Հայաստանի գիտության արդյունավետությունը․ համեմատություն Իտալիայի հետ | Հանրագիտ

Խորհրդային Միության փուզումից հետո Հայաստանի գիտական համակարգն էական բարեփոխումների չենթարկվեց։ Հայաստանում շարունակվում էր ԽՍՀՄ-ին բնորոշ՝ տեղական ամսագրերում տպագրվելու ավանդույթը, քիչ էին միջազգային համագործակցությունները։ Վերջին տարիներին հայաստանյան գիտության մեջ էական տեղաշարժեր են նկատվում՝ ֆինանսավորման աճից մինչև գիտնականների համար միջազգային տպագրությունների պահանջի ներդրում։ Չնայած դրան՝ միջազգային տպագրությունների առումով Հայաստանը զիջում է զարգացած գիտական համակարգ ունեցող երկրներին։  Գիտությունների ազգային ակադեմիայի (ԳԱԱ) Ինֆորմատիկայի և ավտոմատացման պրոբլեմների ինստիտուտի գիտնականները և նրանց իտալացի գործընկերները Scientometrics ամսագրում վերջերս հրապարակված հոդվածում Հայաստանի գիտական համակարգը համեմատել են իտալականի հետ՝ հաշվի առնելով, որ Իտալիան ինտեգրված է եվրոպական գիտական տարածքին։ Այս փաստը, հեղինակների խոսքով, օգնում է գնահատել Հայաստանի՝ եվրոպական հետազոտական ստանդարտներին համապատասխանությունը:  Նրանք Հայաստանի և Իտալիայի գիտնականների արդյունավետության ցուցիչների համեմատություն են կատարել՝ ցույց տալով, թե որքանով է Հայաստանը զիջում Իտալիային, որոնք են Հայաստանում գիտական առաջատար ուղղություններն ու հետազոտություններ իրականացնող կառույցները։   Համեմատությունը անհատական և ընդհանուր մակարդակներով Հետազոտության հեղինակներն ուսումնասիրության մեջ ներառել են 3617 հայ և 27 034 իտալացի գիտնականների։ Ավելի քան 33 հազար գիտնականների համար նրանք հաշվել են արդյունավետության անհատական ցուցիչներ՝ հիմնվելով Web of Science (WOS) գիտատեղեկատվական շտեմարանում ինդեքսավորված ամսագրերում այդ գիտնականների՝ 2017-2021 թթ․ հրապարակումների վրա։ Հեղինակները համեմատություն կատարելիս հիմնվել են ոչ թե հոդվածների բացարձակ թվի վրա, այլ բանաձևով հաշվարկել են, թե երկու երկրներում գիտության մեջ արված ներդրումների դիմաց որքան գիտական արդյունք են տվել գիտնականները։ Բանաձևում մի կողմից հաշվի են առնված ամեն գիտնականի աշխատաժամանակը, աշխատավարձը, հետազոտությունների մեջ ներդրված կապիտալ ծախսերը, մյուս կողմից՝  WOS-ում ինդեքսավորված ամսագրերում հրապարակված հոդվածներն ու դրանց արված հղումները։ Սակայն հաշվի են առնված ոչ թե հոդվածների բացարձակ թվերը, այլ այն, թե որքան է տվյալ գիտնականի՝ հոդվածին մասնակցությունը (հոդվածը բաժանվել է համահեղինակների թվին), ինչ ազդեցության գործակցով ամսագրում է հրապարակվել այն, որքան հղում է ստացել։ Այլ կերպ ասած՝ սա որակական ցուցիչ է, որը ցույց է տալիս, թե ստացած ներդրման դիմաց ամեն գիտնական որքան արդյունավետ է աշխատել։ Շուշանիկ Սարգսյանը Ստացված արդյունավետության ցուցիչների համեմատությունը գիտակական ավելի կայուն ու զարգացած համակարգ ունեցող երկրի հետ, ինչպիսին Իտալիան է, թույլ է տալիս պատկերացում կազմել Հայաստանում հետազոտությունների արդյունավետության մասին։ «Այս ցուցիչի նպատակն է գնահատել արտադրողականությունը՝ հաշվի առնելով ոչ միայն հրապարակումների քանակը, այլև դրանց որակը, կապիտալի և աշխատուժի ներդրումը և համագործակցային հետազոտություններում անհատական ներդրումները»,- ասում է հոդվածի համահեղինակ, Գիտական տեղեկատվության