Հեյդար Ալիևի հռետորաբանության փոփոխությունները․ համագործակցությունից մինչև պատերազմական նարատիվ | Հանրագիտ

20-րդ դարի հայ-թաթարական բախումներից մինչև Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի միացում Խորհրդային Ադրբեջանին, 1988-ի շարժումից մինչև Արցախյան առաջին պատերազմ, բանակցային երկարատև գործընթացից մինչև Ապրիլյան և ապա 44-օրյա պատերազմներ և Արցախի հայաթափում․․․ Արցախյան հակամարտությունն ու բանակցային գործընաթացը երկար պատմություն ունեն և այս տարիների ընթացքում եղել են նաև գիտական հետաքրքրության թեմա։ Հայ գիտնականների նոր հոդվածը բացահայտում է Արցախյան համակարտության կարգավորման բանակցային գործընթացի նոր շերտեր՝ ներկայացնելով Ադրբեջանի նախկին նախագահ Հեյդար Ալիևի հռետորաբանության փոփոխությունները։ Օրերս Small Wars & Insurgencies ամսագրում հրապարակված՝ «Փոփոխություններ ադրբեջանական խոսույթում․ Հեյդար Ալիևի հռետորաբանության փոխակերպումը Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության բանակցային գործընթացում» հոդվածի հեղինակներն են Հայաստանում Ամերիկյան համալսարանի ասիստենտ-պրոֆեսոր, գիտությունների դոկտոր Նաիրա Սահակյանը և Հայ-ռուսական համալսարանի Արևելագիտության ինստիտուտի դասախոս, գիտությունների թեկնածու Անահիտ Քարտաշյանը։ Նյութում կարդացեք՝ ինչպիսի՞ն էր Ադրբեջանի նախկին նախագահ Հեյդար Ալիևի դիրքորոշումն Արցախյան հակամարտության կարգավորման բանակցային գործընթացի վերաբերյալ, ինչպե՞ս ԵԱՀԿ-ի քննադատությունը վերածվեց ԵԱՀԿ-ի հետ երկխոսության պատրաստակամության, ի՞նչ ազդեցություն ունեցան Արևմուտքի հետ նավթային գործարքները Ալիևի հռետորաբանության վրա, ե՞րբ ու ինչպե՞ս սկսվեց պատերազմի նարատիվը, Արցախյան հակամարտությունը և առաջնորդների խոսույթների ուսումնասիրությունը։   Ադրբեջանի դիրքորոշումը՝ Հեյդար Ալիևի խոսույթի ուսումնասիրությամբ Նաիրա Սահակյանի և Անահիտ Քարտաշյանի հեղինակած հոդվածում նշվում է, որ Արցախյան հակամարտության վերաբերյալ գիտական գրականության մեծ մասը կենտրոնացած է ռազմական և աշխարքաղաքական լայն ասպետկների վրա։ Նաիրա Սահակյանը Հոդվածի համահեղինակ Նաիրա Սահակյանը մեզ հետ զրույցում նշում է՝ պատճառներից մեկն այն է, որ միջազգային պարբերականներում տպագրվող աշխատությունների հեղինակների մեծ մասը հայեր կամ ադրբեջանցիներ չեն, այդ պատճառով էլ արտաքին հայացքով են նայում հակամարտությանը։ Գիտնականի խոսքով մյուս կողմից էլ Հայաստանի և Ադրբեջանի ներսում են տպագրվել հայերենով ու ադրբեջաներենով աշխատանքներ, որոնք խնդրին ներսից են նայել, սակայն այդպես էլ չեն հասել գիտական լայն շրջանակների։ Քանի որ կարևոր էր համադրել այդ հայացքները, հոդվածի հեղինակներն ընտրեցին այնպիսի մոտեցում, որը մի կողմից խնդրին նայում է ներսից՝ Հեյդար Ալիևի ելույթների ուսումնասիրությամբ ցույց տալով բանակցային գործընթացի վերաբերյալ ադրբեջանական կողմի դիրքորոշումը, մյուս կողմից անդրադառնում է ավելի լայն տնտեսական ու քաղաքական իրողությունների, ինչպիսիք են, օրինակ, Արևմուտքի հետ ադրբեջանի նավթային գործարքներն ու դրանցից ստացված տնտեսական օգուտները՝ կապելով դրանք դիրքորոշման փոփոխությունների հետ։ Հետազոտության ընթացքում ուսումնասիրվել են Հեյդար Ալիևի ելույթներն ու Մինսկի խմբի համանախագահների հետ զրույցները՝ կենտրոնանալով այն ելույթների ու զրույցների վրա, որոնք ցույց են տալիս համակարտության լուծման վերաբերյալ Ալիևի դիրքորոշումը։ Հոդվածի համահեղինակ Նաիրա Սահակյանը նշում է՝ Ալիևի հռետորաբանության ուսումնասիրությունն իրենց գրավիչ թվաց նախ այն պատճառով, որ գիտական շրջանակներում քիչ է ուսումնասիրված, բացի այդ՝ աղբյուների հասանելիության առումով խնդիրներ չէին ունենա։ «Ադրբեջանը մեզ համար փակ է․ ո՛չ ես, ո՛չ Դուք չենք կարող գնալ, օրինակ, այնտեղ հարցազրույցներ անցկացնել կամ հարցումներ անել, Արտաքին գործերի նախարարության