«Գոռացի՝ կանգնե՛ք, զասադ է»․ Քիմիկների գործով վկան պատմում է ՝ ինչպես է ինքը փրկվել, եղբայրը՝ զոհվել

«Ես 3 անչափահաս երեխա թողել եմ տանը, եկել դատարան։ 2 տարեկան երեխայիս թողել եմ 10 տարեկանի մոտ, պատուհանները փակել, եկել։ Չի կարելի էլի էսպես, չորս տարի է՝ էստեղ նստած եմ, բայց դրա համար մի պատճառ չկա», -Քիմիկների զորամասի գործով ամբաստանյալ Էլլադա Հարությունյանի խոսքերն են։ Հարությունյանը, որ 44-օրյա պատերազմի ժամանակ զբաղեցրել է ՀՀ ԶՈՒ ռադիացիոն, քիմիական եւ կենսաբանական պաշտպանության զորքերի (ՌՔԿՊ, հայտնի է որպես Քիմիկների զորամաս) համալրման բաժանմունքի պետի պաշտոնը, այժմ մեղադրվում է պաշտոնեական կեղծիքի մեջ․ մեղադրանքը առնչվում է՝ նույն զորամասի բաժանմունքի պետերից Սարգիս Կուլակչյանի հետ ՌՔԿՊ զորքերի պետ-վարչության պետ  Վարդան Նշանյանի որդու՝ Գեւորգ Նշանյանի՝ ծառայությունից խուսափելու հանգամանքը կոծկելուն։ Կուլակչյանն ու Հարությունյանը, սակայն, այս մեղադրանքը չեն ընդունում։ Էլլադա Հարությունյանը - Ասեք՝ կա՞ մի բան, որ ես կարող էի անել եւ չեմ արել,- դատակոչված վկա Ռաֆայել Փնջոյանին հարցրեց Էլլադա Հարությունյանը։ - Ես չեմ կարող այդ հարցին պատասխանել, ես չեմ դա վերահսկել,- պատասխանեց վկա Փնջոյանը։ Վերջինս նույնպես պատերազմի ժամանակ ծառայել է այդ զորամասում, զբաղեցրել է ռադիացիոն, քիմիական, կենսաբանական պաշտպանության բաժանմունքի պետի պաշտոնը, հոկտեմբերի սկզբին սեփական ցանկությամբ միացել է Մեղրի մեկնող 62-հոգանոց անձնակազմին, իր խոսքով՝ օգնություն ցուցաբերելու համար։ Անձնակազմը, հիշեցնենք, ՀՀ ԶՈՒ գլխավոր շտաբի պետի՝ այդ ժամանակվա տեղակալ Անդրանիկ Մակարյանի կողմից առաջադրանք է ստացել՝ 2020թ․ հոկտեմբերի 21-ին մեկնել Կիրի հանք տեղանք՝ «սանրում» գործողություն իրականացնելու։ Քանի որ քիմիկները տեղանքին ծանոթ չեն եղել, ուղեկցողներ են նշանակվել։ Սակայն ստացվել է այնպես, որ նախանշված վայրում իջնելու փոխարեն նրանք խորացել են մինչեւ Զանգելան քաղաք, որտեղ էլ ընկել են շրջափակման մեջ։ 5 զինծառայող գերեվարվել է, 12-ը՝ սպանվել, 23-ի եւ 1 վարորդի գտնվելու վայրն անհայտ է առ այսօր։ Այս դրվագի համար էլ այժմ մեղադրվում են ՀՀ ԶՈՒ ԳՇ պետի նախկին տեղակալ, գեներալ–լեյտենանտ Անդրանիկ Մակարյանը եւ Քիմիկների զորամասի հրամանատար, փոխգնդապետ Արսեն Աբգարյանը։ Նրանք եւս առաջադրված մեղադրանքները չեն ընդունում։ Ըստ վկայի՝ Գեւորգ Նշանյանի հաշվառումը պետք է 4-րդ բանակային կորպուսը վարեր Էլլադա Հարությունյանը պատմեց, որ երբ պատերազմի ժամանակ ՄՈԲ-ից մեկի հայրը մահացել է, գնդից զինկոմիսարյատ գրություն է ուղարկվել, որպեսզի նրան թույլատրվի մեկնել՝ հուղարկավորությանը մասնակցելու։ Այդ գրությունը, որպես ի գիտություն, տրամադրվել է նաեւ իրենց զորամասին։ - Հիմա Գեւորիկի դեպքում ո՞նց պիտի արվեր,- հարցրեց նա վկային։ - Նույն ձեւով- պատասխանեց Ռաֆայել Փնջոյանը։ - Շարային մասը (նկատի ունի՝ իրեն,-հեղ․) իրավունք ունե՞ր առանց ԳՇ պետի հրամանի նրան ընդգրկել զորամասի ցուցակներում, երբ նա արդեն այլ գնդում էր (նկատի ունի՝ Էջմիածնից մեկնել էին Մեղրի՝ միանալու այնտեղի զորքին,-հեղ․)։ - Հարգելի՛ դատարան, երբ ստորաբաժանումը անցել է 4-րդ բանակային կորպուսի հրամանատարության ենթակայությանը, դարձել է դրա ստորաբաժանումներից մեկը, այսինքն՝ այդ անձնակազմի հաշվառումը՝ դուրս գալու թույլ տալու, վերադառնալու հետ կապված, պետք է վարեր 4-րդ բանակային կորպուսը (նկատի ունի՝ ոչ այն զորամասը, որի կազմում ծառայել է Էլլադան,-հեղ․)- պատասխանեց վկան։ Դատավոր Սարգիս Դադոյանը Հենց այս պատասխանն էլ վրդովեցրեց Էլլադա Հարությունյանին․ - Հարգելի՛ դատարան, անցած դատին մեր տան ծխից բոլորը հավաքվել էին․․․ Երբ ծնողներս Հայաստանում էին, օգնում էին, բայց հիմա․․․ Խնդրում եմ՝ վերանայեք էս հարցը, ինձ ընդառաջեք, թույլ տվեք գնամ տուն։ Նախագահող դատավոր Սարգիս Դադոյանը տեղեկացրեց, որ ամբաստանյալը իրավունք ունի գնալ, երբ նիստը ավարտվի։ Ռաֆայել Փնջոյանի խոսքով՝ ռազմական ոստիկանական հենակետ ճանապարհին չի եղել Ռաֆայել Փնջոյանի հարցաքննության մնացած ժամերն անցան մյուս դրվագի՝ մարտական առաջադրանքի մեկնելու վերաբերյալ հարցուպատասխանով։ Դեռ նախորդ նիստին ցուցմունք տալիս նա հայտնել էր, որ մեկնելուց առաջ Քիմիկների զորամասի հրամանատար Արսեն Աբգարյանի ցուցումով նստել է ուղեկցողի կողքին, մի քանի անգամ նրան հարցրել՝ գիտի՞ իրենց մինչեւ ուր է ուղեկցելու, եւ ստացել դրական պատասխաններ։  - Ուղեկցող Արման Նուրիջանյանն ասում է՝ եթե իմանայի, որ պիտի գնայինք Կիրի հանք, կգնայի էդտեղ, ի՞նչ իմաստ կար Զանգելան հասնելու։ Ըստ Ձեզ՝ նա իսկապես տեղյա՞կ էր կամ եթե տեղյակ լիներ, հանքում կկանգնե՞ր,- վկային հարցրեց հանրային մեղադրող Դավիթ Նավասարդյանը։ - Ուղեկցողը նշանակվել էր, որ մեզ ուղեկցեր նախորոշված կետ։ Եթե նա չի իմացել, մենք էլ չենք իմացել, այդ դեպքում ի՞նչ էր անում նա այդտեղ․․․ Արսեն Աբգարյանն ասել է՝ հանքի մոտ ռազմական ոստիկանական կետ կա, էդտեղ պիտի կանգնեինք, բայց ես չեմ իմացել տեղանքը, ռազմական ոստիկանության հենակետ էլ չի եղել, եթե լիներ, կհասկանայինք, որ դա է,- պատասխանեց վկան։ - Նուրիջանյանն ասում է՝ իմացել է, որ պիտի դեպի Զանգելան տանի։ Այսինքն՝ սխալ է իմացել երթի վերջնակետը։ Դուք հավատո՞ւմ եք։ - Եթե տեղանքի անունը իմանար, տեղանքի հստակ կոորդինատներ ասեին, հայ մարդ է, դժվար՝ մեզ մտցներ Զանգելան։ Ուր ասել են, այդտեղ էլ տարել է։ Երբ ասացինք՝ շատ ենք եկել, նա ասաց՝ ռազմական ոստիկանական պոստ պիտի լիներ, չկար, դրա համար շատ եկանք։ - Իսկ նա այլ ցուցմունք է տվել․ ասել է, որ գիտեր, թե Զանգելան տանող ճանապարհը պետք է ցույց տա, ու կանգ է առել, երբ հասել է այն խաչմերուկին, որտեղից պիտի ասեին՝ որ ուղղությամբ երթ կատարեր, մինչդեռ Դուք ասում եք՝ շինությունը տեսաք, ասեցիք՝ կանգնի։ - Ես պնդում եմ, որ ես եմ իրեն ցուցում տվել, որ կանգնի, քանի որ այդքան մոտ չպիտի լինեինք Զանգելանին։ - Արման Նուրիջանյանը իր ցուցմունքում նշել է նաեւ, որ ավտոմեքենայում Ձեզ հետ խոսակցություն է ունեցել, մտավախություն հայտնել, որ հակառակորդը Զանգելանի մոտ է, իսկ Դուք ասել եք՝  օպերացիա ենք ծրագրում, եւ մեր վերահսկողության տակ է։ Նման բան հիշո՞ւմ եք։ -  Չի եղել նման խոսակցություն, եղել է այն մասին, որ մենք էս կողմից ենք գնալու, Անդրանիկ Մակարյանի ղեկավարած խումբը՝ մյուս կողմից։ Երկու կողմից գնալու ենք, սպասենք հետագա խնդիրներին, որ սանրման աշխատանքներ կատարենք։ Ձախից՝ հանրային մեղադրողներ Դավիթ Նավասարդյանը, Արշակ Մարտիրոսյանը Մեղադրող Նավասարդյանը հիշեցրեց նաեւ, որ ճանապարհին մի ոստիկան են վերցրել, մի քանի մետր այնկողմ իջեցրել, եւ փորձեց հասկանալ՝ հարց չի՞ ծագել, թե այդ ոստիկանն ինչ էր անում այդտեղ, եթե հենակետ չկա։ -Չէ, չի եղել ճշգրտող հարց․․․ Մարդիկ էին կանգնած՝ սովորական կապույտ համազգեստով (նկատի ունի՝ ոչ ռազմական ոստիկանության համազգեստով,-հեղ․), որպես այդպիսին՝  հենակետ չի եղել, ոչ արգելափակոց, ոչ մի բան,- պնդեց վկան։ Նախորդ նիստին վկա Ռաֆայել Փնջոյանը պատմել էր նաեւ, որ երբ ավտոբուսներից իջել են ու հասկացել, որ սխալ տեղանք են եկել, Քիմիկների զորամասի հրամանատար Արսեն Աբգարյանն ասել է՝ ավտոբուսները պտտվեն, որ հետ գնան, սակայն դիմացի բլուրներից հակառակորդն արդեն նրանց նկատած է եղել։ Կիսաքանդ շինությունների հետեւոմ դիրքավորվելուց եւ մոտ 40 րոպե ինտենսիվ մարտ վարելուց հետո կրակը փոքր–ինչ նվազել է, զորքը՝ ցաքուցրիվ եղել։ Թաքնվելով, ոտքով գետին հակառակ գնալով՝ վկային հաջողվել է Արսեն Աբգարյանի եւ մի քանիսի հետ լուսադեմին դուրս գալ շրջափակումից։ - Գիշերը, երբ ղամիշների մեջ թաքնված էիք, փորձե՞լ ենք վերադաս հրամանատարության հետ կապ հաստատել, տեղեկացնել՝ ինչ վիճակում եք։ - Այո, ես մի քանի անգամ փորձել եմ բջջայինով, կապ չի եղել։ - Իմ տղայի հետ ես անձամբ եմ խոսել, ո՞նց չի եղել,-վրդովվեց ծնողներից մեկը։ Հիշեցնենք՝ շրջափակման մեջ մնացած զինծառայող Ռուդիկ Ալեքսանյանը դեպքի օրը զանգահարել է տուն, նաեւ հաղորդագրություն գրել՝ տեղեկացնելով, որ թաքնված է եւ հետ գալու տարբերակ չունի․ «Մա՛մ, լավ մնացեք, գերի եմ ընկել, պախկված եմ, տարբերակ չունեմ հետ գալու, կա՛մ կմնամ սենց, կա՛մ կխփեն, հորս արեւ, լավ մնացեք, թեթեւ տարեք, չլացես, հերոս ունես, մա՛մ ջան, շատ եմ ձեզ սիրում, իմ կյանքն էլ սենց դասավորվեց, հերոս կմնամ, դուխով, հենց հիմա թուրքերի տարածքում եմ, հելնեմ՝ կփոխեն, աղաչում եմ՝ չլացես»,– ասված է հաղորդագրության մեջ։ Տուժողների իրավահաջորդները -Դուք փախուստի եք դիմել մարտի դաշտից՝ այնտեղ թողնելով մեր տղաներին,- բղավեցին դահլիճում գտնվող մայրերը։ - Չենք փախել։ - Բա դուք որտե՞ղ եք նկարվել։ - Ամսի 22-ին, որ գնդապետ Գեւորգյանն է ընդառաջ եկել մեզ, այդ պահին։ - Փախել, հետ եք եկել ու այ տենց ժպտալով նկարվել եք, հա՜, ինչների՞դ վրա էիք բերաններդ բացել,- վրդովվեցին տուժողների իրավահաջորդները՝ դատարանին ցույց տալով այդ լուսանկարը։ Ըստ վկա Դավիթ Կատանյանի՝ իրենց ասվել է, որ պիտի թշնամու ընդամենը 15-հոգանոց խմբի հայտնաբերեն Հակակոռուպցիոն դատարանում երեկ հարցաքննվեց նաեւ վկա Դավիթ Կատանյանը․ վերջինս դեպքին մասնակից զինծառայողներից է։ Դավիթը փրկվել է, նրա եղբայրը՝ զոհվել։ Վկա Կատանյանը պատմեց, որ սեպտեմբերի 29-ին ինքն ու իր հարազատ եղբայրը կամավորագրվել են, մեկնել Կապանի գունդ, մինչեւ հոկտեմբերի 16-ը մարտական գործողությունների մասնակցել Ջրականում։ 19 օր առանց հրամանատարի մնալով եւ հիասթափություն ապրելով՝ Դավիթը հրաժարվել է մասնակցել հետագա գործողություններին․ «Հոկտեմբերի 17-ին եկել ենք տուն, լույս 18-ին հետ եկել Կապանի գունդ, որտեղ ժողով եղավ, ասացին՝ պիտի գնաք Կուբաթլու, հրաժարվեցինք, ոնց հասկանում էինք՝ զորքին տանում էին, թողնում, անհետանում։ Այդպես ինձ Կապանում ձերբակալեցին, տարան ռազմական ոստիկանություն, ասացին՝ կամ ձեր՝ Մասիսի ջոկատից մարդ կտանեն, կամ քեզ կդատապարտեն»։ Ի վերջո, Դավիթը համաձայնել է․ Մասիսի իրեն ծանոթ Գեւորգ անունով մի զինծառայող (մականունը՝ Գիվի) նրան տեղեկացրել է, որ Անդրանիկ Մակարյանի հրամանով հետախույզները պիտի Ա կետից Բ կետ գնան, որտեղ հակառակորդի 15-հոգանոց խմբի շարժ են նկատել։ Ըստ Գեւորգի խոսքերի՝ ինքը Մակարյանի գլխավորած խմբի հետ մի ուղղությամբ է գնալու, Դավիթը՝ քիմիկների հետ՝ մյուս ուղղությամբ, երկու կողմից շրջափակելով հակառակորդին՝ մաքրելու են, դուրս գան․ «Ասաց՝ քայլելով կգնանք, ձեր հետ էլի մարդիկ կգնան, ես գնալու օրն եմ իմացել, որ քիմիկների մասին էր, ասաց՝ մի քանի հոգի են, կխփեք, զասադ կնստեք, կգանք․․․ Հանելուկը նրանում է, ինչից եմ ես ներվայնանում էլի, որ եթե մարտական գործողություն ես ղեկավարում, գեներալ մարդ ես, ինչքան պիտի անփույթ պիտի լինես, որ զորքը աջից ուղեկցես (նկատի ունի Մակարյանին,-հեղ․) ու ձախի հետ կապ չպահես, հետո էլ մեղադրում են գյուղացուն, ուղեկցողներին, ուղեկցողը կապանցի տղա է, իրեն ուր ասել են, էդտեղ է տարել։ Իմ հարազատ եղբայրն է զոհվել, իմ 2 ընկերները, ոնց կարելի է էլի»,- վրդովվեց Կատանյանը։ -  Արսեն Աբգարյանին մինչեւ մեկնելը տեսե՞լ եք,- հարցրեց մեղադրողը։ - Չէ։ - Մակարյանի կողմից ամբողջ անձնակազմին հրահանգավորում չի՞ արվել։ - Չեմ տեսել։ - Քրեական գործով նման տվյալներ ունենք, հնարավո՞ր է՝ Դուք չեք մասնակցել։ - Բացառվում է, զենքերը իրար հետ ենք ստացել։ Կատանյանի խոսքով՝ թշնամուն առաջինը ինքն է նկատել եւ փորձել ավտոբուսները կանգնեցնել Դավիթ Կատանյանը պատմեց, որ ընդհանուր ճանապարհը տեւել է մոտ 40 րոպե, ի տարբերություն նախորդ վկայի՝ պնդեց՝ ռազմական հենակետ տեսել է։ Մեղադրող դատախազ Արսեն Մարտիրոսյանի հարցին, թե ինչ տեսք ուներ այն, վկան պատասխանեց՝ պոստ էր, ծառերի տակ սեւ ֆորմաներով կանգնած էին։ «Զինվորները ավտոբուսների մեջ քնած էին, ես խասյաթ ունեմ՝ եթե ճանապարհն անծանոթ է, չեմ քնում, որ հետ գալիս իմանամ, ու որ տեսա պոստեր կան, որ սապյորը միներ էր շարում, մտածեցի՝ անիմաստ չէր դա, մեջս մի վախ ընկավ․ եթե սապյորը շարում է, մենք էլ խի՞ ենք գնում առաջ։ Էդտեղ սարերի վրա նկատեցի թուրքերին, գոռացի՝ կանգնեք, զասադ է, տղերքին արթնացրի։ Բայց վարորդն ասաց՝ մինչեւ դիմացի ավտոբուսը չկանգնի, չի կարող։ Եթե էդ առաջին խաչմերուկի վրա կանգներ՝մոտ 300 մ հետ, էդպես չէր լինի։ Հեռախոսս հանել եմ, որ զանգեմ ախպորս, զգուշացնեմ՝ առաջ չգան (երկու ավտոբուսները հետ էին մեզնից), կապ չի եղել»,- պատմեց վկան՝ հավելելով, որ շրջափակման միջից է կարողացել կապ հաստատել Վահագ անունով զինծառայողի հետ, տեղեկացրել, որ զոհ ու վիրավոր ունեն, սակայն հետո հեռախոսն ընկել է գետը, եւ կապը կորել է։ Հարցին, թե սակրավորները ճանապարհից ինչքան հեռավորության վրա էին, վկան պատասխանեց՝ 1 մ, նույնիսկ զարմացել են՝ իրենց տեսնելով, բարեւել, անցել։ Նրանցից մոտ 15 րոպե հետո արդեն ավտոբուսները կանգ են առել, իջել են եւ ստացել շրջանաձեւ պաշտպանություն անցնելու հրաման։ Թե ում կողմից, վկան չմտաբերեց, ասաց՝ հաջորդ օրն է իմացել, որ իրենց հրամանատարը Արսեն Աբգարյանն է եղել։ Ձախից՝ Արսեն Աբգարյանը, պաշտպան Դավիթ Դավիդյանը, Անդրանիկ Մակարյանը, Ամրամ Մակինյանը Աբգարյանի պաշպան Դավիթ Դավիդյանը հետքրքրվեց՝ կարո՞ղ են արդյոք դուրս եկածներին փախած համարել, հնարավորություն կա՞ր մնալու, մարտ շարունակելու կամ մյուսներին օգնելու։ Վկան, սակայն, բացասական պատասխանեց, հասաց՝ դուրս եկածներից