ներկայացնել, թե ինչ, ինչպիսի բնույթի կարիք ունի, որպեսզի գնային առաջարկ ներկայացնողներն էլ ավելի մեծ տեղեկացվածությամբ մասնակցեն գնումների գործընթացին։

Այս հարցն ամփոփելով՝ նշեմ, որ եթե մենք դիտարկենք, որ գնումների պլանավորման փուլում բարելավումներ կան, դրանում չպետք է մոռանանք նաեւ հենց ԶԼՄ-ների դերակատարումը։ 4-5 տարի առաջ դաշտում մի քանի «խաղացողներ» էին, որոնք հետազոտություններ էին անում եւ ներկայացնում։ Ներկայումս այս դաշտը եւս բավականին մրցակցային է։ Ես ինքս հետեւում եմ եւ տեսնում, որ նորանոր «խաղացողներ», հատկապես ԶԼՄ-ներ, ուսումնասիրում են գնումների պլանները, բարձրաձայնում են այդտեղ առկա ռիսկերը, եւ սա եւս նպաստում է, որպեսզի կարողությունները զարգանան, եւ գործընթացն ավելի որակյալ լինի։

Ասել, որ մենք ամբողջովին հասել ենք գնումների պլանների որակյալ լինելուն, եւ առավել եւս նշվածը կապել ՄԺԾԾ-ի հետ, դեռ շատ վաղ է։

- Պարո՛ն Մանուկյան, բազմաթիվ քննադատություններ են հնչում, որ բանկային երաշխիքի ներկայացումը բերում է մենաշնորհացման, անհարկի խոչընդոտ է բիզնեսի համար։ Ինչպե՞ս կգնահատեք այս փոփոխության արդյունավետությունը։ Ողջամի՞տ են արդյոք բիզնեսից պահանջվող բանկային երաշխիքների չափերը։

- Չափազանց կարեւոր հարցադրում եք մատնանշում։ Գնումների համակարգում, այսպես ասած, ամենահեղափոխական փոփոխությունը երաշխիքի ինստիտուտի վերաիմաստավորումն էր։ Նախ պետք է նշեմ մի քանի սկզբնական փոփոխություններ, որոնք չեն մատնանշում փորձագետները։ Նախկինում մինչեւ 5 մլն գումարի դեպում ՓՄՁ-ներից չէր պահանջվում նախորդ 3 տարիների պայմանագրային պարտավորությունների պատմություն եւ այլն։ Այսինքն՝ որոշակի գործարքային ծախսեր չէին պահանջվում։ Երբ ես վերլուծությամբ ներկայացրի, որ այդ սահմանաչափերը պետք է վերանայվեն, մենք Ֆինանսների նախարարության գործընկերների հետ քննարկեցինք, եւ այդ շեմը բարձրացվեց մինչեւ 10 մլն։ Երբ խոսում ենք բանկային երաշխիքի մասին, այն վերաբերում է 10 մլն-ից բարձր գնումներին։ Սա շատ կարեւոր դիտարկում է, քանի որ, եթե նշվածը չենք ներկայացնում, ապա աղճատում ենք ողջ գործընթացը։ Եթե մեկ պայմանագրի միջին արժեքը դիտարկենք, այն մոտավոր 10 մլն դրամի շեմն է։ Այսինքն՝ սա ոչ միայն փոքր գնումներին է վերաբերում, այլ ընդհուպ մինչեւ միջին ծավալով գնումներին։ 

Հասկանալի է, որ 10 մլն դրամից բարձր գնումների դեպքում պետական ֆինանսները որոշակիորեն ավելի զգայուն են։ Փորձեմ բացատրել․ պատկերացրեք՝ մեծ, կապիտալ շինարարության պրոյեկտ, որում կարեւոր է ոչ միայն որակը, այլ նաեւ դրա արագ իրականացումը։ Գաղտնիք չէ, որ խաղի կանոններ են վերանայվել․ նախկինում, եթե հաղթողների համար որակը ստորադասվում էր, եւ գինն էր կարեւորվում, ներկայումս ե՛ւ գինը, ե՛ւ որակը կարեւոր են։ Որպեսզի պետությունը՝ որպես գումար ծախսող եւ գումար ներդնող, երաշխավորված լինի, որ հնարավորություն կունենա ստանալ ընդհուպ մինչեւ իր չստացած եկամուտները, դրվել է այս մեխանիզմը։

Այնպես չէ, որ ես ասում եմ՝ միանշանակ դրական է եւ խնդիրներ չկան։ Պետք է նշեմ, որ մեր հանձնաժողովում պատգամավորները, ես ներկայացրել ենք այն հնարավոր ռիսկերը, որոնք կարող են լինել այս գործընթացում, ներկայացրել ենք նաեւ հանրայնորեն՝ խորհրդարանական լսումների ժամանակ։ Բայց կան ռիսկեր եւ իրականություն։ Իհարկե, տեխնիկական հսկողների ներակայցրած երաշխիքների մասով էլ պետք է լինեն փոփոխություններ։ Բայց չպիտի մոռանանք, որ նախկինում լինում էին դեպքեր, երբ 3 մլն դրամանոց տեխնիկական հսկողությունն ընկերությունը հաղթում էր 100 հզ դրամով, այդ նույն հաղթողը նույն ժամանակաշրջանում 100 հզ դրամով տեխնիկական հսկողություն էր իրականացնում Սյունիքի, Վայոց ձորի, Տավուշի մարզերում։ Հասկանալի է, որ այս դեպքերում պետությունը չի ստանում տեխնիկական հսկողության այն իրական որակը, որը պետք է ստանար։

Ի դեպ՝ տեխնիկական հսկողների մասով իմ գաղափարներից մեկի մասին կուզեի խոսել․ գաղափարն այն է, որ լինի առցանց հսկողություն։ Այսինքն՝ ինչպես, օրինակ, Վրաստանում եւ մեզ մոտ է, ճանապարհային ոստիկանությունն աշխատում է կրծքավանդակին ամրացված տեսախցիկով, այնպես էլ տեխնիկական հսկողները կարողանան այդպիսի փոքր տեսախցիկների միջոցով ամենօրյա ռեժիմով ներկայացնել գործընթացը, որը կպահպանվի նաեւ էլեկտրոնային մատյաններում։ Նշվածը հասարակական կազմակերպություններին հնարավորություն կտա մոնիթորինգ իրականացնել։

Նշեմ նաեւ, որ պատահական չէ, որ վարչապետը գրեթե ամիսը մեկ, պարբերաբար փորձում է տեղեկանալ, թե ինչպես է գործում երաշխիքի ինստիտուտը, որովհետեւ այն իր բնույթով վարքագծային փոփոխություն է ենթադրում։ Այսինքն՝ ենթադրում է, որ բիզնեսը պետք է է՛լ ավելի երկարաժամկետ հաշվարկներ իրականացնի եւ է՛լ ավելի պատասխանատու լինի հանրային միջոցներով կնքվող գործարքներում։ 

Կարծում եմ՝ դեռ բավարար մասսա պետք է կուտակվի, որպեսզի հասկանանք, թե ինչքան հավելյալ ծախս է այս փոփոխությունն առաջացրել պետական բյուջեի վրա։ Ակնհայտ է, որ այլ հավասար պայմաններում այս փոփոխությունը որոշակիորեն թանկացնելու է ձեռք բերվող ապրանքների գները։ Բայց մյուս կողմից էլ ստանում ենք երաշխավորված որակ։ 

Ռիսկեր կան, այո՛, բայց այն, որ ռիսկեր կան կամայական փոփոխության մեջ, սա էլ չմոռանանք։ Նորից ուզում եմ շեշտադրել, որ սա առանցքային փոփոխություն է, որը նշանակում է՝ ավելի պատասխանատու հարաբերություններ պետության հետ՝ որպես սուբյեկտ, որպես պատվիրատու։

Արփի Ավետիսյան