արխիվի փաստաթղթերին ծանոթանալ, տվյալներ հավաքել, որոնց հիման վրա կարող ենք մեկ այլ ռակուրսից նայել կոնֆլիկտին։ Այդ հնարավորությունը նրանց հետազոտողներն էլ շատ հաճախ չունեն։ Հետևաբար՝ որպես հետազոտող պետք է գիտակցես, թե ինչ ռեսուրս ունես, իսկ այդ ռեսուրսների առանցքային մասը կազմում են սկզբնաղբյուրները։ Այս պարագայում լավագույն սկզբնաղբյուրը, որ հասանելի է Հայաստանից Ադրբեջանը ուսումնասիրողին, ելույթներն են, որոնք շատ լավ համակարգված տպագրել են»,- ասում է գիտնականը։ Վերլուծությունը Ալիևի՝  հակամարտության կարգավորման վերաբերյալ խոսույթում բացահայտում է երկու առանցքային փոփոխություն․ երբ բանակցությունները Ռուսաստանի գերակայությամբ հարթակից տեղափոխվեցին ԵԱՀԿ, Ալիևի հռետորաբանությունը ԵԱՀԿ-ի ակտիվ քննադատությունից անցում կատարեց համագործակցելու պատրաստակամության: Իսկ երբ Ադրբեջանի դիրքերը բանակցային սեղանի շուրջ ամրապնդվեցին (հատկապես ԵԱՀԿ անդամ երկրների հետ նավթային պայմանագրերից ստացած տնտեսական օգուտների շնորհիվ), Հեյդար Ալիևը համագործակցային հռետորաբանությունից անցում կատարեց պատերազմը վերսկսելու սպառնալիքների։ Ալիևի դիրքորոշման փոփոխության հարցում կարևոր գործոն էին նաև ներքին քաղաքական ճնշումները: Այժմ ավելի մանրամասն խոսենք Հեյդար Ալիևի հռետորաբանության փոփոխություններից բանակցային գործընթացի տարբեր փուլերում։   Հօգուտ Ռուսաստանի խոսույթն ու ԵԱՀԿ-ի քննադատությունը Այսպիսով, Նաիրա Սահակյանի և Անահիտ Քարտաշյանի հեղինակած հոդվածում նախ ներկայացվում է, թե ինչպիսին էր իրավիճակն Ադրբեջանում, երբ իշխանության եկավ Հեյդար Ալիևը։ 1992-1993 թթ․ Ադրբեջանը մի քանի նախագահներ էր փոխել։ Արցախյան պատերազմում իրար հաջորդող պարտություններից հետո Հեյդար Ալիևը, որ մինչ այդ Նախիջևանում էր, եկավ ու ստանձնեց Ադրբեջանի ղեկավարումը, և երկրում սկիզբ դրվեց Ալիևների ընտանիքի երկարատև կառավարմանը։ Հեյդար Ալիևի երդմնակալությունը, աղբյուրը՝ azertag.az 1994-ին կնքվեց զինադադար։ 1992-ին Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության կազմակերպությունում (ԵԱՀԿ, իսկ մինչև 1995-ը՝ ԵԱՀԽ՝ Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության խորհուրդ) ձևավորված Մինսկի խումբը ստանձնել էր բանակցությունների միջնորդության դերը։ Ձևավորման օրվանից Մինսկի խմբի համանախագահող երկրներն էին Ռուսաստանը, Ֆրանսիան և Միացյալ Նահանգները։  Հոդվածում նշվում է, որ Ռուսաստանի հավակնությունները՝ վերահսկելու բանակցային գործընթացը ԵԱՀԿ շրջանակներում կամ դրանից դուրս, պարարտ հող գտան Ադրբեջանում։  1994 թ․ ապրիլին՝ հայկական ուժերի կողմից մի քանի ուղղություններով նոր հարձակումից հետո, Հեյդար Ալիևն իր ելույթներից մեկում կոչ արեց ՄԱԿ-ին, Մինսկի խմբին և համանախագահող երկրներին օգտագործել իրենց կարողությունները պատերազմը դադարեցնելու համար: Նա հատուկ դիմեց նաև Ռուսաստանին` շեշտելով, որ «Ռուսաստանի միջնորդական ջանքերը պետք է լինեն ավելի արդյունավետ և տան շոշափելի արդյունքներ՝ հաշվի առնելով Հայաստանի և Ադրբեջանի հետ նրա սերտ հարաբերությունները»: Որոշ ժամանակ պահանջվեց, մինչև ԵԱՀԿ Մինսկի խումբը դարձավ բանակցությունների հիմնական հարթակ։ Մինչ այդ, հաշվի առնելով բանակցություններում Ռուսաստանի գերիշխող դերը, Հեյդար Ալիևն աչքի էր ընկնում ԵԱՀԿ-ի հասցեին քննադատությամբ: Նաիրա Սահակյանն այս շրջանում հօգուտ Ռուսաստանի խոսույթը կապում է այն հանգամանքի հետ, որ ԽՍՀՄ փլուզումից հետո թե՛ Հայաստանի, թե՛ Ադրբեջանի և թե՛ հետխորհրդային մնացած պետությունների կապերը Ռուսաստանի հետ շատ ավելի ամուր էին, քան Արևմուտքի։  «Ի վերջո, կար 70 տարվա համատեղ պատմություն, դրանից առաջ էլ կայսրության մաս էին եղել, այսինքն՝ մշակութային, քաղաքական ընդհանուր դաշտ կար, որը բավականին ամուր ձևով ազդում էր։ Նույն Հեյդար Ալիևն ո՞վ էր․ նա Եվրոպայի քաղաքական դաշտի ներկայացուցիչ չէր, ավելին՝ Եվրոպայի քաղաքական դաշտի նիստուկացից շատ հեռու մարդ էր։ Նա սովետական և հետսովետական դաշտի ներկայացուցիչ էր։ Նա գիտեր՝ ինչպես հարաբերվել Ռուսաստանի հետ, բացի այդ՝ կային շատ լուրջ ընտանեկան, անձնական, ընկերական կապեր»,- ասում է հոդվածի համահեղինակը։ Մյուս կողմից Նաիրա Սահակյանն ընդգծում է այն հանգամանքը, որ Եվրոպայի հետ Ադրբեջանի հարաբերությունները դեռևս զարգացած չէին։ Հոդվածում նշվում է, որ ի տարբերություն Ադրբեջանի՝ Հայաստանն իր ազդեցիկ Սփյուռքի աջակցությամբ ավելի ուժեղ կապեր ուներ արևմտյան պետությունների հետ և ավելի արդյունավետ էր գործում իր միջազգային իմիջը ձևավորելու հարցում: «Հայաստանի դեպքում ավելի հեշտ էր, որովհետև, այնուամենայնիվ, Սփյուռքի ռեսուրսը շատ էական դեր ուներ․ կային մեծ թվով մարդիկ, որոնք Եվրոպայում էին կամ Ամերիկայում և գիտեին՝ ով ում բարեկամն է, ինչպես ներկայացնեն Հայաստանը»,- ասում է Նաիրա Սահակյանը։   Քննադատական հռետորաբանության փոփոխությունը 1994 թ․ երկրորդ կեսերին արդեն Հեյդար Ալիևն իր ելույթներում սկսեց հույս հայտնել, որ «համանախագահող երկրները մի կողմ կդնեն իրենց տարբեր մոտեցումներն ու ակտիվ քայլեր կձեռնարկեն խնդրի լուծման ուղղությամբ»: Նաիրա Սահակյանը նշում է՝ այն փաստը, որ Ռուսաստանը ևս մաս էր կազմում ԵԱՀԿ-ին և Մինսկի խմբին, հնարավորություն էր տալիս Ադրբեջանին շատ հանգիստ կերպով համագործակցելու այս կառույցի հետ՝ չհակադրվելով որևէ մեկին։  «Նոր հարթակ էր ձևավորվել, իսկ նոր ձևավորված հարթակին, քանի դեռ դու նրա հետ չես աշխատել, բնականաբար, չես քննադատում, համագործակցում ես։ ․․․․ Իննսունականների կեսերը հենց ծանոթանալու փուլ էին։ Երբ ծանոթանում ես և ներկայացնում ես քո տեսակետները,  դու հույս ունես, որ քո ցույց տվածը, քո ներկայացրածը և քո առաջարկածը գրավիչ են, և հետևաբար՝ կոնֆլիկտն ի վերջո կհանգեցնի քեզ համար ցանկալի լուծման»,- ասում է նա։ Ալիևի հռետորաբանության՝ հօգուտ ԵԱՀԿ-ի փոփոխությունը հոդվածի հեղինակները պայմանավորում են նաև այն հանգամանքով, որ 1994 թ․ երկրորդ կեսին Ադրբեջանն ակտիվ ջանքեր էր գործադրում համաշխարհային տնտեսությանն ինտեգրվելու ուղղությամբ: Մասնավորապես, սեպտեմբերի 20-ին Ադրբեջանը մի շարք միջազգային կազմակերպությունների հետ համաձայնագրեր ստորագրեց իր նավթահորերի համատեղ շահագործման վերաբերյալ: Հետաքրքիր է, որ այս ներդրումային ծրագրի շատ մասնակիցներ ԵԱՀԿ անդամ երկրներից էին՝ ներառյալ ԱՄՆ-ն, Ռուսաստանը, Միացյալ Թագավորությունը, Թուրքիան և Նորվեգիան: Հեյդար Ալիևը որդեգրեց նավթի արտահանման հավասարակշռված քաղաքականություն՝ ներգրավելով խոշոր էներգետիկ ընկերությունների ինչպես Արևմուտքից, այնպես էլ Ռուսաստանից ու Թուրքիայից։ Չիրագ-1 նավթահարթակի բացումը, 1997, աղբյուրը՝ azertag.az Հոդվածի հեղինակները գրում են, որ Արևմուտքի հետ Ադրբեջանի տնտեսական կապերը Հեյդար Ալիևին հնարավորություններ տվեցին, որ վերջինս իր նպատակներն առաջ մղի ԵԱՀԿ-ում, և այս կառույցը նրա համար աստիճանաբար դառնում էր ավելի նպաստավոր հարթակ: Նաիրա Սահակյանը նշում է, որ չնայած Արևմուտքի հետ տնտեսական կապերը նոր էին ձևավորվում, Բաքվի նավթը արևմտյան երկրների համար նորություն չէր, և այն նրանց վաղուց էր հետաքրքրում։ «Եթե նայում եք Ռուսական կայսրության ժամանակաշրջանը, նայում եք [Ադրբեջանի] անկախության 2 տարին (երբ տարածաշրջանում առաջին հանրապետությունները ձևավորվեցին), ովքե՞ր ներկայացուցչություններ ունեին․ Բրիտանիան, Գերմանիան․․․ Նրանք պատահական չէին գալիս, և Բաքուն պահելն առանցքային դեր ուներ թե՛ նրանց, թե՛ Թուրքիայի և թե ՛Ռուսաստանի համար։ Ի վերջո, երբ ռուսներին հաջողվեց ԽՍՀՄ կազմում ներառել նաև Ադրբեջանը, ենթադրվում էր, որ նավթը ևս անցնելու էր նրանց վերահսկողության տակ։ Բայց դա շարունակում էր մնալ լուրջ գործոն, և 90-կաններին, երբ Ադրբեջանն անկախացավ, եվրոպական մայրաքաղաքները ևս հետաքրքրված էին նավթով։ Ոչ միայն Հեյդար Ալիևն էր մտածում այս մայրաքաղաքի կամ այս ղեկավարի հետ հարաբերություններ հաստատել, պայմանագրեր կնքել, այլ նաև դրսից այդ ազդակները կային»,- ասում է գիտնականը։ Հոդվածի համահեղինաը նշում է նաև այն փաստը, որ 90-ականներին Ռուսաստանն ուժեղ չէր, և երբ հետխորհրդային որևէ երկիր որոշում էր հարաբերություններ հաստատել արևմտյան երկրների հետ, ռուսական կողմից դրան հակադարձող լծակները բավականին թույլ էին։ «Բազմավեկտորություն ստեղծելը հնարավոր էր, որովհետև աշխարհը դարձել էր բազմավեկտոր։ Հիմա է, որ նորից բևեռացում է տեղի ունեցել»,- ասում է նա։ Հոդվածում, այնուհետև, ներկայացվում են բանակցային գործընթացում Մինսկի խմբի՝ հակամարտության լուծմանն ուղղված առաջարկները՝ սկսած 1996-ի Լիսաբոնի գագաթնաժողովից մինչև «Ընդհանուր պետություն» և Քի Վեսթ։ Լիսաբոնի գագաթնաժողովին ներկայացված փաստաթուղթն, օրինակ, առաջարկում էր հակամարտությունը կարգավորել՝ հիմնվելով երեք հիմնական սկզբունքների վրա՝ Ադրբեջանի և Հայաստանի տարածքային ամբողջականության ճանաչում, Ադրբեջան պետության կազմում Լեռնային Ղարաբաղին բարձրագույն ինքնակառավարման կարգավիճակի տրամադրում և Լեռնային Ղարաբաղի բոլոր բնակիչների անվտանգությունն ապահովող սկզբունքների սահմանում:  Լիսաբոնի գագաթնաժողով, 1996, աղբյուրը՝ ԵԱՀԿ պաշտոնական կայք Հայաստանն օգագործեց իր վետոյի իրավունքը, և այս առաջարկն ընդունվեց միայն որպես ԵԱՀԿ նախագահի հայտարարություն։ Պատճառն, ըստ այն ժամանակվա նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանի, այն էր, որ այս առաջարկով կանխորոշվում էր Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակը, իսկ ինքնորոշման և տարածքային ամբողջականության իրավունքները դրվում էին հիերարխիկ կարգի մեջ: Իսկ Ադրբեջանում սա ներկայացվում էր որպես Հեյդար Ալիևի հաղթանակ։ Մինսկի խմբի կերպարը սկսեց դրական պատկերվել Հեյդար Ալիևի ելույթներում։ Հոդվածի հեղինակները նշում են՝ նա հետևողականորեն ընդգծում էր, որ Ադրբեջանը «ԵԱՀԿ-ն և Մինսկի խումբը համարում է հայ-ադրբեջանական հակամարտության կարգավորման հիմնական գործիքներ»։ Արդյո՞ք Լիսաբոնի գագաթնաժողովի առաջարկն իսկապես հաջողություն էր և հետևանք էր Ադրբեջանի ու Արևմուտքի միջև նավթային գործարքների։ Այս հարցին ի պատասխան՝ Նաիրա Սահակյանը նշում է․ «Առաջարկներ ներկայացվել են միշտ, բայց եկեք չմոռանանք, որ փուլային, փաթեթային առաջարկները ներկայացվել են Լիսաբոնից հետո։ Հետևաբար ասել, որ Լիսաբոնը Ադրբեջանի մեծ հաղթանակն էր, գուցե և չափազանցություն է․ նույն փուլային ու փաթեթային կամ «Ընդհանուր պետություն» տարբերակներում [Արցախի] կարգավիճակը քննարկման առարկա էր մնում։ Գուցե ինչ-որ առաջարկում տարածքային ամբողջականությունն էր ավելի շատ շեշտվում, մեկ այլ առաջարկում ազգային ինքնորոշումն էր շեշտվում, բայց դրանք շարունակում էին քննարկելու թեմաներ մնալ։ Ի վերջո, սրանք բոլորը առաջարկներ էին, որոնք մնացին թղթի վրա»։ Հոդվածում այնուհետև նշվում է, որ նավթի շուրջ դիսկուրսը և Ադրբեջանի՝ որպես առանցքային նավթային գործընկերոջ վերաբրենդավորումը սկսեցին թափ հավաքել: Հայաստանի նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանն, օրինակ, խոսելով համանախագահների մասին, նշում էր, որ նավթային գործոնը նշանակալի դեր է խաղում ամերիկյան դիրքորոշման ձևավորման մեջ:  Հեյդար Ալիևն ինքն էլ էր խոստովանում, որ Ադրբեջանը փորձում է նավթային գործոնն օգտագործել բանակցային գործընթացից օգուտներ քաղելու համար։ 1997 թ․ հունվարին՝ Ֆրանսիա կատարած այցի ժամանակ, երբ լրագրողներից մեկը նրան հարցրեց, թե արդյո՞ք նավթային գործոնը կարող է ազդել ԼՂ հակամարտության կարգավորման վրա, Ալիևը պատասխանեց, որ Ադրբեջանը կօգտագործի բոլոր հասանելի ռեսուրսները՝ ներառյալ իր նավթային պաշարները, խնդիրը լուծելու համար:   Հիասթափություն ԵԱՀԿ-ից 1998-ին ներկայացվեց «Ընդհանուր պետություն» առաջարկը, որն Ադրբեջանը մերժեց։ Այս առաջարկը ենթադրում էր, որ Լեռնային Ղարաբաղը լինելու է  հանրապետության ձևի պետական և տարածքային կազմավորում և Ադրբեջանի հետ միասին կազմելու է «Ընդհանուր պետություն»՝ նրա միջազգայնորեն ճանաչված սահմաններում: Այս փուլից սկսած՝ Ալիևի խոսույթում նկատվում էր հիասթափություն Մինսկի խմբից։ 1998-2000 թթ․՝ Մինսկի խմբի ներկայացուցիչներին հյուրընկալելիս, Ալիևը հաճախ քննադատում էր նրանց «անգործությունը»: Մյուս կողմից էլ, երբ Հեյդար Ալիևի և Հայաստանի հաջորդ նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի միջև ուղիղ հանդիպումներ էին տեղի ունենում, Ալիևը քննադատությանը զուգահեռ նաև ընդգծում էր, որ ուղիղ հանդիպումները չպետք է դիտվեն որպես ԵԱՀԿ հարթակի փոխարինում: Ռոբերտ Քոչարյանն ու Հեյդար Ալիևը, աղբյուրը՝ aniarc.am Պայմանավորված Հայաստանում 1999-ի հոկտեմբերի 27-ի ողբերգությամբ՝ բանակցությունները որոշ ժամանակ դադարեցվեցին և վերսկսվեցին  Քի Վեսթում, որտեղ ներկայացված առաջարկները ևս չստորագրվեցին։  Հոդվածում նշվում է, որ Քի Վեսթի բանակցությունները տեղի ունեցան խիստ լարված մթնոլորտում: Իր ելույթում Հեյդար Ալիևը դժգոհություն հայտնեց ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների որդեգրած պասիվ մոտեցումից: Ռոբերտ Քոչարյանի հուշերից պարզ է դառնում, որ երբ նա Քի Վեսթի մշակութային ծրագրերից մեկի ժամանակ հարցրել է Հեյդար Ալիևին համաձայնագիրը մերժելու պատճառը, վերջինս նշել է՝ ինքը չի կարող նույնիսկ իր ընտանիքին համոզել, և Լեռնային Ղարաբաղից հրաժարվելը մեծ հարված կլիներ իր և իր ընտանիքի հեղինակությանը: Ռոբերտ Քոչարյանը` Քի Վեսթում, Մինսկի խմբի ամերիկացի համանախագահ Քերի Քավանոյի հետ, 2001, աղբյուրը՝ mediamax.am Ինչպե՞ս ստացվեց, որ Ադրբեջանին այդպես էլ չհաջողվեց ստանալ այնպիսի առաջարկ, որը պատրաստ կլիներ ստորագրել․ արդյո՞ք նավթային գործարքները չօգնեցին նրան։ Այս հարցին ի պատասխան՝ Նաիրա Սահակյանը նշում է՝ դա կլիներ ցինիկ առուծախ. «Այսօր տեսնում ենք նման բաներ, բայց [այն ժամանակ] դեռ դրան չէինք հասել։ Մարդու իրավունքները, ազգային ինքնորոշման գաղափարը շարունակում էին արժեքներ մնալ միջազգային հարթակներում»։ Գիտնականը կարևորում է նաև այն փաստը, որ ստեղծման օրվանից ԵԱՀԿ-ում որոշումների կայացման հիմքում դրված էր կոնսենսուսով խնդիրների լուծմանը հասնելու ճանապարհը, իսկ ԵԱՀԿ-ի ներսում ամեն պետություն ուներ իր շահերը։ «Մի կողմից` ԵԱՀԿ-ի կամ Մինսկի խմբի համանախագահների միջև փոխհարաբերությունները, որոնք դեռ այսօրվա նման առճակատման չէին գնացել, բայց հարթ էլ չէին, մյուս կողմից, այդ հարաբերություններից բացի, կային նաև կոնֆլիկտի կողմերի հետ հարաբերությունները․․․ Մի քանի հարթակներով էր ամբողջ գործընթացը զարգանում, հետևաբար լուծում ասվածն էլ սարսափելի բարդ էր լինելու»,- նշում է հոդվածի համահեղինակը:   Պատերազմի նարատիվի զարգացումն ու դրա նախադրյալները Նաիրա Սահակյանի և Անահիտ Քարտաշյանի հեղինակած հոդվածն այնուհետև ներկայացնում է, թե ներքաղաքական ինչպիսի փոփոխություններ տեղի ունեցան Ադրբեջանում։ Երկրում  1998-ի ընտրություններ ժամանակ պարզ դարձավ, որ Հեյդար Ալիևն այլևս չի վայելում մեծ ժողովրդականություն, ինչպես նախկինում:  Ընտրություններին ընդառաջ ընդդիմությունը սկսեց քննադատել Ալիևին նավթային ռեսուրսները սխալ կառավարելու և ԼՂ հարցի շուրջ անարդյունավետ բանակցություններ վարելու համար: Այսպիսով, Հեյդար Ալիևը սկսեց օգտագործել ԼՂ հակամարտությունը՝ հանրության աչքում իր իշխանությունը լեգիտիմացնելու և իր քաղաքական հակառակորդներին դիմակայելու համար: 2001 թ. սկսած՝ նա խոսում էր պատերազմի՝ որպես հակամարտության այլընտրանքային լուծման հնարավորության մասին։ 2002 թ. մարտին, օրինակ, ԵԱՀԿ ներկայացուցիչների հետ հանդիպման ընթացքում նա ասաց. «Ուզում եմ ընդգծել, որ ես խնդրի խաղաղ կարգավորման կողմնակից եմ: Սակայն այնպես չէ, որ բացառապես խաղաղ լուծման կողմնակից եմ: Ես ձգտում եմ խնդրի արագ լուծմանը: Դրա համար մենք բոլորս՝ դուք և մենք, պետք է ակտիվացնենք մեր ջանքերը և հասնենք լուծման»: Պատերազմական լուծման հռետորաբանությանը զուգահեռ աճեց Հեյդար Ալիևի քննադատությունը Մինսկի խմբի հանդեպ: Հոդվածի հեղինակներն Ալիևի հռետորաբանության փոփոխությունը պայմանավորում են ոչ միայն ներքին քաղաքական ճնշումներով, այլև Ադրբեջանի տնտեսական նշանակալի  առաջընթացով և Հայաստանի նկատմամբ աճող ռազմական առավելությամբ։ Տնտեսական առաջընթացն էլ պայմանավորված էր այն հանգամանքով, որ 2000-ականների սկզբին Ադրբեջանը սկսել էր նավթային պայմանագրերից օգուտներ ստանալ։ Հայաստանի ու Ադրբեջանի առաջնորդները և Մինսկի խմբի համանախագահները Քի Վեսթում, 2001, նկարը՝ Քերի Քավանոյի «ԵԱՀԿ-ի, Մինսկի խմբի համանախագահների հետ Ադրբեջանը սկսում է խոսել այն դիրքից, որ մենք ձեր գործընկերն ենք, ձեզ նավթ ենք տալիս, հետևաբար լուծումներն էլ դա հաշվի առնելով է պետք առաջարկել»,- նշում է Նաիրա Սահակյանը։ Գիտնականը համոզված չէ, որ 2000-ականների սկզբին ռազմական առումով Ադրբեջանն արդեն պատրաստ էր հաղթանակի հնարավոր պատերազմի դեպքում․ Հայաստանի նկատմամբ ռազմական առավելությունն առավել ակնհայտ դարձավ 2010-կականներին` Հեյդար Ալիևի որդու՝ Իլհամ Ալիևի օրոք։  Պատերազմական հռետորաբանությունը, Նաիրա Սահակյանի խոսքով, 2000-ականների սկզբին դեռևս սպառնալիք էր, որ Հեյդար Ալիևն օգտագործում էր ներքին լսարանին բավարարելու և բանակցային գործընթացից օգուտներ քաղելու համար։ Այսպիսով,  հայ գիտնականների հոդվածը Հեյդար Ալիևի խոսույթի ուսումնասիրությամբ ցույց է տալիս, թե ինչպես են ներքին քաղաքական իրողությունները (ընդդիմության ճնշումները Հեյդար Ալիևի նկատմամբ) և ավելի լայն աշխարհաքաղաքական իրողությունները (նավթային գործարաքները, դրանցից ստացված տնտեսական օգուտները, միջնորդ պետությունների փոխհարաբերությունները միմյանց և հակամարտության կողմերի հետ) ազդել Ադրբեջանի դիրքորոշման փոփոխությունների և հետևաբար՝ բանակցային գործընթացի վրա։   Խոսույթի ուսումնասիրությունն այլ հոդվածներում Նաիրա Սահակյանն իր այլ հոդվածներում էլ Արցախյան հակամարտության ու բանակցային գործընթացին անդրադառնում է հակամարտության կողմերի առաջնորդների խոսույթների ուսումնասիրությամբ։  Central Asian Survey ամսագրում անցած տարի հրապարակած իր հոդվածում, օրինակ, գիտնականն ուսումնասիրել է Հայաստանի, Ադրբեջանի ու Թուրքիայի ղեկավարների` 2002-2022 թթ. ելույթները` ուղղված միջազգային լսարանին։ Այս ուսումնասիրությամբ հեղինակը փորձել է հասկանալ, թե ինչպիսի շրջանակավորում (framing) են օգտագործում երեք երկրների առաջնորդները Արցախյան հակամարտության համատեքստում իրենց երկրները ներկայացնելու համար, այսինքն` իրենց ուղերձներով ինչպիսի կարծիք են փորձում ձևավորել միջազգային լսարանի մոտ։ Հայաստանի նախագահներ Ռոբերտ Քոչարյանի ու Սերժ Սարգսյանի, ինչպես նաև Վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի խոսույթի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ նրանք միջազգային լսարանին ուղղված իրենց ելույթներում շեշտում էին Հայաստանի և Լեռնային Ղարաբաղի՝ ժողովրդավար լինելու փաստը։ Ի հակադրություն` նրանց խոսույթում Ադրբեջանը ներկայացվում էր որպես ավտորիտար երկիր, հետևաբար` Լեռնային Ղարաբաղը չէր կարող գոյություն ունենալ բռնապետական Ադրբեջանի ռեժիմի ներքո։   Հայ առաջնորդների մյուս նարատիվը տարածաշրջանային համագործակցությունն էր․ նրանց ելույթներում նշվում էր, որ տարածաշրջանային համագործակցությունը կհաստատի վստահություն, որն Արցախյան հակամարտության լուծման հիմքն է: Ադրբեջանն, ի տարբերություն Հայաստանի, միջազգային տարբեր լսարանների առաջ տարբեր նարատիվներ էր օգտագործում։ Իսլամական երկրների հետ խոսելիս Իլհամ Ալիևն