մեկն էլ ինքն է, որ եղբորն է կորցրել։ Հիշեց՝ նույնիսկ երբ տեսել է սպա Բադեյանի զոհվելը, չի կարողացել նրա մարմինը մոտեցնել իրենց։ Հարցին, թե ինքը ինչպես է փրկվել, Կատանյանը պատասխանեց՝ հրաշքով։ Վկայի համոզմամբ՝ զորքի հանդեպ անուշադիր վերաբերմունք է եղել Դավիթ Կատանյանի խոսքով՝ ինտենսիվ մարտը մեւել է մոտ 40 րոպե, հակառակորդը մոտեցել է ընդհուպ մինչեւ 6 մետր, նրանց թվում նաեւ դիվերսանտներ են եղել։ Իրենց թաքստոցում եղել են 6 հոգով, որոնցից միայն 4-ն է կրակել․ -Ի՞նչն էր պատճառը, որ բոլորը չէին կրակում։ -Վախը․ հետներս պովր կար, ֆիզկուլտի դասախոս, որ չէր տիրապետում ավտոմատին․․․ Զորահավաք եք արել, կանչել եք, էդ մարդը ԱԿԱ զենք կյանքում չի բռնել, շերեփ է բռել, էդ մարդուն խի՞ եք տանում (հիշյալ խոհարարը գերեվարվել է, հետագայում վերադարձվել, նրա ցուցմունքը կարդացեք այստեղ,-հեղ․)։ Որոշ ժամանակ մարտ վարելուց հետո Կատանյանը մի քանիսի հետ գետի ճանապարհով դուրս է եկել Կիրի հանք, որտեղ քիմիկների մեկ այլ խումբ կար։ Սկզբում մտածել են, թե իրենք հակառակորդ են, զինաթափել են, համոզվել, որ հայ են․ «Մի փոխգնդապետ է դիմավորել, ասացինք՝ Զանգելանից ենք գալիս, ասաց՝ խի՞ եք գնացել, մենք հրաման ենք տվել, որ գռադով խփեն էնտեղ։ Ընգերս ասաց՝ բայց մեզ հրամանով են տարել, ասաց՝ տենց հրաման չի եղել»։ Դավիթ Կատանյանը փորձել է հիշյալ Գիվիից տեղեկանալ, թե ինչու չեն միջամտել, իրենց օգնության չեն հասել, վերջինս էլ պատասխանել է, որ Անդրանիկ Մակարյանը նահանջի հրաման է տվել․ «Եթե դու գիտես՝ մանկության ընկերդ մեզ հետ է, մինչեւ հիմա անհետ կորած է, դու իրեն թողնում ես զասադի մեջ ու գնում, հրամանն էլ մի կողմ, մարդ չես, ընկեր չես»։ -Իսկ Անդրանիկ Մակարյանի հետ խոսե՞լ եք։ - Խոսել եմ, ասել է՝ դու պատկերացնո՞ւմ ես՝ որ ես զոհվեի, հակառակորդը կասեր՝ հայ գեներալ է խփել, ազգային հերոս կտային։ - Նահանջի մասին չե՞ք հարցրել։ - Չէ, եթե մարդը ֆակտ ասում է՝ եթե ես զոհվեի, դրանից հետո ի՞նչ հարցնեի․․․ Ինձ հետո կադրերի բաժնից Վարդանյանն ասաց՝ բունտ անեիր, հրաժարվեիր մարտի գնալ։ - Այսինքն՝ Վարդանյանը տեղյա՞կ էր, թե ուր եք գնում։ - Դե, փաստորեն։ Տուժողների րավահաջորդները հետաքրքրվեցին, թե կատարվածի համար Կատանյանը ում է մեղավոր համարում․ - Ով մարտական գործողությունը ղեկավարել է, մեզ տարել է՝ Մակարյանը, ինքն է տարել, ինքը կա, ես կամ, բայց մնացածը չկան, թող ինքը գնար Զանգելան, մենք գնայինք մյուս ուղղությամբ։ Մենք պիտի իջնեինք, ոտքով գնայինք, հետո ենք իմացել, որ ուղեկցողը շատ է տարել։ Զորքի հանդեպ անուշադրություն է եղել։ Վկաների հարցաքննությունը կշարունակվի ապրիլի 9-ին։     Միլենա Խաչիկյան