վերլուծության և մոնիտորինգի կենտրոնի ղեկավար, գիտաչափագետ Շուշանիկ Սարգսյանը:   Համեմատության արդյունքները Հետազոտության մեջ ներառված գիտնականները դասակարգվել են ըստ գիտական ուղղությունների՝ հիմնվելով WOS-ի՝ ամսագրերի դասակարգման սխեմայի վրա, ընդհանուր՝ 128 ուղղություններ։ Ապա այդ 128 գիտական ուղղությունները խմբավորել են 8 ընդհանուր ուղղություններում։ Ստորև ներկայացված տվյալները ցույց են տալիս գիտնականների բաշխվածությունն այս 8 ուղղություններում։ Հետաքրքիր է, որ և՛ Հայաստանում, և՛ Իտալիայում ճարտարագիտությունը գիտնականների թվով առաջատար է։ Հոդվածի հեղինակները նշում են, որ տվյալների բազայում ներառված 3617 հայ հետազոտողներից միայն 1025-ը կամ 28.3%-ն է 2017-2021 թթ․ ընթացքում WOS-ում ինդեքսավորված ամսագրում առնվազն մեկ հրապարակում հեղինակել: Մինչդեռ Իտալիայի դեպքում այդ գիտնականների թիվը կազմում է 26 515 կամ ավելի քան 98%։ Հեղինակները հետազոտության համատեքստում ակտիվ գիտնական են համարում նրանց, ովքեր WOS-ում ինդեքսավորված ամսագրերում առնվազն մեկ հրապարակում են ունեցել ուսումնասիրված տարիների ընթացքում։ Ստորև կարող եք տեսնել Հայաստանի և Իտալիայի ակտիվ գիտնականների տոկոսը՝ ըստ առանձին ոլորտների (պատկերն ինտերակետիվ է․ ամեն ուղղության տոկոսը տեսնելու համար սլաքը մոտեցրեք համապատասխան կետիկին)։ Ընդ որում, ինչպես և սպասելի էր, Հայաստանում գիտական կազմակերպություններում բուհերի համեմատ ավելի մեծ տոկոս են կազմում ակտիվ գիտնականները, համապատասխանաբար՝ 38.4% և 22.7%։ Իսկ հաջորդիվ կարող եք տեսնել, թե նշված գիտական ուղղություններում մեկ գիտնականին միջինում քանի հոդված է բաժին ընկնում (հաշվարկում ներառված են միայն ակտիվ գիտնականները)։ Ինչպես երևում է, Հայաստանում առաջատարն է ֆիզիկան։ Ինչպես նշեցինք, հեղինակները վերը նշված բանաձևով գիտնականների համար արդյունավետության անհատական ցուցիչներ են հաշվարկել։ Ապա նրանք մեկ այլ բանաձևով հաշվարկել են ընդհանրական ցուցիչներ առանձին ոլորտների համար՝ հիմնվելով այդ ոլորտների գիտնականների անհատական ցուցիչների վրա։ Ստորև կարող եք տեսնել վերը նշված 8 ոլորտների արդյունավետության ցուցիչները։ Այս հաշվարկում ներառված են միայն ակտիվ գիտնականները։ Հայաստանի համար առաջատար ուղղությունն է մաթեմատիկան։ Սակայն մեր ամենաարդյունավետ ուղղությունն անգամ բավականին հետ է մնում Իտալիայի պակաս արդյունավետ ուղղությունից։  Հետազոտողները 128 ոլորտներից առանձնացրել են այն ոլորտները, որոնք առաջատարն են արդյունավետության ցուցիչների առումով։ Հայաստանում առաջին տեղում է կոմպլեմենտար և ինտեգրատիվ բժշկությունը։ Մնացած առաջատար ուղղություններին կարող եք ծանոթանալ ստորև։ Ինչպես երևում է, Հայաստանի ամենաառաջատար ուղղություններում Իտալիայի հետ տարբերությունն այնքան էլ մեծ չէ։ Հետազոտողները գիտնականների անհատական ցուցիչների հիման վրա ընդհանրական ցուցիչներ են հաշվարկել ոչ միայն ոլորտների, այլ նաև հետազոտություն իրականացնող կառույցների համար։  Ուսումնասիրվող ժամանակահատվածում hայաստանյան երեք կազմակերպություններ ոչ մի հոդված չեն ունեցել WOS-ում ինդեքսավորված ամսագրերում։ Դրանք են Գավառի պետական համալսարանը, Գորիսի պետական համալսարանը և ԳԱԱ Հիդրոպոնիկայի պրոբլեմների ինստիտուտը: Ստորև կարող եք տեսնել հայաստանյան