օգտագործում էր իսլամական համերաշխության գաղափարը` Ադրբեջանը ներկայացնելով որպես խաչմերուկ Արևմուտքի ու իսլամական աշխարհի միջև։ Այս լսարանի առջև Ալիևը ԼՂ հակամարտությունը ներկայացնում էր որպես մի իրավիճակ, որտեղ Ադրբեջանը զոհ է, իսկ Հայաստանը՝ հակաիսլամական ագրեսոր:  Արևմուտքին ուղղված ելույթներում Ալիևը զարգացնում էր Ադրբեջանի` բազմամշակույթ պետություն լինելու նարատիվը։ Սրան նա հակադրում էր Հայաստանը, որը, նրա պդնմամբ, մոնոէթնիկ ու միակրոն պետություն է։ Իսկ թյուրքալեզու ժողովուրդներ հետ խոսելիս Ադրբեջանն օգտագործում էր թյուրքական ժառանգության նարատիվը։ Խոսելով ԼՂ հակամարտության մասին՝ Ալիևը շեշտադրում էր Ադրբեջանի՝ թյուրքական ընտանիքի անդամ լինելն ու նրանց միջև տնտեսական համագործակցության կարևորությունը: Այս նարատիվի համատեքստում Ադրբեջանը դեռ 44-օրյա պատերազմից առաջ էր Հայաստանի Սյունիքի մարզն անվանում Ադրբեջանի պատմական հող` պնդելով, թե այդ տարածաշրջանի «անջատումը Ադրբեջանի մնացած մասից և միացումը Հայաստանին աշխարհագրորեն բաժանել է մեծ թյուրքական աշխարհը»: Նաիրա Սահակյանի աշխատասենյակում Իսկ Թուրքիայի առաջնորդների խոսույթն, ըստ հոդվածի հեղինակի, ձևավորվում էր երկու կարևոր հանգամանքի հիման վրա։ Նախ՝ Թուրքիայի ղեկավարներն առաջնահերթ կարևորում էին Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության հարցը, քանի որ իրենք էլ Թուրքիայի ներսում քրդական ինքնորոշման խնդիր ունեն։ Ադրբեջանի և ԼՂ հակամարտության վերաբերյալ Թուրքիայի դիրքորոշման հարցում մյուս կարևոր գործոնը  ռուս-թուրքական հարաբերություննեն էին և այն, որ երկու երկրները Կովկասում ազդեցության համար շարունակական մրցակցության մեջ են: Նաիրա Սահակյանն այս հոդվածում գալիս է եզրահանգման, որ Իլհամ Ալիևն իր ուղերձները տարբեր լսարանների արժեհամակարգերին համահունչ էր դարձնում: Ալիևի կողմից Մինսկի խմբի քննադատությունը և Ադրբեջանին որպես զոհ ներկայացնելը միջազգային հանրության աչքին փորձում էին արդարացնել հակամարտության պատերազմական լուծումը: Հեղինակի խոսքով Ադրբեջանն այս հարցում ավելի մեծ հաջողություն էր գրանցում՝ հաշվի առնելով նաև այն, որ երկիրն ուղերձներին զուգահեռ ջանքեր էր գործադրում տնտեսական և անվտանգության համագործակցությունների ուղղությամբ։ Այդ ջանքերի արդյունքները տեսանելի դարձան 2020-ին, երբ միջազգային հանրությունը չմիջամտեց 44-օրյա պատերազմին։ Հայաստանն, ընդհակառակը, չնայած խոսում էր միջազգային հանրության համար կարևոր արժեքների մասին՝ ժողովրդավարություն, ինքնորոշման իրավունք, սակայն դրանք այնքան էլ արդյունավետ չէին զուգակցվում դիվանագիտական և տնտեսական համագործակցության նախաձեռնությունների հետ: Ըստ հեղինակի՝ այդ է պատճառը, որ հակամարտության շուրջ նարատիվը ձևավորելու գործում Հայաստանը պակաս ազդեցիկ դեր ուներ։ Southeast European and Black Sea Studies ամսագրում 2022-ին հրապարակած հոդվածում էլ Նաիրա Սահակյանն Իլհամ Ալիևի խոսույթի ուսումնասիրությամբ ներկայացնում է Ադրբեջանում հայերի ապամարդկայնացման գործընթացը։  Հեղինակը հոդվածում գրում է, որ միջազգային հանրությանն ուղղված իր ելույթներում Ալիևն օգտագործում էր միջազգային հանրությանը «հասկանալի» հռետորաբանություն՝ մեղադրելով Հայաստանին ագրեսիայի, միջազգային իրավունքի նորմերի, Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականության խախտման, ՄԱԿ-ի բանաձևերին չենթարկվելու մեջ: Իսկ ներքին լսարանին ուղղված ելույթներում Ալիևն օգտագործում էր կենդանական մետաֆորներ՝ հայերին նմանեցնելով շների, շնագայլերի և վայրի գազանների հետ։ Ի հակադրություն՝ նա ադրբեջանցիներին ներկայացնում էր  որպես պարկեշտ, հայրենասեր, հերոսական ազգ, իսկ ադրբեջանական բանակը՝ աշխարհի ամենաուժեղ բանակներից մեկը։ Ալիևը հայերին ներկայացնում էր որպես բարբարոս ազգ, որը սպառնալիք էր Ադրբեջանի և ադրբեջանցիների համար։ Սրանով նա փորձում էր լեգիտիմացնել բանակցությունների միջոցով խնդիրները լուծելուց հրաժարվելը։ Հոդվածի հեղինակը գրում է, որ հայերի՝ պետական մակարդակում աջակցություն գտած  ապամարդկայնացման գործընացը բերեց նրան, որ պատերազմը հրամայական դարձավ Ադրբեջանի ժողովրդի համար։ Հեղինակը հոդվածում մեջբերում է նաև աշխատություններ, որոնցում ներկայացվում է, որ ապամարդկայնացումը ցեղասպանության անբաժանելի մաս է․ ապամարդկայնացման գործընթացը նախորդել է քսաներորդ դարում տեղի ունեցած բազմաթիվ ցեղապանությունների՝ Հոլոքոստ, Հայոց ցեղասպանություն, Ռուանդայի ցեղասպանություն, Կամբոջայի ցեղասպանություն:  Եվ իսկապես, պատմությունը ցույց տվեց, որ Ադրբեջանի համար հայերի ապամարդկայնացումն ագրեսիան արդարացնելու միջոց էր։ Այս հոդվածի հրապարակումից մի քանի ամիս անց՝ 2022-ի դեկտեմբերին, Ադրբեջանը շրջափակեց Արցախը՝ արգելափակելով սննդի և դեղորայքի մուտքն այնտեղ, ապա 9-ամսյա շրջափակումից հետո ռազմական ագրեսիա սկսեց, որը հանգեցրեց Արցախի հայաթափմանը և Արցախի Հանրապետության լուծարմանը։ Մինչև օրս Ադրբեջանը գերության մեջ է պահում Արցախի ռազմաքաղաքական ղեկավարությունը և նրանց հանդեպ շինծու մեղադրանքներով դատավարություն իրականացնում։   Հայաստանի համար զգայուն թեմաները՝ միջազգային գիտական ամսագրերում Այսպիսով, Արցախյան հակամարտության տարբեր կողմերի առաջնորդների հռետորաբանության ուսումնասիրությամբ Նաիրա Սահակյանը նոր լույսի ներքո է ներկայացնում այս հակամարտությունն ու բանակցությունների գործընթացը։ Գիտնականը նշում է, որ առաջիկայում հրապարակվելիք հոդվածներից մեկում անդրադառնալու է Հայաստանի տարբեր ղեկավարների՝ Արցախի հակամարտությանը վերաբերող խոսույթին, մեկ այլ հոդվածով էլ ուսումնասիրելու է, թե ինչպես է ներկայացվում հայ ժողովրդի կերպարն ադրբեջանական դասագրքերում։ Նաիրա Սահակյանն Արցախյան հակամարտության թեմայով գրելու հիմնական դժվարություն է համարում հետևյալը․ պետք է կողքից նայել մի հակամարտության, որի մաս ես կազմում։ «Պետք է փորձես ռեֆլեքսիվ դիրքից նայել խնդրին, ու քո՝ հակամարտության մաս լինելը չազդի քո եզրակացությունների վրա։ Բայց և ամբողջությամբ դրանից զերծ մնալ հնարավոր չէ, դրա համար պետք է ինքդ քեզ հետ և քո ընթերցողի հետ անկեղծ լինես, հայտնես ընթերցողին, որ ես փորձում եմ հնարավորինս օբյեկտիվ մոտենալ, բայց իմ ազգային, կրոնական և մշակութային ինքնությունը տանում է նրան, որ ինչ-որ հարցերի գուցե չկարողանամ դրսի աչքով նայել»,- ասում է նա։ Հարցին, թե արդյո՞ք ազգային պատկանելիությունը կամ հոդվածներում «Արցախ», «Շուշի» տեղանունների գործածումը չի բարդացնում միջազգային ամսագրերում տպագրությունը, հեղինակը պատասխանում է՝ իհարկե, բարդացնում է։  Նա հիշում է մի դեպք, երբ հրատարակիչը համոզում էր իր աշխատանքում «Շուշի»-ն «Շուշա» դարձնել, բայց ինքը հրաժարվեց՝ նշելով, որ կնախընտրի այլ հրատարակչության հետ աշխատել։ Հոդվածում, ի վերջո, գրվեց հենց «Շուշի» տարբերակը։ Գիտնականն ասում է, որ միջազգային ամսագրերի խմբագիրներն այս թեմայով հրապարակումների համար փորձում են գրախոսողների գտնել ինչպես Հայաստանից, այնպես էլ Ադրբեջանից՝ հավասարակշռություն ապահովելու համար։ Ինքն էլ՝ որպես գիտնական, ուշադիր է ձևակերպումների ընտրության հարցում, որ ոչ թե պրոպագանդայով զբաղվի, այլ վերլուծությամբ։ Նաիրա Սահակյանը նշում է՝ եթե նախկինում միջազգային գրախոսվող ասմագրերում տարբեր թեմաներով հրապարակումներ ես ունեցել ու արդեն հայտնի ես գիտական համայնքին, ապա հնարավոր է դառնում նաև տպագրություններ ունենալ նման զգայուն թեմաներով։   Գլխավոր լուսանկարում՝ Հեյդար Ալիևն ու Իլհամ Ալիևը՝ Չիրագ-1 նավթահարթակի բացմանը, 1997, աղբյուրը՝ azertag.az Հեղինակ՝ Աննա ՍահակյանԼուսանկարները՝ Ռոման Աբովյանի   «Հանրագիտ» շարքն իրականացվում է «Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի» (ԵԳԱԾ) ֆինանսավորմամբ։