կառույցները՝ ըստ արդյունավետության ցուցիչների։ Ցանկը գլխավորում է Հայաստանում Ամերիկյան համալսարանը, հաջորդում են ԳԱԱ երկու ինստիտուտներ։ Այս դեպքում ևս հաշվարկն իրականացվել է միայն ակտիվ գիտանականների ցուցիչներով։ Թերթեք՝ տեսնելու համար բոլոր կառույցները։ Հաշվի առնելով, որ արդյունավետության անհատական ցուցիչները հաշվարկվել են հետազոտության մեջ ներառված ավելի քան 33 հազար գիտնականների համար, հոդվածի հեղինակներն առանձին ցանկով ներկայացնում են նաև արդյունավետության ամենաբարձր ցուցիչ ունեցող հայաստանյան գիտնականներին՝ նշելով միայն նրանց ոլորտը և այն, թե որ կառույցի/կառույցների հետ են աֆիլացվում։ Ինչպես տեսնում ենք, չնայած ոլորտների ընդհանրական ցուցիչներով Հայաստանն անհամեմատ հետ է Իտալիայից, կան արդյունավետության տպավորիչ արդյունք գրանցած առանձին գիտնականներ։ Այս գիտնականներն աֆիլացվում են Երևանի պետական բժշկական համալսարանի (ԵՊԲՀ), Հայ-ռուսական համալսարանի (ՀՌՀ), Երևանի պետական համալսարանի (ԵՊՀ), Գիտությունների ազգային ակադեմիայի (ԳԱԱ) մի քանի ինստիտուտների և Հայաստանում ամերիկյան համալսարանի (ՀԱՀ) հետ։ Թերթեք՝ տեսնելու համար բոլոր գիտնականներին   Տվյալները՝ քաղաքականության մշակման հիմք Ամփոփելով հետազոտությունը՝ գիտնականները նշում են, որ Հայաստանի ու Իտալիայի արդյունքների անհամաչափությունն ակնհայտ է հատկապես բարձր ազդեցության գործակցով ամսագրերում․ այստեղ հայ գիտնականների ներկայությունը շատ ավելի ցածր է: Այն, որ իտալական գիտական համակարգը ցուցաբերում է հետազոտական ավելի բարձր արդյունավետություն, հոդվածի հեղինակները պայմանավորում են մի քանի գործոններով՝ կայուն ինստիտուցիոնալ հիմքեր, հետևողական ֆինանսավորում, եվրոպական հետազոտական տարածքին ինտեգրում և միջազգային համագործակցություններ: Հեղինակները նշում են, որ Հայաստանի գիտական համակարգը, թեև ցուցաբերում է զարգացման խոստումնալից նշաններ, դեռ պայքարում է խորհրդային անցյալի ժառանգության հետ: Իսկ արդյունավետության ցածր մակարդակը հեղինակները պայմանավորում են ֆինասնավորման համեմատաբար փոքր ծավալով, որոշ կառույցներում միջազգային հրապարակումները խրախուսող մեխանիզմների բացակայությամբ։  Հեղինակները ողջունում են կառավարության վերջին նախաձեռնությունները, որոնք խրախուսում են WOS-ում և Scopus-ում ինդեքսավորված ամսագրերում տպագրությունները, մյուս կողմից շեշտում են, որ այս փոփոխությունների լիարժեք ազդեցությունները դեռ պետք է երևան: Իսկ վերջում Հայաստանի գիտական քաղաքականությունը մշակողների համար մի քանի առաջարկներ են ներկայացնում՝ մրցակցային հետազոտական ֆինանսավորման ընդլայնում՝ խրախուսելու բարձրորակ հրապարակումները և միջազգային համագործակցությունը,  միջազգային հրապարակումների խթանների մշակում, ինչպիսիք են ֆինանսավորման բոնուսները WOS-ում և Scopus-ում ինդեքսավորված ամսագրերում հրապարակումների համար, ակադեմիական շարժունակության ծրագրերի ամրապնդում՝ գլոբալ գործընկերությունները ընդլայնելու համար, հետազոտական ինստիտուտները համալսարանների կազմում ինտեգրում՝ համապատասխան եվրոպական բարձրագույն կրթության մոդելներին: Գիտական տեղեկատվության վերլուծության և մոնիտորինգի կենտրոնում Հոդվածի համահեղինակ Շուշանիկ Սարգսյանը նշում է՝ կարևոր է, որ բուհերի դասախոսների՝ հետազոտություններով զբաղվելը խրախուսվի, ինչու ոչ՝ նաև պարտադրվի։ Գիտնականի խոսքով եթե անգամ սկզբնական շրջանում հետազոտությամբ զբաղվելը պարտադիր չլինի, պիտի գոնե հետազոտող դասախոսներն ինչ-ինչ առավելություններ ունենան։  Հոդվածի հեղինակը կարևորում է նաև այն, որ այս և նմանատիպ հետազոտությունների արդյունքները դրվեն որոշումների կայացման հիմքում։ Իրենց հետազոտությունն, օրինակ, ներառում է Հայաստանում հետազոտություններ իրականացնող գրեթե բոլոր գիտնականների բազան՝ արդյունավետության ցուցիչներով։ Եթե կառավարությունը նպատակ ունի զարգացնելու այս կամ այն ոլորտը, ապա այս տվյալների հիման վրա կարող է պատկերացում կազմել, թե յուրաքանչյուր ոլորտում որ գիտնականներն են առաջատար դիրքերում։ Շուշանիկ Սարգսյանը շեշտում է այն հանգամանքը, որ որոշ ոլորտներում Հայաստանն ունի գիտնականներ, որոնք Իտալիայի նույն ոլորտի գիտնականների հետ հավասար դիրքերում են, անգամ՝ առաջ են անցնում, և այդ մարդկանց ներուժը կարելի է օգտագործել։ Բացի այդ՝ գիտնականը կարևորում է, որ իրենց հավաքագրած ու վերլուծած տվյալներն օգտագործվեն գիտական ուղղությունների առաջնահահերթություններ սահմանելիս։ «Նախ պետք է որոշել, թե որ ուղղություններն են առաջնահերթ մեզ համար։ Օրինակ՝ մենք ասում ենք, որ ուզում ենք հայագիտությունը զարգացնել և ամբողջ աշխարհին տեսանելի դարձնել։ Ի՞նչ քայլեր ենք անում դրա համար։ Ամենակարևորը՝ պետք է հասկանանք՝ մեր երկրի զարգացման համար որ ուղղություններն են կարևոր, վեր հանենք այն մասնագետներին, որոնք կարող են տվյալ ուղղությունները մակրո մակարդակով զարգացնել։ Եթե մենք ուզում ենք ինտեգրվել միջազգային գիտական հանրությանը, ապա  պետք է խաղանք այդ խաղի կանոններով, տեսնենք՝ այնտեղ որ ուղղություններն են զարգացած, պրոյեկտենք մեր երկրի առանձնահատկությունների վրա՝ հաշվի առնելով մեր հնարավորությունները։  Գուցե, օրինակ, երկրաբանության մեջ հիմա ներդրում չենք անում, բայց խորհրդային շրջանում ունեինք լավ երկրաբաններ։ Միգուցե դա պետք է զարգացնե՞լ Հայաստանում։ Կամ ագրոգիտությունը։ Ես հիմա ափսոսանքով եմ լսում, որ Ագրարային համալսարանում դիմորդ չի լինում, բայց հետաքրքիր ուղղություններ կան, ինչո՞ւ չենք զարգացնում դա»,- ասում է նա։   Տվյալների հավաքագրումն ու հնարավոր սահմանափակումները Հետազոտության մեջ ներառվել են հայաստանյան 14 համալսարաններ, ինչպես նաև ԳԱԱ 20 ինստիտուտներ (ԳԱԱ համակարգից դուրս գործող ինստիտուտները չեն ներառվել)։ Հայաստանյան մի քանի բուհեր՝ Պոլիտեխնիկական համալսարանը, Հայաստանի ֆրանսիական համալսարանը և Հայաստանի եվրոպական համալսարանը, չեն տրամադրել գիտնականների մասին տվյալներ, հետևաբար հետազոտողներն այս բուհերի տվյալները չեն ներառել։ Սա, հեղինակների փոխանցմամբ, կարող է իրենց տվյալներում որոշակի սահմանափակումներ մտցնել։  Տվյալների անհասանելիության պատճառով հետազոտության մեջ չի ներառվել նաև Ալիխանյանի անվան ազգային գիտական լաբորատորիան, որը ԳԱԱ կազմից դուրս գործող գիտական կառույց է։ Սա ևս որոշակի սահմանափակումներ է  մտցնում ֆիզիկային վերաբերող տվյալներում՝ հաշվի առնելով, որ ֆիզիկայի հետազոտություններով զբաղվող գիտական այս կառույցն, ըստ Հայաստանի կառավարության տվյալների, ապահովում է Հայաստանի միջազգային տպագրությունների մոտ 25%-ը։  Իտալիայի դեպքում հետազոտողները վերցրել են պետական բոլոր համալսարանների գիտնականների տվյալները, քանի որ այնտեղ հետազոտություններում առանցքային դեր են խաղում հենց համալսարանները։ Այս դեպքում տվյալները հավաքագրելու կարիք չի եղել՝ հաշվի առնելով, որ Իտալիան պաշտոնական համակարգված վիճակագրություն է վարում։  Շուշանիկ Սարգսյանը նշում է՝ Հայաստանի տվյալների հավաքագրումը և գիտնականների նույնականացումն իրենց աշխատանքի ամենադժվար փուլերից մեկն էր՝ հաշվի առնելով, որ այդ տեղեկություններն իրենք վերցրել են պաշտոնական փաստաթղթերից, գիտական կառույցների կայքերից կամ գրությունով խնդրել առանձին կազմակերպություններից։ Որոշ կառույցներից, ինչպես արդեն նշեցինք, հնարավոր չի եղել տվյալները ստանալ։ Կարևոր է նշել, որ հեղինակները հոդվածում շեշտում են՝ չնայած այս հետազոտության մեջ ներառվել են WOS-ում ինդեքսավորված ամսագրերում հրապարակումները, դրանք գիտական միակ արդյունքը չեն․ գիտական արդյունք են համարվում նաև պատենտները կամ հետազոտական այնպիսի աշխատանքները, որոնց վերջնանպատակը տպագրությունը չէ։ Հեղինակները հավելում են, որ հոդվածներին կատարված հղումները ևս միանշանակ կերպով չեն խոսում այն մասին, որ հետազոտությունից այլ հեղինակներ օգտվել են: Շուշանիկ Սարգսյանը բացատրում է, որ սա փորձնական հետազոտություն էր, որի նպատակն էր համեմատության այս ֆրակցիոն (հետազոտություններին ամեն գիտնականի մասնակցության չափը հաշվի առնող) մեթոդը կիրառելու Հայաստանում։ Գիտնականը նշում է՝ այս մեթոդն արդեն կիրառվել է Իտալիայում, Նորվեգիայում, իսկ այժմ արդեն՝ Հայաստանում։ Լուսանկարում Շուշանիկ Սարգսյանի կողքին հոդվածի առաջին հեղինակ Ջովաննի Աբրամոն է, որը գիտական համակարգերի համեմատության այս մոդելի հեղիակներից մեկն է Կարևոր է նշել, որ հետազոտությունը ներառում է միայն բնագիտական, տեխնոլոգիական, ճարտարագիտական և մաթեմատիկական (ԲՏՃՄ), ինչպես նաև բժշկագիտական ուղղությունները․ հումանիտար և հասարակագիտական ուղղությունները չեն ներառվել։ Շուշանիկ Սարգսյանը բացատրում է, որ այս ուղղություններում հոդվածներին կատարվող հղումների քանակը սովորաբար քիչ է լինում։ Հետևաբար, եթե փորձեին արդյունավետության ցուցիչ հաշվել, այն, միևնույն է, 0 էր լինելու։ Գիտնականը նշում է, որ սա հումանիտար և հասարակագիտան ուղղությունների առանձնահատկությունն է․ այս ոլորտների գիտնականները շատ ավելի մեծ ինտերվալներով են հոդվածներ տպագրում, համահեղինակներ քիչ են լինում, բացի այդ՝ շատ հաճախ հղումներ են կատարվում արխիվային նյութերի, դասական հեղինակների, և հղումների ցանցն այնպես չի աշխատում, ինչպես ԲՏՃՄ և բժշկագիտական ուղղությունների համար։ Այդ է պատճառը, որ այս մեթոդաբանությամբ նշված ոլորտները հնարավոր չէ համեմատել։ Վերջում Շուշանիկ Սարգսյանը հույս է հայտնում, որ երբ մի քանի տարի հետո նորից որոշեն նմանատիպ հետազոտություն իրականացնել, հնարավորություն կունենան ներառելու Հայաստանի բոլոր բուհերն ու գիտական կազմակերպությունները, իսկ Հայաստանն ավելի առաջատար դիրքերում կլինի։ Հեղինակ՝ Աննա ՍահակյանԼուսանկարները՝ Ռոման Աբովյանի Կարդացեք նաև «Հանրագիտ» շարքի նախորդ հոդվածը՝ «Երբ բացվում էր երկաթե վարագույրը․ ինչպես էր ԽՍՀՄ-ն աշխատում Հայկական Սփյուռքի հետ | Հանրագիտ»   «Հանրագիտ» շարքն իրականացվում է «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի» (ԵԳԱԾ) ֆինանսավորմամբ։